❌

Reading view

There are new articles available, click to refresh the page.
↗

Naun Shundi, mjeshtri i roleve të vogla që i bëri të mëdha

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

Në skenën e jetës teatrore ka aktorë që shkëlqejnë me rolet kryesore, por ka edhe të tillë që e ndezin dritën e tyre në qoshe të padukshme, aty ku askush nuk pret mrekulli. Naun Shundi ishte i tillë: një dritë e fshehtë, që nuk verboi askënd me madhështi, por ngrohu zemrat e publikut me natyrshmërinë, ironinë dhe humorin e tij të papërsëritshëm. Ishte aktor i heshtjes që flet, i gjestit të vogël që mbetet në kujtesë, i batutës së thjeshtë që bëhet proverbiale.

– Po, si vdiq?

– Po kush vdiq mor aman?

– Po xhaxhai o, xhaxhai!

– Po avash mo, mos bĂ«rtit, se mĂ« trembe!

Kaq pak rreshta, nga telekomedia “Vdekje me porosi”, por aq shumĂ« ritĂ«m, ndjenjĂ«, ironi e humor popullor. Ishte kjo mĂ«nyra e tij pĂ«r tĂ« qenĂ« prezent: pa u imponuar, por duke mbetur i paharruar.

-E shikon? Kjo është medalja e trimit. E di kur është marre ky plumb? Në atë kohe kur ne ishim në opozitë. Ti në atë kohe ishte me atë partine tjeter, më vone erdhe te ne. Po nejse
 Në atë kohë ky burrë ka vënë jeten në rrezik. Me trupin e tij mbronte jetën e atij të madhit.

Kjo sekuencĂ« i pĂ«rket filmit “Tuneli” ku ai do tĂ« luante rolin e Vasilit qĂ« ishte kryetar komune.

Talenti

Naun Shundi, një emër që ndoshta nuk e gjen shpesh në listën e aktorëve më të famshëm, megjithatë, me mbi 60 role në teatër dhe disa të tjera në film, ai ishte një artist që la gjurmë të pashlyeshme në skenën shqiptare. Me një talent të veçantë për të transformuar rolet e thjeshta në personazhe të jashtëzakonshme, ai dëshmoi se madhështia e një aktori nuk matet me madhësinë e rolit, por me shpirtin që ai i jep.

Çaste

Shundi ishte mjeshtĂ«r i ritmit dhe i ndjenjĂ«s, njĂ« aktor qĂ« e bĂ«nte tĂ« gjallĂ« edhe rreshtin mĂ« tĂ« thjeshtĂ«. PĂ«r ata qĂ« e kanĂ« ndjekur nĂ« skenĂ«, ai do tĂ« mbahet mend si Grunio, shĂ«rbĂ«tori i Petruçios nĂ« veprĂ«n “Zbutja e kryeneces” tĂ« Shekspirit, qĂ« Teatri Popullor e ngjiti nĂ« skenĂ« nĂ« vitin 1988. Aty ai shkĂ«lqeu me njĂ« gjuhĂ« tĂ« thyer nga lodhja, por me njĂ« forcĂ« interpretuese tĂ« papĂ«rmbajtshme:

“TĂ« mĂ« venĂ« m’u nĂ« djall tĂ« venĂ«, tĂ« gjitha gĂ«rdallat ngordhalaqe, tĂ« gjithĂ« zotĂ«rinjtĂ« e krisur dhe tĂ« gjitha rrugĂ«t e prishura
”

NjĂ« monolog plot humor tĂ« hidhur, revoltĂ« e ritĂ«m, qĂ« kĂ«rkonte njĂ« aktor me aftĂ«si tĂ« fliste me trup, sy dhe shpirt – pikĂ«risht siç bĂ«nte Naun Shundi.

NĂ« fund tĂ« viteve ’90, ai shfaqet nĂ« dramĂ«n “NatĂ« me hĂ«nĂ«â€ me njĂ« rol mĂ« tĂ« qetĂ« e introspektiv, atĂ« tĂ« Çezarit – njĂ« prej shokĂ«ve tĂ« MarjanĂ«s. Me sarkazĂ«m tĂ« butĂ«, ai vĂ«zhgon sistemin dhe pĂ«rjetimet e tij, duke kapur me saktĂ«si ironinĂ« e heshtur tĂ« periudhĂ«s sĂ« tranzicionit:

“
 MĂ« ka qĂ«lluar njĂ« natĂ« nĂ« njĂ« hotel tĂ« DurrĂ«sit tĂ« fle nĂ« njĂ« dhomĂ« me njĂ« agronom
 qĂ« dikur kishte punuar dikur si nĂ«nkryetar komiteti ekzekutiv
 Siç duket mĂ« ka mbetur nĂ« mend gĂ«rhitja e tij
”

Por njĂ« rol tepĂ«r simpatik i tij mbetet dhe ai tek drama “Gomonia” si njĂ« i panjohuri ardhur nga nje vend i ArabisĂ«, e qĂ« donte tĂ« kalonte Adriatikun me njĂ« tufĂ« shqiptarĂ«sh tĂ« çartur,e ku shprehja e tij bazĂ« u kthye nĂ« lapidar:

-Kuku mela.

Kujtesa

Naun Shundi nuk kĂ«rkonte dritĂ«n e pasqyruar, ai e bartte brenda vetes njĂ« dritĂ« tĂ« veçantĂ« qĂ« e bĂ«nte unike çdo skenĂ« ku luante. Ishte mjeshtĂ«r i “sĂ« voglĂ«s” dhe e kthente nĂ« tĂ« madhe. I dha shpirt roleve tĂ« zakonshme dhe i bĂ«ri tĂ« jashtĂ«zakonshme me pĂ«rulĂ«sinĂ« dhe talentin e tij.

NĂ« kujtesĂ«n e publikut, ai nuk mbetet thjesht pĂ«r batutat qĂ« hynĂ« nĂ« pĂ«rditshmĂ«ri, por pĂ«r praninĂ« e tij tĂ« ngrohtĂ« dhe tĂ« gjallĂ« nĂ« çdo skenĂ« qĂ« prekte. Dhe pĂ«r kĂ«tĂ« arsye, ai nuk vdes kurrĂ« – sepse ishte njĂ« nga ata aktorĂ« qĂ« nuk kĂ«rkonin duartrokitje, por i meritonin gjithmonĂ«.

 

 

↗

“Nata e gjatĂ«â€ e Fric Zelbman, njĂ« autopsi e kampeve tĂ« pĂ«rqĂ«ndrimit nazist

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

NĂ« historinĂ« e letĂ«rsisĂ« gjermane tĂ« shekullit XX, figura e Fridrih Vilhelm “Fric” Zelbmanit shfaqet si njĂ« dritĂ« e zymtĂ«, por e domosdoshme, pĂ«r tĂ« na kujtuar plagĂ«t e pashĂ«rueshme tĂ« epokĂ«s naziste. Romani i tij “Nata e gjatĂ«â€ apo siç shkruhet nĂ« origjinal “Die lange Nacht” nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« rrĂ«fim i pĂ«rjetimeve personale, por njĂ« autopsi e shpirtit njerĂ«zor nĂ«n dhunĂ«n e kampeve tĂ« pĂ«rqendrimit, njĂ« zhbirim nĂ« errĂ«sirĂ«n ku njeriu sprovohet midis mbijetesĂ«s dhe humbjes sĂ« dinjitetit. Zelbmani, me penĂ«n e njĂ« dĂ«shmitari dhe ndjeshmĂ«rinĂ« e njĂ« humanisti, e shndĂ«rron dhimbjen nĂ« kujtesĂ« letrare, duke i dhĂ«nĂ« zĂ« atyre qĂ« u heshtĂ«n pĂ«rgjithmonĂ« nĂ« netĂ«t e gjata tĂ« terrorit.

Kush ishte Fric Zelbman?

Ai u lind 29 shtator 1899, Cvikau, Gjermani dhe u nda nga jeta në 26 janar 1975, Berlin, Gjermania Lindore. Profesioni i tij ishte shkrimtar, por dhe politikan. Ai ishte dhe ministër i industrisë së rëndë në RDGJ

Fric Zelbman vinte nga një familje punëtore. Mori pjesë në Luftën e Parë Botërore si ushtar shumë i ri dhe më pas u bashkua me Partinë Komuniste të Gjermanisë (KPD) në vitet e para të Republikës së Vajmarit. U angazhua në lëvizjen punëtore dhe më pas, në kohën e nazizmit, u burgos dhe internohet për vite me radhë në kampet e përqendrimit Bukenvald dhe Zaksenhauzen.

Pas luftĂ«s, ai u bĂ« njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« PartisĂ« Socialiste tĂ« Bashkuar tĂ« GjermanisĂ« (SED) nĂ« RDGJ dhe mbajti disa funksione politike tĂ« larta, pĂ«rfshirĂ« atĂ« tĂ« ministrit tĂ« industrisĂ« sĂ« rĂ«ndĂ«. NĂ« vitet ’50, ra nĂ« konflikt me udhĂ«heqĂ«sinĂ« dhe u shkarkua, gjĂ« qĂ« e çoi mĂ« vonĂ« drejt letĂ«rsisĂ«.

Romani

“Nata e gjatĂ«â€ Ă«shtĂ« njĂ« roman politik, autobiografik, realist socialist qĂ« u botua nĂ« vitin 1950 dhe pati dhe disa ribotime tĂ« mĂ«vonshme. NĂ« tĂ« flitet pĂ«r rezistencĂ«n antifashiste, burgimi nĂ« kampet naziste, qĂ«ndresa shpirtĂ«rore dhe ideologjike

NĂ« shqip

“Nata e gjatĂ«â€ u pĂ«rkthye mjeshtĂ«risht nga Pertef Kruja. Romani, me njĂ« gjatĂ«si prej 335 faqesh, u botua pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« vitin 1971 nga ShtĂ«pia Botuese “Naim FrashĂ«ri”. Me njĂ« gjuhĂ« tĂ« pasur, “Nata e gjatĂ«â€ solli pĂ«r lexuesin shqiptar dramĂ«n dhe atmosferĂ«n e veçantĂ« tĂ« njĂ« vepre qĂ« gĂ«rsheton tensionin narrativ me ndjeshmĂ«rinĂ« njerĂ«zore.”

Përmbajtje e shkurtër:

“Nata e gjatĂ«â€ Ă«shtĂ« njĂ« roman me ngjyrim autobiografik, i cili pĂ«rshkruan vuajtjet, dilemat dhe qĂ«ndresĂ«n e njĂ« grupi komunistĂ«sh gjermanĂ« tĂ« burgosur nĂ« njĂ« kamp pĂ«rqendrimi gjatĂ« regjimit nazist. Ngjarjet zhvillohen gjatĂ« njĂ« nate tĂ« gjatĂ« vendimtare, ku protagonistĂ«t – tĂ« burgosur politikĂ« – pĂ«rballen me kĂ«rcĂ«nime, tortura dhe oferta pĂ«r bashkĂ«punim, duke vĂ«nĂ« nĂ« provĂ« bindjet dhe moralin e tyre.

Romani është shkruar me thellësi psikologjike dhe mbart një frymë të qartë realizmi. Pavarësisht përshkrimit dramatik të dhunës dhe mizorisë naziste, fokusi mbetet tek ndjenja e solidaritetit, ideali dhe qëndrueshmëria morale e të burgosurve.

Rëndësia e romanit

“Nata e gjatĂ«â€ Ă«shtĂ« njĂ« nga romanet e parĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m tĂ« letĂ«rsisĂ« sĂ« RDGJ-sĂ« pas luftĂ«s.

Ai kontribuoi në ndërtimin e mitit të antifashistit komunist dhe të figurës heroike të qëndresës, të rëndësishme për legjitimitetin moral të shtetit të ri socialist.

Romani ka vlera dokumentare për atmosferën në kampet naziste, por lexohet edhe si një reflektim mbi dinjitetin e njeriut përballë tiranisë.

U përdor si tekst model në shkolla dhe universitete për të edukuar brezat e rinj me frymën antifashiste dhe idealet e socializmit.

Pas “NatĂ«s sĂ« gjatĂ«â€

Pas këtij romani, Zelbman vazhdoi të shkruante ese, kujtime dhe vepra letrare. Ai botoi edhe një trilogji gjysmë-autobiografike që përfshinte:

-Bijtë e ujqërve (Die Söhne der Wölfe, 1966)

-VĂ«llezĂ«rit (Die BrĂŒder, 1969)

-Gëzimi i jetës (Die Heiterkeit des Lebens, 1971)

Këto vepra përshkruajnë zhvillimet historike të Gjermanisë nga Lufta e Parë Botërore deri në ndërtimin e socializmit, herë pas here me tone më introspektive dhe të reflektuara.

↗

Fridrih Niçe, tragjedia e një mendimtari që sfidoi botën

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

Në thellësitë e natës, kur yjet duken si pika shprese në errësirë, lindin shpeshherë shpirtrat që sfidojnë ligjësitë e botës. Këta njerëz nuk gjejnë qetësi në rrugë të shtruara, por ecin mbi majat e thepisura të mendimit, duke thyer pllakat e vjetra dhe duke ndezur dritën e tyre të brendshme.


KĂ«shtu nĂ« njĂ« fshat tĂ« qetĂ« prusian, – nĂ« RĂ«ken, tĂ« SaksonisĂ« Anhalt qĂ« sot i pĂ«rket territorit gjerman, – mĂ« 15 tetor 1844, lindi njĂ« djalĂ« qĂ« do tĂ« pĂ«rmbyste botĂ«n e ideve. Ishte Fridrih Niçe, njĂ« mendimtar qĂ« nuk iu pĂ«rmbajt asnjĂ« kufiri, njĂ« poet i shpirtit njerĂ«zor qĂ« zhytej nĂ« thellĂ«sitĂ« e ekzistencĂ«s pĂ«r tĂ« gjetur tĂ« vĂ«rteta qĂ« bota nuk guxonte t’i shikonte nĂ« sy. Jeta e tij ishte njĂ« tragjedi, njĂ« udhĂ«tim i vetmuar drejt kulmit tĂ« dijes, ku shkĂ«lqimi i mendjes u shoqĂ«rua me dhimbjen e thellĂ« tĂ« shpirtit tĂ« tij.

Fillimi

I biri i një prifti luteran, i destinuar fillimisht të ndjekë rrugën e besimit, ai do të shndërrohej në profetin e madh të epokës së dyshimit. Fëmijë i brishtë, por i përthithur nga librat, ai gjeti strehë në gjuhët e lashta dhe në vargjet e poetëve helenë, sikur antikiteti ta kishte zgjedhur si bir të vetin.

