Ministri i Kulturës, Hajrulla Çeku, ka vlerësuar lart rikthimin e këngëtarit dhe kantautorit të njohur Armend Rexhepagiqi, pas koncertit të mbajtur mbrëmë në Prishtinë.

Përmes një postimi, ministri Çeku tha se artistë si Rexhepagiqi janë të rrallë dhe të pazëvendësueshëm në skenën muzikore shqiptare. Ai përshkroi koncertin si “fantastik” dhe theksoi se zëri, ndjeshmëria dhe muzika e artistit kanë lënë gjurmë të thella në kulturën tonë.

“Një rikthim i shumëpritur i një prej artistëve tanë më të veçantë, me albumin e ri ‘Dashni e vjetër’. Një natë ku emocionet, kujtimet dhe krijimtaria u shkrinë në një performancë që prek zemrën,” u shpreh ministri Çeku.

Albumi i ri i Rexhepagiqit është mirëpritur me entuziazëm nga publiku, duke dëshmuar edhe një herë fuqinë e muzikës së tij për të prekur gjenerata të tëra./KultPlus.com

Presidentja e Republikës së Kosovës, Vjosa Osmani, ka reaguar pas koncertit të mbajtur nga artisti i njohur Armend Rexhepagiqi, duke e quajtur ngjarjen një natë të paharrueshme që bashkoi emocionin, kujtimin dhe dashurinë për muzikën.

“Në një koncert magjik, ku emocioni, kujtimi dhe dashuria për muzikën u bashkuan në një natë të paharrueshme,” – shkruan Osmani, duke vlerësuar thellësisht ndikimin që artisti ka pasur në breza të tërë.

Ajo e përshkroi Rexhepagiqin si një artist me zë që “sfidon kohën” dhe një shpirt që “rrëmben zemrat e shumë gjeneratave”, duke e cilësuar performancën si një udhëtim ndërmjet nostalgjisë dhe freskisë së krijimeve të reja.

“Faleminderit, Armend, për çdo akord që na bëri të ndiejmë emocion e nostalgi dhe për krijimtarinë që sfidon kohën!” – përfundon mesazhin e saj Presidentja Osmani./KultPlus.com

Mbrëmë, Prishtina u bë një zë i vetëm me këngët e Armend Rexhepagiqi, duke bashkuar kujtime e shpresa të gjeneratave të ndryshme.

Në një njoftim nga Drejtoria e Kulturës, drejtoresha Sibel Halimi theksoi se arti dhe kultura na kujtojnë se dashuria për vendin nuk është vetëm ndjenjë, por burim që na mban të gjallë dhe të lidhur.

“Përmes muzikës së tij, Armendi na tregoi se kjo dashuri rritet sa herë që e mbajmë gjallë mes njerëzve”, thuhet në njoftim.

Koncerti u përmbyll me emocione të forta dhe duartrokitje të gjata, duke e shndërruar natën në një moment të veçantë për kryeqytetin.

Kur poeti shkruan, 
toka lëvizë pakëz 
në vendlindjen e parardhësit të tij. 

Nga fjalori nisin të bien gërma. 
Një djalosh shkruan një grafit me ngjyrë të kuqe: 
mesazh që shënohet në gjuhën spanjolle. 

Kur poeti shkruan, 
kuvendojnë brezat, 
ndërrohen kohët. 

Diku shtresohet shkëlqimi. 
Diku një përmendore e rëndësishme lehtë përkulet. 
Kur poeti nisë të shkruaj, 
e bën këtë përmes ëndrrës dhe kryeneçësisë. 

Pikëla shiu marrin fuqi në një libër. 
Ai libër do bëhet ujë. 
Në atë çast – 
pasardhësit dyshues nuk e vlerësojnë, 
prozatorët ngazëllehen, 
piktorët bashkëndiejnë. 

Kur poeti shkruan, 
rrokë përvoja të poetëve të amshuar, 
rijetëson brengat e tyre. 

Në një vend plasaritet shtegu, 
që të hyjë lagështia në zërin e dikujt që ka diçka për të kumtuar. 
Palpon qarkullimin e vet poeti 
teksa shkruan. 

E lë në kopertinë emrin e një gruaje: 
ajo grua njëherë ka qenë Dezdemonë. 
Murosë ai poeti – me guralecë, 
me të njëjtit që ishte gurëqëlluar. 

E mandej, 
mbulohet me një grusht dheu. 

KUR POETI E KRYEN POEZINË 

Kur e kryen poezinë, 
nuk mund ta besojë poeti se për çfarë shkroi. 

Që ka hyrë në diskutime teologjike, 
që i është tëhuajësuar vetes, 
që kërkon shtëpi tjetër, 
dashuri tjetër 
dhe fat tjetër. 

Kur e kryen poezinë, 
e kupton që e ka thënë dhe atë që nuk e kishte menduar, 
që i janë përvjedhë dhe fjalë të huaja. 

Pastaj që, nuk e di kush është, nga është. 
Që ka hulumtuar dete, 
– ende vijon të mbetet ai që gjurmon dashurinë? 
Dikush do të thotë që kjo ishte 
veç replikë mbi aromat. 

Kur e kryen poezinë, 
poeti e kupton që është veçse në fillim. 

Që nuk ka lëvizë, 
sikur e gjithë ajo kohë ka ecur mbrapsht. 
Qorrazi duart kanë bërë lëvizje qarkore. 
Ai pikërisht, atëherë, ia nisë. 

Kur e kryen poezinë, 
atëherë nisë të kuptojë, 
që asnjëherë dhe asnjë poezi, 
faktikisht, s’ka për ta përfunduar. 

KUR MENDON SE U BË POET… 

Kur poeti e kërkon temën, 
kryqëzohen rrugët njëkahëshe. 

Stopohet karuseli, stepet njeriu, 
letrat flatrojnë gjithandej, 
kërkojnë adresa të moçme. 

Ndjehet fajtor poeti 
për atë që s’e ka bërë. 
Biles më shumë se për vetë ato që ndanë bashkëfajësinë. 
Përfundon në mes të verës motmoti – 
erëmon në qafën e një gruaje bergamoti. 

Epoka e tij është mendimi i trishtë i botës. 
Beson që e gjithë kjo s’i ndodhë veç atij, 
s’ndodhë veçse në atë çast. 

Përderisa shkruan poeti, 
është barrë e kohës. 
Dhe zgavër në mes kohësh. 
Nëse e mbanë veten, 
e pranon humbjen me klas, 
përshëndetë dhe dëshpërimtarët e panjohur. 

Dhe nisë e kupton se sa është larg vetes, 
se sa nuk është ai që donte të bëhej. 

Pavle Goranoviqi (1973), shkrimtar malazez. Krijimtaria e tij është përkthyer dhe shpërblyer disaherësh. 

Shqipëroi: Argëzon Sulejmani 

Kryeministri Edi Rama ka ndarë sot pamje nga plazhet e Sarandës, ku fundjava ka sjellë një tjetër fluks të lartë vizitorësh, vendas dhe të huaj.

Saranda vijon të mbetet një nga destinacionet më të preferuara të sezonit veror, falë ujërave të kristalta, shërbimeve turistike në rritje dhe mikpritjes që e karakterizon prej vitesh.

Fluksi i turistëve në qytetin jugor dëshmon jo vetëm për popullaritetin në rritje të Rivierës shqiptare, por edhe për ndikimin pozitiv që turizmi po sjell në ekonominë vendase.

Vitet e fundit Shqipëria ka zënë një vend të rëndësishëm në mediet ndërkombëtare për sa i përket klasifikimit të vendit si një nga destinacionet turistike të preferuara për turistët huaj, ku spikatin qytetet si Ksamili, Saranda dhe Vlora./atsh/KultPlus.com

Shumë shpesh kam parë artikuj të ndryshëm botëror për radhët e gjata të qytetarëve për të takuar një shkrimtar, për të prerë një biletë për koncerte të operave, për të takuar ndonjë futbollist, apo ndonjë figurë të njohur.

Shkruan: Ardianë Pajaziti

Kur them radhë, e kam fjalën rresht për dy, dhe jo turmë. Se turma kemi parë shumë edhe në Kosovë. Por mbrëmë, këtë radhën rresht për dy e pashë me sytë e mi. Radha ishte shumë e gjatë, prerjen e bënin semaforët, për të vazhduar më tutje drejt ngjalljes së emocioneve të fshehura.

Shumica gjeneratë e viteve të 70-ta, por që kishte edhe mbi këtë moshë e deri te moshat më të reja pritnin në radhë për tu futur në koncertin e rikthimit të këngëtarit Armend Rexhepagiq, dhe përderisa pritnin, ishte një ndjenjë ndryshe.

Takonin, takonin dhe takonin bashkëmoshatarë, shokë të dikurshëm të klasave, të shkollave, të aktiviteteve të ndryshme, që nuk ishin parë për shumë vite. Armendi i kishte mbledhë, sikur të ishte një takim gjenerate, takim nostalgjie, takim i rinisë!

E pashë një burrë afër të 50-ave që për herë të parë merrte pjesë në një koncert, dhe se këtë vendim e kishte marr vetëm për kujtimet e këngëve të Armend Rexhepagiq, një grua me karrocë që e shoqeronin familjarët e saj, dhe një tjetër që festonte datëlindjen e 50-të, dhe pikërisht për datëlindjen e tij, e gjithë Prishtina kumbonte “Krejt Prishtinën për ditëlindje.

“Harrova” “Shkel” “Oj Dude, Dudie” ishin këngët që i këndonte publiku, edhe pa Armendin, por edhe kënga e re “Dashni e vjetër” ishte ngjizur në memorien e adhuruesve të tij, që kumbonte në hapësirën e parkingut të Prishtinës, që për një natë të vetme shndërrohet në një energji Prishtine, për tu kthyer sërish në një hapësirë pa jetë.

Se nëse Armendi është brenda shijes së secilit, është vështirë të thuhet, se artistët kanë audienca të ndryshme, por se është kujtesë kolektive, definitivisht po.

Mbrëmë, prindërit që luftojnë me fëmijët e tyre për cështje adoleshence, për nje moment u shnderruan po në ata adoleshentë. Burra e gra të rritur me një shpirt të rinuar!/KultPlus.com

Nga rrënojat antike, deri te peizazhet natyrore mahnitëse, Parku Kombëtar i Butrintit mbetet një prej destinacioneve më unike dhe më të vizituara në Shqipëri.

Ky qytet antik, i mbrojtur nga UNESCO, vijon të tërheqë turistë nga e gjithë bota falë pasurisë së tij historike dhe trashëgimisë kulturore të rrallë.

Ministri i Ekonomisë, Kulturës dhe Inovacionit, Blendi Gonxhja, ndau sot pamje nga Butrinti, duke theksuar rëndësinë e tij si pasuri kombëtare dhe ndërkombëtare.

Butrinti është dëshmi e gjallë e qytetërimeve të mëdha që kanë lënë gjurmë të pashlyeshme në historinë e njerëzimit.

Kompleksi arkitektonik i Butrintit përfshin 15 zona të periudhave të ndryshme historike, duke filluar nga shekulli IV para Krishtit deri në shekullin XVI pas Krishtit. Ky mozaik epokash e bën Butrintin një muze të hapur të qytetërimeve që kanë kaluar nëpër shekuj – nga romakët, bizantinët, venecianët e deri në Mesjetë.

Në zemër të parkut gjendet teatri antik, i cili ka qenë skenë e shfaqjeve dhe ritualeve ndër shekuj, duke ruajtur ende atmosferën dhe akustikën e kohës.

Po ashtu, bazilika, nimfeumi dhe monumente të tjera madhështore dëshmojnë ndërthurjen e arkitekturës me religjionin dhe kulturën e periudhave të ndryshme.

Muzeu i Butrintit, i vendosur mes rrënojave të lashtësisë, ofron një kronologji të pasur të historisë mijëravjeçare të qytetit. Mozaikët e ruajtur me kujdes, me figurat e tyre të ndërlikuara, rrëfejnë histori unike mbi jetën, traditat dhe besimet e banorëve të lashtë të kësaj zone magjike./atsh/KultPlus.com

Si sot 56 vite më parë njeriu zbriti në Hënë për herë të parë.

Ishte një kohë kur ende kishte ëndrra ku pothuajse çdo gjë dukej e mundur, shkruan gazeta gjermane ”Rheinpfalz” në një artikull kushtuar zbritjes së parë të njeriut në Hënë.

Besimi në përparimin teknologjik ishte pothuajse i patundur në vitet ‘60 të shekullit të kaluar. Por, një ëndërr u bë e vërtetë kur Neil Armstrong vendosi këmbë në sipërfaqen e Hënës më 20 korrik 1969.

Ky ishte më shumë se kulmi i përpjekjeve të pabesueshme të inxhinierëve dhe shkencëtarëve, që u arrit me një teknologji që sot duket e vjetërsuar.

Njerëzimi në fakt dukej i aftë për të kapërcyer barrierat e hapësirës dhe kohës.

Misioni “Apollo 11” është shndërruar sot në simbolin e një epoke të re drejt hapësirës, ku protagonistë të rinj po sfidojnë njëri-tjetrin në një garë që synon kthimin në Hënë në një rutinë duke e shndërruar këtë satelit të vogël në një bazë kërkimore dhe në një plasdarm për eksplorimin e sistemit diellor duke filluar nga planeti Mars./KultPlus.com

Sot është Dita Ndërkombëtare e Shahut, një nga lojërat më të lashta, intelektuale dhe kulturore, me një ndërthurje të sportit, të menduarit shkencor dhe elementeve të artit.

