Të gjitha fetë, tregimet, gjuhët dhe normat tona janë përzier dhe ngatërruar nëpërmjet lëvizjeve dhe shkëmbimeve përgjatë historisë.
Nga: Inanna Hamati-Ataya, profesoreshë në Universitetin e Groningenit në Holandë / Aeon.co
Përktheu: Agron Shala / Telegrafi.com
Në vitet 1990, një brez i tërë u privua nga ndërgjegjja historike, përmes një rrëfimi të fuqishëm dhe në dukje të paprecedentë. Ky tregim, i krijuar në kohën kur Lufta e Ftohtë po mbaronte, shpallte se kufijtë – realë apo imagjinarë – kishin pushuar funksionin që kishin më parë. Njerëzit nuk ishin më të mbyllur brenda gjeografive apo identiteteve të tyre të vjetra. Ata tani banonin në një botë të re që dukej sikur ishte shkëputur nga zhvillimi i zakonshëm i shoqërisë njerëzore.
“Globalizimi” ishte koncepti i zgjedhur për të përshkruar këtë moment transformues në historinë njerëzore. Ai përshkruante se si teknologjitë e reja dhe rrjetet e lidhjes kishin afruar papritur komunitetet njerëzore dhe i kishin bërë ato të përshkueshme nga një rrjedhë e pakontrollueshme njerëzish, idesh, mallrash dhe praktikash kulturore, të cilat lëviznin lirshëm nëpër tregjet e integruara të ekonomisë botërore. Në vijim të këtij transformimi, u shfaqën edhe termat e rinj që shprehnin një ankth të ri: bota ishte bërë vërtet “fshati global” të cilin Marshall McLuhan e kishte parashikuar në vitet 1960, por një botë e formësuar nga korporatat shumëkombëshe dhe “globalistët elitarë” që flisnin një “anglishte globale” hegjemone, dhe të cilët udhëhiqnin një “homogjenizëm” shkatërrues (ose “Mekdonaldizëm”) të kulturave njerëzore të cilin kufijtë kombëtarë ishin shumë të dobët për ta ndaluar.
Gjatë tri dekadave të fundit, gjithnjë e më shumë njerëz kanë filluar ta shohin botën tonë “globale” si një mallkim. Me ndrydhjen e përmasave kohë-hapësirë, globalizimi duket se na ka shkëputur nga logjika dhe rrjedha e historisë. Identitetet tona të dyshimta, bastarde – të qepura nga copa të kulturave të ndryshme – duken të papajtueshme me traditat “autentike” dhe mënyrat e jetesës së të parëve tanë. Jemi bërë të huaj për vendet që ata i quanin atdhe, për mënyrën si visheshin, si ushqeheshin apo si komunikonin mes vete. Dhe, pa një model se si të jetojmë dhe pa përvojën nga e cila do të mësojmë, sirenat shurdhuese të lëvizjeve kundër globalizimit po na tërheqin gjithnjë e më shumë drejt identiteteve dhe kufijve më të sigurt të një të kaluare të artë dhe të humbur.
Ky tregim mbi globalizimin është historia më e suksesshme frikësuese e kohës sonë. Dhe, si të gjitha rrëfimet e frikshme, ajo ushqen frikën tonë nga e panjohura e madhe.
Por, gjithçka është një iluzion. Nuk ka ndonjë botë të re globale.
E tashmja jonë na duket e tillë vetëm sepse kemi harruar të kaluarën tonë të përbashkët. Globalizimi nuk filloi në vitet 1990, as në mijëvjeçar e fundit. Kujtimi i kësaj historie të vjetër dhe të përbashkët është një rrugë drejt një tregimi tjetër, që fillon shumë, shumë më herët – shumë përpara ardhjes së zinxhirëve ndërkombëtarë të furnizimit, anijeve që lundronin nëpër oqeane, dhe rrugëve të mëdha të mëndafshit që përshkonin kontinentet. Tregimi i globalizimit është i shkruar përgjatë gjithë historisë njerëzore. Atëherë, pse vazhdojmë ta rrëfejmë këtë histori gabimisht?