Ende pa mbushur 25 vjeç, Niçe u bë profesor në Bazel, duke fituar respektin e filologëve më të shquar të kohës. Por ky njeri i përkulur mbi dorëshkrime të vjetra nuk ishte i destinuar të mbetej thjesht filolog: ai e ndjente se fjala nuk mund të ishte vetëm analizë, por vizion, poezi, flakë. Një zjarr i brendshëm e shtynte të thyente kufijtë e çdo discipline, duke e kthyer filozofinë në një poezi të mendimit dhe në një klithmë të shpirtit.

Vazhdimi

NĂ« veprat e tij ai shpalli me zĂ« tĂ« fortĂ« njĂ« lajm qĂ« tronditi kulturĂ«n perĂ«ndimore: “PerĂ«ndia ka vdekur.” Nuk ishte triumfi i mosbesimit, por britma e njĂ« epoke qĂ« kishte humbur qendrĂ«n e saj. Ai pa zbrazĂ«tinĂ« qĂ« lĂ« pas mungesa e besimit dhe pyeti: kush do ta mbajĂ« mbi shpatulla peshĂ«n e universit tani? PĂ«rgjigjja e tij ishte po aq e rrezikshme sa edhe madhĂ«shtore: Njeriu i mbi-tejkalueshĂ«m, qenia qĂ« guxon tĂ« krijojĂ« vetĂ« vlerat e tij, qĂ« nuk pĂ«rkulet para dogmave, por ecĂ«n me hapin e krijuesit.

Por ky profet i kohëve të reja nuk jetoi në shkëlqimin e fjalëve të tij. Shëndeti i dobët, dhimbjet, vetmia dhe shpesh një heshtje e akullt nga bota e librave e ndjekën gjatë gjithë jetës. Në vitin 1889, në rrugët e Torinos, ai u thye përfundimisht. Legjenda thotë se kur pa një kalë të rrihej mizorisht, u hodh mbi qafën e tij duke shpërthyer në lot; dhe menjëherë pas kësaj mendja e tij u thye përgjithmonë. Ishte sikur gjithë dhembshuria dhe tragjizmi i botës u grumbulluan brenda tij në atë çast fatal.

Vitet e fundit i kaloi i shuar, nĂ«n kujdesin e nĂ«nĂ«s dhe mĂ« pas tĂ« motrĂ«s sĂ« tij, ElisabetĂ«s, e cila do tĂ« manipulonte mĂ« vonĂ« trashĂ«giminĂ« e tij pĂ«r qĂ«llime tĂ« tjera. Ai u shua mĂ« 25 gusht 1900, nĂ« Vajmar, nĂ« moshĂ«n 55 vjeçare – njĂ« burrĂ« qĂ« kishte pĂ«rshkruar madhĂ«shtinĂ« dhe rĂ«nien e njeriut, por qĂ« nuk pati fatin tĂ« jetonte gĂ«zimin e fjalĂ«ve tĂ« veta.

Ndikimi

Niçe ishte njĂ« mendimtar revolucionar, por edhe njĂ« figurĂ« komplekse dhe shpesh e keqkuptuar. Ideja e tij pĂ«r “Vullnetin pĂ«r Pushtet” dhe koncepti i “Njeriu i Mbi-tejkalueshĂ«m” u morĂ«n nga lĂ«vizjet totalitare, veçanĂ«risht nga Nazizmi, pĂ«r tĂ« justifikuar ideologjitĂ« e tyre tĂ« dhunshme dhe raciste. ËshtĂ« e rĂ«ndĂ«sishme tĂ« theksohet se vetĂ« Niçe kundĂ«rshtonte ashpĂ«r antisemitizmin dhe nacionalizmin prusian, duke u larguar nga motra e tij, Elisabeta, pĂ«r shkak tĂ« lidhjeve tĂ« saj me kĂ«to rryma. Keqinterpretimet e veprĂ«s sĂ« tij treguan se mendimi i thellĂ« dhe sfidues mund tĂ« bĂ«het njĂ« armĂ« nĂ« duart e atyre qĂ« kĂ«rkojnĂ« tĂ« justifikojnĂ« veprimet e tyre.

Epilogu

Sot, Niçe mbetet një nga zërat më të fuqishëm të mendimit modern. Fjalët e tij janë njëkohësisht zjarr dhe hije: frymëzim për poetë, udhërrëfim për filozofë, por edhe burim keqinterpretimesh nga ata që kërkuan në to mbështetje për ideologjitë e tyre. Ai është një figurë e pambaruar, që na thërret ende të përballemi me pyetjen më të vështirë: a kemi forcë të jetojmë jetën tonë sikur çdo çast të përsëritej përjetësisht?

Fridrih Niçe – i vetmuar, i sĂ«murĂ«, i harruar gjallĂ« – u kthye pas vdekjes nĂ« njĂ« nga mendimtarĂ«t mĂ« tĂ« ndritur dhe njĂ«herĂ«sh mĂ« tĂ« rrezikshĂ«m tĂ« kohĂ«ve moderne. NjĂ« poet i ideve, njĂ« tragjedi e gjallĂ« e mendimit.

↗

24 gusht 1954: GetĂșlio Vargas kryen vetĂ«vrasje nĂ« pallatin presidencial tĂ« Brazilit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

MĂ« 24 gusht 1954, presidenti i Brazilit GetĂșlio Vargas, njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme politike nĂ« historinĂ« braziliane, kryen vetĂ«vrasje nĂ« pallatin presidencial Catete nĂ« Rio de Janeiro. Vdekja e tij ishte kulmi i njĂ« krize politike tĂ« thellĂ« qĂ« kishte pĂ«rfshirĂ« vendin, dhe pasojat e saj ndihen nĂ« jetĂ«n politike tĂ« Brazilit edhe sot.

Kush ishte GetĂșlio Vargas?

GetĂșlio Vargas ishte njĂ« udhĂ«heqĂ«s karizmatik dhe populist, i cili ka luajtur njĂ« rol qendror nĂ« politikĂ«n braziliane pĂ«r mĂ« shumĂ« se dy dekada. Ai:

Erdhën në pushtet për herë të parë në vitin 1930, pas një grushti shteti që përmbysi qeverinë federale.

Shërbeu si udhëheqës autoritar nga 1930 deri në 1945, duke shpallur regjimin diktatorial të quajtur Estado Novo.

U detyrua të jepte dorëheqjen në vitin 1945, por u rikthye si president i zgjedhur me votë popullore në vitin 1951.

Vargas ishte i njohur për politikat e tij pro punëtorëve, reformat sociale dhe nacionalizmin ekonomik, si dhe për krijimin e kompanisë shtetërore të naftës Petrobras, qëndrim ky që e vuri shpesh në konflikt me interesat elitare dhe ato ndërkombëtare.

Kriza politike dhe presioni për dorëheqje

Në vitin 1954, qeveria e Vargas po përballej me një krizë politike të thellë:

Ekonomia braziliane po vuante nga inflacioni dhe pakënaqësia publike.

Ishte nën presion të fortë nga ushtria dhe mediat, të cilat e akuzonin për korrupsion dhe përfshirje në atentate politike.

Kriza u intensifikua kur një atentat ndaj gazetarit Carlos Lacerda, kritik i fortë i Vargasit, vrau oficerin e sigurisë së tij. U zbuluan lidhje të dyshimta mes atentatorëve dhe rrethit të brendshëm të presidentit, gjë që shkaktoi tronditje të madhe.

NĂ«n presion tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m pĂ«r tĂ« dhĂ«nĂ« dorĂ«heqjen – sidomos nga ushtria – Vargas zgjodhi njĂ« rrugĂ« tjetĂ«r.

Vetëvrasja dhe pasojat e saj

MĂ«ngjesin e 24 gushtit 1954, GetĂșlio Vargas u qĂ«llua me armĂ« nĂ« zemĂ«r nĂ« dhomĂ«n e gjumit tĂ« tij nĂ« Pallatin Catete. Trupin e gjeti djali i tij, i cili njoftoi menjĂ«herĂ« familjen dhe zyrtarĂ«t.

Rreth dy orë më vonë, një letër vetëvrasjeje u gjet dhe u lexua në radion kombëtare. Ajo përfundonte me fjalët:

“UnĂ« largohem nga jeta pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« histori.”

Letra u bë një manifest emocional, duke e paraqitur vetëvrasjen si një akt sakrifice për popullin brazilian kundër forcave që kërkonin rrëzimin e tij.

Reagimi kombëtar dhe pasardhja

Vdekja e Vargas shkaktoi tronditje dhe revoltë në mbarë Brazilin. Mijëra njerëz dolën në rrugë, duke qarë, protestuar dhe duke i bërë homazhe.

Familja Vargas refuzoi një funeral shtetëror, si një shenjë proteste ndaj mënyrës se si ai ishte shtyrë drejt vetëvrasjes.

Presidenti i ri, João Café Filho, shpalli ditë zie zyrtare kombëtare dhe kërkoi qetësi kombëtare.

Trashëgimia politike

GetĂșlio Vargas mbetet njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« ndĂ«rlikuara nĂ« historinĂ« politike tĂ« Brazilit:

PĂ«rkrahĂ«sit e tij e kujtojnĂ« si “babai i tĂ« varfĂ«rve”, mbrojtĂ«s i punĂ«torĂ«ve dhe arkitekt i shtetit modern brazilian.

Kundërshtarët e tij e kritikojnë për tendencat autoritare dhe mungesën e llogaridhënies.

Vetëvrasja e tij jo vetëm që ndali përkohësisht krizën politike, por edhe e forcoi imazhin e tij historik si një martir i popullit, duke ndikuar në drejtimin që mori politika braziliane për dekada më pas.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Përse ekstremizmi i djathtë urren Churchillin!

✇Gazeta Fjala
By: el da

Historia tashma e shkrojtur dhe pranuar e tetĂ«dhjet viteve tĂ« fundit – qĂ« i dha tĂ« drejtĂ«n morale Sh,B.A. dhe BritanisĂ« madhe pĂ«r tĂ« shkatĂ«ruar Rajhun e TretĂ« -sotĂ« Ă«shtĂ« duke u sulmuar.