Si një aktivitet i përballueshëm dhe gjithëpërfshirës, ​​ai mund të ushtrohet kudo dhe të luhet nga të gjithë, përtej barrierave të gjuhës, moshës, gjinisë, aftësive fizike apo statusit social.

Shahu është një lojë tavoline strategjike me dy lojtarë, ku qëllimi është që të lëvizin lloje të ndryshme të gurëve të shahut, me një grup të caktuar lëvizjesh të mundshme, rreth një dërrase katrore me kuadrate duke u përpjekur të kapet “mbreti” kundërshtar.

Sot ka mbi 2000 variante të identifikueshme të lojës. Një teori është se një lojë e hershme e ngjashme me shahun e quajtur Chaturanga filloi në Indi dhe u përhap përgjatë Rrugës së Mëndafshit në perëndim të Persisë. Ndërsa shahu modern besohet të ketë rrjedhur nga Chaturanga që do të thotë “katër divizione” duke iu referuar ose ndarjeve të pjesëve të lojës në këmbësoria, kalorësia, elefanti dhe karroca, ose për faktin se loja u luajt nga katër lojtarë. Chatrang, dhe më vonë Shatranj, ishte emri që iu dha lojës kur mbërriti në Persinë Sasanide rreth vitit 600 të erës sonë.

Në vitin 900 të erës sonë, mjeshtrat e shahut abasid al-Suli dhe al-Lajlaj kompozuan vepra mbi teknikat dhe strategjinë e lojës, dhe në vitin 1000 të erës sonë shahu ishte i popullarizuar në të gjithë Evropën dhe në Rusi, ku u prezantua nga Stepa Euroaziatike.

Më 12 dhjetor 2019, Asambleja e Përgjithshme shpalli 20 korrikun si Ditën Botërore të Shahut për të shënuar datën e themelimit të Federatës Ndërkombëtare të Shahut (FIDE) në Paris në vitin 1924. Me iniciativën e FIDE-s, 20 korriku shënohet si Dita Ndërkombëtare e Shahut nga shahistët në mbarë botën që nga viti 1966./atsh/KultPlus.com

Poezi nga Dritëro Agolli

Sërish të pres të vish:
Na qënka jeta pritje
Në shpirt, në gjak, në mish,
Në gaz e në mërzitje.

Dhe unë e them ta dish:
Sa dukesh ti në derë
Pranvera hyn në shpirt
Dhe shpirti në pranverë./KultPlus.com

Nga Albert Vataj

Asht pak me than, se Arshi Pipa mbetet nji prej figurave ma t’njimendta të vetëdijes dhe veprimit demokratiek. Ai ishte shumë e shumë më shumë se kaq. Ai ishte dhe mbeti nji za i kurajshëm i vlerave. Ndoshta do ta kishit t’pamujtun për me e gjet nji personifikim të të përsosunes së disidentit në jetë dhe në vepër. Tue e kërkua e tue dasht me nxjerr prej kohet e sprovave, shtjellave përpirëse dhe zemëratave të diktaturës komuniste e mbas, e tash ja ku mundet pa droje me e gjithëpranu, ai asht Arshi Pipa. Punoi me mish e me shpirt, lufto me thonj e me dhëmbë për me mujt me dishmi njat univers t’përsosun t’ngadhnjimtarit, dishepullit të dijes e nxanjes, kreshtës së kushtrimeve e kumtimit, kungimit dhe krijimit. Tançka në të e me të kishte mujt me u ngjiz e me marr hov me u jetësu si një Ante antik, në çdo puls, në çdo mendim, në çdo dashtuni e veçanti shprehëse.

Arshi Pipa (Shkodër, 28 korrik 1920- Washington, 20 korrik 1997), ç’nuk ishte, çmos bani e gjithqysh diti dhe mujti, ai u rrek e i’a doli për me ken nji poet kushtrues e nji lirik i tamëlt; nji gjuhëtar i zoti dhe gladiator i paepun i arenave t’gegnishtes; kritik, ndoshta me pak shokë mbas vedi, për nga thellësia dhe larmi e trajtesës; përkthyes dhe pedagog gjithëpoaq gjurmlans në trashigiminë tonë kombëtare. E tan jeta e tij ishte e mbushun me përpjekje, me vuajtje e me sfida, me gjithëçmos qi mujti me marr prej tij ma t’mirën vepër, ma t’vyemën vlerës, t’përgjithmonshmen dëshmi të shpirtit triumfues.

Nga jeta

Leu në Shkodër, i biri Mustafa Nuriut dhe Hatixhe Lloshit. Arshiu qe me prejardhje libohovite nga i ati dhe nga e ëma shkodrane me origjinë dibrane. I ati qe jurist i shkolluar në Stamboll, në kohën e Luftës së Parë Botnore qe jurist i Drejtorisë së Drejtësisë në Shkodër, administratë shqiptare, për herë të parë në gjuhën shqipe, e krijuar nga austro-hungarezët. Më vonë, në vitet ‘23-‘26, do t’u emëronte anëtar i Gjyqit të Diktimit. E ëma, Hatixhja, qe një shembull virtyti e pune për fëmijët e saj, stoike në fatkeqësitë e panumërta që i ranë mbi krye.

Kishte vëlla nga i ati Muzaferin, dhe katër motra të një barku: Nedreti, Fehimja, Bedrija dhe Bedi.

Vitet e para të arsimimit i mori tek Kolegji Ksaverian e më tej në liceun shtetëror të Shkodrës në ndarjen me profil klasik më 1938. Me përkujdesjen e të atit për formimin në traditën fetare të familjes tyre, ndiqte mësime edhe në medrese gjatë mbasditeve. Më 1936 me poezinë “Në lamën e luftës” fitoi çmimin e tretë në një konkurs poezie të shpallur nga e përkohshmja “Cirka”. Më pas studioi Letërsi e Filozofi në Universitetin e Firences, ku u laureua më 1942 me dizertacionin “Morali dhe feja tek Bergson”.

Kthehet në Shqipëri dhe nga viti 1941 deri më 1946 jep mësim ndër shkollat e mesme të Tiranës dhe Durrësit. Kur Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve nisi botimin e organit të vet “Bota e Re”, Pipa me Kutelin ishin të vetmit jokomunistë në këshillin drejtues. Merr pjesë në Kongresin e Parë të Lidhjes në tetor të 1945, ku punimet i drejtoi S. Luarasi. Më vonë i kërkohet të shkruante diçka për përvjetorin e vdekjes së Migjenit, që nuk u pëlqye nga njerëzit e partisë. Në një takim letrar në Shtëpinë e Kulturës në Tiranë lexon “Këngën e Pleshtit” të Goethes duke thumbuar kështu Sh. Totozanin, i cili u bë shkak që Pipën ta zhvendosnin me punë në Durrës. Atje lexon një tjetër poezi të titulluar “Bushtra”, dhe pas një tjetër mbrëmjeje poetike në Tiranë ku në krah kishte N. Spirun që nuk e njihte arrestohet me 27 prill 1946 dhe dënohet me dy vjet heqje lirie. Ridënohet – dhe gjatë marrjes së dënimit merr vesh vdekjet e të vëllait – më 20 dhjetor 1947 me 20 vjet heqje lirie si bashkëthemelues i një grupi social-demokrat bashkë me P. Kaçinarin, H. Ballhysën dhe P. Gjeçin. Vuajti në burgjet dhe kampet e shfarosjes (Durrës, korrik 1948 Vloçisht, nëntor 1948 Gjirokastër, Korçë, Tiranë, Burrel etj.), ku përveç punës së detyrueshme u bë një nga dorëzanët e mësimdhënies së letërsisë, filozofisë dhe gjuhëve përgjatë dënimit, ku shkroi librin me poezi “Libri i Burgut”. Familjen e shpërngulën disa herë derisa në nëntor 1949 bashkë me 20 familje të tjera të persekutuara i shpërnguli në disa shtëpi boshe në plazh. Gjatë rrugëtimit, i ati që ishte i paralizuar, ndërroi jetë.

Lirohet më 26 prill 1956 dhe një natë të fundverës së 1957 arratiset bashkë me të motrën, Fehimen. Vendoset në Sarajevë gjer më 1959.

Gjatë asaj periudhe përktheu në shqip përzgjedhje nga poezia lirike latine (250 faqe, me përkthime, dhe kapituj mbi elemente metrikë dhe shënime.

Emigroi në Shtetet e Bashkuara në 1958-ën. Në fillim punoi si arkëtar (kashier) në nji hotel të Nju Jork-ut. Emërimi i tij i parë ishte në kolegjin Philander Smith, Little Rock, Arkansas, ku ligjëroi për filozofinë (1960). Gjatë vitit akademik pasues, meqenëse ra në sy për njohjen e thellë të italishtes, drejtoi departamentin e gjuhës italiane në City University, të Georgia-s, në “Shkollën e Gjuhëve dhe të Gjuhësisë” dhe në të njëjtën kohë jepte mësim filozofi, në “Kolegjin e Arteve të Lira” (verë, ’61, dhe ’62). Ka qene pedagog i gjuhës italiane në universitetin e Kolumbia-s në vitet 1961-62, dhe profesor i asociuar i gjuhës italiane, në universitetin e Delfit, Garden City, dhe, në të njajtën kohë, gjatë verës, dha filozofi në Kolegjin e Arteve të Lira..

Në vitet në vazhdim ligjëroi tema filozofike në kolegjin Adelphi Suffolk. Nga viti 1963-66 ishte profesor i asociuar (Profesor i asociuar i përkohshëm në vitet 1963-64) në departamentin e gjuhës italiane, në universitetin e Kalifornias, Berkley. Atje u jepte mësim kurseve të letërsisë moderne italiane dhe drejtonte seminaret e kritikës letrare, (De Sanctis, 1963, Kroçe, 1964, Viko, 1965), po ashtu si dhe në gjuhën shqipe, letërsi dhe folklor, (1965), si edhe filozofi Romane. Në vitin 1966, drejtoi disertacionet për gradën e doktorit në filozofi (Ph.D). Me nji sensibilitet të dukshëm ndaj padrejtësive, – çka i karakterizon njerëzit e ndershem dhe idealistë, – gjatë kohës që qe në Universitetin Little Rock, Arkansas, përjetoi me dhimbje realitetin e diskriminimit racial në shoqëninë amerikane dhe u revoltue. Atje përkrahu lëvizjen studenteske të Berkley University të Kalifornisë, e njohun si “Free speech movement”, dhe u ba kritik i paanshem i poltikës. Nga viti 1966, ka qenë në fakultetin e Universitetit të Minnesota-s dhe Minneapolis, fillimisht si profesor i asociuar (1966-69), dhe më pas si profesor i gjuhës italiane, në departamentin e gjuhëve frënge dhe italiane (Departamenti i Gjuhëve Romane gjatë vitit 1968). Arriti të jetë pjesëtar i Universitetit të Minesotes, si anëtar me të drejta të plota dhe gjithashtu kontribuonte në planifikimin, hartimin dhe ndarjen e diplomave të studimeve të gjuhës italiane. Programi për gradat e master-it u themelua në vitin 1968, ndërkohë ai ishte drejtues i programit master (“graduate school”) në gjuhën italiane. Temë-diplomat për master dhe disertacionet e PhD u shkruan dhe u miratuan nën drejtimin e tij. U ka dhënë mësim kurseve të ekstrakurrikulare të gjuhëve, të ndara në kurse të ulët dhe të larta, kurseve të qytetërimit dhe të kulturës (gjithashtu në Anglisht) dhe, në veçanti, kurseve të ekstra-kurrikulare për shkrimtarët e mëdhenj, (Dante, Bokaçio, Manzoni, Leopardi), në zhanret e “Poezisë kalorësiake”, “Letërsisë Utopike”, dhe temat krahasuese (Marksizmi dhe Ekzistencializmi në tregim dhe dramë), përfshi seminaret (Ungareti dhe Montale, Viko dhe Kroçe ). U ka dhënë gjithashtu mësim bashkërisht, kurseve të diplomuara të gjuhëve Frënge dhe Italiane, (Simbolizmi Francez dhe Hermetizmi Italian, Romantizmi në Francë dhe në Letërsinë Italiane), duke pasuar me themelimin e programeve të master-it, në gjuhët Frënge dhe Italiane (1970), të konceptuar dhe hartuar me iniciativën e tij. Me daljen në pension u vendos përfundimisht në Washington, D. C., pranë së motres, Fatimes.

Gjatë kësaj kohe u intensifikuen lidhjet e tij me “Vatrën” dhe “Diellin”. Gjithnji, ai ka qenë bashkëpunëtor i zellshëm i “Diellit”. Shqetësimet e tij për gjendjen e “Vatrës”, në këte kohë, dhe mendimet e tij për prosperitetin e saj, ai i shprehi, së pari, në “Dielli”, në artikullin e gjatë “Për riorganizimin e Vatrës”, (nr. i 16 gushtit 1983) dhe në Fjalimin e rastit të 28 Nandorit 1986, “Për shpëtimin e Vatrës”, që u botue në “Diellin” e 28 shkurtit, 1987. Më duket se Arshiu ka dhanë përcaktimin ma të saktë dhe ma të bukur për Vatrën: “Vatra asht nji monument historik i vetëdijes dhe kulturës kombëtare”. Ai ka shkrue me dhimbje krahnori për gjendjen e mjerueme të “Vatrës” dhe ka vlerësue lart prestigjin e saj ndaj organizatave të tjera të diasporës, gja qi i jep mundësi e avantazh asaj t’i bajë nji sherbim të madh kombit, “i cili do të ketë vlerë ma të madhe nëse Vatra mban nji qendrim sipërpartiak dhe sipërqeveritar”. “Ndërhymja e saj, shkruen Pipa, asht sidomos e randësishme ndër raste kur të drejtat e kombit shqiptar cenohen ose rrezikohen”.