Një endje nëpër tregun Grote Markt, në qytetin holandez të Groningenit, diku në vitet 2020. Një zonjë që drejton një tezgë e pyet një klient nëse e do humusin “natyral”, me çfarë nënkupton “të pastër”. Ai duket i hutuar, ndërsa ajo i tregon me dorë për variantet portokalli, të gjelbër dhe vjollcë të humusit që ka në ofertë. Atij i duhej pak kohë që të provonte versionin origjinal – atë pastë të zbehtë që e kishte shtyrë të konsumonte më shumë qiqra, fara susami dhe vaj ulliri se të gjithë paraardhësit e tij së bashku – kështu që humusi vjollcë do të duhej të priste për një ditë tjetër. Ai murmuriti: “Të vërtetin, ju lutem”, dhe nxiton drejt një tezge tjetër për të marrë artikullin e fundit në listën e tij të blerjeve: patatet, përbërësin më elementar të kuzhinës holandeze. Diku tjetër në treg, klientë të tjerë kërkonin përbërësit e tyre të preferuar. Disa kërkonin miell gruri të plotë për një bukë të fermentuar në stilin francez ose oriz basmati për një recetë irakiane; të tjerët blenë miell misri për një puding nigerian, domate për një salcë të freskët makaronash italiane, apo ullinj për një sallatë greke.
Tregjet si ky janë vende të përsosura për të vëzhguar lëvizjen dhe përzierjen e njerëzve, mallrave, ideve dhe zakoneve – atë që sot e quajmë globalizim. Ato janë gjithashtu vende ku mund të fillojmë të imagjinojmë historinë më të gjatë të këtij procesi.
Shumë tregje historike u themeluan shumë përpara epokës sonë globale. Kur Grote Markt filloi të funksiononte në fundin e Mesjetës, pak nga prodhimet që sot janë në dispozicion të komunitetit ndërkombëtar të Groningenit, do të kishin qenë të pranishme. Në atë kohë, vizitorët e tregut vinin gjithashtu nga territore më të afërta dhe më të kufizuara, dhe shumica e tyre ende flisnin dialektet e tyre rajonale. Por, në vitin 1493, horizontet imagjinative të jetës së përditshme në këtë dhe në tregjet e tjera evropiane, papritur u zgjeruan, pasi nisi të qarkullonte lajmi për një zbulim të jashtëzakonshëm: ekzistonte një botë e panjohur njerëzore përtej brigjeve të Evropës. Ishte një botë aq e papritur dhe aq e ndryshme, në dukje, saqë tronditi ndërgjegjen evropiane në themel.
Pasi Kristofor Kolombi [Christopher Columbus] në vitin 1492 mbërriti në tokat të cilat më vonë do të quheshin “Amerikat”, njerëzimi përjetoi një proces katërqindvjeçar të integrimit intensiv botëror, të nxitur nga imperializmi, tregtia, feja, një kulturë e re e lëvizjeve dhe një kureshtje intelektuale dhe e çliruar nga zinxhirët e traditës. Ndërsa u krijuan rrjetet e sigurta të lidhjeve detare dhe tokësore, popujt e “Botës së Vjetër” dhe “Botës së Re” u bashkuan në mënyrën më të dhunshme dhe më transformuese të mundshme. Ky proces hapi atë që historiani Alfred W Crosby Jr në vitin 1972 e quajti “shkëmbimi kolumbian”: një lëvizje e gjerë ndërkontinentale, e nxitur nga njeriu, e kafshëve, bimëve dhe mikroorganizmave që bartnin sëmundje – një shkëmbim që ndryshoi përgjithmonë profilin biologjik të Tokës dhe jetën ekonomike, kulturore dhe politike të banorëve të saj.
Për shumë historianë, kjo “epokë e hershme moderne”, që shtrihet nga vitet 1500 deri në vitet 1800, përfaqëson fazën e parë të globalizimit. Sipas tyre, kjo periudhë solli në jetë ekonominë e parë globale kapitaliste dhe tregun e parë të integruar botëror, e nisi një përzierje të paprecedentë të kulturave dhe etnive vendore dhe kristalizoi ndërgjegjen e parë globale për një botë të përbashkët. Ajo ishte aq e fuqishme, saqë ndikimet e saj vazhdojnë të ndihen deri sot në dieta, gjuhë, ekonomi, regjime shoqërore dhe juridike, balanca ndërkombëtare të fuqisë politike e ushtarake, si dhe në kornizat dhe institucionet shkencore. Madje, kjo epokë ndihmoi në formësimin e koncepteve tona filozofike për “vetveten”, të lindura nga tronditja e evropianëve përballë zbulimit të “tjetrit”.
Por, edhe kjo epokë nuk ishte epoka e parë globale në historinë njerëzore. Ajo vetë ishte produkt i lëvizjeve, takimeve dhe shkëmbimeve më të hershme globale. Në fakt, globalizimi i hershëm modern ishte thjesht një episod i përshpejtuar i një procesi të përgjithshëm që ka qenë i pranishëm prej dhjetëra mijëra vitesh.
