Nga Leonard Veizi

Në skenën e jetës teatrore ka aktorë që shkëlqejnë me rolet kryesore, por ka edhe të tillë që e ndezin dritën e tyre në qoshe të padukshme, aty ku askush nuk pret mrekulli. Naun Shundi ishte i tillë: një dritë e fshehtë, që nuk verboi askënd me madhështi, por ngrohu zemrat e publikut me natyrshmërinë, ironinë dhe humorin e tij të papërsëritshëm. Ishte aktor i heshtjes që flet, i gjestit të vogël që mbetet në kujtesë, i batutës së thjeshtë që bëhet proverbiale.

– Po, si vdiq?

– Po kush vdiq mor aman?

– Po xhaxhai o, xhaxhai!

– Po avash mo, mos bërtit, se më trembe!

Kaq pak rreshta, nga telekomedia “Vdekje me porosi”, por aq shumë ritëm, ndjenjë, ironi e humor popullor. Ishte kjo mënyra e tij për të qenë prezent: pa u imponuar, por duke mbetur i paharruar.

-E shikon? Kjo është medalja e trimit. E di kur është marre ky plumb? Në atë kohe kur ne ishim në opozitë. Ti në atë kohe ishte me atë partine tjeter, më vone erdhe te ne. Po nejse… Në atë kohë ky burrë ka vënë jeten në rrezik. Me trupin e tij mbronte jetën e atij të madhit.

Kjo sekuencë i përket filmit “Tuneli” ku ai do të luante rolin e Vasilit që ishte kryetar komune.

Talenti

Naun Shundi, një emër që ndoshta nuk e gjen shpesh në listën e aktorëve më të famshëm, megjithatë, me mbi 60 role në teatër dhe disa të tjera në film, ai ishte një artist që la gjurmë të pashlyeshme në skenën shqiptare. Me një talent të veçantë për të transformuar rolet e thjeshta në personazhe të jashtëzakonshme, ai dëshmoi se madhështia e një aktori nuk matet me madhësinë e rolit, por me shpirtin që ai i jep.

Çaste

Shundi ishte mjeshtër i ritmit dhe i ndjenjës, një aktor që e bënte të gjallë edhe rreshtin më të thjeshtë. Për ata që e kanë ndjekur në skenë, ai do të mbahet mend si Grunio, shërbëtori i Petruçios në veprën “Zbutja e kryeneces” të Shekspirit, që Teatri Popullor e ngjiti në skenë në vitin 1988. Aty ai shkëlqeu me një gjuhë të thyer nga lodhja, por me një forcë interpretuese të papërmbajtshme:

“Të më venë m’u në djall të venë, të gjitha gërdallat ngordhalaqe, të gjithë zotërinjtë e krisur dhe të gjitha rrugët e prishura…”

Një monolog plot humor të hidhur, revoltë e ritëm, që kërkonte një aktor me aftësi të fliste me trup, sy dhe shpirt – pikërisht siç bënte Naun Shundi.

Në fund të viteve ’90, ai shfaqet në dramën “Natë me hënë” me një rol më të qetë e introspektiv, atë të Çezarit – një prej shokëve të Marjanës. Me sarkazëm të butë, ai vëzhgon sistemin dhe përjetimet e tij, duke kapur me saktësi ironinë e heshtur të periudhës së tranzicionit:

“… Më ka qëlluar një natë në një hotel të Durrësit të fle në një dhomë me një agronom… që dikur kishte punuar dikur si nënkryetar komiteti ekzekutiv… Siç duket më ka mbetur në mend gërhitja e tij…”

Por një rol tepër simpatik i tij mbetet dhe ai tek drama “Gomonia” si një i panjohuri ardhur nga nje vend i Arabisë, e që donte të kalonte Adriatikun me një tufë shqiptarësh të çartur,e ku shprehja e tij bazë u kthye në lapidar:

-Kuku mela.

Kujtesa

Naun Shundi nuk kërkonte dritën e pasqyruar, ai e bartte brenda vetes një dritë të veçantë që e bënte unike çdo skenë ku luante. Ishte mjeshtër i “së voglës” dhe e kthente në të madhe. I dha shpirt roleve të zakonshme dhe i bëri të jashtëzakonshme me përulësinë dhe talentin e tij.

Në kujtesën e publikut, ai nuk mbetet thjesht për batutat që hynë në përditshmëri, por për praninë e tij të ngrohtë dhe të gjallë në çdo skenë që prekte. Dhe për këtë arsye, ai nuk vdes kurrë – sepse ishte një nga ata aktorë që nuk kërkonin duartrokitje, por i meritonin gjithmonë.

Nga Leonard Veizi

Në historinë e letërsisë gjermane të shekullit XX, figura e Fridrih Vilhelm “Fric” Zelbmanit shfaqet si një dritë e zymtë, por e domosdoshme, për të na kujtuar plagët e pashërueshme të epokës naziste. Romani i tij “Nata e gjatë” apo siç shkruhet në origjinal “Die lange Nacht” nuk është thjesht një rrëfim i përjetimeve personale, por një autopsi e shpirtit njerëzor nën dhunën e kampeve të përqendrimit, një zhbirim në errësirën ku njeriu sprovohet midis mbijetesës dhe humbjes së dinjitetit. Zelbmani, me penën e një dëshmitari dhe ndjeshmërinë e një humanisti, e shndërron dhimbjen në kujtesë letrare, duke i dhënë zë atyre që u heshtën përgjithmonë në netët e gjata të terrorit.