Në pranverë të vitit 1991, Pipa u zgjodh kryetar i “Vatrës”, pa qenë anëtar i saj, detyrë në të cilën qindroi vetëm nji vit, sepse në qershor të 1992-shit, nuk u rizgjodh. E mori kryesinë e “Vatrës” me të vetmin qellim për ta vu ate në shërbim të problemeve me randësi të jashtëzakonshme historike, qi dolen para kombit tonë: zhvillimeve demokratike në Shqipëni dhe zgjidhjes së problemit të Kosovës. Gjatë kësaj kohe tepër të shkurtë, ai iu kushtue me të gjitha energjitë rimëkambjes së “Vatrës”, dhe kreu shumë punë me vlerë. Në “Albanica”, në nr. 3-4 të 1992-shit, në shkrimin On VATRA and Dielli, ai ka shkrue me hollësi për to. Puna e tij asht pasqyrue, gjithashtu, në numrat e “Diellit”, që editoi ai gjatë kësaj kohe.

Veprat

Veprimtaria e tij përfshin fusha të artit letrar, të filozofisë, estetikës, kritikës letrare, folklorit, folkloristikë s, gjuhësisë, politikës, publicistikës.

Vëllimin e parë poetik me titull “Lundërtarët”, nji përmbledhje lirikash qi dishmon një talent novator në shpërthim, e botoi në v. 1944. Të dytin, “Libri i burgut” të shkruem në letra cingaresh, në burgjet e kampet e punës së detyrueme, e botoi në Romë në vitin 1959. Asht nji përmbledhje liriko-epike, pasqyrë e gjallë artistike e motiveve qi i diktoi jeta e qelive dhe e kampeve të vdekjes, ku kaloi dhetë vjet. Një ditar i vërtetë që ka për të mbetë një nga dishmitë artistike ma të sakta të asaj qi ndodhi me ata që nuk iu nënshruen regjimit të përgjakshëm diktaturial. “Nuk njoh në të gjithë letërsinë shqipe vargje më tronditëse sa ato të botuara në librin e quajtur thjesht “Libri i burgut”. Tek lexon poezitë e Arshi Pipës, ndjen klithmat, britmat, plagët, poshtërimin njerëzor, në emër të ca idealeve absurde dhe hipokrite. Është një sketerrë më e tmerrshme sesa Ferri i Dantes, sepse ky është ferri i njerëzve të pafajshëm e jo i mëkatarëve. Është materia e Parajsës e transplantuar në Ferr”, ka shkruar shkrimtari Rudolf Marku.3).

Punë e burgut asht edhe “Rusha” (botue në Munich, 1968), poemë epike me një subjekt të theksuem dramatik të periudhës së gjysës së dytë të shek. XIV, qi trajton nji histori dashunije dhe hakmarrjeje mes shqiptarëve e serbëve në sfondin e zakoneve tona tradicionale. Me 1969, Pipa botoi në Munich antologjinë poetike “Meridiana”, nji përzgjedhje nga botimet e maparshme dhe disa poezish të pabotueme, qi tingëllon si jehonë e mirëfilltë e nji testamenti poetik.

Krijimet poetike të Arshiut shquhen për një talent të fuqishëm, për shumësi e përzgjedhje motivesh, për trajtim të tyne në nivele artistike të lakmueshme, dhe për një përkushtim të madh ndaj punës krijuese, pa lanë mangut gjuhën poetike jashtëzakonisht të pasun e të pastër, të zgjedhun me kujdes si rrallëkush.

Po veçoj, sa për ilustrim, nga “Meridiana”, “Preludet”, të shkrueme në Firence dhe Tiranë në vitin 1941. Tharme poetike, yshtëse imtimesh meditative me forcë të madhe purifikuese, të enduna në veshje tekstore moderne; fluiditete lirike të derdhuna në simfoni ritmesh e tingujsh të magjishëm. Këto janë “Preludet”. “Urgjencca të mbrendshme”, siç i pati quajtur ai shtysat e fuqishme shpirtnore për t’i dhanë jetë poezisë. Befasuese për letrat shqipe të asaj kohe, dhe po aq befasuese edhe sot e kësaj dite.

Pipa na ka lanë nji trashigim të pasun edhe në fushën e përkthimeve poetike nga latinishtja, italishtja, frëngjishtja, gjermanishtja, anglishtja. Vetëm gjatë kohës njivjeçare qi jetoi si refugjat në Jugosllavi, ai përktheu nji vëllim poetik me titull “Lyrika Latine”, (rreth 250 faqe të plotësueme edhe me shenime të ndryshme metrike), mbetun në dorëshkrim. Po ashtu, mbetun në dorëshkrim, asht edhe nji vëllim poetik i shkruem në tri gjuhë europiane me titull “Autobiografia”.

Nji veprimtari jashtëzakonisht të gjanë na ka lanë në hapësinën shkencore të kritikës letrare. Gjatë vjetëve në Shtetet e Bashkueme të Amerikës, botoi veprën “Trilogjia Albanica” (1978), në tri vëllime: “Albanian Folk Verse”, “Hieronymos De Rada ” dhe “Albanian Literature: Social Perspectives ” , vepër rreth 900 faqesh, që shquhet sidomos për thellësi dhe origjinalitet në trajtimin e personaliteteve dhe dukunive letrare që shqyrton, nën prizmet estetike moderne të strukturalizmit dhe komparativizmit. E tham me plotgojë që në asnjë botim të kësaj natyre nuk kam gjetë atë dendësi sqarimesh në fundfaqet (fusnotat), shënimesh bibliografike, indeksesh gjithfarësh, – një skrupolozitet shkencor për t’u admirue.

“Trilogjia Albanica’, shkruen Peter Prifti, si e para në llojin e saj në letërsinë shqipe, është një vepër ndriçuese, një minierë e pasur për poetët, folkloristët, etnologët, gjuhëtarët e etimologët, historianët dhe studiuesit e letërsisë shqipe në përgjithësi. Risia e formës së saj, diapazoni i gjerë i ideve dhe disiplinave që ajo qarkon, trajtimi original i subjektit dhe pasuria e të dhënave, i jep kësaj vepre një vend të merituar në letërsinë shqiptare. Nuk është e tepërt të them se Trilogjia Albanica e vendos autorin e saj si një studiues lider në SHBA për De Radën dhe popullin Arbërësh, për strukturën e poezisë shqiptare dhe karakterin e letërsisë shqipe në përgjithësi”.4).

Në vitin 1991, botoi “Contemporary Albanian Literature”, për të cilën studiuesi Italo Costante Fortino, ka thanë: “Studimi i fundit i Arshi Pipës mbi letërsinë e realizmit socialist përban nji kontribut të parë . . . për nji rend të ri qi duhet të vendoset në letërsinë dhe, në radhë të parë, në kritikën letrare” 5). Fjalët e Fortino-s vlejnë gjithashtu për “Trilogjinë shqiptare”. Nuk mund të bahen hulumtime shkencore në fushën e kritikës letrare pa marrë në konsideratë mendimet dhe tezat origjinale të Arshiut, dhe pa mbajtun qindrim miratues a kundërshtues ndaj tyne.

Shumë studime për letërsinë dhe kulturën shqiptare dhe arbëreshe, ka botue në shypin e huej si “Südost-Europa Forschungen”, “Zeitschrift für Balkanologie”, “Comparative Literature Studies”, “Books Abroad”, “Rivista di lettrature moderne e comparate”, “Mondo operaio”, “Revue des études sud-est européennes”.

Në këtë lamë, Pipa asht shtye edhe në letërsinë botnore, sidomos për letërsinë italiane. Ka botue artikuj studimorë me vlera të mëdha njohëse për Danten, De Sanctis, Manxonin, Ungaretin, Moravian, Montalen. Këto ese, Pipa i ka botue në revistat e hueja shkencore si “Italica”, “Italian Quarterly”, “The Romanic Revieë”, “Comparative Literature”, “Books Abroad”, “Belfagor”, “Le ragioni critiche”, “Revue de literature comparèe”, “Revue des études italiannes”.

Një nga frytet, ma i vlerti, i kësaj pune asht vepra “Montale and Dante” (1968), anglisht, e përkthyeme në italisht dhe, kohët e fundit, nëse nuk jam gabim, edhe shqip. Me këtë vepër, ai e rreshtoi veten ndër studiuesit ma të mirë botnorë të këtij subjekti, d. m. th. të vlerësimit objektiv të poezisë së Montales dhe të vumjes në dukje të ndikimit të Dantes në poezinë e Montales. “Fakti që edhe sot pas më shumë se 30 vjetësh, ka shruar Astrit Lulushi, libri ‘Montale and Dante, vazhdon të cilësohet nga kritika si një nga studimet më të thella e më të hollësishme rreth poetit të madh Italian, tregon se Arshi Pipa doli i suksesshëm në këtë sipërmarrje”. Dhe më poshtë: “. . . pa veprën e Pipës, “Montale and Dante’, kritika letrare botërore sot me siguri do të ndjehej e varfëruar”. 6).

Estetika dhe filozofia kanë qenë gjithashtu interesimet e tij shkencore. Trashigimia e tij në këto fusha, përveç disertacionit mbi filozofinë e Bergsonit, qi e kemi përmendun ma nalt, përfshin artikujt studimorë dhe referatet shkencore të mbajtuna në konferenca dhe kongrese ndërkombëtare si në Amsterdam, Londër, Uppsala, Palermo, Venecie, etj.Mbetun në dorëshkrim asht vepra filozofike “La mia concezione sulla vita” (Kuptimi im mbi jetën).

Më vjen si e nevojshme të përmend këtu mendimin e Pipës për nji nga parimet ma të qenësishme të estetikës, atë që lidhet me të bukurën në art përballë të moralshmes. Tue folun për Benedeto Croce-n, Pipa thotë: “ . . . E bukura dhe e ndershmja janë të ndame mes tyne. Pra nji vepër morale ose jo, janë në dorë të artistit. Kështu një libër skandaloz estetikisht mund të shkojë, por autori nuk duhet ta shruej kurr” (Nënvizimi im, A. Ç).

Nji kontribut të veçantë përban veprimtaria e tij shkencore në fushën e folklorit, të folkloristikë s dhe të gjuhësisë. Gjatë viteve të burgut pregaditi një vepër me materiale folklorike të mbledhuna nga të burgosunit, rreth 420 faqe të daktilografikueme, pa llogaritë këtu nji hymje teorike rreth folklorit tonë dhe folklorit në përgjithësi; vepër që iu dorëzue Institutit të Folklorit, në vitin 1957, dhe sot nuk gjindet.

Të botueme në këtë fushë janë veprat “Albanian Folk Verse: Structure and Genre” (1978) dhe “Politics of Language in Socialist Albania” (1989). Analizës së çështjeve të ndryshme të eposit tonë të kreshnikëve, Pipa i asht kthye përsëri në punimin “Serbocroatian and Albanian Frontier Epic Cycles”, botue në v. 1984, në vëllimin “Studies on Kosova” (edited by Arshi Pipa and Sami Repishti). Tue u bashkue me studiuesit Alois Schmaus, Stavri Skendi, e ndonji tjetër, Pipa e trajton ciklin e kangëve të kreshnikëve, të malësorëve tonë të Veriut, si një version të eposit boshnjak, të modifikuem nga psikologjia jonë etnike dhe traditat tona zakonore.

Në veprën “Politics of Language in Socialist Albania”, merret me problemin e standardit të gjuhës sonë letrare, të vendosun në nji forum ku liria e fjalës përbante sakrilegj, si në të gjitha forumet e diktaturës, dhe mërrin në përfundimin qi “gjuha e njësuar’ nuk asht as e njisueme, as e përbashkët, as kombëtare; ajo asht një variante toskënishte e arnueme me disa huazime fonetike nga gegënishtja letrare, të cilat i mungojshin strukturës së toskënishtes”; nji përfundim të cilit nuk mund t’i hiqish asnji presë, (siç thotë nji shprehje popullore), dhe qi ma në fund asht pranue prej të gjithëve.

Me interes asht të parashtrojmë ndonji mendim të tijin për gjuhën tonë, të cilën e njohti dhe e përdori në mënyrë të përkryeme, në të dy dialektet. Ai kishte qindrimin e Çabejt: “Unë kundroj me simpati nji gjendje, qysh asht kjo e sotmja, kur nji Shqipni e vogël, shembull fort i rrallë n’ Europë, asht e zonja me u shprehë në dy gjuhë letrare. Ky asht nji shenj pasunije, kulture, qi na shquen, cilido qoftë shkaku i tij” 7). Dhe në një rast tjetër: “Gegënishtja me toskënishten, plotësohen në fushën letrare në nji mënyrë fatlume. Ka gjana që njena i thotë fuqishëm, tjetra i shpreh kandshëm” 8). Ai e tregoi veten mjeshtër në të dy dialektet. Mjafton të përmendim këtu dy xhevahire poetike: “Shemo Hajduti” (toskënisht), “Kupe Danja” (gegënisht), ose përkthimin e Lukrecit në gegënisht, se aty gjen “hovet vigane të mendimit dhe trandjen e gjithanshme të shpirtit”, kurse Virgjilin në toskënisht, “jo se ai nuk mund të përkthehet mirë në gegënisht, por ajo diçka e vagullt dhe fluide që asht poezia e tij shkrihet ma mirë në toskënisht” 9). Gjithsesi, edhe pse u desht të vdesë Pashko Gjeçi, për t’i vu vulën kësaj dukunie, ndërgjegjja shqiptare, për këtë çashtje madhore, asht ajo që asht: preferon të pranojë paragjykimin në vend të faktit.