Kujtesa kolektive njerëzore është një depo e pjesshme dhe e papërsosur e ballafaqimeve tona me njëri-tjetrin në kohë. Ne nuk jemi të mirë kujtesë dhe aq më pak në pranimin e mënyrave se si këto përballje kanë formësuar shoqëritë, kulturat dhe ekonomitë tona të sotme. Atëherë, si ndodhi që harruam?
Teoricienët e globalizimit që ndjekin sociologun Roland Robertson, përdorin termin “glokalizim” për të përshkruar mënyrën se si kulturat lokale përthithin produktet e tregut global dhe i shndërrojnë ato në diçka që duket e re. Nëpërmjet këtij procesi, mallrat që vijnë nga jashtë – teknologjitë, idetë, simbolet, stilet artistike, praktikat shoqërore apo institucionet – asimilohen, duke u bërë rikrijime hibride që marrin kuptime të reja. Këto rikrijime më pas ripërdoren si shenja të reja të dallimeve kulturore apo klasore, duke i sedimentuar produktet e huazuara kulturore në vetëdijen kolektive deri në atë pikë saqë nuk i njohim më si të huaja. Dhe, kështu, globalja bëhet lokale, e huaja bëhet e njohur, dhe “tjetri” bëhet “ne”. Glokalizimi është mënyra dhe arsyeja pse ne harrojmë kolektivisht. Ky është mashtrimi i heshtur i çdo globalizimi në historinë tonë: harresa jonë është metoda dhe vula e suksesit të tij.
Çdo brez përvetëson trashëgimitë e shkëmbimeve globale dhe i rimodelon ato si të vetat. Gërmimi në sedimentet që paraardhësit tanë kanë lënë në ndërgjegjen kolektive, nuk është një detyrë që ne e bëjmë natyrshëm. Është një akt kujtese dhe vetënjohjeje që mund të tronditë identitetet tona, sepse bie ndesh me proceset që u japin atyre “autenticitet”.
Ky gërmim bëhet edhe më i vështirë për shkak të prirjes sonë për t’u përqendruar te unikja e së tashmes. Duke u kufizuar vetëm në hollësitë e momentit aktual global, ne shpërfillim manifestimet më të dukshme të së kaluarës së thellë të globalizimit. Merrni parasysh këto tipare të gjera dhe përcaktuese të qytetërimit njerëzor: disa prej feve tona botërore, paradigmën dominuese të komunikimit të shkruar dhe normat etike të sjelljes shoqërore që gjerësisht janë të përbashkëta. Merrni parasysh edhe mënyrën (kuazi-)universale të jetesës agrare dhe rendin tonë ushqimor e psikotropik që mbështetet në një numër jashtëzakonisht të vogël bimësh të kulturave të niseshtes (si gruri, misri, orizi), kafshësh të zbutura (lopë, pula) dhe stimuluesish (kafe, sheqer) që konsumohen në mënyrë të njëtrajtshme në të gjithë planetin. Këto karakteristika i paraprijnë epokës sonë “globale” mijëra vjet më parë. Dhe, mund të thuhet me plot të drejtë se janë tipare më themelore të kulturës njerëzore dhe ilustrime më përfaqësuese të globalizimit sesa K-popi [muzika pop e Koresë së Jugut] apo sandalet gjermane [Birkenstock] – të cilat vetë janë një rimarrje e vonë e produkteve identike ose të ngjashme që kanë qarkulluar prej të paktën 10 mijë vjetësh.
Fenomenet globale të këtij lloji ndjekin një model të përsëritur që mund ta njohim lehtësisht përgjatë historisë sonë: produkte kulturore që udhëtojnë rreth globit nëpërmjet teknologjive gjithnjë e më të sofistikuara të lidhjes. Para internetit ishin aeroplanët dhe anijet me kontejnerë. Përpara tyre, ishin telegrafi elektrik, hekurudhat, anijet me avull, shtypshkronjat, gazetat, karavelat, sistemet e shkrimit, karrocat dhe kuajt e devetë. Para gjithë këtyre ishin shenjat më të hershme ideografike dhe anijet e para lundruese të Epokës Paleolitike.