Kush ishte Fric Zelbman?

Ai u lind 29 shtator 1899, Cvikau, Gjermani dhe u nda nga jeta në 26 janar 1975, Berlin, Gjermania Lindore. Profesioni i tij ishte shkrimtar, por dhe politikan. Ai ishte dhe ministër i industrisë së rëndë në RDGJ

Fric Zelbman vinte nga një familje punëtore. Mori pjesë në Luftën e Parë Botërore si ushtar shumë i ri dhe më pas u bashkua me Partinë Komuniste të Gjermanisë (KPD) në vitet e para të Republikës së Vajmarit. U angazhua në lëvizjen punëtore dhe më pas, në kohën e nazizmit, u burgos dhe internohet për vite me radhë në kampet e përqendrimit Bukenvald dhe Zaksenhauzen.

Pas luftës, ai u bë një nga figurat më të rëndësishme të Partisë Socialiste të Bashkuar të Gjermanisë (SED) në RDGJ dhe mbajti disa funksione politike të larta, përfshirë atë të ministrit të industrisë së rëndë. Në vitet ’50, ra në konflikt me udhëheqësinë dhe u shkarkua, gjë që e çoi më vonë drejt letërsisë.

Romani

“Nata e gjatë” është një roman politik, autobiografik, realist socialist që u botua në vitin 1950 dhe pati dhe disa ribotime të mëvonshme. Në të flitet për rezistencën antifashiste, burgimi në kampet naziste, qëndresa shpirtërore dhe ideologjike

Në shqip

“Nata e gjatë” u përkthye mjeshtërisht nga Pertef Kruja. Romani, me një gjatësi prej 335 faqesh, u botua për herë të parë në vitin 1971 nga Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”. Me një gjuhë të pasur, “Nata e gjatë” solli për lexuesin shqiptar dramën dhe atmosferën e veçantë të një vepre që gërsheton tensionin narrativ me ndjeshmërinë njerëzore.”

Përmbajtje e shkurtër:

“Nata e gjatë” është një roman me ngjyrim autobiografik, i cili përshkruan vuajtjet, dilemat dhe qëndresën e një grupi komunistësh gjermanë të burgosur në një kamp përqendrimi gjatë regjimit nazist. Ngjarjet zhvillohen gjatë një nate të gjatë vendimtare, ku protagonistët – të burgosur politikë – përballen me kërcënime, tortura dhe oferta për bashkëpunim, duke vënë në provë bindjet dhe moralin e tyre.

Romani është shkruar me thellësi psikologjike dhe mbart një frymë të qartë realizmi. Pavarësisht përshkrimit dramatik të dhunës dhe mizorisë naziste, fokusi mbetet tek ndjenja e solidaritetit, ideali dhe qëndrueshmëria morale e të burgosurve.

Rëndësia e romanit

“Nata e gjatë” është një nga romanet e parë të rëndësishëm të letërsisë së RDGJ-së pas luftës.

Ai kontribuoi në ndërtimin e mitit të antifashistit komunist dhe të figurës heroike të qëndresës, të rëndësishme për legjitimitetin moral të shtetit të ri socialist.

Romani ka vlera dokumentare për atmosferën në kampet naziste, por lexohet edhe si një reflektim mbi dinjitetin e njeriut përballë tiranisë.

U përdor si tekst model në shkolla dhe universitete për të edukuar brezat e rinj me frymën antifashiste dhe idealet e socializmit.

Pas “Natës së gjatë”

Pas këtij romani, Zelbman vazhdoi të shkruante ese, kujtime dhe vepra letrare. Ai botoi edhe një trilogji gjysmë-autobiografike që përfshinte:

-Bijtë e ujqërve (Die Söhne der Wölfe, 1966)

-Vëllezërit (Die Brüder, 1969)

-Gëzimi i jetës (Die Heiterkeit des Lebens, 1971)

Këto vepra përshkruajnë zhvillimet historike të Gjermanisë nga Lufta e Parë Botërore deri në ndërtimin e socializmit, herë pas here me tone më introspektive dhe të reflektuara.

Nga Leonard Veizi

Në thellësitë e natës, kur yjet duken si pika shprese në errësirë, lindin shpeshherë shpirtrat që sfidojnë ligjësitë e botës. Këta njerëz nuk gjejnë qetësi në rrugë të shtruara, por ecin mbi majat e thepisura të mendimit, duke thyer pllakat e vjetra dhe duke ndezur dritën e tyre të brendshme.