NĂ« NĂ«ndorin e vitit 1940 Winston Churchill mbajti njĂ« eulogji nĂ« AbacinĂ« Westminster gjatĂ« funeralit tĂ« Neville Chamberlain, paraardhesit tĂ« tij KryeministĂ«r. Ai i foli nĂ« mĂ«nyrĂ« poetike se si gjykimet politike arrihen. Historija,vazhdoi ai, me flakĂ«n e llambes qĂ« dridhet u pengua gjatĂ« shtigjeve tĂ« sĂ« kaluarĂ«s, duke provuar tĂ« rindĂ«rtoi temat e saj, tĂ« ringjalli po ekot e saj dhe mirĂ«sisht me shkelqimet e zbehta pasionin e ditĂ«ve tĂ« kaluara.”
Gjashtëdhjet vjet mbas vdekjes tij reputacioni i tij gjindet në qëndër të diskutimeve historis luftërave, diçka që ai do ta kishte shijuar, duke vënë vetvehten përballë të pesë luftërave reale në katër kontinente përpara moshës dyzet e dy vjeçare.
Churchilli pĂ«r nji kohĂ« te gjatĂ« Ă«shtĂ« urryer nga e majta si kundĂ«rshtar i socializmit dhe i komunizmit duke pĂ«rmbysur edhe grevĂ«n e vitit 1926 duke mbĂ«shtetur perandorinĂ« Britanike me rrethin e saj dhe ne vazhdim. MĂ« vonĂ« njĂ« sulm i fuqishĂ«m duke e urryer Churchillin u çfaq nga ultra tĂ« djathtĂ« nĂ« tĂ« dy anĂ«t e Atllantikut duke e fajsuar pĂ«r disa krime tĂ« ndryshme. Podcasteri American Daryl Kuper i cili kurrĂ« nuk ka shkrojtur ndonji libĂ«r rreth historise nuk i jep rĂ«ndĂ«si kĂ«tij fakti duke e mĂ«njanuar çështjet e luftĂ«s dytĂ« botnore, ndĂ«rkaq Tucker Karlson i cili konsiderohet “Historiani mĂ« i ndershĂ«m Amerikan”-pretendon se Ă«shtĂ« faji Churchillit shkallĂ«zimi i luftĂ«s ndĂ«rsa dĂ«shira e Adolf Hitlerit nuk ishte pĂ«r zgjerimin e saj sidomos mbas invazionit Polonis nĂ« Shtatorin e vitit 1939. Simbas Kuperit shefi i “kopukĂ«ve”(keq bĂ«rĂ«sve) i luftĂ«s dytĂ« botnore Ă«shtĂ« Churchilli dhe kjo tashma Ă«shtĂ« plotĂ«sisht e qartĂ« dhe e sigurt dhe ja kalon çdo tĂ« dyshuari tĂ« dikurshĂ«m.
JanĂ« njĂ« seri problemesh me kĂ«te teori tĂ« paktĂ«n duke u mbĂ«shtetur anĂ«s kronike. Churchilli mori pjesĂ« pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« qeverin Britanike dy ditĂ« mbasi Nazimi pushtoi Polonin. MegjithatĂ« ky nuk kishte asnji rol nĂ« atĂ« kohě nĂ« qeveri pĂ«r tĂ« marrĂ« vendime deri ne Maj 1940 ku Gjermania bĂ«ri blitzin e saj duke pushtuar EvropĂ«n PĂ«rĂ«ndimore,
MegjithatĂ« rreth dhjetra miljona njerĂ«z kanĂ« shkarkuar kulaçin jo historik tĂ« Karlsonit, nderkaq historiani Nazist Anglez David Irving vendosi nĂ« tweet, ” I gĂ«zuar se ndodhemi nĂ« rrĂ«fimin kryesor por do ishte akoma mĂ« mirĂ« tĂ« besohej,” ku morĂ«n pjesĂ« çerek milioni njerĂ«z ku mĂ« tepĂ«r se pesĂ«mijĂ« ishin dakord.
Xho Rogan njĂ«ri nga podkastet mĂ« popullor i cili i ka hapur dyert revizionizmit ekstrem thotĂ« se “Darryl[Kuper] ka shumĂ« nuanca balancuese dhe pikpamje shumĂ« bamirĂ«se nĂ« shumĂ« ngjarje tĂ« historis,” vĂ«rtetsia e tĂ« cilĂ«s Ă«shtĂ« vetĂ«m nqs e ka kuptimin NazizĂ«m.
Kuper shĂ«non mbi Tuker Karlson se nĂ« çfaqjen e drejtuar se Holokaust hedh poshtĂ« podkastĂ«r JakĂ« Shield i cili pyeti njĂ« grup of X pĂ«r tju pĂ«rgjigjur pyetjes, “kush ishte njeriu mĂ« i ulĂ«t i LuftĂ«s DytĂ« Botnore”. U pyetĂ«n 136 mije vetĂ« ku 40,3% thanĂ« ishte Churchilli, 25,9% Stalini dhe Adolf Hitler pak mĂ« pak se ai i fundit me 25,3%.
Shield nĂ«permjet postes rishikoi 855 mije njerĂ«z duke drejtuar njĂ« hapsirě ku nĂ« online Churchilli ishte i urrejtur duke shtuar komentet tĂ« tilla si “DjemtĂ« e mirĂ« humbĂ«n LuftĂ«n e DytĂ« Botnore”, “Churchilli dĂ«shĂ«ronte LuftĂ«n”, ” Churchilli Ă«shtĂ« njĂ« djall i vĂ«rtet” e keshtu vazhdojne kĂ«to epitete pafundĂ«sisht
Ndërkaq në Britani shumë përfaqesues të së djathtës ekstreme populiste Partia Reformiste ka të njëjtat pikpamje duke e demonizuar Churchillin.
Isa Gribbin njĂ« nga kandidatet nĂ« zgjedhjet e pĂ«rgjithĂ«shme ka vendosur nĂ« “TĂ« qĂ«ndruarĂ«t”(njĂ« organizat) nĂ« websajt se “Britania do tĂ« ishte nĂ« njĂ« gjendje mĂ« tĂ« mirĂ« sot po ta kishim pranuar ofertěn e Hitlerit pĂ«r neutralitet
.por jo, mentaliteti i shtrĂ«mbĂ«ruar i Britanise qĂ« vlerĂ«son nocione tĂ« çuditĂ«shme shikon moralin internacional mĂ« tepĂ«r se sa tĂ« intresohet pĂ«r popullin e tij.” MĂ« vonĂ« shton, “NĂ« Britani ne duhet largojm kultin e keq tĂ« Churchillit dhe tĂ« njohim dy direktiva dhe strategjin ushtarakae ku ai ishte i tmerrĂ«shĂ«m.”
ZĂ«dhĂ«nĂ«si zyrtar i Reformizmit i dyfishoi kĂ«to komente duke folur mjaft ironikisht nĂ« Jewish Kronik duke thĂ«nĂ« se ishin “shkruar me njĂ« sy tĂ« pa pĂ«rshtatshĂ«m prespektive e vertetĂ«si”.
Pse atehere ekstremizmi i djathtë ka vënë në shinjestër Churchillin?
Me terma tĂ« thjeshta mund tĂ« themi se qellimi i tij praktik dhe principet si udhĂ«heqĂ«s i BotĂ«s PĂ«rĂ«ndimore nĂ« mĂ«nyrĂ« direkte kundĂ«rshtoi tendosjen e rrymĂ«s izocionaliste si nĂ« Britani ashtu edhe nĂ« AmerikĂ«. Sot projekti i revizionizmit pĂ«rshkruan pikpamjet nĂ« lidhje me Irakun, Afganistanin dhe duke u kthyer nĂ«pĂ«rmjet historise mbrapa konsideron Iranin dhe denuncon ndĂ«rhyrjen e tĂ« kaluarĂ«s. Ata e kritikojnĂ« Churchillin(duke mos pĂ«rjashtuar Franklin Rusvelt) pĂ«r shkallĂ«zimin e konfliktit me Hitlerin duke e detyruar atĂ« tĂ« pĂ«rballoi tiranĂ«t e sotĂ«m agresiv. ËshtĂ« njĂ« pjesĂ« e besimit humbur nĂ« stabilizimin e institucioneve nĂ« tĂ« dy anĂ«t e Atllantikut tĂ« cilat pranuan historině e shkruar nĂ« tetedhjetĂ« vjetĂ«t e fundit duke i dhĂ«nĂ« tĂ« drejtĂ« morale Sh.B.A dhe Mbretnis Bashkuar tĂ« luftoi kundĂ«r Rahut TretĂ« dhe ta shkatĂ«roj atĂ«- tashti kjo teori ose veprim Ă«shtĂ« nĂ« sulm. Ky revisionism i ri ka lindur se gjeneracioni i vjetĂ«r po vdes dhe sakrificat e tyre po diskutohen nĂ« vĂ«nd qĂ« tĂ« jenĂ« pjesĂ« e realitetit. EshtĂ« njĂ« domosdoshmeri e pafat tĂ« meresh me kĂ«tĂ« histori tĂ« errĂ«t dhe shpesh tĂ« urryer revizioniste dhe pa aftĂ«sia e tyre pĂ«r tĂ« fituar dhe pĂ«r tĂ« bindur ndonje nga qindra historian tĂ« LuftĂ«s DytĂ« Botnore, argumentat e tyre, sikurse egzistojnĂ« nuk mund tĂ« mbijetojnĂ« nĂ« kontakt me realitetin e rekordeve historike.
ËshtĂ« plotĂ«sisht e vĂ«rtetĂ«se Churchilli ishte instrument nĂ« kabinetin e luftes nĂ« pĂ«rkujdesje mos tĂ« arrij njĂ« paqe me Hitlerin. Vendimimi u morr nĂ« mĂ« pak se nĂ«ntĂ« çështjeve tĂ« diskutuara brĂ«nda katĂ«r ditĂ«ve midis 25 dhe 28 Maj 1940. Sikur Ă«shtĂ« thĂ«nĂ« se njĂ« armatĂ« e vogĂ«l anijesh u largua pĂ«r tu evokuar nga forca ekspedite Britanike duke lĂ«nĂ« plazhet e Dunkirk e duke u kthyer nĂ« Britani.
PĂ«r kĂ«tĂ« e urrej shumĂ« Churchillin, “Kuperi i thotĂ« Karlsonit, Ă«shtĂ« kjo arsyeja qĂ« ai e vazhdoi luftĂ«n kur nuk kishte asnje shpresĂ« se e fitonte. Ai skishte asnje mĂ«nyrĂ« pĂ«r tu kthyer mbrapa e pĂ«r tĂ« luftuar kĂ«tĂ« luftĂ«. “Gjithçka qĂ« kishte ishin bombardierĂ«t pothuajse nĂ« rankun e terrorizmit.” Diçka mĂ« tepĂ«r se kjo porsa Hitleri prishi traktatin me RusinĂ« dhe e invadoi nĂ« Qershor 1941 Churchilli lidhi menjĂ«herĂ« njĂ« kauzĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t me Stalinin kundrejt Gjermanis Naziste. Ja vlen tĂ« merren nĂ« konsideratĂ« se çfarĂ« do kishte ndodhur nĂ« qoftese nuk do ishte vendosur ky urdhĂ«r. NĂ« qoftĂ«se Britania do kishte qĂ«ndruar neutrale nĂ« PerĂ«ndim dhe do ishte pĂ«rmbajtur nĂ« bombardimin e Gjermanis, Hitleri do kishte aftĂ«sin pĂ«r ta koncentruar gjithe maqinĂ«n e tij ushtarake (Luftwaffe) kundrejt RusisĂ«. NĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« ai u detyrua 30% tĂ« asaj maqinerie ti drejtonte kundrejt bombardierĂ«t tĂ« Churchillit.
Sikur te kishin qëndruar neutral pëpara Hitlerit do të thotë se 5,000 mije aeroplana dhe 7000 tankse dhe 51 miljon palë çizme dhe një seri ndihmash të tjera të pa llogaritura nuk do ti shkonin Sovjetikëve. Ndërkaq edhe invasioni në Normandi nuk duhej ndërsa Gjermanët po luftonin në Bjellorusi.
Ky fenomen Ă«shtĂ« plotěsisht i qarte: NdĂ«rsa Hitleri ose Stalini pĂ«rballeshin me gjithĂ« EuropĂ«n nga Minsku nĂ« Paris bota duke pĂ«rfshirĂ« AmerikĂ«n do tĂ« ishte nĂ« njĂ« pozicjon mĂ« te keq se Churchilli dhe Rosvelti ndihmuan pĂ«r ta zgjidhur nĂ« vitin 1945.
Ne pĂ«rmbledjen e tij ne fjalimin e mbajtur nĂ« Katedralen Abey ne Westminster Churchilli thotĂ« se vetem nĂ«n drejtimin e koshiencĂ«s tij njeriu duhet tĂ« ecĂ« mburoja e vetme e kujtesĂ«s tij duke u mbĂ«shtetur nĂ« ndershmĂ«ri dhe sinqeritet nĂ« veprimet po tĂ« tija.. ËshtĂ« plotĂ«sisht pa maturi pĂ«r tĂ« ecur pa kĂ«tĂ« mburojĂ«, sepse shpesh herĂ« mund tĂ« dĂ«shtojmĂ« pĂ«rpara shpresĂ«s dhe kalkulimeve: por duke pasur kĂ«tĂ« princip fati luan rolin e tij por ne ecim gjithmonĂ« nĂ« shkallĂ«n e nderit.”
Megjithëse përpjekjet e mëdha të kritikuesve të tij Churchilli vazhdon marshimin e tij. Ai qëndron duke e shikuar rregullin botëror dhe si kjo botë ndeshet me të tjera gjëra njëkohësisht me ekstremizmin e djathtë influenca e të cilit perhapet duke krijuar reziqe të reja.

Andrew Roberts autor i librit “Churchill: EcĂ«n me fatin.” Ai Ă«shtĂ« antar i dhomĂ«s LordĂ«ve.
Marre nga WSJ datë 6/7 Gusht 2025
Botim e Shtunë/ e Diel

Përkthyer Abdyl Ali Koprëncka

20W 84.

New York 17 Gusht 2025

↗

Kryengritja e Nat Turner-it, skllavi afro-amerikan që iu kundërvu të bardhëve

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

21 gusht 1831

Më 21 gusht 1831, në Southampton County, Virxhinia, shpërtheu një nga kryengritjet më të njohura dhe më të përgjakshme të skllevërve në historinë e SHBA-së. Udhëheqës i saj ishte Nat Turner, një skllav afro-amerikan i cili ishte gjithashtu predikues fetar dhe i njohur për vizionet mistike që ai i interpretonte si shenja të Zotit.

Organizuesi

Turner besonte se ishte i dërguar për të udhëhequr bashkëvuajtësit e tij drejt lirisë. Ai organizoi fshehurazi një grup prej disa dhjetëra skllevërish, të cilët natën e 21 gushtit nisën sulmet kundër pronarëve të bardhë. Kryengritësit vranë rreth 55 deri në 60 persona të bardhë, përfshirë burra, gra dhe fëmijë, duke përhapur frikë të madhe në gjithë Virxhinian.

Kryengritja zgjati dy ditë. Më pas ajo u shtyp me dhunë nga milicia dhe vullnetarë të armatosur. Rreth 100 deri në 120 skllevër u vranë në hakmarrje, shumë prej tyre pa qenë pjesëmarrës në rebelim.

Nat Turner u fsheh për rreth gjashtë javë, por më pas u kap. Ai u gjykua dhe u ekzekutua me varje më 11 nëntor 1831.

Pasojat

Kryengritja tronditi shoqërinë amerikane, sidomos shtetet jugore. Autoritetet miratuan ligje edhe më të ashpra që kufizonin lirinë e skllevërve dhe madje edhe të zezakëve të lirë.

U ndaluan predikimet dhe mbledhjet fetare të zezakëve pa praninë e të bardhëve.

Ngjarja thelloi frikën e një kryengritjeje të përgjithshme dhe forcoi sistemin e skllavërisë, por njëkohësisht u bë një simbol frymëzues për lëvizjet abolicioniste në veri.

PĂ«rgatiti: L.Vezi

↗

Kush ishte Pippo Baudo, prezantuesi ikonik italian

✇Gazeta Fjala
By: el da

NjĂ« nga figurat mĂ« tĂ« shquara tĂ« ekranit italian, Pippo Baudo, Ă«shtĂ« ndarĂ« nga jeta sot nĂ« moshĂ«n 89-vjeçare, duke lĂ«nĂ« pas njĂ« trashĂ«gimi tĂ« jashtĂ«zakonshme suksesi, pasioni dhe pĂ«rkushtimi ndaj artit dhe publikut italian – dhe jo vetĂ«m.

Për më shumë se gjashtë dekada, Baudo mbeti një figurë qendrore në botën e spektaklit, duke thyer rekorde dhe krijuar momente të paharrueshme për publikun. Ai mbahet mend veçanërisht për drejtimin e Festivalit të Sanremos plot 13 herë dhe për zbulimin e shumë talenteve të reja që më pas do të bëheshin emra të njohur.

Lindur mĂ« 7 qershor 1936 nĂ« Siçili, ai fillimisht ndoqi dĂ«shirĂ«n e prindĂ«rve duke u diplomuar nĂ« JurisprudencĂ«, por pasioni i tij i vĂ«rtetĂ« ishte skena. U ngjit pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« skenĂ« nĂ« vitin 1959 nĂ« konkursin muzikor “La conchiglia d’oro” nĂ« Palermo. Pas disa pĂ«rpjekjesh dhe audicionesh, nĂ« herĂ«n e katĂ«rt arriti tĂ« sigurojĂ« vendin e tij nĂ« botĂ«n e televizionit.

Në vitin 1966 pati një kthesë të madhe në karrierën e tij, kur iu besua drejtimi i një kuizi muzikor, i cili u kthye shpejt në një program shumë të ndjekur. Vetëm dy vjet më pas, ai do të shfaqej në skenën e Sanremos për herë të parë, duke nisur kështu një lidhje të gjatë me këtë festival.

NĂ« vitin 1987, Baudo largohet nga RAI dhe kalon nĂ« Mediaset, pas njĂ« ftese tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« nga Silvio Berlusconi. NĂ« vitin 2002 rikthehet fuqishĂ«m nĂ« drejtimin e Sanremos, mĂ« pas nĂ« 2005 drejton “Domenica In” dhe nĂ« 2007 rikthehet sĂ«rish nĂ« Sanremo, kĂ«tĂ« herĂ« pĂ«rkrah Michelle Hunziker dhe mĂ« pas edhe me Piero Chiambretti, Bianca Guaccero e Andrea Osvart. Edhe nĂ« moshĂ«n 80-vjeçare, ai nuk u tĂ«rhoq – duke vazhduar tĂ« drejtojĂ« “Domenica In”, i lidhur fort me botĂ«n e spektaklit qĂ« aq shumĂ« e donte.