Shqetësimet dhe interesimet e tij për gjendjen në Shqipni, Kosovë dhe për të gjitha trojet shqiptare dhe për të ardhmen e tyne kanë gjetë shprehjen e vet në botimin, në vitin 1990, të librit “Albanian Stalinsm. Ideopolitical Aspects”, një përmbledhje e shkrimeve të karakterit politik, të botueme në shtypin periodik shqiptar të diasporës sonë dhe ate amerikan, të viteve 1958-1989. Shkrime të kësaj natyre, Pipa botoi në gazetën “Dielli”, gjatë viteve 1991-92, vite kur ai qe kryetar i “Vatrës” dhe editor i organit të saj.

Pipa shquhet edhe për veprimtari botuese në lamin e shtypit periodik. Ai ka qenë botues dhe kryeredaktor organesh letrare e shkencore. Në vjetin 1944, kur Shqipnija vuente nën pushtimin e huej, në nji moshë të re nxori revistën “Kritika Letrare”, në të cilën dallohet për trajtim original dhe objektiv të personaliteteve të letrave shqipe; veçori që do ta shoqnojë ate gjithnji ma vonë, kur do të shkruej veprat madhore në këtë fushë. Në faqet e revistës, ndër të tjera, ravijëzohen kulme të tilla të letërsisë e të kulturës sonë si Noli, Konica, Migjeni. Kulme në historinë e kritikës sonë letrare kanë mbetun edhe këto punime të Pipës. Eseja e shkrueme për Konicën e dishmon atë si nji kritik të kategorisë së parë. Ajo mbetet edhe sot e kësaj dite nji nga xhevahiret e kritikës sonë letrare, sa për thellësinë e trajtimit, aq për stilin e shtjellimit dhe koncizitetin. Në vitet 1945-46, qe anëtar i redaksisë së revistës “Bota e Re”. Dhe , në vitin 1987, anëtar i redaksisë së revistës tremujore për mendimin kritik “Telos”(Kaliforni).

Në vitin 1990, filloi të botojë në Washington D. C. revistën “Albanica – A quarterly Journal of Albanological Research and Crticism”, revistë me vlera të mëdha shkencore albanologjike. Mbas tre numrash, për arsye financiare, u ndërpre ky botim aq i nevojshëm e i randësishëm sidomos për paraqitjen para botës të gjendjes së vertetë ekonomike e politike të trojeve tona, dhe të shkencave tona albanologjike. Për kohën e vet, në diasporën shqiptare, jo vetëm në ate të Amerikës, nuk ka pasë nji të tillë të dytë që t’i afrohet sadopak. Aty u botuen artikuj studimorë në gjuhët shqip, anglisht, frëngjisht, gjermanisht nga studiues të njohun shqiptarë e të huej si A. Pipa, M. Camaj, P. Prifti, A. Logoreci, A. Klosi, A. Vehbiu, F. Pipa, Michele Roux, Odile Daniel, Francesco Altimari, Walter Brew, Hans-Jurgen Sasse, Matteo Mandala, Peter Bartl, Armin Hetzer, Alain Ducellier dhe Wilfried Fridler.

Mbrojtja e çashtjes shqipare në të gjitha trojet tona qe qellimi i revistës. “Kjo revistë po del në nji kohë, – shkruhej në kopertinën e fundit, – kur si Shqipnija ashtu edhe Kosova janë tue përballue nji gjendje krize të jashtëzakonshme. Ndërsa shqiptarët n’atdhe, të neveritun prej robnisë staliniste, po braktisin atdhenë tue marrë rrugën e mërgimit, kosovarët, n’anën e vet, vazhdojnë me braktisë Kosovën për me i shpëtue robnisë serbe. . . Por ka nji ndryshim mes gjendjes në Shqipni dhe asaj në Kosovë e në disa republika jugosllave ku banojnë nji shumicë shqiptarësh. Shqiptarët e Jugosllavisë, ndonëse të persekutuem, organizohen dhe protestojnë, kurse shqiptarët n’atdhe nuk guxojnë as me bëza. Por mergatën arbënore qi jeton ndër vende demokratike nuk e ndalon kush me folë. I përket asaj me u ba zadhanësja e të heshtunvet.” Dhe e tillë u ba Albanica. Numri i parë iu kushtue “Tragjedisë së Kosovës dhe aktorëve të saj”. Në ballin e revistës u vizue harta e Kosovës së bashku me pjesën veriore të Shqipnisë.

Vazhdimisht, Pipa ka ndjekë në mënyrë aktive zhvillimet politike në atdhe, në Kosovë dhe në trojet shqiptare në Ballkan U ka dërgue letra personaliteteve ma të nalta të administratës amerikane, ka folë në “Zërin e Amerikës”, ka dhanë intervista, etj.

Në këte numer janë botue, letrat qi Pipa u ka dërgue Presidentit Amerikan George Bush, dy letra Sekretarit të Shtetit James A. Baker, Sekretarit të Përgjithshem të Kombeve të Bashkueme, Javier Perez De Cuellar për çashtjen shqiptare në përgjithësi.

Në vitet 1991-92, editoi gazetën “Dielli”, tue qenë njëkohësisht edhe kryetar i “Vatrës”. Pipa, tue qëndrue si gjithnji jashtë sinoreve të partitizmit të diasporës, si nji atdhetar i vertetë, antikomunist dhe demokrat kritikoi ashper veprimet antidemokratike të forcave poltike që dolen në skenë fill mbas ramjes së diktaturës, sugjeroi platforma politike me vlerë për zhvillimet demokratike në Shqipni, dhe kërkoi me insistim që të nxiret para drejtësisë përgjegjësia për atë çka ndodhi gjatë 50 viteve të regjimit komunist.

Arshi Pipa vdiq me 20 korrik 1997 në Washington, D. C., me dishirën përvëluese për ta pa Shqipëninë demokratike e perëndimore, Kosovën dhe trojet e tjera shqiptare të çlirueme dhe të bashkueme me atdheun. La porosinë e fundit: të digjej kufoma e tij dhe të hidhej në ujnat e Adriatikut. Pak vite para se të vdiste, ai i dhuroi Muzeut historik të Shkodrës bibliotekën e tij të pasun.

Pipa qe një mbrojtës i flaktë i çashtjes kombëtare, atdhetar idealist, demokrat e antikomunist i bindun, disident në jetë dhe në veprimtari letrare e shkencore, model shembullor i jokonformizmit, punëtor i palodhun, që të gjitha energjitë jetësore dhe aftësitë intelektuale, ia kushtoi kulturës kombëtare. Ai qe erudit i rrallë dhe poliglot. Përveç shqipes, ai fliste, lexonte e shkruente në anglisht, italisht, frëngjisht dhe gjermanisht.

Atdheu e nderoi me titullin e lartë: “Naim Frashëri i klasit të Parë” dhe qyteti i tij i lindjes e shpalli “Qytetar Nderi”. Busti i tij i derdhun në Bronx qindron, që prej vitit 1999, në mjediset e Muzeut historik të Qytetit. Kultura shqiptare, ku ende e përcaktojnë tonin akademikët e Diktatorit ose nostalgjikët e tyne, e ka të zorshme me pranue nji personalitet të tillë si Pipa, qi i ka demaskue nji jetë të tanë. Aty-këtu, individë të veçantë dhe institucione kulturore demokratike kanë fillue me ba hapat e parë për të nxjerrë në dritë veprën shkencore e letrare të tij. Po diaspora jonë? Asnji veprimtari promovuese për punën e madhe atdhetare, shkencore, artistike, botuese. Përveç ndonji artikulli me shumë vlerë si ai i Astrit Lulushit, “Montale & Dante dhe Arshi Pipa”, dhe 2-3 shkrimeve kritike tendencioze, nuk më ka xanë syni tjeter. Borxh i papaguem i “Vatrës”, i Shoqatës së Shkrimtarëve dhe, në përgjithësi, i inteligjencës së këtushme. /KultPlus.com

Poezi nga Naim Frashëri

Kam shumë shpresë
Te Perëndija.
Që të mos jesë
Kshu Shqipëria,
Po të ndritohet
Të lulëzohet. 

Pa vjen një ditë
Që të na sjellë
Të madhe dritë
P’ajo të pjellë:
Qytetërinë,
Fatbardhësinë.

Vëllazërija
Edhe bashkimi
E njerëzija
Është shpëtimi,
Lum kush t’arrijnë!
Pa do të vijnë.

Që Shqipërija
Do të ndritohet
Dhe ligësija
Do të mërgohet.
Jak’ e vërtetë!
Pse rri e qetë?

Për Shqipërinë
Ditët e mira
Paskëtaj vinë
Shkoj errësira,
Lum kush të rronjë,
T’a shohë zonjë!

Se Shqipëtari
E gjuh’ e tija
Venë së mbari
Dhe Shqipërija,
Lum kush t’a shohë
Për pakë kohë.

Pa dituritë
Dhe mbrothësija
E mirësitë
Dhe njerëzija
Do të burojnë
Nukë mënojnë./KultPlus.com

Në zemër të Ballkanit, me pamje nga detet blu Adriatik dhe Jon, ndodhet një grup ishujsh të vegjël, pak të njohur, por autentikë, ku historia dhe natyra bashkëjetojnë në harmoni të përsosur, shkruan Marialuisa Urbano në të përditshmen italiane “Si Viaggia”.

Ishujt e Shqipërisë: Një thesar që ende nuk është zbuluar

Ishujt e Shqipërisë janë destinacione autentike, shpesh të egra, por gjithmonë surprizuese. Secili tregon një histori: për luftën dhe paqen, për murgjit dhe tregtarët, për natyrën e paprekur dhe traditat e qëndrueshme.

Në një kohë kur ndiejmë nevojën për përvoja më autentike larg turmave, këto ishuj ofrojnë një alternativë poetike dhe të arritshme.

Nëse doni të notoni në ujërat e pastra të Ksamilit, të fotografoni pelikanët në Lagunën e Kunës, të eksploroni rrënojat e zhytura në ishullin e Shurdhahut ose të ecni në heshtje midis pishave të Zvërnecit, një gjë është e sigurt: Shqipëria ishullore do t’ju habisë.

Ishujt e Shqipërisë janë të rrallë dhe shpesh as nuk janë të listuar në udhëzuesit e njohur të udhëtimeve.

Megjithatë, pikërisht këtu fshihet një hartë mrekullish të vogla: ishuj të vendosur midis detit dhe maleve, historisë dhe legjendës.

Disa janë të pabanuar, disa janë shtëpi të manastireve bizantine ose rrënojave romake, dhe disa të tjerë janë perfektë për ata që kërkojnë detin më të pastër në Evropë, larg turmave.

Këta ishuj të vegjël janë të fshehur në laguna, liqene, lumenj ose me pamje nga deti i hapur. Dhe janë pikërisht këto karakteristika që i bëjnë ata kaq të veçantë.

Lehtësisht të arritshëm nga bregu, këta ishuj janë ideal për një udhëtim ditor, për kamping të qetë ose për të zbuluar manastiret bizantine, rrënojat arkeologjike dhe plazhet e pastra.

Më poshtë vijon udhëzuesi ynë për të vizituar këto 11 ishuj, nga veriu në jug, dhe për të zbuluar anën më autentike dhe të habitshme të Shqipërisë.

Ishulli i Sazanit, joshje e historisë mes valëve

I vendosur në hyrje të Gjirit të Vlorës, Sazani është ishulli më i madh i Shqipërisë dhe një nga më misteriozët.

Për dekada të tëra, ai mbeti i fshehur nga sytë e civilëve. Sot, ky ishull jashtëzakonisht i bukur po hapet ngadalë për turizmin, duke zbuluar kombinimin e tij të jashtëzakonshëm të natyrës së paprekur dhe gjurmëve historike.

Me një sipërfaqe prej afërsisht 5,7 kilometrash katrorë dhe një vijë bregdetare të thyer që shtrihet 15 kilometra, Sazani është ishulli më i madh i Shqipërisë dhe i vetmi i banuar deri në vitin 1992.

Pavarësisht madhësisë së tij relativisht të vogël, Sazani ofron peizazhe të larmishme.

Në jug, klima është tipike mesdhetare, ku gjenden shkurre të ulëta, shkurre dafine dhe ullinj të egër që mbulojnë kodrat.

Veriu, megjithatë, është më i gjelbër dhe më i harlisur, me bimësi shkurresh dhe zona pyjore të ndikuara nga një mikroklimë kontinentale.

Është pikërisht kjo larmi e pazakontë klimatike që e bën Sazanin një vend unik në peizazhin natyror shqiptar.