…Kështu në një fshat të qetë prusian, – në Rëken, të Saksonisë Anhalt që sot i përket territorit gjerman, – më 15 tetor 1844, lindi një djalë që do të përmbyste botën e ideve. Ishte Fridrih Niçe, një mendimtar që nuk iu përmbajt asnjë kufiri, një poet i shpirtit njerëzor që zhytej në thellësitë e ekzistencës për të gjetur të vërteta që bota nuk guxonte t’i shikonte në sy. Jeta e tij ishte një tragjedi, një udhëtim i vetmuar drejt kulmit të dijes, ku shkëlqimi i mendjes u shoqërua me dhimbjen e thellë të shpirtit të tij.

Fillimi

I biri i një prifti luteran, i destinuar fillimisht të ndjekë rrugën e besimit, ai do të shndërrohej në profetin e madh të epokës së dyshimit. Fëmijë i brishtë, por i përthithur nga librat, ai gjeti strehë në gjuhët e lashta dhe në vargjet e poetëve helenë, sikur antikiteti ta kishte zgjedhur si bir të vetin.

Ende pa mbushur 25 vjeç, Niçe u bë profesor në Bazel, duke fituar respektin e filologëve më të shquar të kohës. Por ky njeri i përkulur mbi dorëshkrime të vjetra nuk ishte i destinuar të mbetej thjesht filolog: ai e ndjente se fjala nuk mund të ishte vetëm analizë, por vizion, poezi, flakë. Një zjarr i brendshëm e shtynte të thyente kufijtë e çdo discipline, duke e kthyer filozofinë në një poezi të mendimit dhe në një klithmë të shpirtit.

Vazhdimi

Në veprat e tij ai shpalli me zë të fortë një lajm që tronditi kulturën perëndimore: “Perëndia ka vdekur.” Nuk ishte triumfi i mosbesimit, por britma e një epoke që kishte humbur qendrën e saj. Ai pa zbrazëtinë që lë pas mungesa e besimit dhe pyeti: kush do ta mbajë mbi shpatulla peshën e universit tani? Përgjigjja e tij ishte po aq e rrezikshme sa edhe madhështore: Njeriu i mbi-tejkalueshëm, qenia që guxon të krijojë vetë vlerat e tij, që nuk përkulet para dogmave, por ecën me hapin e krijuesit.

Por ky profet i kohëve të reja nuk jetoi në shkëlqimin e fjalëve të tij. Shëndeti i dobët, dhimbjet, vetmia dhe shpesh një heshtje e akullt nga bota e librave e ndjekën gjatë gjithë jetës. Në vitin 1889, në rrugët e Torinos, ai u thye përfundimisht. Legjenda thotë se kur pa një kalë të rrihej mizorisht, u hodh mbi qafën e tij duke shpërthyer në lot; dhe menjëherë pas kësaj mendja e tij u thye përgjithmonë. Ishte sikur gjithë dhembshuria dhe tragjizmi i botës u grumbulluan brenda tij në atë çast fatal.

Vitet e fundit i kaloi i shuar, nën kujdesin e nënës dhe më pas të motrës së tij, Elisabetës, e cila do të manipulonte më vonë trashëgiminë e tij për qëllime të tjera. Ai u shua më 25 gusht 1900, në Vajmar, në moshën 55 vjeçare – një burrë që kishte përshkruar madhështinë dhe rënien e njeriut, por që nuk pati fatin të jetonte gëzimin e fjalëve të veta.

Ndikimi

Niçe ishte një mendimtar revolucionar, por edhe një figurë komplekse dhe shpesh e keqkuptuar. Ideja e tij për “Vullnetin për Pushtet” dhe koncepti i “Njeriu i Mbi-tejkalueshëm” u morën nga lëvizjet totalitare, veçanërisht nga Nazizmi, për të justifikuar ideologjitë e tyre të dhunshme dhe raciste. Është e rëndësishme të theksohet se vetë Niçe kundërshtonte ashpër antisemitizmin dhe nacionalizmin prusian, duke u larguar nga motra e tij, Elisabeta, për shkak të lidhjeve të saj me këto rryma. Keqinterpretimet e veprës së tij treguan se mendimi i thellë dhe sfidues mund të bëhet një armë në duart e atyre që kërkojnë të justifikojnë veprimet e tyre.

Epilogu

Sot, Niçe mbetet një nga zërat më të fuqishëm të mendimit modern. Fjalët e tij janë njëkohësisht zjarr dhe hije: frymëzim për poetë, udhërrëfim për filozofë, por edhe burim keqinterpretimesh nga ata që kërkuan në to mbështetje për ideologjitë e tyre. Ai është një figurë e pambaruar, që na thërret ende të përballemi me pyetjen më të vështirë: a kemi forcë të jetojmë jetën tonë sikur çdo çast të përsëritej përjetësisht?

Fridrih Niçe – i vetmuar, i sëmurë, i harruar gjallë – u kthye pas vdekjes në një nga mendimtarët më të ndritur dhe njëherësh më të rrezikshëm të kohëve moderne. Një poet i ideve, një tragjedi e gjallë e mendimit.