Çdo teknologji e re lidhjeje ka hapur ose zgjeruar rrugët e lëvizjes dhe të shkëmbimit, duke krijuar epoka të globalizimit që kanë lënë gjurmë të qëndrueshme në ndërgjegjen njerëzore. Nëpër këto rrugë, ndërveprimi shoqëror i ka kthyer gjuhët lokale në gjuhë globale dhe në gjuhë të përbashkëta – si frëngjishtja, arabishtja, kinezishtja klasike, gjuha nahuatle, maja, greqishtja apo akadishtja – të cilat kanë lehtësuar dhe përforcuar marrëdhëniet ndërkulturore. Si rezultat, kultura materiale, idetë dhe risitë kanë mundur të qarkullojnë më lehtë në çdo periudhë historike të shkëmbimit. Kështu janë përhapur në botë, si stolitë “parahistorike” ashtu edhe fanellat. Kjo është arsyeja pse monoteizmi dhe rrëfimi i përmbytjes së madhe gjenden në kaq shumë vende të ndryshme. Dhe, kjo shpjegon se pse ide të caktuara, si teoria e lëngjeve trupore apo mekanika kuantike, janë bërë mënyra të përbashkëta të të kuptuarit të botës.
Asnjë sistem kulturor që ka rëndësi për ekzistencën tonë, nuk i shpëton këtij modeli të formimit global. Merrni për shembull sistemet ushqimore që na mbajnë gjallë, si dhe praktikat kulinare. Kur e lidhim pataten me kuzhinën “tradicionale” evropiane ose me zinë e bukës në Irlandë, ne harrojmë origjinën e saj nga Andet dhe udhëtimet globale që e bënë atë të pranishme në kuzhinat familjare dhe restorantet e ushqimit të shpejtë anembanë botës. Histori të ngjashme të harruara mund të tregohen edhe për ushqime të tjera të përhapura: domatet dhe misri nga Amerika, orizi nga Azia Lindore dhe Afrika, dhe gruri, elbi e ullinjtë nga Azia Jugperëndimore. Kjo harresë është arsyeja se pse shumë simbole vendore kulinare, si vera franceze apo hamburgerët amerikanë, shndërrohen lehtësisht në toteme dhe mitologji të identitetit kombëtar. Rrushi “vendor” për verë dhe bagëtitë që mbushin tregjet botërore sot, janë produkte përfundimtare të migrimeve globale që kanë filluar që në Epokën Neolitike.
Shenjat kulturore të identitetit të cilat i ruajmë më me xhelozi – kuzhinat tona, fetë, gjuhët dhe zakonet shoqërore – janë produkte të globalizimeve të mëparshme. Kur i manifestojmë këto shenja kulturore si elemente “autentike” të identiteteve tona, në thelb po manifestojmë kulturën tonë të përbashkët njerëzore, të lindur nga një zinxhir i gjatë takimesh dhe shkëmbimesh.
Globalizimi mund të vëzhgohet përgjatë gjithë historisë njerëzore. Ai shfaq një shkallë të tillë qëndrueshmërie, saqë duhet të jetë një element thelbësor i evolucionit të shoqërisë njerëzore. Larg së qeni thjesht një mënyrë jetese apo një këndvështrim – apo një shpikje e elitave – globalizimi mund të kuptohet si proces masiv nëpërmjet të cilit kultura njerëzore evoluon dhe riprodhon vetveten.
Kultura është mënyra se si jemi përshtatur ndaj mjedisit që ndryshon, për të mbijetuar dhe për të lulëzuar. Kulturat, në shumës, janë shfaqjet e veçanta të kulturës njerëzore në kohë dhe vende të ndryshme. Këto dy kategori – kultura njerëzore dhe kulturat – janë përafërsisht ekuivalente me idenë biologjike të “gjenotipit” (kodi ynë thelbësor) dhe “fenotipit” (shfaqjet e tij të ndryshueshme). Historia e globalizimeve tona është historia e mënyrës se si variacionet fenotipike të kulturës njerëzore kanë qarkulluar dhe e kanë transformuar në mënyrë kumulative gjenotipin tonë kulturor.
Qasjet përjashtuese dhe ndjenjat kundër globalizimit lindin nga një ngatërrim i këtyre kategorive. Kuzhinat kombëtare apo rajonale, për shembull, që ngulitin ndjenja krenarie për identitetin dhe shkaktojnë ndjenja neverie apo përçmim ndaj kuzhinave të të tjerëve, nuk janë veçse variante të një tipari të përbashkët të sjelljes njerëzore – gatimit – që na dallon nga të gjitha speciet e tjera. Gatimi është një tipar i jashtëzakonshëm dhe me domethënie të vërtetë për “identitetin” tonë si specie. Më pak domethënëse është se cilat kultura përdorin këtë apo atë përbërës.
Veçantia e kulturave lokale është një iluzion më vete. Kur shihen në një plan afatgjatë, kufijtë e tyre mjegullohen dhe shkrihen me njëri-tjetrin. Por, vetëdija e një individi apo e një brezi nuk është aq e gjerë sa të përfshijë përmasën e thellë kohore ku shtrihet kultura njerëzore. Dhe, kështu, ne harrojmë.