Edhe pse mosha përparonte, Pippo Baudo nuk e ndiente veten gati për të lënë skenën. Ai do të kujtohet si një figurë ikonike që frymëzoi breza të tërë dhe që e bëri televizionin italian më të pasur dhe më të dashur për publikun./kb

 

↗

Çarls Bukovski, zĂ«ri i papĂ«rpunuar i rrugĂ«ve amerikane

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

16 gusht 1920 – Lindja e shkrimtarit

Nga Leonard Veizi

NĂ« fytyrĂ«n e tij, rrudhat nuk ishin vetĂ«m shenja moshe, por harta e netĂ«ve tĂ« gjata dhe mĂ«ngjeseve pa gjumĂ«. NĂ« dorĂ«n e djathtĂ« mbante gjithmonĂ« njĂ« cigare tĂ« gjysmĂ«djegur, nĂ« tĂ« majtĂ«n, njĂ« gotĂ« me diçka tĂ« fortĂ«. Dhe mes tyre, fletoret ku derdhte jetĂ«n, pa asnjĂ« filtĂ«r, pa frikĂ« nga e vĂ«rteta. Çarls Bukovski nuk e shkroi letĂ«rsinĂ« pĂ«r t’u dukur i madh, por pĂ«r tĂ« mos u mbytur



”BukĂ« dhe sallam” – kaq e thjeshtĂ« tingĂ«llon, por kaq thellĂ« mĂ« mahniti kjo vepĂ«r e Bukovskit. NĂ« mes tĂ« erĂ«s sĂ« tij tĂ« papĂ«rpunuar, cinizmit tĂ« butĂ« dhe poetikĂ«s sĂ« rrugĂ«s, gjeta njĂ« ndershmĂ«ri qĂ« pak shkrimtarĂ« guxojnĂ« ta shfaqin. Ai nuk e zbukuron jetĂ«n, nuk i fsheh plagĂ«t, por i vendos mbi tavolinĂ«, pranĂ« njĂ« gotĂ« birre dhe njĂ« cigareje gjysmĂ« tĂ« fikur. E prej andej, rrugĂ«timi mĂ« çoi nĂ« tĂ« tjera vĂ«llime tĂ« tij, ku çdo faqe Ă«shtĂ« njĂ« grusht i lehtĂ« nĂ« stomak dhe njĂ« pĂ«rkĂ«dhelje e heshtur mbi shpatull nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«.

Fillimet

MĂ« 16 gusht 1920, nĂ« Andernah tĂ« GjermanisĂ«, erdhi nĂ« jetĂ« Heinrih Çarls Bukovski, njeriu qĂ« do tĂ« bĂ«hej njĂ« nga zĂ«rat mĂ« tĂ« pazĂ«vendĂ«sueshĂ«m e mĂ« njerĂ«zorĂ« tĂ« letĂ«rsisĂ« amerikane. Ende foshnjĂ«, fati e shkul nga brigjet e Rinit dhe e hodhi nĂ« tokĂ«n e Shteteve tĂ« Bashkuara, ku ai do tĂ« rritej nĂ« njĂ« qoshe tĂ« varfĂ«r tĂ« Los Anxhelesit. Ky qytet, njĂ«herĂ«sh i ndriçuar dhe i mbytur nĂ« hije, do tĂ« bĂ«hej qarkullimi i gjakut tĂ« veprĂ«s sĂ« tij: i nxehtĂ«, i trazuar, i gjallĂ«.

Bukovski nuk ishte thjesht shkrimtar; ai ishte kronisti i plagĂ«ve tĂ« jetĂ«s, poeti i pĂ«rditshmĂ«risĂ« sĂ« vrazhdĂ«, i tavernave tĂ« mbytura nĂ« tym, i dashurive qĂ« digjeshin shpejt e shuheshin mĂ« shpejt, i vetmisĂ« qĂ« rri si hije e ftohtĂ« mbi shpinĂ«. Stili i tij nuk pranonte maska: fjalĂ« tĂ« zhveshura, tĂ« çiltra, tĂ« ngopura me sinqeritet brutal dhe ironi therĂ«se qĂ« nuk kursente as vetveten. NĂ« çdo fjali gumĂ«zhinte bota e rrugĂ«ve, e etjes, e humbjeve – njĂ« poezi e gjallĂ«, e palyruar.

Shkrimtari i rrugës

I rritur jashtĂ« mureve tĂ« akademisĂ«, ai u formua mes rrugĂ«ve, punĂ«ve tĂ« rĂ«nda, bodrumeve ku nata kishte mĂ« shumĂ« orĂ« se dita. Ai shkroi siç jetoi: drejt e nĂ« zemĂ«r tĂ« errĂ«sirĂ«s, aty ku tĂ« tjerĂ«t besonin se nuk kishte vend pĂ«r poezi. Nga ky univers lindĂ«n poezitĂ« e tij, tregimet dhe romanet – njĂ« rrĂ«fim i gjatĂ« e i pandĂ«rprerĂ«. NdĂ«r to shquhen “Posta” (1971), njĂ« roman me frymĂ« autobiografike mbi vitet e tij si punonjĂ«s postar, dhe “GratĂ«â€ (1978), njĂ« eksplorim i hapur e i trazuar i marrĂ«dhĂ«nieve tĂ« tij me botĂ«n femĂ«rore.

Gjatë jetës së tij, Bukovski mori pak vëmendje nga kritikët në Shtetet e Bashkuara, por u prit më mirë në Evropën Perëndimore, veçanërisht në Mbretërinë e Bashkuar, e sidomos në Gjermani, ku lindi. Që nga vdekja e tij në mars të vitit 1994, Bukowski ka qenë subjekt i një numri artikujsh dhe librash kritikë si për jetën ashtu edhe për shkrimet e tij.

Ndikimi

Por ndikimi i Bukovskit tejkaloi kufijtë e letërsisë. Ai e rrëzoi idenë e shkrimtarit si një figurë të largët e të idealizuar, duke u bërë simbol i romantikës së të papërshtaturve dhe i rebelëve pa kauzë të lehtë. Më 9 mars 1994, ai u largua nga kjo botë, por la pas një trashëgimi të gjallë, të pangjyrëruar nga koha.

NĂ« çdo varg tĂ« tij, ndihet pulsi i njeriut qĂ«, pĂ«rballĂ« mjerimit dhe vetmisĂ«, guxoi tĂ« bĂ«nte art nga pluhuri i jetĂ«s. Ai na la si testament bindjen e thjeshtĂ« por tĂ« fuqishme: poezia gjendet kudo – edhe nĂ« qoshet mĂ« tĂ« errĂ«ta tĂ« ekzistencĂ«s.

↗

Ndahet nga jeta Saimir Maloku, inxhinieri i njohur që vuajti 9 vite në Spaç

✇Gazeta Fjala
By: el da

ËshtĂ« ndarĂ« nga jeta nĂ« moshĂ«n 79-vjeçare inxhinieri dhe ish-i burgosuri politik, Saimir Maloku, njĂ« ndĂ«r zĂ«rat mĂ« tĂ« fortĂ« tĂ« rezistencĂ«s ndaj diktaturĂ«s komuniste nĂ« ShqipĂ«ri.

Maloku ishte njĂ« student i shkĂ«lqyer dhe njĂ« profesionist i dalluar nĂ« fushĂ«n e inxhinierisĂ«, por u dĂ«nua padrejtĂ«sisht me 9 vite burg nga regjimi, pas njĂ« gjyqi tĂ« fabrikuar dhe nĂ«n akuza absurde si “spiunazh” dhe “bashkĂ«punim me agjentura tĂ« huaja”.

Ai kaloi vite të tëra në burgjet famëkeqe të Burrelit dhe Spaçit, ku ndau vuajtjet me figura të njohura të si Dom Simon Jubani, At Zef Pllumi dhe Kardinal Ernest Simoni.

“Saimir Maloku Ă«shtĂ« dĂ«shmi e gjallĂ« e dhunĂ«s sĂ« diktaturĂ«s dhe njĂ« simbol i guximit pĂ«r tĂ« mbrojtur tĂ« vĂ«rtetĂ«n dhe dinjitetin njerĂ«zor,” u shpreh Besim Ndregjoni, kryetar i Unionit MbarĂ«kombĂ«tar pĂ«r Integrimin e tĂ« Burgosurve dhe tĂ« PĂ«rndjekurve PolitikĂ« tĂ« ShqipĂ«risĂ«.

Pavarësisht vuajtjeve të mëdha, Maloku mbeti një qytetar i angazhuar dhe një zë i palëkundur për lirinë e shprehjes dhe të medias gjatë periudhës së tranzicionit demokratik të vendit.

Ai do të kujtohet si një intelektual me integritet të lartë, një profesionist i përkushtuar dhe një simbol i qëndresës qytetare përballë dhunës totalitare./kb

↗

Pjatalarësi që themeloi kompaninë 4 trilionë dollarëshe, historia e CEO-s së Nvidia

✇Gazeta Fjala
By: el da

Kur Jensen Huang, shefi ekzekutiv 62-vjeçar i Nvidia shfaqet me xhaketën e lëkurës para një publiku, është e vështirë të përfytyrosh djaloshin imcak me flokë të errët në shkollën fillore që lante pjata e tualete në një shkollë me konvikt në Kentaki për fëmijët problematikë, ku kishte përfunduar gabimisht. I dërguar nga Azia në SHBA nga prindërit kur ishte 10 vjeç, bashkë me vëllanë dhe pa ditur asnjë fjalë anglisht, Huang u regjistrua në Oneida Baptist Institute nën kujdesin e të afërmve që besonin se ishte një shkollë prestigjioze dhe jo religjioze, shkruan Il Corriere della Sera.

Ajo përvojë i mësoi durimin që ishte thelbësor për të përmbushur ëndrrën amerikane, një mundësi që tanimë politikat e Shtëpisë së Bardhë kërcënojnë ta tkurrin. Huang drejton sot kompaninë publike më të vlefshme, me mbi 4,4 trilionë dollarë dhe është një nga figurat më me ndikim në teknologji. Me mikroçipet e avancuara, Nvidia po kontribuon në revolucionin e Inteligjencës Artificiale duke e bërë një nga personat më të pasur të planetit, me vlerë 158 miliardë dollarë.

FĂ«mijĂ«ria e tij ishte e larmishme. Lindi nĂ« vitin 1963 nĂ« Tajvan nĂ« njĂ« familje tĂ« shtresĂ«s sĂ« mesme. I ati ishte inxhinier kimik nĂ« njĂ« rafineri nafte, kurse e Ă«ma mĂ«suese. NĂ« moshĂ«n 5-vjeçare, u zhvendos nĂ« Bangkok me familjen pĂ«r shkak tĂ« punĂ«s sĂ« tĂ« atit. QĂ«ndroi atje pĂ«r katĂ«r vite pasi nĂ« 1973, pas njĂ« udhĂ«timi pune nĂ« Nju-Jork, i ati vendosi t’i dĂ«rgonte fĂ«mijĂ«t te kushĂ«rinjtĂ« emigrantĂ« nĂ« Uashington. NĂ« Kentaki, veç pastrimit tĂ« pĂ«rditshĂ«m tĂ« tualeteve tĂ« shkollĂ«s, Huang mĂ«soi tĂ« luante ping pong.

Dy vite më vonë, edhe prindërit e tij emigruan në SHBA duke u vendosur në Oregon dhe iu bashkuan edhe fëmijët. Huang doli shkëlqyer me mësime në Aloha High School sa kapërceu dy klasa. Ai shkëlqeu në matematikë, shkenca kompjuterike, shkencë dhe ping pong ku u rendit në listën kombëtare. Për të fituar degën në inxhinieri elektrike, shkoi në Oregon State University pasi tarifa ishte e përballueshme.

Ndërsa gjatë ditës punonte si dizenjues çipesh në AMD në Luginën e Silikonit, Huang ndiqte shkollën e natës për programin master në inxhinieri elektrike në Stanford. Ai u zhvendos te konkurrenti LSI Logic ku u njoh me dy inxhinierë të tjerë, Chris Malachoësky dhe Curtis Priem.

Pika e kthesës ishte viti 1993: ata themeluan Nvidia me një kapital me vetëm 600 dollarë, ku secili kishte kontribuar me 200. Nuk kishte garazh si Steve Jobs e të tjerë. Ata folën për një plan biznesi në një restorant ku Huang kishte punuar ndërsa studionte. Ishte më qetë sesa në shtëpi dhe kafeja nuk kushtonte.

Kompania u quajt fillimisht Nvision, por Huang e ndryshoi nĂ« Nvidia mĂ« vonĂ«, shprehja latine pĂ«r zilinĂ« pasi Priem donte qĂ« konkurrentĂ«t “tĂ« plasnin nga zilia”. Vizioni ishte tĂ« dizenjonin çipe grafikash pĂ«r lojĂ«rat kompjuterike. Kompania u bĂ« publike nĂ« 199, por njihej vetĂ«m nga adhuruesit e lojĂ«rave dhe ekspertĂ«t. Fama erdhi kur Huang kuptoi se kapaciteti paralel i pĂ«rpunimit tĂ« GPU lidhet me InteligjencĂ«n Artificiale. NĂ« qershor 2024, Nvidia arriti nĂ« 3 trilionĂ« dollarĂ« pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«. njĂ« vit mĂ« vonĂ«, kaloi 4 trilionĂ«.

Huang e pĂ«rmend kĂ«tĂ« edhe nĂ« profilin e tij nĂ« LinkedIn. Ai e di se Nvidia po ndryshon rrĂ«njĂ«sisht pĂ«rpunimin e tĂ« dhĂ«nave dhe çfarĂ« mund tĂ« bĂ«jnĂ« kompjuterĂ«t. PĂ«rparimi i radhĂ«s do tĂ« ishte kombinimi i GPU-ve me kompjuterin kuantik. Revolucioni i ri industrial ka nisur. Tani nuk ka rĂ«ndĂ«si qĂ« Nvidia do t’u paguajĂ« SHBA-ve 15% tĂ« eksportit tĂ« shitjeve tĂ« çipeve tĂ« saj nĂ« KinĂ«, sipas marrĂ«veshjes me presidentin Trump./kb

↗

Xhekson Polok, njĂ« shpĂ«rthim “kaotik” mbi telajo

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

11 gusht 1956 – Artisti i njohur amerikan, Xhekson Polok, humbi jetĂ«n nĂ« moshĂ«n 44-vjeçare.

Nga Leonard Veizi

NĂ« njĂ« natĂ« gushti tĂ« vitit 1956, njĂ« makinĂ« humbi kontrollin nĂ« njĂ« rrugĂ« tĂ« lagur nga vesa e mbrĂ«mjes dhe me tĂ«, bota humbi njĂ« nga forcat mĂ« tĂ« papĂ«rsĂ«ritshme tĂ« artit modern. Xhekson Polok, i konsideruar nga shumĂ« si artisti qĂ« “pikturoi kaosin”, u shua nĂ« mĂ«nyrĂ« tragjike nĂ« moshĂ«n 44-vjeçare. Por zjarri qĂ« ai ndezi nĂ« botĂ«n e artit nuk Ă«shtĂ« shuar kurrë 


Polok nuk ishte thjesht njĂ« piktor; ai ishte njĂ« shpĂ«rthim emocional i mishĂ«ruar nĂ« ngjyrĂ«. Ai nuk e vizatonte botĂ«n, ai e ndjente atĂ« – dhe kĂ«tĂ« ndjesi e hidhte drejt e mbi telajo. Ishte ai qĂ« pĂ«rmbysi rregullat e pikturĂ«s perĂ«ndimore dhe i dha formĂ« njĂ« revolucioni vizual qĂ« sot njihet si Ekspresionizmi Abstrakt.