Më 24 gusht 1954, presidenti i Brazilit Getúlio Vargas, një nga figurat më të rëndësishme politike në historinë braziliane, kryen vetëvrasje në pallatin presidencial Catete në Rio de Janeiro. Vdekja e tij ishte kulmi i një krize politike të thellë që kishte përfshirë vendin, dhe pasojat e saj ndihen në jetën politike të Brazilit edhe sot.

Kush ishte Getúlio Vargas?

Getúlio Vargas ishte një udhëheqës karizmatik dhe populist, i cili ka luajtur një rol qendror në politikën braziliane për më shumë se dy dekada. Ai:

Erdhën në pushtet për herë të parë në vitin 1930, pas një grushti shteti që përmbysi qeverinë federale.

Shërbeu si udhëheqës autoritar nga 1930 deri në 1945, duke shpallur regjimin diktatorial të quajtur Estado Novo.

U detyrua të jepte dorëheqjen në vitin 1945, por u rikthye si president i zgjedhur me votë popullore në vitin 1951.

Vargas ishte i njohur për politikat e tij pro punëtorëve, reformat sociale dhe nacionalizmin ekonomik, si dhe për krijimin e kompanisë shtetërore të naftës Petrobras, qëndrim ky që e vuri shpesh në konflikt me interesat elitare dhe ato ndërkombëtare.

Kriza politike dhe presioni për dorëheqje

Në vitin 1954, qeveria e Vargas po përballej me një krizë politike të thellë:

Ekonomia braziliane po vuante nga inflacioni dhe pakënaqësia publike.

Ishte nën presion të fortë nga ushtria dhe mediat, të cilat e akuzonin për korrupsion dhe përfshirje në atentate politike.

Kriza u intensifikua kur një atentat ndaj gazetarit Carlos Lacerda, kritik i fortë i Vargasit, vrau oficerin e sigurisë së tij. U zbuluan lidhje të dyshimta mes atentatorëve dhe rrethit të brendshëm të presidentit, gjë që shkaktoi tronditje të madhe.

Nën presion të jashtëzakonshëm për të dhënë dorëheqjen – sidomos nga ushtria – Vargas zgjodhi një rrugë tjetër.

Vetëvrasja dhe pasojat e saj

Mëngjesin e 24 gushtit 1954, Getúlio Vargas u qëllua me armë në zemër në dhomën e gjumit të tij në Pallatin Catete. Trupin e gjeti djali i tij, i cili njoftoi menjëherë familjen dhe zyrtarët.

Rreth dy orë më vonë, një letër vetëvrasjeje u gjet dhe u lexua në radion kombëtare. Ajo përfundonte me fjalët:

“Unë largohem nga jeta për të hyrë në histori.”

Letra u bë një manifest emocional, duke e paraqitur vetëvrasjen si një akt sakrifice për popullin brazilian kundër forcave që kërkonin rrëzimin e tij.

Reagimi kombëtar dhe pasardhja

Vdekja e Vargas shkaktoi tronditje dhe revoltë në mbarë Brazilin. Mijëra njerëz dolën në rrugë, duke qarë, protestuar dhe duke i bërë homazhe.

Familja Vargas refuzoi një funeral shtetëror, si një shenjë proteste ndaj mënyrës se si ai ishte shtyrë drejt vetëvrasjes.

Presidenti i ri, João Café Filho, shpalli ditë zie zyrtare kombëtare dhe kërkoi qetësi kombëtare.

Trashëgimia politike

Getúlio Vargas mbetet një nga figurat më të ndërlikuara në historinë politike të Brazilit:

Përkrahësit e tij e kujtojnë si “babai i të varfërve”, mbrojtës i punëtorëve dhe arkitekt i shtetit modern brazilian.

Kundërshtarët e tij e kritikojnë për tendencat autoritare dhe mungesën e llogaridhënies.

Vetëvrasja e tij jo vetëm që ndali përkohësisht krizën politike, por edhe e forcoi imazhin e tij historik si një martir i popullit, duke ndikuar në drejtimin që mori politika braziliane për dekada më pas.

Përgatiti: L.Veizi

Historia tashma e shkrojtur dhe pranuar e tetëdhjet viteve të fundit – që i dha të drejtën morale Sh,B.A. dhe Britanisë madhe për të shkatëruar Rajhun e Tretë -sotë është duke u sulmuar.