Historitë kombëtare që na mësohen, gjithashtu e fshijnë këtë tregim të gjatë të lëvizjes kulturore. Ato priren të përqendrohen në tregime të inovacionit të cilat theksojnë momentet e krijimit. Në realitet, ka shumë pak tregime të origjinës apo shpikjes së vërtetë.
Tregimet e qarkullimit dhe përvetësimit janë të shumta dhe ofrojnë një rrëfim shumë më interesant dhe më të saktë për historinë tonë të përbashkët. Merrni parasysh rrotën, e cila u shpik disa herë në forma, materiale dhe madhësi të ndryshme. Vetëm një ose shumë pak nga këto raste u përhapën globalisht me efekte të jashtëzakonshme dhe të qëndrueshme. Merrni alfabetin: ai u shpik vetëm një herë, ndoshta rreth vitit 1700 p.e.s. (ose edhe më herët), por u përvetësua në forma të ndryshme për qindra herë dhe sot shërben si bazë për sistemet tona globale të komunikimit. Shpikja ka rëndësi në këto tregime, por po aq i rëndësishëm është edhe qarkullimi i atyre zbulimeve.
Kultura jonë është kozmopolite sepse ne jemi specie kozmopolite. Ne jemi qytetarë të botës, jo të kombeve – për të përmendur Sokratin dhe [njërin prej etërve themelues të ShBA-së] Thomas Paine. Ajo që na ka lejuar të lulëzojmë, fizikisht dhe në aspektin kulturor, nuk është qëndrueshmëria jonë, por lëvizshmëria jonë. Pa të, ne do të kishim prej kohësh qenë të zhdukur.
Lëvizshmëria kërkon lirinë e lëvizjes. Kjo është një e drejtë themelore të cilën shpesh e lëmë pas dore ndërsa përqendrohemi te liritë e tjera të çmuara që kemi fituar më vonë – liria e mendimit, e besimit dhe e shprehjes. Lëvizja e lirë ka siguruar mbijetesën tonë dhe na ka lejuar të lulëzojmë në një planet për të cilin nuk ishim natyrshëm të përshtatshëm për ta banuar kaq gjerësisht. Harresa e kësaj të drejte të çmuar e bën më të lehtë dorëzimin ndaj ideologjisë dominuese të dallimit të rrënjosur.
Na mësojnë se të kesh “rrënjë” do të thotë të kesh një atdhe. Do të thotë të përkasësh në një vend dhe te një popull i caktuar, diçka që ngrihet në nivelin e të qenit vetvetiu i mirë. Qytet-shtetet, shtetet kombëtare dhe format e tjera të organizimit politik të bazuara në territor, shpesh e shenjtërojnë “rrënjën” dhe qëndrimin e palëvizshëm, ndërsa e zhvlerësojnë, e kontrollojnë apo madje edhe e ndalojnë lëvizshmërinë. Urrejtja e thellë që u drejtohet shpesh nomadëve, emigrantëve dhe imigrantëve, njerëzve pa shtet, refugjatëve të zhvendosur dhe komuniteteve “udhëtuese”, është shenjë e kësaj ideologjie disiplinuese territoriale, e cila riprodhohet vazhdimisht nga paradigma e atdheut. Një antagonizëm i ngjashëm manifestohet ndaj të ashtuquajturve globalistë apo “elita kozmopolite” të cilët investojnë kohën, burimet dhe interesat diku tjetër dhe përfundojnë duke ndarë vlerat dhe mënyrat e jetesës që janë të panjohura për vendet nga ku kanë ardhur. Me fjalët e ish-kryeministres britanike Theresa May: “Nëse beson se je qytetar i botës, atëherë je qytetar i askundit”.
Në përgjigje të deklaratës së Mayt, filozofi Kwame Anthony Appiah vuri në dukje se “kozmopolitizmi”, ashtu siç ishte konceptuar fillimisht në Greqinë e lashtë, nuk ishte i papajtueshëm me idenë dhe praktikën e shtetësisë. Appiahu e konsideroi ironik faktin që kozmopolitët janë shndërruar në “objekte dyshimi”, pikërisht në një kohë kur etosi i tyre humanist i shtetësisë së zgjeruar dhe veprimit kolektiv është ajo që na nevojitet më shumë për të përballuar sfidat globale të kohës sonë. Ky është një etos përgjegjësie, për mirëqenien e të tjerëve, që kapërcen dallimet kombëtare dhe kulturore.