Rrënjët e thella

I lindur nĂ« Kodi, nĂ« shtetin Uajoming, nĂ« vitin 1912, Polok u rrit nĂ« zemrĂ«n e PerĂ«ndimit amerikan – njĂ« peizazh i ashpĂ«r, i hapur dhe shpirtĂ«risht i ngarkuar, i cili la gjurmĂ« tĂ« pashlyeshme nĂ« ndjeshmĂ«rinĂ« e tij krijuese. Ai studioi nĂ« Nju Jork, ku u ndikua nga artistĂ« si Tomas Hart Benton, por shpejt u largua nga temat tradicionale pĂ«r tĂ« ndjekur njĂ« rrugĂ« krejt personale.

NĂ« fund tĂ« viteve ’40, Polok nisi eksperimentimin me atĂ« qĂ« do tĂ« bĂ«hej marka e tij dalluese: teknika e derdhjes sĂ« bojĂ«s. NĂ« vend tĂ« furçës klasike, ai pĂ«rdorte shkopinj, spatula, thika, madje edhe duart, pĂ«r tĂ« hedhur ngjyrĂ«n mbi telajo tĂ« shtrira nĂ« dysheme. Piktura nuk ishte mĂ« njĂ« akt pĂ«rshkrimi, por njĂ« ritual – njĂ« vallĂ«zim mes trupit tĂ« artistit dhe pĂ«rmasĂ«s sĂ« artit.

Pikturimi si akt ekzistence

Vepra e Polokut nuk kishte njĂ« subjekt tĂ« qartĂ« – sepse qĂ«llimi i tij nuk ishte tĂ« tregonte njĂ« histori, por tĂ« kapte energjinĂ« e momentit. Ai krijoi vepra qĂ« nuk pĂ«rshkruheshin, por pĂ«rjetoheshin. “Ritmi i VjeshtĂ«s” dhe “Shtyllat Blu” janĂ« shembuj tĂ« njĂ« arti qĂ« mbart tensionin mes kaosit dhe kontrollit, mes spontaneitetit dhe qĂ«llimit.

NĂ« kĂ«to punĂ«, shikuesi nuk shikon njĂ« objekt, por pĂ«rballet me procesin vetĂ«. Çdo stĂ«rpikje, çdo vijĂ«, çdo rrĂ«shqitje Ă«shtĂ« dĂ«shmi e njĂ« ndĂ«rveprimi tĂ« gjallĂ« midis artistit dhe telajos – njĂ« gjuhĂ« e re, e pashkruar, por jashtĂ«zakonisht e ndjerĂ«.

Një jetë e trazuar

Polok ishte një shpirt i trazuar, i ndjeshëm, rebel dhe i papërmbajtshëm. Lufta e tij me alkoolizmin dhe ankthi shpirtëror ishte po aq e thellë sa edhe arti që krijonte. Aksidenti automobilistik që i mori jetën në moshë të re ndodhi në kulmin e karrierës së tij, një ndalesë e dhunshme për një zë artistik që sapo kishte filluar të buçiste me gjithë fuqinë.

Por ndikimi i tij vazhdon të rritet. Ai nuk ishte vetëm pionier i një stili; ai ishte kthesa vetë. Përmes veprës së tij, Shtetet e Bashkuara të Amerikës dolën për herë të parë si qendra e re e artit modern botëror, duke e zhvendosur peshën nga Parisi në Nju Jork.

Ikona e modernizmit të çliruar

Sot, Polok njihet si njĂ« ndĂ«r artistĂ«t mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m tĂ« shekullit XX. Ai Ă«shtĂ« frymĂ«zim pĂ«r breza tĂ« tĂ«rĂ« artistĂ«sh qĂ« kĂ«rkojnĂ« tĂ« çlirojnĂ« formĂ«n, ndjesinĂ« dhe identitetin pĂ«rmes veprĂ«s sĂ« tyre. Mbi gjithçka, ai na la njĂ« mĂ«sim tĂ« thjeshtĂ« dhe brutal: arti nuk Ă«shtĂ« dekor, por shpĂ«rthim; nuk Ă«shtĂ« pĂ«r tĂ« kĂ«naqur syrin, por pĂ«r tĂ« trazuar shpirtin. “Energjia e bĂ«rĂ« e dukshme”, e quajti njĂ«herĂ« njĂ« kritik arti. Po, kjo ishte ajo qĂ« Polok bĂ«ri – e ktheu energjinĂ«, kaosin, brendĂ«sinĂ« e njeriut, nĂ« diçka tĂ« dukshme.

↗

Nga gulagët sovjetikë te Nobeli, një jetë e shkruar me fjalë që nuk iu nënshtruan kurrë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

NĂ« historinĂ« e letĂ«rsisĂ« moderne, pak figura shfaqen me njĂ« kontrast kaq tĂ« fortĂ« mes heshtjes sĂ« dhunshme dhe fjalĂ«s sĂ« lirĂ« si Jozef Brodski. Poet rus, hebre, emigrant dhe pĂ«rfundimisht shtetas amerikan, ai mbetet njĂ« nga zĂ«rat mĂ« tĂ« veçantĂ« tĂ« shekullit XX – i pĂ«rndjekur nĂ« atdheun e tij pĂ«r shkak tĂ« poezisĂ« dhe i pĂ«rqafuar nĂ« PerĂ«ndim si simbol i lirisĂ« sĂ« mendimit.

Lindi mĂ« 24 maj 1940 nĂ« Leningrad, nĂ« njĂ« familje modeste hebreje. Qyteti i mbijetuar nga rrethimi nazist do tĂ« linte nĂ« shpirtin e tij ndjesinĂ« e brishtĂ«sisĂ« njerĂ«zore dhe njĂ« vetĂ«dije tĂ« pĂ«rhershme mbi jetĂ«n nĂ« buzĂ« tĂ« absurdit. Braktisi shkollĂ«n nĂ« moshĂ«n 15-vjeçare dhe punoi nĂ« morg, nĂ« fabrika, nĂ« ekspedita gjeologjike – ndĂ«rsa lexonte nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« babĂ«zitur Fjodor Dostojevskin, Xhon Donin, Çesllav Milloshin dhe filozofĂ«t perĂ«ndimorĂ«. Ishte njĂ« autodidakt i pasionuar, njĂ« shpirt qĂ« nuk i pĂ«rshtatej asnjĂ« kalibri shtetĂ«ror.

Kur nisi të shkruante poezi, nuk i kërkoi leje askujt. Dhe për këtë arsye, e dënuan.

NĂ« vitin 1964, autoritetet sovjetike e arrestuan dhe e shpallĂ«n “parazit social”, meqĂ« nuk kishte njĂ« punĂ« tĂ« njohur nga shteti. Procesi i tij gjyqĂ«sor – absurd dhe grotesk – u kthye nĂ« njĂ« simbol tĂ« rezistencĂ«s shpirtĂ«rore. “Kush ju ka dhĂ«nĂ« tĂ« drejtĂ«n tĂ« jeni poet?”, e pyeti gjykatĂ«si. “Askush. Po ju, kush ju ka dhĂ«nĂ« tĂ« drejtĂ«n tĂ« jeni gjykatĂ«s?”, qe pĂ«rgjigjja e tij e paharruar.

U dënua me pesë vjet internim në veri të Arktikut, në fshatin Norenskaja, ku priste dru dhe ruante bagëti. Jetonte mes akullit, me libra që ia dërgonin fshehur miqtë, dhe me poezi që i shkruante në mendje për të mos i humbur. Falë ndërhyrjes së intelektualëve perëndimorë, mes tyre Zhan-Pol Sartri dhe U. H. Odeni, dënimi iu reduktua dhe u lirua pas 18 muajsh.

Por liria nuk zgjati shumĂ«. NĂ« vitin 1972, regjimi sovjetik e dĂ«boi pĂ«rgjithmonĂ« nga vendi. Nga aeroporti i MoskĂ«s u dĂ«rgua nĂ« VjenĂ« me vetĂ«m dy valixhe dhe njĂ« shpirt tĂ« nxjerrĂ« nga rrĂ«njĂ«t. U vendos nĂ« Shtetet e Bashkuara, ku nisi njĂ« jetĂ« tĂ« re si pedagog nĂ« Universitetin “Kolumbia”, nĂ« “Jeil” dhe mĂ« pas nĂ« Universitetin e Miçiganit.

Amerika e priti si poet, por ai do tĂ« mbetej pĂ«rherĂ« njĂ« “njeri nĂ« mĂ«rgim”. Ai e bĂ«ri gjuhĂ«n angleze shtĂ«pinĂ« e tij tĂ« re dhe e pĂ«rdori me njĂ« mjeshtĂ«ri tĂ« jashtĂ«zakonshme, duke u kthyer nĂ« njĂ« ndĂ«r tĂ« paktĂ«t poetĂ« qĂ« shkroi nĂ« dy gjuhĂ« – rusisht dhe anglisht – me thellĂ«si tĂ« barabartĂ«.

NĂ« vitin 1987, Jozef Brodski fitoi Çmimin Nobel pĂ«r LetĂ«rsi, me motivacionin pĂ«r “fjalĂ«n qĂ« tejkalon kufijtĂ« politikĂ« dhe gjuhĂ«sorĂ«, duke mbartur intensitetin e mendimit dhe tĂ« pĂ«rvojĂ«s njerĂ«zore”. KatĂ«r vjet mĂ« vonĂ«, Shtetet e Bashkuara e shpallĂ«n Poet Laureat KombĂ«tar.

Veprat e tij më të njohura përfshijnë Një pjesë e të folurit, Më pak se një (një përmbledhje esesh brilante), Për Uranian, si dhe Shenja e ujit, një ese-poemë për qytetin e Venecias, ku Brodski gjeti një pasqyrim të vetes: një qytet në ujëra, poet në zhvendosje.

Vdiq mĂ« 28 janar 1996, nĂ« moshĂ«n 55-vjeçare, nĂ« Nju Jork. U varros nĂ« Venecia, nĂ« ishullin e heshtur tĂ« ShĂ«n Mikelit, aty ku prehen Ezra Paundi dhe Igor Stravinski – tĂ« tjerĂ« tĂ« mĂ«rguar nga vendlindja, por tĂ« pĂ«rjetĂ«suar nĂ« art.

Jozef Brodski nuk ishte thjesht njĂ« poet. Ishte njĂ« ndĂ«rgjegje qĂ« s’u pĂ«rkul. NjĂ« mendje qĂ« e jetoi internimin si formĂ« lirie dhe lirinĂ« si njĂ« pĂ«rvojĂ« tĂ« thellĂ« morale. PĂ«r tĂ«, poezia nuk ishte stoli, por mbijetesa e shpirtit pĂ«rballĂ« aparateve tĂ« shtypjes. Dhe pikĂ«risht pĂ«r kĂ«tĂ«, ai mbetet sot njĂ« ndĂ«r zĂ«rat mĂ« tĂ« domosdoshĂ«m nĂ« kohĂ«t tona gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« pavend.

↗

Dario Llukaçi, “shershe la fam’ qĂ« fitoi zemrat e publikut

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

Ka aktorĂ« qĂ« bĂ«hen legjenda me role kryesore dhe ka tĂ« tjerĂ«, si Dario Llukaçi, qĂ« hyjnĂ« nĂ« panteonin e artit duke i dhĂ«nĂ« shpirt figurave dytĂ«sore. Me njĂ« frazĂ« tĂ« vetme, ai mbetet i pashlyeshĂ«m nĂ« kujtesĂ«n kolektive. “Shershe la fam”, apo siç njihet nĂ« orgjinal “Cherchez la femme”, fraza e Dario Llukaçit si shoferi i taksisĂ« nĂ« filmin epope “Kapedani”, ishte e mjaftueshme pĂ«r ta gdhendur emrin e tij nĂ« historinĂ« e kinematografisĂ« shqiptare. Ai shkriu humorin, karizmĂ«n dhe njĂ« theks unik, duke sjellĂ« nĂ« jetĂ« personazhe tĂ« thella, qofshin ato edhe pĂ«r pak minuta nĂ« ekran



NĂ« filmin “Kapedani”, Dario Llukaçi, shfaqet nĂ« pak minuta, por lĂ« gjurmĂ« tĂ« pĂ«rjetshme.

— “Shershe la fam”

— UrdhĂ«ro?

— “Shershe la fam”, qĂ« do tĂ« thotĂ« se sebepi i sherrit Ă«shtĂ« fĂ«mra.

— Tamam ashtu Ă«shtĂ«, pikĂ«s i ke rĂ«nĂ«!

— Napolon Bonoparti, sa herĂ« qĂ« grindeshin dy veta, thoshte: “Shershe la fam”. QĂ« do tĂ« thotĂ« se sebepi i sherrit Ă«shtĂ« fĂ«mra.

— Bravo o qoftĂ«, kot nuk i kanĂ« thĂ«nĂ« njeri i madh!

— I kishte shumĂ« zĂ«t femrat qĂ« mbaheshin veten pĂ«r tĂ« ditura. Edhe unĂ« i kam zĂ«t gratĂ«. Kemi njĂ« shefe ne qĂ« na e mori shpirtin.

— I ziu ti. Eh, edhe ne kemi njĂ« kryetare
 Prandaj kam ardhur tĂ« ankohem nĂ« Komitetin e PartisĂ« te shoku Rropi.

Por taksisti, si tĂ« gjithĂ« meshkujt, urrente shefen – qĂ« me siguri me mustaqe dhe sjellje aspak feminile – ua nxinte jetĂ«n shoferĂ«ve. Por njĂ« zockĂ«, qĂ« mund tĂ« bĂ«hej shefja e tij nĂ« perspektivĂ«, e kishte “hallall”


Fillimet

Dario Llukaçi lindi më 1 gusht 1925 në Rijeka të Kroacisë së sotme. Në vitin 1930, familja e tij u zhvendos në Shqipëri, duke nisur aty kapitullin e një jete të re. Fillimisht punoi si mekanik dhe saldator, por pasioni për skenën ishte më i fortë se çdo profesion teknik.

Hapat e parë në art i hodhi në Teatrin e Estradës së Tiranës, ku u bë pjesë e brezit themelues të kësaj trupe. Talenti i tij për humorin, loja natyrale dhe përqafimi i karaktereve të zakonshme, por thellësisht njerëzore, e bënë shpejt të njohur.