Bregu ofron pamje marramendëse: gjire të vogla e të izoluara, shpella detare dhe shkëmbinj të dhëmbëzuar alternohen në një peizazh të formuar nga deti dhe era.

Ujërat e pastra që rrethojnë ishullin janë ideale për ata që adhurojnë notin, zhytjen me maskë ose thjesht relaksin në natyrën e virgjër.

Zona më e famshme e notit është Gjiri i Sazanit, një zonë e mbrojtur me shtrat deti transparent, ideale për udhëtime ditore. Por sharmi i Sazanit shtrihet përtej bukurisë së tij natyrore.

Ishulli mban një trashëgimi të rëndësishme historike të lidhur me pozicionin e tij strategjik në zemër të Mesdheut.

I njohur që nga kohërat e lashta – grekët e quanin Sason – ishulli mbart gjurmët e romakëve, venedikasve, osmanëve dhe italianëve, i cili në shekullin XX u bë një zonë e mbyllur ushtarake – duke u shndërruar në një fortesë të vërtetë gjatë regjimit komunist.

Sot, duke ecur në rrugët e tij të mbipopulluara, ende mund të shihni kazerma të braktisura, bunkerë betoni të armuar dhe një rrjet të dendur tunelesh nëntokësore.

Këto struktura, dikur të drejtuara nga qindra ushtarë, tani janë dëshmitarë të heshtur të një të kaluare të zhytur në sekret.

Nëse jeni të apasionuar pas historisë ushtarake, Sazani është një destinacion magjepsës dhe i pazakontë, ku çdo cep tregon një pjesë të historisë së kohëve të fundit.

Ishulli mund të arrihet vetëm nëpërmjet ekskursioneve të organizuara që nisen nga Vlora.

Udhëtimet, zakonisht udhëtime ditore, kryhen me varkë dhe mundësinë për të eksploruar pjesë të ishullit në këmbë, si dhe ndalesa në gjiret më të arritshme për not.

Shumë ture përfshijnë gjithashtu një vizitë në Gadishullin e afërt të Karaburunit, duke zgjeruar kështu vizitën në detin e kristaltë, natyrën e mbrojtur dhe peizazhet spektakolare.

Sazani mbetet një destinacion autentik, krahasuar me vendet turistike të mbipopulluara.

Nuk ka bare, restorante apo akomodime: këtu jeni plotësisht të zhytur në një dimension të natyrës së pastër dhe heshtjes që ndërpritet vetëm nga zhurma e detit dhe erës së zhurmshme.

Është një destinacion i përkryer për ata që kërkojnë një aventurë ndryshe, mes peizazheve të egra dhe mbetjeve historike, në një nga vendet më misterioze dhe interesante në bregdetin shqiptar.

Planet e së ardhmes së Sazanit 

Në vitet e fundit, interesi për Ishullin e Sazanit është rritur edhe në frontin e investimeve.

Jared Kushner, dhëndri i Donald Trump, ka konfirmuar se është afër finalizimit të marrëveshjeve të mëdha në Shqipëri për investime që tejkalojnë 1 miliard dollarë, me qëllim transformimin e Sazanit në një destinacion turistik luksoz me vila dhe hotele.

Siç i tha ai revistës “Bloomberg”, “Ishulli i Sazanit është një nga vijat bregdetare më të pastra dhe unike që kam parë ndonjëherë në botë”.

Ministria e Turizmit dhe Mjedisit e Shqipërisë ndan këtë ambicie dhe synon ta bëjë Sazanin një xhevahir të turizmit mesdhetar.

Megjithatë, disa projekte janë refuzuar deri më tani, pasi ato konsiderohen të papajtueshme me vizionin e turizmit të qëndrueshëm dhe miqësor ndaj mjedisit, duke mbrojtur ekosistemin ende të paprekur të ishullit.

Ishulli i Kunës (Merxhan), midis rërës, lagunave dhe zogjve shtegtarë

Në deltën e lumit Drin, pranë Lezhës në veri të vendit, shtrihet Ishulli i Kunës, një rrip rëre i formuar nga sedimentet e lumenjve dhe një rezervat natyror që magjeps me biodiversitetin e tij.

I rrethuar nga Laguna e Marjanit dhe deti, nuk është vetëm një ishull me rërë midis ujit të ëmbël dhe të kripur, por një mikrokozmos ku mund të hasni flamingo, çafka, pelikanë dhe dhjetëra lloje zogjsh shtegtarë.

Peizazhi ndryshon me stinët dhe rrymat e lumit ofrojnë pamje të ndryshme në çdo vizitë.

Ky është vendi ideal nëse ju pëlqen të shikoni zogjtë, të fotografoni natyrën, kërkoni qetësi ose dëshironi të eksploroni fshatrat përreth peshkimit.

Ishulli i Malësorit, një aventurë lumore në Shkodrën autentike

I fshehur midis gjarpërimeve të lumit Buna, Ishulli i Malësorit ndodhet disa kilometra larg Liqenit të Shkodrës.

I arritshëm lehtësisht me kanoe, duke u nisur nga fshati Obot, është perfekt për adhuruesit e aventurave të ngadalta.

Me 40 hektarë, është një nga ishujt më të mëdhenj në brendësi të Shqipërisë. Plotësisht i pabanuar, është vendi perfekt për ata që kërkojnë natyrë autentike dhe heshtje absolute, ose për ata që duan të zhyten në bimësi të dendur dhe pamje marramendëse të Liqenit të Shkodrës.

Ecja në Malin Tarabosh fillon gjithashtu këtu, një sfidë për alpinistët më me përvojë.

Ishulli Franz Joseph, një emër perandorak për një mbretëri zogjsh

Dikur pjesë e lumit Buna, Franz Joseph ishte një ishull i vogël lumor i quajtur për nder të perandorit austro-hungarez. Sot është zhdukur, i zhytur nga ujërat e lumit në vitin 2011.

Megjithatë, kujtimi i historisë së tij kurioze mbetet, i transmetuar nga kartografët dhe vendasit e shekullit XIX, dhe mundësia për të eksploruar atë zonë të lumit me varkë, ende e pasur me kafshë të egra dhe peizazhe lumore sugjestive.

Zvërneci, ura prej druri që ju çon në një epokë tjetër

Zvërneci, në zemër të Lagunës së Nartës pranë Vlorës, është një nga ishujt më ikonikë të Shqipërisë.

Pasi të kaloni urën piktoreske prej druri 300 metra të gjatë, dhe pasi të zbrisni, do e gjeni veten përballë një pylli me pisha të dendur dhe të heshtur.

Në qendër të ishullit ndodhet Manastiri Bizantin i Shën Mërisë, që daton që nga shekulli XIII, një destinacion shpirtëror dhe piktoresk. Këtu, koha duket sikur ka ndaluar.

Ishulli është një simfoni pishash detare, shtigjeve të qeta dhe spiritualitetit. Një destinacion i preferuar për pelegrinët dhe fotografët, është vendi ideal për një shëtitje soditëse, ndoshta gjatë perëndimit të diellit, kur laguna bëhet e artë.

Ishulli i Shurdhahut

Në pellgun artificial të Vau Dejes, ishulli i Shurdhahut është një xhevahir historik dhe natyror që strehon rrënojat e qytetit mesjetar të Sardës, dikur një udhëkryq i rëndësishëm kulturor midis rajoneve të Malësisë së Madhe, Mirditës dhe Zadrimës.

Sot, rrënojat kanë mbetur, por një pjesë e qytetit është e zhytur, duke krijuar një atmosferë unike.

Një vend i përsosur nëse jeni të apasionuar pas arkeologjisë, historisë dhe legjendave lokale. Me pak fat dhe një guidë ekspertësh, mund të zbuloni rrënojat e qytetit të lashtë dhe të imagjinoni se si ishte jeta këtu shekuj më parë.

Ishujt e Ksamilit, “Maldivet e Vogla” të Shqipërisë

Nëse ka një vend që ia vlen udhëtimi, është Ksamili, një fshat bregdetar në jug të Shqipërisë, disa kilometra nga Saranda dhe kufiri grek.

Pranë plazhit të tij kryesor ndodhen katër ishuj shkëmborë, të zhytur në një det aq të pastër sa duket i pabesueshëm.

Plazhet e Ksamilit, të tilla si Plazhi i Pasqyrave, Plazhi i Manastirit dhe Pema e Thatë, konsiderohen ndër më të bukurat në Evropë.

Ksamili është perfekt për zhytje me maskë, udhëtime me varkë, apo për të parë perëndimin e diellit dhe shijuar ushqimet e detit.

Dhe nëse jeni adhuroni kulturën, vetëm 20 minuta larg ndodhet vendi arkeologjik i Butrintit, një Vend i Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s, dhe burimi i Syrit të Kaltër, një mrekulli natyrore me ujëra kristalore dhjetëra metra të thella.

Ishujt e Ksamilit janë zemra e turizmit bregdetar shqiptar. Dy nga ishujt mund të arrihen duke notuar, ndërsa për të tjerët, mund të merrni me qira kajakë ose varka me pedale. Dy prej tyre janë të lidhura nga një rrip i hollë rëre.

Ishujt janë të pabanuar, të mbuluar me bimësi mesdhetare dhe plot me gjire perfekte për zhytje me maskë, relaks në hije dhe shijuar perëndimet spektakolare të diellit. Në veçanti, Ishujt Binjakë – të lidhur nga një rrip i hollë rëre – janë ndër më të fotografuarit në vend.

Zona ofron restorante me pamje nga deti ku mund të shijoni peshk të freskët, midhje lokale dhe gatime tradicionale shqiptare.

Ksamili është gjithashtu një destinacion ideal për çiftet dhe ata që kërkojnë pushime të qeta, por me shumë mundësi kulturore dhe natyrore.

Mënyra më e përshtatshme për të shkuar në Ksamil është të fluturoni për në ishullin grek të Korfuzit, të merrni tragetin për në Sarandë (30-70 minuta) dhe prej andej një taksi ose autobus për në Ksamil (10 kilometra).

Plazhet e Ksamilit: relaks total mes rërës së bardhë dhe detit kristalor

Nëse ëndërroni plazhe perfekte si nëpër kartolina, Ksamili është vendi i duhur për ju! Ky fshat i vogël bregdetar është shtëpia e disa prej plazheve më të bukura të Shqipërisë.

Imagjinoni rërën e bardhë të imët, ujërat bruz që duken si një kartolinë tropikale dhe një kontrast ngjyrash që do t’ju lërë pa fjalë.

Plazhi kryesor i Ksamilit është rreth 300 metra i gjatë, i pajisur me çadra dhe shezlongje me çmime super të përballueshme (rreth 5-7 euro në ditë).

Por, në korrik dhe gusht, mund të jetë i mbushur me turistë, veçanërisht në fundjavë.

Mos u shqetësoni, nëse kërkoni më shumë paqe dhe qetësi, gjithmonë mund të eksploroni gjiret në veri dhe në jug të plazhit kryesor.

Ato janë më të qeta dhe të egra, perfekte për t’u çlodhur në mes të natyrës.

Plazhi i Pulebardhës ndodhet rreth 1 kilometër larg qendrës dhe mund të arrihet lehtësisht në këmbë përgjatë bregdetit ose me automjet.

Deti këtu është spektakolar, i kristaltë dhe i cekët disa metra larg bregut.

Perfekt nëse udhëtoni me fëmijë, pasi shtrati ranor i detit e bën notin plotësisht të sigurt.

Stina ideale për të vizituar Ksamilin është nga maji deri në tetor, me temperaturat e ujit që arrijnë 25-26 gradë Celcius në kulmin e verës.

Ishujt e Ksamilit: Xhevahire të vegjël për t’u zbuluar

Është e pamundur të mos i shohësh: katër ishujt shtrihen pranë bregut dhe janë simboli më i fotografuar i fshatit. Këta shkëmbinj të vegjël të mbuluar me bimësi mesdhetare krijojnë një peizazh vërtet piktoresk.

Nëse ndiheni rehat në ujë, mund të notoni deri tek ata (distanca është 200 deri në 400 metra), ose mund të merrni me qira një varkë me pedale në plazh dhe të arrini atje lehtësisht.

Deti këtu është edhe më i pastër, perfekt për zhytje me maskë. Shtrati i detit është plot me peshq dhe ofron pamje të mrekullueshme. Në ishuj, do të gjeni plazhe të vegjël me guralecë dhe shkëmbinj të sheshtë, ideale për t’u relaksuar.

Koha më e mirë për të shijuar ishujt është nga qershori deri në shtator, kur deti është i qetë dhe uji është i ngrohtë.

Megjithatë, mbani mend se nuk ka shërbime (vetëm në ishullin më të madh ka një bar të vogël sezonal, perfekt për një pije të freskët pas notit), kështu që është më mirë të merrni me vete gjithçka që ju nevojitet: ujë, ushqime të lehta dhe pajisje për zhytje me maskë.

Butrinti: historia dhe natyra vetëm një hap larg Ksamilit

Nëse keni zgjedhur të kaloni pushimet në Ksamil, mos humbisni një udhëtim në Butrint, një nga vendet arkeologjike më interesante në të gjithë Shqipërinë. Ndodhet vetëm 4 kilometra larg, dhe vetëm në 10 minuta me makinë – do të zbuloni historinë 2 500-vjeçare.

Butrinti,  shpallur Vend i Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s në vitin 1992, përmban gjurmë të qytetërimeve të lashta, duke përfshirë grekët, romakët, bizantinët, venedikasit dhe osmanët.