Në Nëndorin e vitit 1940 Winston Churchill mbajti një eulogji në Abacinë Westminster gjatë funeralit të Neville Chamberlain, paraardhesit të tij Kryeministër. Ai i foli në mënyrë poetike se si gjykimet politike arrihen. Historija,vazhdoi ai, me flakën e llambes që dridhet u pengua gjatë shtigjeve të së kaluarës, duke provuar të rindërtoi temat e saj, të ringjalli po ekot e saj dhe mirësisht me shkelqimet e zbehta pasionin e ditëve të kaluara.”
Gjashtëdhjet vjet mbas vdekjes tij reputacioni i tij gjindet në qëndër të diskutimeve historis luftërave, diçka që ai do ta kishte shijuar, duke vënë vetvehten përballë të pesë luftërave reale në katër kontinente përpara moshës dyzet e dy vjeçare.
Churchilli për nji kohë te gjatë është urryer nga e majta si kundërshtar i socializmit dhe i komunizmit duke përmbysur edhe grevën e vitit 1926 duke mbështetur perandorinë Britanike me rrethin e saj dhe ne vazhdim. Më vonë një sulm i fuqishëm duke e urryer Churchillin u çfaq nga ultra të djathtë në të dy anët e Atllantikut duke e fajsuar për disa krime të ndryshme. Podcasteri American Daryl Kuper i cili kurrë nuk ka shkrojtur ndonji libër rreth historise nuk i jep rëndësi këtij fakti duke e mënjanuar çështjet e luftës dytë botnore, ndërkaq Tucker Karlson i cili konsiderohet “Historiani më i ndershëm Amerikan”-pretendon se është faji Churchillit shkallëzimi i luftës ndërsa dëshira e Adolf Hitlerit nuk ishte për zgjerimin e saj sidomos mbas invazionit Polonis në Shtatorin e vitit 1939. Simbas Kuperit shefi i “kopukëve”(keq bërësve) i luftës dytë botnore është Churchilli dhe kjo tashma është plotësisht e qartë dhe e sigurt dhe ja kalon çdo të dyshuari të dikurshëm.
Janë një seri problemesh me këte teori të paktën duke u mbështetur anës kronike. Churchilli mori pjesë për herë të parë në qeverin Britanike dy ditë mbasi Nazimi pushtoi Polonin. Megjithatë ky nuk kishte asnji rol në atë kohě në qeveri për të marrë vendime deri ne Maj 1940 ku Gjermania bëri blitzin e saj duke pushtuar Evropën Përëndimore,
Megjithatë rreth dhjetra miljona njerëz kanë shkarkuar kulaçin jo historik të Karlsonit, nderkaq historiani Nazist Anglez David Irving vendosi në tweet, ” I gëzuar se ndodhemi në rrëfimin kryesor por do ishte akoma më mirë të besohej,” ku morën pjesë çerek milioni njerëz ku më tepër se pesëmijë ishin dakord.
Xho Rogan njëri nga podkastet më popullor i cili i ka hapur dyert revizionizmit ekstrem thotë se “Darryl[Kuper] ka shumë nuanca balancuese dhe pikpamje shumë bamirëse në shumë ngjarje të historis,” vërtetsia e të cilës është vetëm nqs e ka kuptimin Nazizëm.
Kuper shënon mbi Tuker Karlson se në çfaqjen e drejtuar se Holokaust hedh poshtë podkastër Jakë Shield i cili pyeti një grup of X për tju përgjigjur pyetjes, “kush ishte njeriu më i ulët i Luftës Dytë Botnore”. U pyetën 136 mije vetë ku 40,3% thanë ishte Churchilli, 25,9% Stalini dhe Adolf Hitler pak më pak se ai i fundit me 25,3%.
Shield nëpermjet postes rishikoi 855 mije njerëz duke drejtuar një hapsirě ku në online Churchilli ishte i urrejtur duke shtuar komentet të tilla si “Djemtë e mirë humbën Luftën e Dytë Botnore”, “Churchilli dëshëronte Luftën”, ” Churchilli është një djall i vërtet” e keshtu vazhdojne këto epitete pafundësisht
Ndërkaq në Britani shumë përfaqesues të së djathtës ekstreme populiste Partia Reformiste ka të njëjtat pikpamje duke e demonizuar Churchillin.
Isa Gribbin një nga kandidatet në zgjedhjet e përgjithëshme ka vendosur në “Të qëndruarët”(një organizat) në websajt se “Britania do të ishte në një gjendje më të mirë sot po ta kishim pranuar ofertěn e Hitlerit për neutralitet….por jo, mentaliteti i shtrëmbëruar i Britanise që vlerëson nocione të çuditëshme shikon moralin internacional më tepër se sa të intresohet për popullin e tij.” Më vonë shton, “Në Britani ne duhet largojm kultin e keq të Churchillit dhe të njohim dy direktiva dhe strategjin ushtarakae ku ai ishte i tmerrëshëm.”
Zëdhënësi zyrtar i Reformizmit i dyfishoi këto komente duke folur mjaft ironikisht në Jewish Kronik duke thënë se ishin “shkruar me një sy të pa përshtatshëm prespektive e vertetësi”.