Aktori me zë, theks e shpirt të veçantë

Ajo qĂ« e veçonte Llukaçin nuk ishte vetĂ«m ekspresiviteti i tij i ngrohtĂ« apo batutat e qeshura, por aftĂ«sia pĂ«r tĂ« imituar zĂ«ra dhe thekse tĂ« huaja, njĂ« tipar pothuajse i rrallĂ« pĂ«r aktorĂ«t e kohĂ«s. Kjo e bĂ«nte tĂ« pĂ«rshtatshĂ«m pĂ«r personazhe qĂ« sillnin njĂ« ngjyrĂ« tĂ« re nĂ« ekran – figura dytĂ«sore qĂ«, nĂ« duart e tij, merrnin jetĂ« tĂ« plotĂ«.

Po aq mbreselenĂ«se Ă«shtĂ« dhe dialogu i tij tek filmi “Shtigjet e luftes”

-Telefonojini zotit Jani Ferra.

-E çfare t’i them?

-Të vije sa me shpejt këtu

-Pronto, 375-sa. Zoti Jani, jam Paçeli. Ejani sa me shpejt. Ju pret koloneli

-Grazie signor Paçeli

-Prego, prego ma cosa fate adesso. Ma io sono persona perbene

Galeria e roleve

Nëse do të donim të rendisnim disa nga rolet që e përjetësuan Dario Llukaçin në kujtesën tonë kolektive, do të përmendnim:

-Shoferi i taksisĂ« nĂ« “Kapedani” (1972),

-Oficeri italian nĂ« “Debatik” (1961),

-Paçeli, nĂ« “Shtigje tĂ« luftĂ«s” – (1974)

-Doktori nĂ« “Kur hiqen maskat” (1975),

-Dirigjenti nĂ« “Tela mbi violinĂ«â€ (1987).

-Rolet e tij nĂ« filma si “Vajzat me kordele tĂ« kuqe”, “PĂ«rtej mureve tĂ« gurta”, “Koha nuk pret”, “Estrada nĂ« ekran”, “Odiseja e tifozĂ«ve”.

Edhe pse kurrë nuk mori rolin kryesor në ndonjë film, figura e tij mbeti simbolike. Ai ishte aktori që nuk kishte nevojë për shumë skena që të kujtohej.

Kujtesa artistike

Dario Llukaçi ishte njĂ« aktor karakteri — nga ata qĂ« e mbajnĂ« nĂ« kĂ«mbĂ« njĂ« shfaqje apo film pa pasur nevojĂ« tĂ« jenĂ« nĂ« qendĂ«r. Ai pĂ«rfaqĂ«son njĂ« brez artistĂ«sh tĂ« pĂ«rkushtuar, tĂ« pĂ«rulur dhe tĂ« palodhur, qĂ« kontribuuan nĂ« ndĂ«rtimin e identitetit tĂ« kinematografisĂ« shqiptare pa zhurmĂ« dhe pa kĂ«rkuar lavdi.

Aktorët si ai na kujtojnë se arti i vërtetë ndodh në detaj, në një gjest, në një fjalë, në një pamje që zgjat pak, por që mbetet përgjithmonë.

Epilogu

“Shershe la fam” nuk ishte thjesht njĂ« batutĂ« e rastĂ«sishme. Ishte mĂ«nyra e Dario Llukaçit pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« panteonin e aktorĂ«ve tĂ« dashur shqiptarĂ«. NjĂ« fjalĂ« e vetme, njĂ« rol i vogĂ«l, por njĂ« shpirt i madh qĂ« i dha jetĂ« ekranit.

Dario Llukaçi është dëshmia që ndonjëherë, madhështia ndodh në hije, atje ku pak sy shikojnë, por shumë zemra ndjejnë.

↗

Dustin Hoffman, mjeshtri i ndjeshmërisë së thellë në ekran

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

Në panteonin e artit të kinemasë, ka aktorë që thjesht luajnë një rol, dhe ka artistë që e transformojnë atë, duke e shkrirë veten deri në thellësitë e shpirtit njerëzor. Dustin Hoffman është një prej këtyre të fundit. Me një karrierë që shtrihet përtej gjysmë shekulli, ai sfidoi pamjen e yllit tradicional të Hollivudit, duke ndërtuar një reputacion si mishërimi i antiheroit, njeriut të zakonshëm me të gjitha brishtësinë, tensionin e brendshëm dhe kompleksitetin e thellë që e bën një personazh të vërtetë. Nëpërmjet rolit, ai shndërroi të zakonshmen në art, duke na dëshmuar se fuqia e një aktori nuk qëndron te bukuria apo fiziku, por te shpirti që arrin të përçojë.

Nga pianoja në skenë

Më 8 gusht 1937, në Los Anxhelos, lindi Dustin Lee Hoffman, një djalë nga një familje hebreje me origjinë nga Ukraina dhe Rumania. Prindërit e tij e nxitën fillimisht drejt muzikës klasike, duke e orientuar të bëhej pianist koncertesh. Por, pas një shkëputjeje nga kolegji, rruga e tij u nda, duke marrë kthesën artistike. Ai vendosi të ndjekë aktrimin, duke studiuar në Pasadena Playhouse dhe më vonë në shkollën e famshme të aktrimit në Nju Jork, Actors Studio, ku u zhyt në metodën revolucionare të Lee Strasberg. Këtu, brenda mureve të kësaj shkolle, nisi të formësohej artisti që do të sfidonte konvencionet.

Roli që ndryshoi gjithçka

Pas disa roleve tĂ« vogla nĂ« teatĂ«r dhe televizion, ylli i Hoffman u ndez fuqishĂ«m me filmin The Graduate (1967). Ai luajti rolin e Benjamin Braddock, njĂ« i ri i hutuar qĂ« bie nĂ« njĂ« lidhje tĂ« ndaluar me gruan e moshuar tĂ« njĂ« miku tĂ« familjes. Ky personazh ishte njĂ« kundĂ«rshtim i plotĂ« me modelin e aktorit hollivudian tĂ« kohĂ«s: Hoffman nuk ishte i gjatĂ«, as muskuloz, as me fytyrĂ« klasike pĂ«r njĂ« yll. MegjithatĂ«, ishte pikĂ«risht intensiteti emocional dhe inteligjenca e brendshme e interpretimit tĂ« tij qĂ« ishin befasuese. Filmi u kthye nĂ« njĂ« fenomen kulturor dhe e bĂ«ri Hoffman njĂ« emĂ«r tĂ« madh, njĂ« zĂ« tĂ« ri pĂ«r brezin e viteve ’60.

Rrugëtimi i artë

Pas The Graduate, Dustin Hoffman ndërtoi një karrierë të jashtëzakonshme duke zgjedhur role sfiduese, që shmangnin klishetë dhe thellonin psikologjinë e personazhit. Ai gjithmonë ishte në kërkim të njerëzve të thjeshtë, me plagë të dukshme ose të fshehura, që përfaqësonin njeriun e zakonshëm në një botë kaotike. Ai nuk ishte një yll që imponohej mbi personazhin, por zhdukej brenda tij. Përmes kësaj shkrirjeje, ai na dhuroi disa nga rolet më të paharrueshme:

-Midnight Cowboy (1969) – si Ratso Rizzo, njĂ« mashtrues i sĂ«murĂ« dhe i dĂ«shpĂ«ruar nĂ« rrugĂ«t e Nju Jorkut.

-Lenny (1974) – si komediani tragjik Lenny Bruce.

-Kramer vs. Kramer (1979) – pĂ«r tĂ« cilin fitoi Oscar-in e parĂ«, si njĂ« baba i vetĂ«m qĂ« pĂ«rballet me dhimbjen e divorcit dhe dashurinĂ« e tij tĂ« thellĂ« pĂ«r djalin.

-Tootsie (1982) – si njĂ« aktor qĂ« vishet si grua pĂ«r tĂ« gjetur punĂ«, nĂ« njĂ« komedi tĂ« mprehtĂ« pĂ«r identitetin dhe seksizmin.

-Rain Man (1988) – ku fitoi Oscar-in e dytĂ« pĂ«r rolin e njĂ« burri me autizĂ«m, tĂ« portretizuar me njĂ« ndjeshmĂ«ri tĂ« jashtĂ«zakonshme dhe pa asnjĂ« klishe.

-Wag the Dog (1997) – njĂ« satirĂ« politike ku ai luan rolin e njĂ« producenti hollivudian qĂ« ndihmon pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar njĂ« president nga njĂ« skandal.

PĂ«rtej kamerave

Përveç karrierës së shkëlqyer si aktor, Dustin Hoffman ka bërë edhe regji, duke debutuar në një moshë të vonë me filmin Quartet (2012). Ai është gjithashtu një zë i fuqishëm për artin, duke folur hapur për sfidat e aktorëve që nuk i përkasin modeleve tradicionale të industrisë. Me qindra role të luajtura dhe dy çmime Oscar, ai mbetet një ikonë e kinemasë moderne amerikane.

Trashëgimia

TrashĂ«gimia e Dustin Hoffman Ă«shtĂ« njĂ« dĂ«shmi e guximit artistik. Ai e bĂ«ri tĂ« pranueshme qĂ« heroi i filmit tĂ« ishte i çrregullt, i ndjeshĂ«m, i frikĂ«suar, dhe pikĂ«risht pĂ«r kĂ«tĂ«, i thellĂ« dhe i vĂ«rtetĂ«. Filozofia e tij e aktrimit pĂ«rmblidhet bukur nga vetĂ« ai: “NĂ«se nuk ndihesh i pasigurt, nuk po rrezikon mjaftueshĂ«m.” Kjo frazĂ« thekson njĂ« eksplorim tĂ« pandĂ«rprerĂ« tĂ« njeriut pĂ«rmes maskave tĂ« jetĂ«s, duke na lĂ«nĂ« njĂ« galeri tĂ« pasur personazhesh qĂ« jetojnĂ« pĂ«rtej ekranit.

↗

Emiliano Zapata, figura emblematike e revolucionit meksikan

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

8 gusht 1879

Emiliano Zapata Salazar lindi mĂ« 8 gusht 1879 nĂ« fshatin Anenecuilco tĂ« shtetit Morelos nĂ« MeksikĂ«n qendrore. Ai u rrit nĂ« njĂ« familje me origjinĂ« fshatare, por me disa prona toke, gjĂ« qĂ« i dha atij njĂ« kuptim tĂ« hershĂ«m pĂ«r rĂ«ndĂ«sinĂ« e pronĂ«sisĂ« mbi tokĂ«n – njĂ« temĂ« qĂ« mĂ« vonĂ« do tĂ« bĂ«hej thelbi i luftĂ«s sĂ« tij revolucionare.

Rrënjët dhe rritja në një realitet të padrejtë

Në fund të shekullit XIX, Meksika ishte nën sundimin diktatorial të Porfirio Díaz, i cili kishte qëndruar në pushtet për dekada duke favorizuar elitën, kompanitë e huaja dhe latifondistët e mëdhenj. Reforma tokësore e premtuar pas pavarësisë së Meksikës nuk u realizua kurrë, dhe mijëra fshatarë humbën tokat e tyre në favor të haciendave të mëdha.

Në këtë kontekst, Zapata pa nga afër sesi komuniteti i tij, që kishte zotëruar tokat tradicionalisht, po i humbiste ato për shkak të ligjeve të reja që favorizonin latifondistët. Qysh në rininë e hershme ai u përfshi në përpjekjet për të mbrojtur të drejtat tokësore të fshatit të tij. Në vitin 1909, banorët e Anenecuilcos e zgjodhën Zapata si lider të mbrojtjes së tokës, duke njohur kurajën dhe ndershmërinë e tij.

Revolucioni Meksikan dhe ngritja si lider

Kur shpërtheu Revolucioni Meksikan më 1910, i nxitur nga thirrja e Francisco I. Madero për të përmbysur regjimin e Díazit, Zapata iu bashkua kryengritjes. Fillimisht aleat me Maderon, Zapata shpejt u zhgënjye kur ky i fundit, pasi mori pushtetin, nuk i përmbushi premtimet për reformën agrare.

NĂ« vitin 1911, Zapata shpalli “Planin e Ayala-s”, njĂ« dokument politik qĂ« dĂ«nonte Maderon si tradhtar dhe kĂ«rkonte konfiskimin dhe shpĂ«rndarjen e tokave latifondistĂ«ve tek fshatarĂ«t. Slogani i tij “Toka dhe Liria” (ÂĄTierra y Libertad!) u bĂ« moto e revolucionit agrar.

Luftëtar i popullit dhe udhëheqës gueril

Zapata udhĂ«hoqi njĂ« ushtri fshatare tĂ« njohur si EjĂ©rcito Libertador del Sur (Ushtria Çlirimtare e Jugut), qĂ« pĂ«rdorte taktika guerile kundĂ«r pushtetit qendror dhe sundimtarĂ«ve tĂ« ndryshĂ«m qĂ« u ndĂ«rruan gjatĂ« viteve tĂ« revolucionit. Ai refuzoi tĂ« angazhohej me kompromiset politike qĂ« bĂ«nin figurat e tjera, si Venustiano Carranza apo Pancho Villa, me tĂ« cilin ndau pĂ«rkohĂ«sisht njĂ« aleancĂ« strategjike.

Ndryshe nga revolucionarë të tjerë që kërkonin pushtet personal, Zapata mbeti besnik ndaj idealit të tij të reformës tokësore, duke e bërë atë një simbol të pastër të drejtësisë sociale në sytë e popullit.

Tradhtia dhe vrasja

MĂ« 10 prill 1919, Emiliano Zapata ra nĂ« njĂ« kurth tĂ« organizuar nga gjenerali JesĂșs Guajardo, me miratimin e qeverisĂ« sĂ« CarranzĂ«s. Ai u ftua pĂ«r njĂ« takim, por nĂ« momentin qĂ« hyri nĂ« haciendĂ«n Chinameca, trupat e fshehura hapĂ«n zjarr mbi tĂ«, duke e vrarĂ« nĂ« vend. Vdekja e tij ishte njĂ« tronditje e madhe, por jo fundi i ndikimit tĂ« tij.

Trashëgimia

Zapata është sot një nga figurat më të dashura dhe më të respektuara të historisë meksikane. Ai simbolizon luftën për barazi, drejtësi dhe të drejtat e fshatarëve, dhe është kthyer në një ikonë jo vetëm në Meksikë, por edhe në lëvizjet ndërkombëtare për të drejtat e njeriut.

NĂ« vitet ‘90, njĂ« grup guerilĂ«sh tĂ« quajtur EZLN (EjĂ©rcito Zapatista de LiberaciĂłn Nacional), tĂ« njohur si zapatistĂ«t, morĂ«n emrin e tij si frymĂ«zim nĂ« luftĂ«n kundĂ«r neoliberalizmit dhe pĂ«r tĂ« drejtat e indigjenĂ«ve nĂ« Chiapas.