Çdo epokë ka lënë gjurmën e saj këtu, dhe të ecësh midis rrënojave të tij është si të shfletosh një libër historie në mjedis të hapur.

Ndër mrekullitë që duhet të vizitohen janë teatri grek i ruajtur në mënyrë të përsosur, kështjella veneciane, banjat romake dhe pagëzorja e hershme e krishterë me mozaikët e saj shumëngjyrësh.

E gjithë kjo është e vendosur në natyrën e harlisur, midis lagunave dhe pyjeve ku koha duket se ka ndaluar.

Rruga kryesore është një shteg i lehtë, rreth 1,5 kilometra i gjatë: në dy ose tre orë, mund të vizitoni gjithçka me lehtësi pa u nxituar.

Laguna e Butrintit: Natyra e egër dhe traditat vendase

Butrinti nuk është vetëm histori: Laguna e mrekullueshme e Butrintit, një parajsë e vërtetë natyrore, shtrihet rreth vendit arkeologjik.

Këtu, ujërat e ëmbla të liqenit përzihen me ujin e kripur të Detit Jon, duke krijuar një ekosistem unik, tani të mbrojtur si Park Kombëtar.

Është vendi ideal për adhuruesit e natyrës: përgjatë shtigjeve, mund të shihni çafka, pelikanë, flamingo dhe shumë lloje të tjera zogjsh.

Si alternativë, mund të hipni në një varkë të vogël (që kushton rreth 15-20 euro) dhe të eksploroni lagunën nga deti, e cila ofron pamje spektakolare të rrënojave të lashta.

Dhe nëse jeni kuriozë për shijet lokale, midhjet kultivohen në lagunë: përgjatë brigjeve, do të vini re strukturat klasike lundruese të dedikuara për kultivimin e midhjeve, një delikatesë e vërtetë që ne ju rekomandojmë ta provoni në restorantet lokale.

Koha më e mirë për të vizituar lagunën? Pranvera dhe vjeshta, kur klima është më e butë dhe zogjtë shtegtarë janë më të shumtë. Nëse e vizitoni në verë, një udhëtim me varkë gjatë perëndimit të diellit është një përvojë vërtet magjike.

Ishulli i Tongos, plazhe të izoluara në kufirin grek

Tongo është një ishull i vogël shkëmbor në jug të Sarandës, shumë afër kufirit grek, i cili ofron plazhe të izoluara ideale për not dhe zhytje me maskë.

Është lehtësisht i arritshëm nga Saranda dhe mund të vizitohet në të njëjtën ditë që eksploroni kepin

Ishulli i Tongos është destinacioni i përsosur nëse doni të shpëtoni nga turmat dhe të shijoni disa orë qetësie të plotë dhe kontakt me natyrën.

Maligrad, ishulli në liqen me kishën shpellë

Në juglindje të vendit, në kufirin me Maqedoninë e Veriut, shtrihet Ishulli i Maligradit, një vend i largët por magjepsës.

I zhytur në ujërat e qeta të Liqenit të Prespës, është një nga ishujt më spiritual dhe misteriozë të Shqipërisë.

Këtu gjenden mbetjet e vilës verore të Car Simeon XI dhe kisha shpellë e Shën Mërisë, e zbukuruar me afreske mesjetare.

Gjatë pranverës, është e lehtë të dallosh tufa pelikanësh që popullojnë ujërat e qeta të liqenit. Ishulli është një vend i përsosur për kamping ose një udhëtim me varkë që niset nga fshati i Pustecit.

Ishulli i Stillos, një oaz i vogël kampingu

Pranë Tongos dhe bregdetit Jon ndodhet Stillos, një ishull i vogël i përsosur për kamping. Është pak më shumë se një shkëmb nënujor, por ofron një plazh të izoluar dhe pamje të mrekullueshme.

Plazhet e tij janë ideale për t’u çlodhur në paqe, dhe është një ndalesë interesante për ata që eksplorojnë Shqipërinë jugore në mënyrë të pavarur.

I arritshëm me varkë nga Vlora ose Saranda, është perfekt nëse jeni duke kampuar dhe kërkoni një cep të paprekur të Shqipërisë.

Ishulli i Paqes, më i vogli dhe më domethënësi

Në liqenin e Komanit, në veri të Shqipërisë, i njohur për ujërat e tij të kaltra të vendosura midis maleve, ndodhet Ishulli i vogël i Paqes.

Është i vogël, por shumë sugjestiv. Ka formën e një harte të Shqipërisë, dhe në qendër të tij është një kryq, i ngritur si simbol i besimit dhe rezistencës gjatë regjimit komunist.

Edhe pse është më i vogli nga ishujt shqiptarë, është një nga më interesantët: një vend reflektimi dhe kontemplimi, i arritshëm vetëm me varkë në liqenin e Komanit, i famshëm për peizazhet alpine dhe ujërat e kaltra.

Shqipëria mund të mos ketë arkipelagë apo vendpushime të mëdha, por ka diçka shumë më të rrallë: ishuj të vërtetë, autentikë, të paprekur nga turizmi masiv.

Vende ku deti është ende transparent, ku historia del nga gurët, ku mund të përjetoni një aventurë, shijoni perëndimin e diellit dhe notin në liri.

Për ata që duan të udhëtojnë larg vendeve të mbipopulluara, ishujt shqiptarë janë një ftesë për të zbuluar Mesdheun më autentik./atsh/KultPlus.com

Poezi nga Francesko Petrarka

As luftë s’bëj dhe askund s’gjej paqe’
dhe frikë dhe shpresë: kam zjarr dhe akullohem,
në qiell nxitoj, në tokë prapë rrëzohem,
askënd s’takoj dhe botën kam përqafe.

Ajo më futi në burg, hapsan e laqe,
as nuk më mban, as nuk më lë të iki,
dhe më largon dhe hallkë më vë tek shpirti,
as rroj, as vdes, as dhimbjet s’kanë cae.

Pa sy dhe shoh, pa gjuhë dhe nxjerr klithmë,
kërkoj të vdes, thërras që të shpëtoj,
përbuz vetveten, ju jap ju lumturinë.

Mes lotësh qesh, ju jap ju dhembshurinë,
dhe jet’ dhe vdekje i vë në barazi,
po për keto, o grua, faj ke ti./ KultPlus.com

Ana shkroi për të zakonshmen dhe të rëndësishmen: tensionin e jetës në aneks, argumentet, urinë, zhurmën e tmerrshme të hapave jashtë. Ajo shkroi për dashurinë e saj me Pjetrin, zhgënjimet me nënën e saj dhe ëndrrat e saj për t’u bërë shkrimtare.

Përgatiti: Arjanita Havolli

Ajo nuk ishte një hero në kuptimin konvencional. Ajo nuk udhëhoqi marshime, nuk nisi revolucione apo shpiku makina madhështore. Ajo nuk kishte ushtri. Asnjë podium. Asnjë vend pas saj. Ajo që kishte Ana Frank ishte një stilolaps, letër dhe dëshira e zjarrtë për t’u dëgjuar në një botë që po përpiqej ta fshinte atë.

 Në po atë botë që po digjej nga urrejtja dhe dhuna, një vajzë e vogël u ul dhe nisi të shkruante. Jo për të luftuar. Jo për të shpëtuar veten. Por për të dëshmuar. Me vetëm një ditar dhe një shpirt të pathyeshëm, Ana Frank i tregoi phistorisë se edhe heshtja mund të bërtasë duke u bërë kështu një nga figurat më të rëndësishme të shekullit XX.

 E lindur si Annelies Marie Frank më 12 qershor 1929, në Frankfurt, Gjermani, ajo ishte më e vogla e dy vajzave në një familje hebreje të dashur e liberale. 

 Gjatë asaj kohe, Gjermania po përballej me një krizë të thellë ekonomike, papunësia ishte në nivele alarmante dhe varfëria ishte përhapur gjerësisht. Në këtë klimë pasigurie dhe zhgënjimi, Adolf Hitleri dhe partia e tij naziste filluan të fitojnë terren dhe mbështetje të madhe nga populli. Ai ushqeu dhe shfrytëzoi ndjenjat antisemitike që tashmë ekzistonin, duke fajësuar hebrenjtë për vështirësitë që po përjetonte vendi.

Përballë kësaj urrejtjeje në rritje dhe situatës së rënduar, prindërit e Ana Frank, Otto dhe Edith, vendosën në 1934 për t’i shpëtuar kërcënimit në rritje nazist duke u larguar nga Gjermania dhe kërkuar siguri në Amsterdam. 

 Ajo që shumë nuk e kuptojnë është se sa moderne, madje progresive ishte familja Frank përpara se të detyroheshin të fshiheshin. Otto Frank ishte një biznesmen i arsimuar mirë që drejtonte një biznes që merrej me shitjen e pektinës, një përbërës i përdorur për trashjen e reçelit dhe ai besonte në rritjen e vajzave të tij me lirinë e mendimit. Nëna e Anës, Edith, ishte më tradicionale dhe e rezervuar, gjë që ndonjëherë krijonte fërkime mes saj dhe Anës, siç pasqyrohet në ditar. Margot Frank, motra e madhe e Anës, ishte e qetë, studioze dhe thellësisht fetare, shumë e ndryshme nga natyra e hapur dhe kurioze e Anës.

Atje, në Amsterdam, Ana jetoi një fëmijëri relativisht normale. Ajo mësoi gjuhën, bëri miq të rinj dhe shkoi në një shkollë holandeze afër shtëpisë së saj. 

Ajo nuk ishte ndryshe nga asnjë adoleshente tjetër, derisa historia e futi në kapitullin e saj më të errët.

Më 1 shtator 1939, kur Ana ishte vetëm 10 vjeçe, Gjermania naziste pushtoi Poloninë, duke shënuar kështu fillimin e Luftës së Dytë Botërore. Më pas, më 10 maj 1940, nazistët pushtuan edhe Holandën, dhe brenda pesë ditësh, ushtria holandeze u dorëzua. Me kalimin e kohës, regjimi nazist nisi të vendoste gjithnjë e më shumë ligje dhe kufizime që e bënin jetën e hebrenjve gjithnjë e më të vështirë. Hebrenjve iu ndalua hyrja në parqe, kinema dhe dyqane që nuk ishin hebreje. Këto rregulla bënë që shumë vende të bëheshin të palejueshme për Anën. Babai i saj u detyrua të dorëzojë kompaninë, pasi hebrenjtë nuk kishin më të drejtë të menaxhonin biznese. Edhe shkollimi ndryshoi: të gjithë fëmijët hebrenj, përfshirë Anën, duhej të ndiqnin shkolla të veçanta hebraike.

Nazistët shtrënguan edhe më tej kufizimet. Hebrenjtë u detyruan të vendosnin në rrobat e tyre Yllin e Davidit për t’u dalluar lehtësisht, dhe qarkullonin thashetheme se së shpejti të gjithë hebrenjtë do të dëboheshin nga Holanda. Më 5 korrik 1942, motra e Anës, Margot, mori një njoftim për t’u paraqitur në një të ashtuquajtur “kamp pune” në Gjermani. Prindërit e saj dyshuan për qëllimin e vërtetë të këtij urdhri. Duke mos besuar se bëhej fjalë për punë, ata vendosën që të nesërmen të fshiheshin, për të shpëtuar nga persekutimi.

Në pranverën e vitit 1942, më 6 korrik babai i Anës kishte filluar të mobilonte një vend të fshehur në Aneksin Sekret të ndërtesës së zyrës së biznesit të tij në Prinsengracht 263. Ai mori ndihmë nga ish-kolegët e tij. S’kaloi shumë, atyre iu bashkuan edhe katër persona të tjerë. Vendi i fshehjes ishte i ngushtë. 

Në ditëlindjen e saj të trembëdhjetë, pak para se të fshiheshin, Anës iu dorëzua një ditar. Në atë hapësirë të fshehur, të ngushtë, të varur nga frika, Ana gjeti oksigjen në shkrim. Ditari i saj, një dhuratë që e kishte marrë pak para se të fshihej, u bë bota e saj, i besuari i saj, zëri i saj. Për botën e jashtme, ajo ishte zhdukur. Por në faqet e saj, ajo ishte e gjallë dhe prezente.

Ana shkroi për të zakonshmen dhe të rëndësishmen: tensionin e jetës në aneks, argumentet, urinë, zhurmën e tmerrshme të hapave jashtë. Ajo shkroi për dashurinë e saj me Pjetrin, zhgënjimet me nënën e saj dhe ëndrrat e saj për t’u bërë shkrimtare. Por përtej hyrjeve të adoleshentëve kishte njohuri befasuese, reflektime të qarta dhe të zjarrta mbi luftën, padrejtësinë, identitetin dhe shpirtin njerëzor.

“Dua të vazhdoj të jetoj edhe pas vdekjes sime”, shkroi ajo dikur.

“Kjo është arsyeja pse i jam shumë mirënjohës Zotit që më dha këtë dhuratë, të cilën mund ta përdor për të zhvilluar veten time dhe për të shprehur gjithçka që kam brenda meje.”