Pse atehere ekstremizmi i djathtë ka vënë në shinjestër Churchillin?
Me terma të thjeshta mund të themi se qellimi i tij praktik dhe principet si udhëheqës i Botës Përëndimore në mënyrë direkte kundërshtoi tendosjen e rrymës izocionaliste si në Britani ashtu edhe në Amerikë. Sot projekti i revizionizmit përshkruan pikpamjet në lidhje me Irakun, Afganistanin dhe duke u kthyer nëpërmjet historise mbrapa konsideron Iranin dhe denuncon ndërhyrjen e të kaluarës. Ata e kritikojnë Churchillin(duke mos përjashtuar Franklin Rusvelt) për shkallëzimin e konfliktit me Hitlerin duke e detyruar atë të përballoi tiranët e sotëm agresiv. Është një pjesë e besimit humbur në stabilizimin e institucioneve në të dy anët e Atllantikut të cilat pranuan historině e shkruar në tetedhjetë vjetët e fundit duke i dhënë të drejtë morale Sh.B.A dhe Mbretnis Bashkuar të luftoi kundër Rahut Tretë dhe ta shkatëroj atë- tashti kjo teori ose veprim është në sulm. Ky revisionism i ri ka lindur se gjeneracioni i vjetër po vdes dhe sakrificat e tyre po diskutohen në vënd që të jenë pjesë e realitetit. Eshtë një domosdoshmeri e pafat të meresh me këtë histori të errët dhe shpesh të urryer revizioniste dhe pa aftësia e tyre për të fituar dhe për të bindur ndonje nga qindra historian të Luftës Dytë Botnore, argumentat e tyre, sikurse egzistojnë nuk mund të mbijetojnë në kontakt me realitetin e rekordeve historike.
Është plotësisht e vërtetëse Churchilli ishte instrument në kabinetin e luftes në përkujdesje mos të arrij një paqe me Hitlerin. Vendimimi u morr në më pak se nëntë çështjeve të diskutuara brënda katër ditëve midis 25 dhe 28 Maj 1940. Sikur është thënë se një armatë e vogël anijesh u largua për tu evokuar nga forca ekspedite Britanike duke lënë plazhet e Dunkirk e duke u kthyer në Britani.
Për këtë e urrej shumë Churchillin, “Kuperi i thotë Karlsonit, është kjo arsyeja që ai e vazhdoi luftën kur nuk kishte asnje shpresë se e fitonte. Ai skishte asnje mënyrë për tu kthyer mbrapa e për të luftuar këtë luftë. “Gjithçka që kishte ishin bombardierët pothuajse në rankun e terrorizmit.” Diçka më tepër se kjo porsa Hitleri prishi traktatin me Rusinë dhe e invadoi në Qershor 1941 Churchilli lidhi menjëherë një kauzë të përbashkët me Stalinin kundrejt Gjermanis Naziste. Ja vlen të merren në konsideratë se çfarë do kishte ndodhur në qoftese nuk do ishte vendosur ky urdhër. Në qoftëse Britania do kishte qëndruar neutrale në Perëndim dhe do ishte përmbajtur në bombardimin e Gjermanis, Hitleri do kishte aftësin për ta koncentruar gjithe maqinën e tij ushtarake (Luftwaffe) kundrejt Rusisë. Në të vërtetë ai u detyrua 30% të asaj maqinerie ti drejtonte kundrejt bombardierët të Churchillit.
Sikur te kishin qëndruar neutral pëpara Hitlerit do të thotë se 5,000 mije aeroplana dhe 7000 tankse dhe 51 miljon palë çizme dhe një seri ndihmash të tjera të pa llogaritura nuk do ti shkonin Sovjetikëve. Ndërkaq edhe invasioni në Normandi nuk duhej ndërsa Gjermanët po luftonin në Bjellorusi.
Ky fenomen është plotěsisht i qarte: Ndërsa Hitleri ose Stalini përballeshin me gjithë Europën nga Minsku në Paris bota duke përfshirë Amerikën do të ishte në një pozicjon më te keq se Churchilli dhe Rosvelti ndihmuan për ta zgjidhur në vitin 1945.
Ne përmbledjen e tij ne fjalimin e mbajtur në Katedralen Abey ne Westminster Churchilli thotë se vetem nën drejtimin e koshiencës tij njeriu duhet të ecë mburoja e vetme e kujtesës tij duke u mbështetur në ndershmëri dhe sinqeritet në veprimet po të tija.. Është plotësisht pa maturi për të ecur pa këtë mburojë, sepse shpesh herë mund të dështojmë përpara shpresës dhe kalkulimeve: por duke pasur këtë princip fati luan rolin e tij por ne ecim gjithmonë në shkallën e nderit.”
Megjithëse përpjekjet e mëdha të kritikuesve të tij Churchilli vazhdon marshimin e tij. Ai qëndron duke e shikuar rregullin botëror dhe si kjo botë ndeshet me të tjera gjëra njëkohësisht me ekstremizmin e djathtë influenca e të cilit perhapet duke krijuar reziqe të reja.