Figura e Zapatas, me mustaqet e tij karakteristike dhe sombreron e madh, mbetet një ikonë vizuale dhe morale e revolucionit për drejtësi shoqërore.

Në historinë e Meksikës, Zapata nuk përfaqëson vetëm një luftëtar me pushkë, por një vizionar që kërkoi një botë më të drejtë për ata që nuk kishin zë. Ndaj, data 8 gusht 1879, dita e lindjes së tij, mbetet një pikë referimi në kalendarin e kujtesës kolektive për ata që besojnë në idealet e lirisë dhe barazisë.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Gjy dë Mopasan, portreti i një mjeshtri të rrëfimit realist

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

NĂ« ShqipĂ«rinĂ« e komunizmit, disa nga librat e Gjy dĂ« Mopasanit cilĂ«soheshin si libra tĂ« verdhĂ« – njĂ« etiketim qĂ« shpesh, dhe gabimisht, nĂ«nkuptonte libra tĂ« ndaluar apo me pĂ«rmbajtje tĂ« papĂ«rshtatshme. PikĂ«risht pĂ«r kĂ«tĂ« arsye, njĂ« libĂ«r si Bel Ami mĂ« duhej ta kĂ«rkoja gjatĂ«, si njĂ« thes tĂ« çmuar tĂ« fshehur nĂ«pĂ«r raftet e harruara tĂ« librarive. Por kush ishte nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« Mopasani?


NĂ« njĂ« cep tĂ« harlisur tĂ« NormandisĂ«, atje ku peizazhi i gjelbĂ«r shtrihet pĂ«rtej vijĂ«s sĂ« syrit dhe qielli ulĂ«ret mbi fshatra tĂ« heshtur, lindi mĂ« 5 gusht 1850 njĂ« nga shkrimtarĂ«t mĂ« tĂ« fuqishĂ«m tĂ« ndjeshmĂ«risĂ« realiste: Gjy dĂ« Mopasan. Ai do tĂ« sillte nĂ« letĂ«rsinĂ« evropiane njĂ« zĂ« tĂ« ftohtĂ« si thikĂ« dhe tĂ« kthjellĂ«t si xhami i krisur i jetĂ«s njerĂ«zore. MjeshtĂ«r i formĂ«s sĂ« shkurtĂ«r, Maupassant-i e bĂ«ri tregimin e pĂ«rmbledhur tĂ« tingĂ«llonte si njĂ« goditje e qetĂ« me çekan nĂ« tru. Me prejardhje normande, i rritur mes natyrĂ«s sĂ« ashpĂ«r dhe atmosferĂ«s sĂ« zymtĂ« tĂ« provincĂ«s franceze, ai u ushqye me realitete qĂ«, mĂ« vonĂ«, do t’i shndĂ«rronte nĂ« rrĂ«fime therĂ«se. JetĂ«n nuk e pa pĂ«rmes Ă«ndrrave, por pĂ«rmes kontrasteve tĂ« pamĂ«shirshme: bukuri dhe brutalitet, dĂ«shirĂ« dhe kotĂ«si, ngjitje dhe rĂ«nie.

“Miku i bukur”

Dhe kur mĂ« nĂ« fund e mbajta nĂ« duar “Bel Ami”-n, ndjeva sikur po lexoja jo vetĂ«m pĂ«r rrugĂ«t e Parisit, por edhe pĂ«r rrugicat tona tĂ« pĂ«rditshmĂ«risĂ«. Historia e Zhorzh Duroit – njĂ« njeriu tĂ« zakonshĂ«m qĂ« ngjitet nĂ« majĂ« pĂ«rmes manipulimit, joshjes dhe mashtrimit – mĂ« dukej njĂ« pasqyrĂ« e turbullt ku secili prej nesh mund tĂ« shihte njĂ« grimĂ« vetvetjeje. NĂ« çdo rresht kishte diçka tĂ« njohur, tĂ« ndaluar dhe njĂ«kohĂ«sisht tĂ« magjishme. Ai mĂ« mĂ«soi se njeriu shpesh nuk bie pĂ«r shkak tĂ« dĂ«shtimeve, por ngjitet pĂ«rmes rĂ«nieve morale. Dhe ky ishte ndoshta “rreziku i vĂ«rtetĂ«â€ qĂ« e fshihte censura pas etiketĂ«s ‘libra tĂ« verdhë’: fuqia pĂ«r tĂ« parĂ« mĂ« thellĂ« se morali i kohĂ«s.

Mjeshtri i vëzhgimit dhe pesimizmit të qetë

Fati i tij letrar u kthye pĂ«r mirĂ« kur u njoh me Gustav Flober-in, autorin e ZonjĂ«s Bovari, i cili jo vetĂ«m qĂ« e pranoi si nxĂ«nĂ«s shpirtĂ«ror, por edhe si mik dhe bashkĂ«bisedues. NĂ« rrethin e ngushtĂ« tĂ« Floberit, Mopasan njohu kolosĂ« si Émile Zola, babai i natyralizmit francez, dhe Ivan Turgenjev, mjeshtĂ«r i dhimbjes sĂ« qetĂ« ruse. Takime qĂ«, mĂ« shumĂ« se frymĂ«zim, u bĂ«nĂ« udhĂ«rrĂ«fyes pĂ«r njĂ« stil qĂ« ndĂ«rthurte kthjelltĂ«sinĂ« e njĂ« kronike me ndjenjĂ«n e zymtĂ« tĂ« absurditetit njerĂ«zor.

Mopasan u bë mjeshtër i rrëfimit realist, por me një sy që shihte më thellë se dukja. Ai dinte të dallonte ndjeshmërinë brenda poshtërsisë, tmerrin pas rutinës, të çarat e mëdha në sipërfaqe të qeta. Stili i tij është i lakuriqtë, i ngjeshur, pa stoli të tepërta: një narrativë që të ndjek si hija e së vërtetës.

Veprat më të njohura

“Topi i yndyrĂ«s” (Boule de Suif) – njĂ« tregim i madhĂ«rishĂ«m mbi hipokrizinĂ« shoqĂ«rore, i vendosur nĂ« kohĂ«n e LuftĂ«s Franko-Prusiane. NjĂ« prostitutĂ« shpĂ«ton njĂ« grup udhĂ«tarĂ«sh borgjezĂ«, tĂ« cilĂ«t mĂ« pas e braktisin me pĂ«rbuzje.

-“Gjerdani” (La Parure) – njĂ« reflektim mbi kotĂ«sinĂ« dhe fati tragjik i njerĂ«zve tĂ« zakonshĂ«m qĂ« mashtrohen nga iluzionet e shkĂ«lqimit.

-“Bel Ami” – njĂ« roman qĂ« rrĂ«fen ngjitjen e njĂ« gazetari mediokĂ«r nĂ« shoqĂ«rinĂ« e lartĂ« pĂ«rmes mashtrimeve dhe joshjes, njĂ« satirĂ« therĂ«se mbi moralin e klasĂ«s borgjeze.

-“Pierre dhe Zhan” (Pierre et Jean) – njĂ« roman i shkurtĂ«r qĂ« eksploron xhelozinĂ« vĂ«llazĂ«rore dhe dilemĂ«n identitare nĂ« njĂ« ambient tĂ« heshtur familjar.

Ai shkroi mbi 300 tregime të shkurtra, që prekin çdo aspekt të jetës franceze të fund-shekullit XIX: nga lufta dhe dashuria, te sëmundjet mendore, dëshpërimi, mashtrimi, sensualiteti dhe vdekja.

Errësira që vinte nga brenda

Në vitet e fundit, Mopasan u përfshi nga një errësirë e thellë mendore. I sëmurë nga sifilizi, një trashëgimi e rinisë së shfrenuar, ai filloi të përjetonte halucinacione, ndjekje imagjinare dhe një frikë të fiksuar nga vdekja. Shkrimet e tij të fundit janë të mbushura me paranojë dhe trishtim ekzistencial.

Më 2 janar 1892, në një moment dëshpërimi të thellë, tentoi vetëvrasje duke prerë fytin me një thikë letre. U shtrua në një sanatorium në Paris, ku jetoi edhe një vit të fundit nën terrin e harresës dhe çmendurisë. Vdiq më 6 korrik 1893, në moshën vetëm 42 vjeç.

Trashëgimia e një shikimi të kthjellët

Gjy dĂ« Mopasan mbetet njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« ndritura tĂ« letĂ«rsisĂ« realiste europiane. Ai nuk shkroi pĂ«r tĂ« kĂ«naqur, por pĂ«r tĂ« zbuluar tĂ« vĂ«rtetĂ«n e brendshme tĂ« qenies njerĂ«zore – qoftĂ« ajo e dhimbshme, mizore apo tragjikisht qesharake.

Në varrin e tij në Paris, gdhendet një fjali që përmbledh thelbin e jetës së tij:

“Desha gjithçka dhe mora kĂ«naqĂ«sinĂ« e asgjĂ«je.”

↗

Richard Burton, zëri i thellë i tragjedisë dhe pasioni që dogji skenën dhe jetën

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

5 gusht 1984 – vdekja e aktorit nĂ« moshĂ«n 58-vjeçare

Richard Burton (1925–1984), aktori uellsian me zĂ« bariton dhe prani magnetike, mbetet njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« spikatura tĂ« teatrit dhe kinemasĂ« britanike tĂ« shekullit XX. I lindur si Richard Walter Jenkins nĂ« njĂ« familje minatorĂ«sh nĂ« Uellsin e jugut, ai u adoptua nga mĂ«suesi dhe mentori Philip Burton, nga i cili mori edhe mbiemrin qĂ« do ta bĂ«nte tĂ« njohur nĂ« mbarĂ« botĂ«n.

Karriera e tij shpĂ«rtheu nĂ« vitet 1950, sidomos pĂ«rmes interpretimeve tĂ« fuqishme tĂ« veprave tĂ« Shekspirit, ku mjeshtĂ«ria e tij gjuhĂ«sore dhe pĂ«rqendrimi emocional e shndĂ«rruan nĂ« njĂ« figurĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« skenĂ«s britanike. Kulmi i karrierĂ«s teatrale u arrit me interpretimin e Hamletit nĂ« vitin 1964 nĂ« Broadway – njĂ« shfaqje e regjistruar edhe pĂ«r ekranin dhe ende e konsideruar ndĂ«r mĂ« tĂ« veçantat nĂ« historinĂ« e teatrit. Kritiku Kenneth Tynan e quajti atĂ« “pasardhĂ«si natyror i Laurence Olivier”, duke e vendosur krah figurave mĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« artit skenik britanik.

Burton pĂ«rqafoi kinemanĂ« me tĂ« njĂ«jtĂ«n intensitet: rolet e tij nĂ« filma si “Who’s Afraid of Virginia Woolf?”, “Becket”, “The Spy Who Came in from the Cold” dhe “The Night of the Iguana” i sollĂ«n vlerĂ«sime tĂ« shumta dhe shtatĂ« nominime pĂ«r çmimin Oscar, edhe pse asnjĂ«herĂ« nuk e fitoi. Ai ishte njĂ« yll i dy botĂ«ve – skenĂ«s klasike dhe Hollivudit.

Jeta e tij private ishte po aq dramatike sa rolet e tij. MarrĂ«dhĂ«nia shpĂ«rthyese me Elizabeth Taylor – me tĂ« cilĂ«n u martua dhe u divorcua dy herĂ« – u bĂ« legjendare. Ata ishin çift i adhurimit publik dhe subjekt i pafund i mediave, por edhe partnerĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« nĂ« art, duke luajtur sĂ« bashku nĂ« disa filma tĂ« paharrueshĂ«m, pĂ«rfshirĂ« “Cleopatra” dhe “The Taming of the Shrew”.

Richard Burton vdiq më 5 gusht 1984, në moshën 58-vjeçare. Megjithëse jetoi një jetë të shkurtër dhe shpesh të trazuar nga alkooli dhe ankthi i brendshëm, ai la pas një trashëgimi të madhe artistike. Mbetet një figurë tragjike në vetvete: një aktor me dhunti të jashtëzakonshme, zë të paimitueshëm dhe një shpirt që i printe gjithnjë thellësive të dramës njerëzore.

Në skenë dhe në jetë, Burton ishte gjithnjë i pakursyer. Siç u shpreh njëherë për veten:
“UnĂ« nuk jam aktor. Jam njĂ« shpĂ«rthim.”

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Aleksandër Solzhenicini, zëri që tronditi heshtjen

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

3 gusht 2008 – Vdekja e shkrimtarit nobelist

Nga Leonard Veizi

NĂ« panteonin e letĂ«rsisĂ« botĂ«rore, rrallĂ«herĂ« ndodh qĂ« njĂ« zĂ« i vetĂ«m tĂ« jetĂ« aq i fuqishĂ«m sa tĂ« sfidojĂ« njĂ« perandori tĂ« tĂ«rĂ«. AleksandĂ«r Solzhenicini nuk ishte thjesht njĂ« shkrimtar – ai ishte ndĂ«rgjegjja morale e njĂ« epoke tĂ« errĂ«t. Me penĂ«n e tij tĂ« mprehtĂ« si bisturi, ai çau perden e rĂ«ndĂ« tĂ« censurĂ«s dhe frikĂ«s, duke zbuluar para botĂ«s plagĂ«t e thella tĂ« regjimit sovjetik. Ishte njĂ« dĂ«shmitar i gjallĂ« i dhimbjes njerĂ«zore, njĂ« luftĂ«tar i patundur i sĂ« vĂ«rtetĂ«s dhe njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« ndritura letrare e intelektuale tĂ« shekullit XX.

Jeta

I lindur më 11 dhjetor 1918, Solzhenicini u shua më 3 gusht 2008, në moshën 89-vjeçare. Vdekja e tij shënoi mbylljen e një cikli jetësor të jashtëzakonshëm, por jo të jehonës së tij, e cila vijon të tingëllojë e fortë përmes veprave që ekspozojnë tmerret e një bote të ndaluar dhe të harruar.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, shërbeu si oficer, por fati i tij ndryshoi rrënjësisht në vitin 1945, kur kritikat e tij ndaj Stalinit, të shprehura në letra private, e çuan drejt errësirës. U dënua me tetë vjet burg dhe u zhyt në ferrin e Gulagëve, kampet famëkeqe të punës së detyruar. Kjo eksperiencë torturuese dhe shndërruese do të bëhej burimi i pashtershëm i krijimtarisë së tij, themeli mbi të cilin do të ngrinte gjithë veprën e tij letrare.