Ana nuk ishte naive. Ajo ndjeu peshën e tmerrit rreth saj. E megjithatë, çuditërisht, ajo u kap pas shpresës. Një nga shprehjet më prekëse dhe të fuqishme që ka shkruar ndonjëherë “Pavarësisht gjithçkaje, unë ende besoj se njerëzit janë vërtet të mirë në zemër”, tregon se brenda saj ruhej një besim i thellë te njerëzimi, një shpresë që mirësia ekziston edhe kur bota duket e mbuluar nga errësira. Ky pohim nuk është naivitet, por një akt i madh guximi dhe besimi. Është një dritë që Ana zgjodhi ta mbante të ndezur përballë errësirës së tmerrshme që e rrethonte. Një deklaratë e potencialit të njerëzimit e shprehur në mes të kolapsit të tij.

Ky ishte revolucioni i Ana Frankut: jo i armëve, por i fjalëve.

Pas dy vitesh fshehje, aneksi u tradhtua, nga kush, askush nuk e di me siguri. Më 4 gusht 1944, familja Frank u arrestua. 

Aneksi sekret u transportua në kampin e përqendrimit dhe shfarosjes AuschwitzBirkenau. Udhëtimi me tren zgjati tre ditë, gjatë së cilës Ana dhe mbi një mijë të tjerë ishin të mbushur ngushtë së bashku në vagonët e bagëtive. Me të mbërritur në Auschwitz, mjekët nazistë kontrolluan se kush do dhe kush nuk do të mund të bënte punë të rëndë të detyruar. Rreth 350 njerëz nga transporti i Anës u dërguan menjëherë në dhomat e gazit dhe u vranë. Ana, Margot dhe nëna e tyre u dërguan në kampin e punës për gratë. Otto përfundoi në një kamp për burra.

Në fillim të nëntorit të vitit 1944, Ana dhe motra e saj Margot u dërguan me transport drejt kampit të përqendrimit Bergen-Belsen, ndërsa prindërit e tyre mbetën në Auschwitz. Jeta në Bergen-Belsen ishte jashtëzakonisht e vështirë, ushqimi mungonte, temperaturat ishin të ulëta, lagështia ishte e vazhdueshme dhe sëmundjet përhapeshin me shpejtësi. Në këto kushte çnjerëzore, të dyja motrat u infektuan me tifus. Margot ndërroi jetë e para, dhe shumë shpejt pas saj, edhe Ana. Margot ishte nëntëmbëdhjet vjeçe ndërsa Ana pesëmbëdhjetë. Kjo ndodhi në shkurt të vitit 1945, vetëm pak javë përpara se kampi të çlirohej. 

Otto Frank, babai i Anës, ishte i vetmi nga tetë personat që fshiheshin në Aneksin e Fshehtë që i mbijetoi Holokaustit. Ai u çlirua nga Auschwitzi nga trupat sovjetike dhe gjatë kthimit të tij drejt Holandës mësoi me dhimbje se gruaja e tij, Edith, kishte ndërruar jetë. Kur më në fund arriti në Amsterdam, i erdhi lajmi më tragjik nga të gjithë: edhe Ana dhe Margot nuk ishin më gjallë. Një mik i dha atij ditarin e Anës, e gjetur dhe e shpëtuar nga Miep Gies, një nga qytetarët e guximshëm holandezë që kishte ndihmuar familjen të fshihej.

Duke lexuar fjalët e së bijës për herë të parë, Otto më vonë tha: “Nuk e kisha idenë për thellësinë e mendimeve dhe ndjenjave të saj.”

Ai ia kushtoi pjesën tjetër të jetës botimit të ditarit dhe ndarjes së zërit të saj me botën.

Dhe çfarë zëri ishte! 

“Ditari i një vajze të re”, botuar për herë të parë në 1947, që atëherë është përkthyer në mbi 70 gjuhë, është lexuar nga miliona dhe është bërë një gur themel i edukimit të Holokaustit. Por nuk është thjesht një dokument historik. Është një vepër letrare me ndershmëri dhe inteligjencë lirike të jashtëzakonshme. Është ditari i një adoleshenteje, por edhe kënga shpirtërore e një brezi të humbur.

Njerëzit në mbarë botën u njohën me historinë e Anës. Ajo u bë e famshme sepse ajo solli një zë. Aty ku tragjedia ndihej e pakuptueshme, ajo e bëri atë personale. Megjithëse ajo nuk u rrit kurrë. Nuk pa kurrë dritën e lirisë, nuk botoi kurrë librat që ëndërronte, nuk përjetoi as dashurinë, as jetën. Por përkundër kësaj, ajo bëri diçka që shumë njerëz të rritur nuk ia dolën: la pas një trashëgimi që trondit botën edhe sot, u bë diçka edhe më e rrallë: një dëshmitare e përjetshme. 

Nëpër rreshtat e ditarit të saj, ajo nuk është thjesht një viktimë. Ajo është një zë i gjallë, një shpirt që refuzoi të heshtte, një vajzë që mbijetoi në mënyrën më të fuqishme të mundshme, në kujtesë, në fjalë, në ndërgjegjen tonë.

Ana dikur shkroi: “Letra është më e durueshme se njerëzit”. Dhe duke i besuar mendimet e saj në letër, Ana na mësoi se kur raca njerëzore bie në errësirë, një vajzë trembëdhjetëvjeçare me një laps mund të ndezë dritë. Sepse një vajzë që shkruante në errësirë i mësoi botës se si të shikonte.

Historia e saj nuk është thjesht për t’u treguar. Ajo është për t’u ndjerë. Për t’u kujtuar. Dhe mbi të gjitha, për të mos u përsëritur më kurrë. Dhe sa herë që dikush hap ditarin e saj, ajo jeton përsëri, pesëmbëdhjetë, e patrembur dhe e paharruar.

/Gazeta Express/ KultPlus.com

Një zbulim mbresëlënës arkeologjik është bërë përgjatë brigjeve të Turqisë: një anije e mbytur, e cila daton rreth 2 000 vite më parë, është gjetur në thellësitë e Detit Mesdhe, në afërsi të provincës Antalya.

E quajtur “Anija e Qeramikës”, kjo mbetje antike përmban qindra artefakte të ruajtura në gjendje pothuajse perfekte, duke hedhur dritë mbi tregtinë detare në epokën e lashtë.

Sipas Ministrit të Kulturës dhe Turizmit të Turqisë, Mehmet Nuri Ersoy, vendndodhja e anijes është rreth 45 metra nën sipërfaqen e detit dhe zbulimi është bërë nga një ekip arkeologësh nënujore.

“Gjetëm qindra pjata, tabaka dhe tasa të ruajtur me ngjyra dhe dizajne origjinale. Është diçka që ndodh shumë rrallë,” u shpreh ministri.

Sekreti i ruajtjes së jashtëzakonshme të objekteve qëndron në mënyrën sesi ato ishin paketuar: të mbuluara me baltë të papërpunuar dhe të vendosura brenda njëra-tjetrës, çka i mbrojti nga dëmtimi gjatë transportit detar dhe gjatë shekujve të qëndrimit nën ujë. Kjo teknikë ka ofruar informacione të vlefshme për mënyrat e prodhimit dhe paketimit të kohës.

Zbulimi është konsideruar si një nga më të rëndësishmit në arkeologjinë nënujore turke, një vend që tashmë numëron mbi 400 anije të mbytura midis Pataras dhe Mersinit.

“Kjo nuk është vetëm një pasuri shkencore, por edhe një mundësi e madhe turistike për vendin tonë. Është një pasuri kulturore me rëndësi globale,” përfundoi ministri Ersoy.

Ky zbulim i jashtëzakonshëm dëshmon edhe një herë rolin kyç që Mesdheu ka pasur në historinë e tregtisë ndërkombëtare dhe hap një dritare të re drejt të kaluarës.

Gjergj Fishta (1871 – 1940) ishte frat françeskan, poet, shkrimtar, përkthyes, arkitekt, deputet dhe anëtar i Akademisë Italiane të Shkencave.

Ai vlerësohet si një prej figurave më të mëdha intelektuale dhe patriotike të historisë së kombit shqiptar.

Ai ishte kandidati i parë shqiptar për Çmimin Nobel për Letërsi dhe mbrojtës i kauzës shqiptare në arenën ndërkombëtare. Fishta ka dhënë kontribut të madh edhe në Kongresin e Manastirit, për alfabet e sotëm, ndërsa ka qenë edhe sekretar i Përgjithshëm i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris.

Gjeni më poshtë, një përmbledhje nga Ekonomia Online të disa prej thënieve më të mençura të Fishtës, i cili është cilësuar edhe si Homeri shqiptar:

I urti kurr nuk ngutet, prej burrnís e jo prej tutet.

Gjergj Fishta (1871 – 1940) ishte frat françeskan, poet, shkrimtar, përkthyes, arkitekt, deputet dhe anëtar i Akademisë Italiane të Shkencave.

Ai vlerësohet si një prej figurave më të mëdha intelektuale dhe patriotike të historisë së kombit shqiptar.

Ai ishte kandidati i parë shqiptar për Çmimin Nobel për Letërsi dhe mbrojtës i kauzës shqiptare në arenën ndërkombëtare. Fishta ka dhënë kontribut të madh edhe në Kongresin e Manastirit, për alfabet e sotëm, ndërsa ka qenë edhe sekretar i Përgjithshëm i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris.

Gjeni më poshtë, një përmbledhje nga Ekonomia Online të disa prej thënieve më të mençura të Fishtës, i cili është cilësuar edhe si Homeri shqiptar:

I urti kurr nuk ngutet, prej burrnís e jo prej tutet.

Injoranca dhe krenaria shkojnë bashkë si shtati e hija.

Vërtet ne kemi Bajram e Pashkë, por Shqiptarinë e kemi bashkë.

Edhe hâna do t’a dije, edhe dielli do t’ket pa, se përqark ksaj rrokullije, si Shqypnija vend nuk ka!

Ma kollaj asht me mbushun një thes me pleshta sesa me i ba bashk dy shqiptarë!

Njerëzit janë tanë njisoj prej natyrës, edukata i ban me u dallue!

Shqiptarët kallzojnë njate çka s’duhet, e mshehin njatë çka e di tanë bota!

Pak din njaj që ja kallzon të tana grues!

Në kjoftë se provon, mundesh me hupë, por në kjoftë se nuk provon – je i hupun gjithsesi!

Në kjoftë se thue at çka dishron, duhet me ndie edhe ate çka nuk e dishron!

Ma mirë n’vorr me u kja për mallë / se nën shkja me ndejë për t’gjallë,,,

Në rast se ata nuk na duan në një shtet të vetëm, pasi thonë shqyptarët qenkan muslimanë, aherë… na kristianët do t’i shkriejmë kryqet tona dhe do t’i bajmë fishek me mbrojt vllaznitë tanë muslimanë shqyptarë!

Më dhemb kryet me njato parla-parla të parlamentarëve: dokrra pa kokrra!/ KultPlus.com

Tek Lamine Yamal, Barcelona sheh pasuesin e Messi-t në çdo aspekt, jo vetëm në fushë, por dhe jashtë sajë. Drejtuesit e klubit bluagrana po kujdesen që Yamal të jetë imazhi i ri i klubit, e tashmja dhe e ardhmja, kjo tregohet qartë nga kontrata e fundit që firmosi talenti spanjoll, një kontratë deri në 2031, 20 milionë euro në sezon dhe mbi të gjitha fanella me numrin 10-të.

Kjo është një super kontratë, me shumë kosto, të paktën kjo ide të krijohet, por Yamal është kthyer në një fenomen të futbollit botëror, një lojtar që po frymëzon miliona të rinj në të gjithë botën.

Vetëm në 48 orë pas kontratës së tij të re, Barcelona ka fituar jo pak por 10 milionë euro, vetëm nga shitja e fanellave. Sipas mediave spanjolle, fanella e re e Yamal me numrin 10 është shitur në 170 vende të ndryshme të botës, afro 700 mijë fanella, çka do të thotë 10 milionë euro përfitime për klubin blaugrana.

Ky trend pritet të vijojë edhe për shumë kohë, me Yamal që pritet të kthehet në imazhin më të madh jo vetëm të Barcelonës por dhe të futbollit botëror. Në sytë e të gjithë botës, sulmuesi spanjoll shihet si pasuesi i dyshes së famshme, Messi-Ronaldo./ BalkanWeb/ KultPlus.com

Nga Albert Vataj

Ai ishte i përpirë në çdo nerv dhe ind nga fijëzat përshkuese të asaj energjie drite dhe ngjyrash që shkulmonin në dehjen e dancit, vajzat prej ajri dhe mishi. Jetoi në çdo çast dhe piruetë, në çdo shpengim dhe farfuritje të kurmit në krahet e muzikës dhe epshit të tingujve. Ai ishte gjithçka që qe dhe mbeti përjetuese në atë çfarë e rrëmbeu, në atë çfarë la dëshmi pasioni në tablo.
Piktori impresionist francez, Edgar Degas u lind më 19 korrik 1834 dhe vdiq më 27 shtator të vitit 1917. Degas do të njihet në artin e tablosë si një ndër themeltarët e impresionizmit. Veç pikturës ai hodhi shpirtin e tij krijues edhe në sprovat e skulpturës, të cilat edhe pse sihin gjithashtu përfaqësuese mbeten vetëm pjesë e galerisë dhe gjini e shtuar me të cilën artisti zgjodhi të komunikonte. Kërcimi është një tematikë shumë e rrahur në krijimtarinë e tij. Subjektet si hipodromi, femrat me çorape të holla dhe portretet, ndërfuten fuqishëm në galerinë krijuese të piktorit.