Por, ironia shkon edhe më thellë. Ekologët përdorin termin “kozmopolit” për të përshkruar speciet të cilat janë të shpërndara në të gjithë planetin. Rinoqeronti i zi është endemik në Afrikë – dhe dikur kështu ishim edhe ne. Por, skifteri peregrin është kozmopolit – dhe kështu u bëmë edhe ne. Ky kozmopolitizëm ekologjik, ashtu si homologu i tij humanist, nuk është në kundërshtim me të kundërtën që, në dukje, i kundërvihet: mënyrën tonë të veçantë të qëndrimit në vend. Ne jemi, njëkohësisht, specia e parë e linjës sonë që mësoi të vendosej dhe të krijonte shtëpi të qëndrueshme, dhe e para që mësoi të banojë në të gjithë planetin. E arritëm këtë duke lëvizur vazhdimisht, veten dhe shtëpitë tona – dhe qindra miliona prej nesh vazhdojnë ta bëjnë këtë edhe sot.
Sipas Organizatës Ndërkombëtare për Migracionin, një në çdo 30 njerëz të gjallë në vitin 2020 ishte migrant. Ky numër pritet të rritet ndërsa popullsitë vazhdojnë të largohen nga varfëria, degradimi mjedisor dhe konfliktet e armatosura lokale – apo thjesht të kërkojnë kushte më të mira jetese në një ekonomi globale, të begattë në aspektin asimetrik. Kjo lëvizje nuk është e re: globalizimet e mëparshme përfshinin migrime ndoshta edhe më të mëdha. Historia jonë është një histori e lëvizjes së pandërprerë, ndërsa njerëzit përshkonin planetin, përzienin popullsi dhe kultura përgjatë mijëvjeçarëve. Kjo histori globale e harruar është ende e lexueshme në të dhënat arkeologjike dhe të gjenomeve që na kanë lënë paraardhësit tanë.
Genealogjia e lëvizjes së lirë njerëzore është e thellë – dhe po aq e thellë është edhe domethënia e saj. “Odiseajada” jonë e parë kozmopolite gjatë Epokës Paleolitike zgjati nga 200 mijë deri rreth 15 mijë vjet më parë, dhe harta e saj shpjegon tregimin e jashtëzakonshëm të transformimit tonë kozmopolit. Rrugët që morëm teksa lëviznim nëpër botë, zbulojnë se si një specie endemike afro-tropikale, me pak gjasa për të mbijetuar ndryshimet radikale klimatike të vendit origjinal, arriti të vendosej në një planet me habitat të llojllojshëm. Kulturat tona rajonale janë produkte të zgjuara të këtij udhëtimi të mrekullueshëm, të krijuara ndërsa përshtatëm kulturën tonë të përbashkët njerëzore me ekologji të ndryshme dhe iu përgjigjëm risive të udhëtarëve të tjerë që takuam gjatë rrugës.
Në fund të fundit, në përmasën e plotë të kohës dhe historisë së thellë njerëzore, ne të gjithë jemi migrantë – dhe gjithmonë kemi qenë. Sepse, lëvizja është reagim i përshtatjes ndaj rreziqeve ekzistenciale që vijnë nga mjediset tona ekologjike dhe shoqërore. Ajo është mënyra se si e ruajmë dinjitetin tonë individual dhe kolektiv kur kushtet e jetesës bëhen të paqëndrueshme, të padurueshme dhe mizore. Rrënjosja e detyruar dhe lëvizshmëria e detyruar janë devijime që bien ndesh me vetë procesin e krijimit të një shtëpie – procesin përmes të cilit arrijmë të përkasim.
Herë pas here, megjithatë, prirja jonë natyrore për të lëvizur, për t’u përzier dhe për të shkëmbyer shkakton një ankth të thellë. Kjo ndodh sepse globalizimi përjetohet gjithmonë këtu dhe tani nga akterë shoqërorë që janë amnezikë ndaj lëvizjeve dhe përzierjeve kulturore të së kaluarës. Këtyre anktheve periodike ua kemi borxh shpikjet e tilla si pasaportat dhe kufizimet e udhëtimit, projektimet urbane me ndarje etnike, ndalimet e martesave të përziera si dhe të ushqimeve, librave apo modave të caktuara. Por, këto masa dështojnë përfundimisht. Merrni për shembull tortilat e misrit, të cilat spanjollët e epokës së hershme moderne i konsideronin dikur si një kërcënim ekzistencial dhe shpirtëror për trupin dhe shpirtin e krishterë. Sot, misri “jo i krishterë” është pjesë e kulturës së përditshme botërore – dhe vetë krishterimi tashmë është një fe botërore, pavarësisht ndalimeve të hershme ndaj të konvertuarve dhe ideve të tij.