Andrew Roberts autor i librit “Churchill: Ecën me fatin.” Ai është antar i dhomës Lordëve.
Marre nga WSJ datë 6/7 Gusht 2025
Botim e Shtunë/ e Diel

Përkthyer Abdyl Ali Koprëncka

20W 84.

New York 17 Gusht 2025

21 gusht 1831

Më 21 gusht 1831, në Southampton County, Virxhinia, shpërtheu një nga kryengritjet më të njohura dhe më të përgjakshme të skllevërve në historinë e SHBA-së. Udhëheqës i saj ishte Nat Turner, një skllav afro-amerikan i cili ishte gjithashtu predikues fetar dhe i njohur për vizionet mistike që ai i interpretonte si shenja të Zotit.

Organizuesi

Turner besonte se ishte i dërguar për të udhëhequr bashkëvuajtësit e tij drejt lirisë. Ai organizoi fshehurazi një grup prej disa dhjetëra skllevërish, të cilët natën e 21 gushtit nisën sulmet kundër pronarëve të bardhë. Kryengritësit vranë rreth 55 deri në 60 persona të bardhë, përfshirë burra, gra dhe fëmijë, duke përhapur frikë të madhe në gjithë Virxhinian.

Kryengritja zgjati dy ditë. Më pas ajo u shtyp me dhunë nga milicia dhe vullnetarë të armatosur. Rreth 100 deri në 120 skllevër u vranë në hakmarrje, shumë prej tyre pa qenë pjesëmarrës në rebelim.

Nat Turner u fsheh për rreth gjashtë javë, por më pas u kap. Ai u gjykua dhe u ekzekutua me varje më 11 nëntor 1831.

Pasojat

Kryengritja tronditi shoqërinë amerikane, sidomos shtetet jugore. Autoritetet miratuan ligje edhe më të ashpra që kufizonin lirinë e skllevërve dhe madje edhe të zezakëve të lirë.

U ndaluan predikimet dhe mbledhjet fetare të zezakëve pa praninë e të bardhëve.

Ngjarja thelloi frikën e një kryengritjeje të përgjithshme dhe forcoi sistemin e skllavërisë, por njëkohësisht u bë një simbol frymëzues për lëvizjet abolicioniste në veri.

Përgatiti: L.Vezi

Një nga figurat më të shquara të ekranit italian, Pippo Baudo, është ndarë nga jeta sot në moshën 89-vjeçare, duke lënë pas një trashëgimi të jashtëzakonshme suksesi, pasioni dhe përkushtimi ndaj artit dhe publikut italian – dhe jo vetëm.

Për më shumë se gjashtë dekada, Baudo mbeti një figurë qendrore në botën e spektaklit, duke thyer rekorde dhe krijuar momente të paharrueshme për publikun. Ai mbahet mend veçanërisht për drejtimin e Festivalit të Sanremos plot 13 herë dhe për zbulimin e shumë talenteve të reja që më pas do të bëheshin emra të njohur.

Lindur më 7 qershor 1936 në Siçili, ai fillimisht ndoqi dëshirën e prindërve duke u diplomuar në Jurisprudencë, por pasioni i tij i vërtetë ishte skena. U ngjit për herë të parë në skenë në vitin 1959 në konkursin muzikor “La conchiglia d’oro” në Palermo. Pas disa përpjekjesh dhe audicionesh, në herën e katërt arriti të sigurojë vendin e tij në botën e televizionit.

Në vitin 1966 pati një kthesë të madhe në karrierën e tij, kur iu besua drejtimi i një kuizi muzikor, i cili u kthye shpejt në një program shumë të ndjekur. Vetëm dy vjet më pas, ai do të shfaqej në skenën e Sanremos për herë të parë, duke nisur kështu një lidhje të gjatë me këtë festival.

Në vitin 1987, Baudo largohet nga RAI dhe kalon në Mediaset, pas një ftese të drejtpërdrejtë nga Silvio Berlusconi. Në vitin 2002 rikthehet fuqishëm në drejtimin e Sanremos, më pas në 2005 drejton “Domenica In” dhe në 2007 rikthehet sërish në Sanremo, këtë herë përkrah Michelle Hunziker dhe më pas edhe me Piero Chiambretti, Bianca Guaccero e Andrea Osvart. Edhe në moshën 80-vjeçare, ai nuk u tërhoq – duke vazhduar të drejtojë “Domenica In”, i lidhur fort me botën e spektaklit që aq shumë e donte.

Edhe pse mosha përparonte, Pippo Baudo nuk e ndiente veten gati për të lënë skenën. Ai do të kujtohet si një figurë ikonike që frymëzoi breza të tërë dhe që e bëri televizionin italian më të pasur dhe më të dashur për publikun./kb

16 gusht 1920 – Lindja e shkrimtarit

Nga Leonard Veizi

Në fytyrën e tij, rrudhat nuk ishin vetëm shenja moshe, por harta e netëve të gjata dhe mëngjeseve pa gjumë. Në dorën e djathtë mbante gjithmonë një cigare të gjysmëdjegur, në të majtën, një gotë me diçka të fortë. Dhe mes tyre, fletoret ku derdhte jetën, pa asnjë filtër, pa frikë nga e vërteta. Çarls Bukovski nuk e shkroi letërsinë për t’u dukur i madh, por për të mos u mbytur…

…”Bukë dhe sallam” – kaq e thjeshtë tingëllon, por kaq thellë më mahniti kjo vepër e Bukovskit. Në mes të erës së tij të papërpunuar, cinizmit të butë dhe poetikës së rrugës, gjeta një ndershmëri që pak shkrimtarë guxojnë ta shfaqin. Ai nuk e zbukuron jetën, nuk i fsheh plagët, por i vendos mbi tavolinë, pranë një gotë birre dhe një cigareje gjysmë të fikur. E prej andej, rrugëtimi më çoi në të tjera vëllime të tij, ku çdo faqe është një grusht i lehtë në stomak dhe një përkëdhelje e heshtur mbi shpatull në të njëjtën kohë.