‘Arkipelagu Gulag’

Pas lirimit, nisi tĂ« hedhĂ« nĂ« letĂ«r pĂ«rvojat e tij tĂ« hidhura. Romani i tij i parĂ« i madh, “NjĂ« ditĂ« nga jeta e Ivan Denisoviçit”, u botua nĂ« vitin 1962 gjatĂ« periudhĂ«s sĂ« liberalizimit tĂ« Hrushovit dhe shkaktoi njĂ« tronditje letrare. PĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, bota shihte nĂ« dritĂ« njĂ« dĂ«shmi tĂ« papĂ«rpunuar tĂ« jetĂ«s nĂ«n terrorin stalinist, njĂ« copĂ«z tĂ« shpirtit tĂ« thyer tĂ« atyre qĂ« ishin mbyllur pas hekurash.

Në vitin 1970 Aleksandër Solzhenicin ishte fituesi i çmimit Nobel në letërsi

Kulmi i veprimtarisĂ« sĂ« tij erdhi me “Arkipelagu Gulag” i vitit 1973, Ă«shtĂ« njĂ« vepĂ«r monumentale qĂ« Ă«shtĂ« mĂ« shumĂ« se njĂ« libĂ«r – Ă«shtĂ« njĂ« histori e gjallĂ«, njĂ« enciklopedi e dhimbjes njerĂ«zore. Ky studim i thelluar i terrorit shtetĂ«ror kontribuoi nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pakthyeshme nĂ« delegjitimimin moral tĂ« komunizmit nĂ« sytĂ« e botĂ«s. NĂ« vepra si “Kremlini i Ri” dhe “NjĂ« letĂ«r drejtuar udhĂ«heqĂ«sve sovjetikĂ«â€, Solzhenicini shfaqet si njĂ« kritik i papĂ«rkulur i regjimit, duke ecur kundĂ«r rrymĂ«s dhe duke zbuluar shkatĂ«rrimin shpirtĂ«ror tĂ« njeriut nĂ«n sistemin totalitar.

MĂ«rgimi

Për guximin e tij, në vitin 1974 u arrestua dhe u dëbua nga atdheu i tij. Ai e kaloi një pjesë të madhe të jetës në mërgim, kryesisht në Shtetet e Bashkuara, duke u kthyer në një profet të së vërtetës që fliste për krizën morale të Perëndimit dhe trashëgiminë tragjike të komunizmit.

Pas shpĂ«rbĂ«rjes sĂ« Bashkimit Sovjetik, Solzhenicini u kthye nĂ« Rusi nĂ« vitin 1994, jo pĂ«r t’u tĂ«rhequr nĂ« heshtje, por pĂ«r t’u bĂ«rĂ« sĂ«rish njĂ« zĂ« i fuqishĂ«m nĂ« debatet mbi moralin, politikĂ«n dhe tĂ« ardhmen e kombit rus.

Epilogu

Vdekja e tij, mĂ« 3 gusht 2008, u shoqĂ«rua me nderime zyrtare, pĂ«rfshirĂ« ato tĂ« presidentit Vladimir Putin, i cili e quajti njĂ« “luftĂ«tar tĂ« pamĂ«shirshĂ«m pĂ«r tĂ« vĂ«rtetĂ«n”.

Trashëgimia e Aleksandër Solzhenicinit qëndron jo vetëm në forcën e pamposhtur të fjalës së tij, por në guximin për ta përdorur atë kundër padrejtësisë. Në një kohë kur heshtja ishte më e sigurt, ai zgjodhi të fliste, duke shndërruar dhimbjen në art. Dhe zëri i tij, i farkëtuar në vuajtje, mbetet një kujtesë e përhershme e fuqisë së letërsisë për të ndryshuar botën.

↗

Patrik Modiano, kur kujtesa shërben si letërsi dhe heshtja si stil

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

30 korrik 1945 – Dita e lindjes sĂ« shkrimtarit

Nga Leonard Veizi

Në rrugët e Parisit, si në një fantashkencë, ka hije që ecin më ngadalë se kalimtarët. Ato ndalen pranë vitrinave, zhduken pas qosheve të mjegullta, shfaqen befas në ndonjë kafene të harruar. Janë hije që nuk mbajnë emra të qartë, as fytyra të plota. Janë kujtime, të kaluara e të fshira, njerëz që ndoshta kanë ekzistuar vetëm në ndjesinë e një fëmije të përgjumur që kërkon prindërit e tij në një qytet të zhurmshëm. Pikërisht në këtë univers të zymtë dhe të tronditur nga pasiguria e identitetit, lindi dhe u rrit Patrik Modiano, shkrimtari francez që e shndërroi mungesën në temë qendrore, harresën në strukturë narrative, dhe kujtimin e lënduar në art të lartë letrar



Përmes veprës së tij, Modiano eksploron thellësisht ndërlidhjen mes memories, identitetit dhe historisë, duke krijuar një atmosferë melankolike dhe misterioze që i fton lexuesit të zhytën në thellësitë e ndërgjegjes njerëzore. Ai kërkon vazhdimisht përgjigje për pyetjet themelore mbi atë se kush jemi dhe si na formëson e kaluara, edhe kur ajo mbetet e paqartë apo e humbur.

Rrënjë

Patrik Modiano lindi më 30 korrik 1945, në Boulogne-Billancourt, në periferi të Parisit, vetëm disa muaj pas çlirimit të Francës nga nazistët. Ishte një fëmijë i një kohe të pasigurt dhe një familjeje të përçarë: babai i tij, Alberto Modiano, ishte një hebre sefardik me origjinë italiane, i cili kishte qëndruar në Paris gjatë pushtimit gjerman dhe ishte përfshirë në veprimtari të dyshimta, ndërsa nëna, aktorja belge Luiza Kolpain, ishte shpesh e munguar dhe e ftohtë. Fëmijëria e tj kaloi ndër internate të ashpra dhe kujdes të shpërfillur, duke i lënë atij një ndjenjë të thellë braktisjeje, që do të shfaqej më vonë si temë themelore e veprës së tij. Vëllai i tij më i vogël, Rudi, vdiq në moshë të njomë, një ngjarje që e shënjoi përjetë. Modiano ia dedikoi shumë nga librat e tij emrit të vëllait, sikur të përpiqej ta mbante të gjallë në faqet e kujtesës.

Letërsia e kujtimit

NĂ« qendĂ«r tĂ« veprĂ«s sĂ« Modiano-s Ă«shtĂ« Parisi – jo ai turistik dhe i ndritshĂ«m, por njĂ« Paris gri, melankolik, me rrugĂ« tĂ« mjegullta, kafene tĂ« errĂ«ta dhe apartamente tĂ« mbyllura plot sekrete. Shkrimtari ndjek nĂ« romanet e tij personazhe qĂ« kĂ«rkojnĂ« njĂ« tĂ« kaluar tĂ« zhdukur, qĂ« pĂ«rpiqen tĂ« rindĂ«rtojnĂ« jetĂ«n e dikujt tjetĂ«r – apo edhe tĂ« vetes – pĂ«rmes fragmentesh tĂ« çoroditura kujtese, emrash qĂ« nuk pĂ«rputhen, adresash tĂ« fshira nga hartat.

Romane si “La Place de l’Étoile” mĂ« 1968, “Rue des boutiques obscures” apo e ardhur nĂ« shqip si “Rruga e dyqaneve tĂ« errĂ«ta” mĂ« 1978, fitues i Çmimit Goncourt, “Dora Bruder” 1997 dhe “Accident nocturne” apo nĂ« shqip: “Aksident natĂ«n” mĂ« 2003, nuk janĂ« vetĂ«m histori, janĂ« investigime poetike mbi atĂ« çfarĂ« do tĂ« thotĂ« tĂ« jesh njeri nĂ« njĂ« botĂ« ku identiteti Ă«shtĂ« gjithnjĂ« nĂ« rrĂ«shqitje, dhe ku e kaluara Ă«shtĂ« mĂ« shumĂ« zbrazĂ«ti sesa fakt.

NĂ« “Dora Bruder”, Modiano ndjek gjurmĂ«t e njĂ« vajze hebreje qĂ« u zhduk gjatĂ« pushtimit nazist, pĂ«rmes kĂ«rkimeve nĂ« arkiva, gazeta tĂ« vjetra dhe kujtime personale. Ai nuk e plotĂ«son dot portretin e saj, por pikĂ«risht pĂ«rmes kĂ«saj mospasjeje, ai i jep zĂ« gjithĂ« atyre pĂ«r tĂ« cilĂ«t historia ka heshtur.

Nobeli i heshtur

NĂ« vitin 2014, Akademia Suedeze i dha Patrik Modiano-s Çmimin Nobel pĂ«r LetĂ«rsi, me motivacionin: “PĂ«r artin e shkrimit tĂ« kujtimeve, me tĂ« cilat evokon fatet njerĂ«zore mĂ« tĂ« pakapshme dhe pĂ«rmes tĂ« cilave ai ka zbuluar jetĂ«n e njerĂ«zve gjatĂ« periudhĂ«s pushtimit”.

NĂ« vend qĂ« tĂ« ndriçonte tĂ« shkuarĂ«n me prozhektor, Modiano e rindĂ«rton me dritĂ« tĂ« zbehtĂ«, duke lĂ«nĂ« hapĂ«sira tĂ« bardha qĂ« lexuesi duhet t’i mbushĂ« vetĂ«. Ai nuk Ă«shtĂ« njĂ« shkrimtar i ndĂ«rtimit klasik, por njĂ« zhbirues i tĂ« padukshmes, njĂ« arkeolog i kujtesĂ«s sĂ« thyer, njĂ« topograf i heshtjes.

Kur mori Nobelin, Modiano nuk mbajti ndonjë fjalim të madh. I rezervuar, i përkorë, ai është një ndër të paktët laureatë të Nobelit që ka preferuar të mos bëjë zhurmë, në një epokë që shpesh vlerëson më shumë figurën publike sesa veprën.

Stili

Kritika Ă«shtĂ« shprehur se stili i tij Ă«shtĂ« shpesh minimalist, i pastĂ«r, thuajse i zhveshur nga retorika, por bart nĂ« heshtjen e vet njĂ« ngarkesĂ« emocionale tĂ« thellĂ«. FjalitĂ« e tij janĂ« tĂ« shkurtra, tĂ« qeta, por me njĂ« ritĂ«m tĂ« veçantĂ«: ato nuk tregojnĂ« – kĂ«rkojnĂ«; nuk zbulojnĂ« – pĂ«rpiqen tĂ« kujtojnĂ«. LetĂ«rsia e Modiano-s Ă«shtĂ« njĂ« akt rikthimi, jo drejt ngjarjes, por drejt jehonĂ«s sĂ« saj.

NĂ« mjegull

Sot, Patrik Modiano mbetet njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« veçanta tĂ« letĂ«rsisĂ« bashkĂ«kohore. Ai ka shkruar dhjetĂ«ra vepra qĂ«, edhe pse tĂ« ngjashme nĂ« atmosferĂ« dhe ndĂ«rtim, kurrĂ« nuk pĂ«rsĂ«riten. LetĂ«rsia e tij Ă«shtĂ« si tĂ« ndjekĂ«sh hapat e tua nĂ« mjegull: duken pĂ«r njĂ« çast, pastaj zhduken
 Por ti e di se kanĂ« qenĂ« aty.

↗

1980 – Vdes Hitchcock: Mjeshtri qĂ« ndryshoi pĂ«rgjithmonĂ« kinemanĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

MĂ« 29 prill 1980, nĂ« moshĂ«n 80-vjeçare, ndĂ«rroi jetĂ« Alfred Hitchcock, njĂ« nga regjisorĂ«t mĂ« tĂ« mĂ«dhenj dhe mĂ« me ndikim nĂ« historinĂ« e kinemasĂ« botĂ«rore. I njohur gjerĂ«sisht si “Mjeshtri i Pezullimit”, Hitchcock la pas njĂ« trashĂ«gimi qĂ« formĂ«soi gjuhĂ«n vizuale dhe psikologjike tĂ« kinemasĂ« moderne.

Lindur nĂ« LondĂ«r mĂ« 1899, ai filloi karrierĂ«n nĂ« epokĂ«n e filmave pa zĂ« nĂ« Britani, por shumĂ« shpejt u shqua pĂ«r pĂ«rdorimin novator tĂ« kamerĂ«s, pĂ«r tensionin psikologjik dhe ndĂ«rtimin e situatave tĂ« frikshme pa pasur nevojĂ« pĂ«r dhunĂ« tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ«. Filmat si “The 39 Steps” (1935) dhe “The Lady Vanishes” (1938) e bĂ«nĂ« tĂ« famshĂ«m nĂ« EvropĂ«, por ishte kalimi i tij nĂ« Hollywood nĂ« vitet 1940 qĂ« shĂ«noi ngritjen nĂ« piedestalin botĂ«ror tĂ« kinemasĂ«.

Në një karrierë që zgjati gjashtë dekada, Hitchcock realizoi mbi 50 filma, përfshirë kryevepra si:

“Rebecca” (1940) – fitues i çmimit Oscar,

“Rear Window” (1954),

“Vertigo” (1958) – i konsideruar shpesh si filmi mĂ« i mirĂ« i tĂ« gjitha kohĂ«rave,

“North by Northwest” (1959), dhe

“Psycho” (1960) – njĂ« pikĂ« kthese pĂ«r kinemanĂ« horror dhe thriller.

Stili i tij ishte një përzierje e mjeshtëruar e suspensit, humorit të zi dhe eksplorimit të ankthit njerëzor. Hitchcock jo vetëm që ndërtoi situata me tension të lartë, por depërtoi thellë në psikikën e personazheve dhe spektatorëve. Ai përdori kamera subjektive, montazh inovator dhe muzikë trazuese për të krijuar ndjesinë e frikës, shpesh duke e vendosur publikun në rolin e vëzhguesit apo bashkëpunëtorit të krimit.

PĂ«rveç filmave, Hitchcock u bĂ« njĂ« ikonĂ« kulturore pĂ«rmes shfaqjes sĂ« tij nĂ« televizion me serinĂ« “Alfred Hitchcock Presents” dhe intervistave tĂ« tij tĂ« shumta, ku shpaloste ironi, elegancĂ« britanike dhe mendje tĂ« mprehtĂ«.

Edhe pse kurrë nuk fitoi një Oscar si regjisor, ndikimi i tij është i pakontestueshëm. Ai u nderua më vonë me çmime nderi për karrierën, përfshirë BAFTA Fellowship dhe AFI Life Achievement Award.

Alfred Hitchcock nuk ishte thjesht një regjisor; ai ishte një arkitekt i ankthit, një mjeshtër i kontrollit emocional të audiencës dhe një novator që e trajtoi kinemanë si artin e nënndërgjegjes. Vdekja e tij më 1980 shënoi fundin e një epoke, por emri dhe vepra e tij jetojnë në çdo rrahje zemre që një film i mirë trilleri ngjall tek shikuesi.

❌