Anti-globalizmi shpesh shprehet në shumë nivele, të cilat mund të kombinohen në narrativa të fuqishme ideologjike. Në vitin 1686, Franca ndaloi pambukun indian për shkak të ndikimit të tij negativ ekonomik në industrinë kombëtare të tekstileve. Por, për të kundërshtuar popullaritetin e tij të pakontrollueshëm, propaganda shtetërore pretendonte se këto tekstile kishin efekte të dëmshme morale për shpirtin e publikut francez. Ankthet aktuale anti-globaliste dhe thirrjet për ta “çglobalizuar” botën, ndjekin narrativa të ngjashme, të cilat janë bërë më të theksuara në të ashtuquajturën “polikrizë” të epokës sonë – ku thuhet se krizat politike, ideologjike, mjedisore, ekonomike dhe ushtarake po konvergjojnë dhe po cenojnë sigurinë tonë.
Megjithatë, koha jonë nuk është domosdoshmërisht unike, dhe për këtë arsye nuk jemi të painformuar për mënyrat si të diagnostikojmë dhe të reagojmë ndaj këtij rrëfimi të përgjithësuar për një kolaps të afërt global. E ashtuquajtura “Krizë e Përgjithshme” e shekullit XVII ofron një krahasim mahnitës me situatën tonë dhe mësime të paçmueshme për kohën e sotme. Ai shekull përjetoi një numër të paparë revolucionesh politike dhe të luftërave në thuajse të gjitha rajonet e botës. Kjo trazirë shoqërore ndodhi në klimën e paqëndrueshme të Epokës së Vogël të Akullnajave, një periudhë ftohjeje globale që zgjati të paktën nga shekulli XVI deri rreth shekullit XIX, duke ndikuar në ekonominë botërore përmes ndërprerjes së prodhimit ushqimor dhe përhapjes së sëmundjeve epidemike. “Infektimi” i dukshëm i Krizës së Përgjithshme, i përshkruar nga vëzhgues në të gjithë hemisferën veriore dhe i përcjellë nëpërmjet rrjeteve globale të informacionit, shkaktoi një ndjenjë të përbashkët melankolie dhe zymtie që përforcoi vizionet apokaliptike dhe parashikimet për fundin e botës. Ajo që dukej se kishte sjellë këtë kaos ishte lidhja e paprecedentë e botës. Si pasojë, u ngritën zërat të cilët kërkonin një tërheqje kulturore drejt sistemeve të besimit ortodoks të qytetërimeve rajonale dhe një mbrojtje më të madhe nga ndikimet e jashtme. Një përgjigje e hershme dhe ekstreme ndaj këtyre ideve anti-globaliste ishte politika sakoku e Japonisë, për izolim pothuajse total, e cila filloi në vitin 1633 dhe përfundoi dy shekuj më vonë me pak sukses.
Në epokën tonë të tanishme, lëvizjet anti-globaliste kanë kaluar së fundmi nga e majta ekstreme në të djathtën ekstreme të politikës kombëtare dhe globale. Pakënaqësia e justifikuar ndaj padrejtësive të përjetuara në nivel lokal nga ekonomia globale, dhe ndikimi gjithnjë e më i madh i ndryshimeve globale klimatike, tashmë u shtrinë në një zemërim ndaj dimensioneve shoqërore dhe kulturore të globalizimit. Identitarizmi, një ideologji politike që thekson ruajtjen e etnive dhe kulturave “perëndimore”, sipas një koncepti të ngushtë, është bërë strategjia më e lehtë dhe më efikase për të mobilizuar pakënaqësitë lokale dhe për t’i drejtuar ato ndaj çdo gjëje që perceptohet si kërcënim për mirëqenien e atyre që vuajnë. Epoka e shëmtuar e nacionalizmit është kthyer.
A është identitarizmi nacionalist etosi që do të përdorim tani për të përballuar kërcënimet e përbashkëta ekzistenciale që na presin në shekullin e ardhshëm? Pse të mos jetë? A ka kush që dyshon se kufijtë kombëtarë do të shndërrohen sërish në kufij fizikë të shenjtë dhe se do të mbrohen me ashpërsi ndaj atyre që largohen nga shkatërrimi mjedisor, ekonomik apo ushtarak i shtëpive të tyre? A dyshojmë se do të ngrihen zërat e rrjedhshëm, të nxitur nga synimet më (jo)fisnike për të justifikuar plumbat patriotikë të drejtuar ndaj “migrantëve të huaj” dhe refugjatëve klimatikë dhe se udhëheqësit do të deklarojnë se këta njerëz të zhvendosur nuk mund të priten për shkak të numrit dhe të kulturave të tyre dhe për shkak të rrezikut që ata paraqesin për jetën tonë të sigurt – për “identitetin” tonë?