Në fillim të karrierës së tij, ai u qas përnga piktura me tematikë historike, gjë për të cilën edhe ishte përgatitur nëpërmjet një trajtimi rigoroz akademik dhe studimet e përkushtuara të artit klasik. Në moshën 30-vjeçare ai do të ndryshonte kurs, duke sjellë metodat tradicionale të një piktori të optikës bashkëkohore të subjektit. Kësodore ai u bë një rrëfimtar me penel i jetës moderne.
Edgar Degas predikonte se “artisti duhet të jetojë vetëm, dhe jeta e tij private duhet të mbetet e panjohur”. Gjithsesi ai ka jetuar një jetë të qetë nga dukshmëria e jashtme. Ishte karakterizuar si një “koprrac i vjetër”, nga romancieri George Moore, i cili kultivoi te ky personazh reputacionin e një beqar mizantrop. Thellësisht konservator në opinionet e tij politike, ai kundërshtoi të gjitha reformat sociale dhe gjeti pak për të qenë admirues në përparimin teknologjik, të tilla si telefoni.
Mbetemi te thelbi i artit të tij përfaqësues, atë fragment që mbeti më i vezulluesi në pasionin që derdhi me përkushtim mbi tablo. Ai është vetvetja kudo, si në tablotë historike, ashtu edhe në ato të vrapimit me kuaj, sikurse edhe në portrete, por tablotë e kërcimit duken si ajo fryma që la ai në xhamin e kujtesës. Ai është aty, në një sallë të madhe, ku në gjysmerrësirë shfaqen plot ngjyra balerinat e tij, tablotë “Klasë dansi”, “Prova dansi”… Ata e lumturojnë pasi është poetika e kredhur në ta, hiret e kurmit që rreken të flasin me gjuhën e vet të përjetimit, letrën e tij të vizatimit, në pastel apo akuarel, dhe shpesh të kombinuara.

Ato vajza të reja, gati adoleshente, të cilat në mbrëmje ngjisnin shkallët e skenës së teatrit para publikut dhe përnjëherë zënë vend në atë përkim krijues që ata koloviten nëpër vizatime, linja dhe dritëhije. Ai shkonte aty ku ëndrra dhe realja, përfytyrimi dhe përjetimi ndahen nga një mantel i tejpashëm fryme. Ai i sheh, i ndjen, i përcjell, dehet prej tyre, prëj atij intimiteti, prej asaj afrie që i lejon të hyjë brenda tablosë. Sepse aty ishte gjesti, krijimi i lëvizjes, ajo që mbetej në përfytyrimin e artistit, hiret e trupit, llërët, koka e përkulur, qafa, kofshët, harqet poshtë ijëve, elokuenca e trupit në lëvizje.

Që kur ishte sëmurë nga prostitutat, ai nuk i donte më femrat fizikisht. Nuk donte të kërleshej e të flinte me ato. Ai donte veç t’i pikturonte ato. I pëlqente mbi letër, në procesin e rikrijimit të bukurisë femërore në linja dhe ngjyrë
Tablotë e tij të fundit janë me ngjyra që nuk i ka përdorur më parë: tone të habitshme kanarine, jeshile të çelëta; ngjyra rozë fosforeshente, ngjyra ekspresive, ndërkohë që portreti sfumohet gjithnjë e më shumë sa gati bëhet anonim. Për të s’ka rëndësi portreti, por kapja e lëvizjes dhe dhënia e saj në një dritë të re. Aty ishte gjesti, krijimi i lëvizjes, ajo që mbetej në përfytyrimin e artistit, hiret e trupit, llërët, koka e përkulur, qafa, kofshët, harqet poshtë ijeve, elokuenca e trupit në lëvizje. Ç’mrekulli, trupi që fliste, i cili demostronte kështu alfabetin e vet të kuptueshëm edhe për njeriun më të paditur të botës, pasi kështu, me lëvizjet e tij, njeriu ka artikuluar që në zanafillën e botës…
Albert Vataj

Robert Lee Frost (1874 – 1963), poet amerikan. I njohur për përshkrimet reale të jetës rurale dhe zotërimin e të folurës bisedimore amerikane. Ka shkruar vazhdimisht për mjediset e jetës rurale në New England në fillim të shekullit XX, duke i përdorur ato për shqyrtimin e temave komplekse sociale dhe filozofike (Wiki).

Mary Jane Oliver (1935 – 2019), poete amerikane, fituese e Çmimit Pulitzer, më 1984 dhe National Book Award, më 1992. Gjente frymëzim për veprën e saj në natyrë dhe ka pasur një zakon jetëgjatë të ecjeve vetmitare në vende të pashkelura. 

Ndalesë te pylli një mbrëmjeje me borë

Robert Frost

I kujt është ky pyll ma ha mendja se e di. 

Megjithatë, është në fshat shtëpia e tij; 

Nuk do të më shohë të ndalem këtu 

Të shikoj pyllin e tij të mbulohen nga bora. 

Kalit tim mund t’i duket e çuditshme 

Të ndalem pa pasur ndonjë shtëpi afër 

Mes pyllit dhe liqenit të ngrirë 

Në mbrëmjen më të acartë të vitit. 

U jep zileve të jakës një shkundje 

Që të pyesë mos ka ndonjë gabim këtu. 

Tingulli tjetër i vetëm është dalldia 

E erës së lehtë dhe flokëve të pushta të borës. 

Pylli është i lezetshëm, i errët dhe i thellë. 

Por unë kam disa premtime për t’i mbajtur 

Dhe milje të tëra për të bërë para se të bie të fle 

Dhe milje të tëra për të bërë para se të bie të fle.

(Përkthim i lirë)

Stopping by Woods on a Snowy Evening

 ROBERT FROST 

Whose woods these are I think I know./ His house is in the village though;/ He will not see me stopping here/ To watch his woods fill up with snow.// My little horse must think it queer/ To stop without a farmhouse near/ Between the woods and frozen lake/ The darkest evening of the year.// He gives his harness bells a shake/ To ask if there is some mistake./ The only other sound’s the sweep/ Of easy wind and downy flake.// The woods are lovely, dark and deep./ But I have promises to keep,/ And miles to go before I sleep, /And miles to go before I sleep.

KOMENT 

Nga Mary Oliver

Lexojeni poezinë Stopping by Woods on a Snowy Evening, nga Robert Frost, duke mbajtur në mendje saktësisht atë se çka po ndodh – pauzën gjatë një udhëtimi, qetësinë, zërin instrospektiv të folësit, pemët e errëta dhe të vetmuara, borën që po bie. 

Katër vargjet e para janë dëng me w dhe the, kemi një ; dhe një v. Tri palë ll të dyfishta. Rëndesa e zanoreve rritet nga përdorimi i diftongjeve. Dy fjalët që përfundojnë të pazëshme (think dhe up) janë të vendosura në mes të vargjeve, pra janë të zbutura. Të gjitha të pazëshmet e tjera janë të zbutura brenda vetë fjalëve. Këto vargje mund të lexohen në çfarëdo mënyre tjetër përveçse të qetë, ëndërrimtare dhe pothuajse si duke fishkëllyer. Mund të themi çfarëdo lloj gjërash për kalin e vogël të stancës së dytë. Është gjëja e vetme në poezi në të cilën fokusohet folësi. Është gjëja e vetme tjetër e gjallë në poezi dhe është e gatshme ashtu siç folësi për momentin është në mëdyshje që të vazhdojë udhëtimin.  

Sidoqoftë, ne jemi të nxitur nga folësi të shikojmë po ashtu edhe kah kali dhe derisa e bëjmë këtë tingujt e hyrjes së pëshpëritur, monologu i brendshëm, jo më i zëshëm se sa bora që po bie, ndërpriten nga të rënat e lehta të tingujve më të mprehtë – jo tokmakë, jo aq të rëndë, por ndryshe, “My little horse must think it queer” nuk është një varg gjithaq kërkëllitës, por tingullimi i “think” me k-në e saj që kërcet lehtë këtë herë i ndjekur jo nga një tingull më i butë por nga copëza “it”  dhe “queer” dhe jehona e k-së, e bën tërësisht më të gjallërueshme se sa stancën e parë. 

“Stop” është një e rënë tingulli, pastaj qetohet nga pjesa tjetër e vargut. Pas “lake” ka një hendek momental, një frakturë heshtjeje nga e cila gufon një lloj tjetër elektriciteti para se vargu të vringëllijë dhe mbiemri “darkest” përsërit k-në edhe njëherë, dy goditje trazuese. 

Në stancën e tretë vjen përmbysja. Në vend se të pazëshmet grykore të fashiten – të gllabëruara në një përplasje tingujsh më të butë – ato ngrihen mes dhe pas tingujve të butë, duke këmbëngulur të dëgjohen. G-ja e parë e fortë në poezi paraqitet në vargun e parë të stancës së tretë: “he gives his harness bells a shake…” Megjithëse g-ja qetohet në çast nga dy h-të, momenti i introspeksionit tashmë ka marrë fund dhe veshët i paraprijnë kësaj me “bells” dhe me fjalën “shake” – me zë më të lartë se sa “lake”, më të fuqishme. Në vargun vijues k-ja përsëritet në fjalën fort domethënëse “ask” (udhëtari nuk është krijesa e vetme “pyetëse” në poezi); dhe ky varg ashtu si edhe ai në vijim i stancës së tretë përfundon me të pazëshme. Prandaj, në këtë stancë, kemi “shake”, “mistake”, “sweep” edhe “flake”, ndërsa në dy stancat pararëndëse kishte pasur vetëm një moment të tillë (fjala e fundit “lake” në vargun 7).

Diçka është duke na trazuar, në tingullimin e vërtetë; na bën të përgatitetmi për zgjidhjen në stancën e 4-të. Këtu “the woods are lovely” na kthen tamam te gjendja e stancës së parë, por pjesa e dytë e këtij vargu bie fort mbi “dark and deep”, që të dy fjalë që fillojnë me një të pazëshme dhe përfundojnë po ashtu me një të pazëshme. Ato përfaqësojnë, te tingulli, vetveten, dhe më shumë se sa vetveten. Nuk thonë vetëm se pemët janë të errëta dhe të thella, por po ashtu se folësi ka ardhur në një vend tjetër në mendjen e tij dhe mund të flasë në atë mënyrë ndryshe, duke përvijuar me zë, ashtu si edhe me gjestin e njërit krah, një kuptim të ri të vendimit dhe zgjidhjes. 

Vargu 2 i stancës së fundit nis dhe mbaron me një të pazëshme, dhe kemi pastaj p-në e rëndë te “promises” në qendër të vargut. Vargjet 3 dhe 4, i njëjti varg i përsëritur, janë të gërshetuara. “Miles”, ky tungull i butë, përfaqësues i të gjitha viteve të vështira vdekjeprurëse, pluskon sipër të të pazëshmeve të forta duke kaluar te fundi i vargut – “go”, “before”, “sleep”. Peshat e pagabuara definitive, që janë të pazëshmet, ndihin që vargu i fundit të bëhet më shumë se sa një jehonë e vargut të tretë. 

Gjithçka i kapërcen kufijtë e domethënies fillestare; nuk është vetëm kapërcimi në domethënie, por tingulli i kapërcimit që ia mundëson të veprojë. Me tingujt e gabuar, s’do të kishte ndodhur. 

Nuk dua të pohoj se Frosti ishte ulur dhe i kishte numëruar të pazëshmet, të zëshmet, etj., derisa ishte duke e shkruar poezinë. Apo se ndonjë poet e bën një gjë të tillë. E kisha mendjen të pohoj se poetët përzgjedhin fjalët  për tingujt e tyre ashtu si edhe për domethënien e tyre – dhe se poetët e mirë bëjnë përzgjedhje të mira fillestare. Natyrisht, ata po ashtu rishikojnë poezitë. Por ata tashmë – “natyrshëm” do të thoshte ndokush – kanë punuar nga nga burim i tillë njohjeje dhe ndjeshmërie sa shpesh gati-mrekullia e tingullit dhe kuptimit tashmë ka ngjarë. 

Si ia arrijnë kësaj? Prirja gjuhësore dallon nga personi në person, e dimë këtë. Po ashtu, siç muratori a çdo punëtor tjetër – edhe kirurgu i trurit – përmirësohet përmes studimeve dhe përvojës, sigurisht edhe poetët bëhen më të zotë përmes studimeve dhe “përvojës”. Shkathtësitë verbale mund të mësohen. Mund të diskutohen dhe të praktikohen. Pastaj ndodh një gjë e mrekullueshme: ajo që është nxënë me vetëdije struket diku brenda dhomave të mendjes, ku – mund të llogarisni në këtë – do të “kujtohet” ajo që është njohur dhe do të dalë përpara që të ndihë në hapat e parë të shkrimit. 

Frosti nuk mbante shënime rreth tingullit në kohën që e shkruante poezinë Stopping by Woods on a Snowy Evening. Nuk ia kishte nevojën. Poezia është një deklaratë e jashtëzakonshme e vendosmërisë dhe ambivalencës njerëzore. E ka shkruar një gjeni. Por atij i ka dhënë një dorë më shumë se sa një marifet teknik, i pari ndër të cilët pra është një përdorim i jashtëzakonshëm i tingullit.  

/Teksti i Mary Oliverit është shkëputje nga eseja më e gjatë me titullin ‘Sound’, të përfshirë në vëllimin e saj ‘A Poetry Handbook’, të botuar nga Harcourt Brace & Company, 1994 /Gazeta Express/ KultPlus.com