Skenarë të tillë janë tepër të mundshëm, duke pasur parasysh rritjen e këndvështrimeve ksenofobike, si ideja konspirative e një “Zëvendësimi të Madh” sipas së cilës elitat – të imagjinuara si çifutë dhe pakica të tjera – kanë nisur një plan për të zëvendësuar të ashtuquajturit evropianë autoktonë të bardhë me popullata të tjera të perceptuara si më pjellore dhe më kërcënuese. Këto botëkuptime raciste konvergojnë në mënyrë të rrezikshme me keqkuptimin publik mbi “racën”, siç reflektohet në ethet e fundit për testet e prejardhjes gjenetike. ADN-ja ka pak lidhje me “identitetin”, ashtu siç e kanë ndërtuar atë ideologjitë shoqërore e politike, dhe shumë më tepër ka lidhje me gjeografinë fizike dhe shoqërore. Gjenet tona janë rezultat i lëvizshmërisë së përshtatjes së njeriut, si dhe udhëtimeve, takimeve të pasura dhe lidhjeve të reja që liria jonë e lëvizjes i ka bërë të mundshme për dhjetëra mijëra vjet. Gjenomi ynë nuk e tregon të gjithë historinë tonë, por tregimi që ai ofron dëshmon se si globalizimet e së kaluarës na kanë bërë ata që jemi sot.
Ndërsa kërkojmë mënyra për të komunikuar me njëri-tjetrin përtej ideologjisë kokëfortë të dallimit, duhet të përgatitemi edhe për shtrembërimet dhe manipulimet e ardhshme të kuptimit aktual shkencor dhe historik të identitetit. Disa njerëz sot mbartin disa gjene të cilat paraardhësit e tyre në Epokën Pleistocene i trashëguan nga kontaktet me kushërinjtë tanë neandertalë dhe denisovanë eurazianë, të cilët disa komunitete Homo sapiens i takuan gjatë udhëtimeve të tyre të zgjerimit kozmopolit. Si mund të interpretohet dhe përdoret një dallim i tillë gjenetik në të ardhmen, nga ata që janë të vendosur ta çojnë identitarizmin deri në konkluzionet më qesharake – apo më vrastare? A do të shpallin se disa njerëz nuk janë mjaftueshëm “të pastër” për të gëzuar lirinë, sigurinë dhe dinjitetin që njohim si të drejta natyrore të njerëzimit? Apo, përkundrazi, do të ngremë në piedestal gjenin neandertal apo denisovan si shenjë e “veçantisë” euraziane, për të ringjallur narrativa të epërsisë racore, të ngjashme me ato që dikur përhapeshin në arkeologji mbi natyrën gjoja më të “zhvilluar” të atyre fosileve njerëzore që gjendeshin më larg prejardhjes afrikane të specieve tona?
Paleontologët që ngulin këmbë të përdorin etiketën “njerëz” për të gjithë gjenin Homo, ndërsa rezervojnë atë të “njeriut modern” për përfaqësuesit e mbijetuar të linjës (d.m.th. për ne), ndoshta e kuptojnë më mirë pjesën e rreziqeve të manipulimeve ideologjike të taksonomive shkencore. Por, në tregun e hapur të ideve ku gjithçka qarkullon në emër të lirisë së mendimit dhe të shprehjes, si mund të mbrojmë veten dhe njëri-tjetrin nga këto rreziqe, nëse ende e perceptojmë pluralitetin si kërcënim për mbijetesën dhe nuk arrijmë të shohim pasurinë e kulturës sonë të përbashkët njerëzore?
Luftërat që zhvillojmë kundër njëri-tjetrit janë, në thelb, që të gjitha luftëra civile. Derisa t’i njohim si të tilla, ato do të mbeten tragjedi të cilat i pranojmë si të natyrshme – ose tmerr që e çmojmë në emër të nocioneve madhështore që na shiten nga zëra të zhurmshëm që njohin frikën tonë më mirë sesa pasurinë e botës dhe të historisë sonë. Ne kemi qenë gjithmonë globalë – dhe ky është identiteti ynë i përbashkët. Është mënyra jonë e veçantë për të qenë dhe për të mbetur në botë si një familje. Çfarëdo që çmojmë në njerëzoren dhe kulturën tonë, është krijuar nga udhëtimet dhe takimet tona globale. Përmes tyre, ne do të vazhdojmë të shkruajmë tregimin se si u bëmë ne. /Telegrafi/
The post Nuk ka kultura të pastra appeared first on Telegrafi.
Login