Fillimet

Më 16 gusht 1920, në Andernah të Gjermanisë, erdhi në jetë Heinrih Çarls Bukovski, njeriu që do të bëhej një nga zërat më të pazëvendësueshëm e më njerëzorë të letërsisë amerikane. Ende foshnjë, fati e shkul nga brigjet e Rinit dhe e hodhi në tokën e Shteteve të Bashkuara, ku ai do të rritej në një qoshe të varfër të Los Anxhelesit. Ky qytet, njëherësh i ndriçuar dhe i mbytur në hije, do të bëhej qarkullimi i gjakut të veprës së tij: i nxehtë, i trazuar, i gjallë.

Bukovski nuk ishte thjesht shkrimtar; ai ishte kronisti i plagëve të jetës, poeti i përditshmërisë së vrazhdë, i tavernave të mbytura në tym, i dashurive që digjeshin shpejt e shuheshin më shpejt, i vetmisë që rri si hije e ftohtë mbi shpinë. Stili i tij nuk pranonte maska: fjalë të zhveshura, të çiltra, të ngopura me sinqeritet brutal dhe ironi therëse që nuk kursente as vetveten. Në çdo fjali gumëzhinte bota e rrugëve, e etjes, e humbjeve – një poezi e gjallë, e palyruar.

Shkrimtari i rrugës

I rritur jashtë mureve të akademisë, ai u formua mes rrugëve, punëve të rënda, bodrumeve ku nata kishte më shumë orë se dita. Ai shkroi siç jetoi: drejt e në zemër të errësirës, aty ku të tjerët besonin se nuk kishte vend për poezi. Nga ky univers lindën poezitë e tij, tregimet dhe romanet – një rrëfim i gjatë e i pandërprerë. Ndër to shquhen “Posta” (1971), një roman me frymë autobiografike mbi vitet e tij si punonjës postar, dhe “Gratë” (1978), një eksplorim i hapur e i trazuar i marrëdhënieve të tij me botën femërore.

Gjatë jetës së tij, Bukovski mori pak vëmendje nga kritikët në Shtetet e Bashkuara, por u prit më mirë në Evropën Perëndimore, veçanërisht në Mbretërinë e Bashkuar, e sidomos në Gjermani, ku lindi. Që nga vdekja e tij në mars të vitit 1994, Bukowski ka qenë subjekt i një numri artikujsh dhe librash kritikë si për jetën ashtu edhe për shkrimet e tij.

Ndikimi

Por ndikimi i Bukovskit tejkaloi kufijtë e letërsisë. Ai e rrëzoi idenë e shkrimtarit si një figurë të largët e të idealizuar, duke u bërë simbol i romantikës së të papërshtaturve dhe i rebelëve pa kauzë të lehtë. Më 9 mars 1994, ai u largua nga kjo botë, por la pas një trashëgimi të gjallë, të pangjyrëruar nga koha.

Në çdo varg të tij, ndihet pulsi i njeriut që, përballë mjerimit dhe vetmisë, guxoi të bënte art nga pluhuri i jetës. Ai na la si testament bindjen e thjeshtë por të fuqishme: poezia gjendet kudo – edhe në qoshet më të errëta të ekzistencës.

Është ndarë nga jeta në moshën 79-vjeçare inxhinieri dhe ish-i burgosuri politik, Saimir Maloku, një ndër zërat më të fortë të rezistencës ndaj diktaturës komuniste në Shqipëri.

Maloku ishte një student i shkëlqyer dhe një profesionist i dalluar në fushën e inxhinierisë, por u dënua padrejtësisht me 9 vite burg nga regjimi, pas një gjyqi të fabrikuar dhe nën akuza absurde si “spiunazh” dhe “bashkëpunim me agjentura të huaja”.

Ai kaloi vite të tëra në burgjet famëkeqe të Burrelit dhe Spaçit, ku ndau vuajtjet me figura të njohura të si Dom Simon Jubani, At Zef Pllumi dhe Kardinal Ernest Simoni.

“Saimir Maloku është dëshmi e gjallë e dhunës së diktaturës dhe një simbol i guximit për të mbrojtur të vërtetën dhe dinjitetin njerëzor,” u shpreh Besim Ndregjoni, kryetar i Unionit Mbarëkombëtar për Integrimin e të Burgosurve dhe të Përndjekurve Politikë të Shqipërisë.

Pavarësisht vuajtjeve të mëdha, Maloku mbeti një qytetar i angazhuar dhe një zë i palëkundur për lirinë e shprehjes dhe të medias gjatë periudhës së tranzicionit demokratik të vendit.

Ai do të kujtohet si një intelektual me integritet të lartë, një profesionist i përkushtuar dhe një simbol i qëndresës qytetare përballë dhunës totalitare./kb

Kur Jensen Huang, shefi ekzekutiv 62-vjeçar i Nvidia shfaqet me xhaketën e lëkurës para një publiku, është e vështirë të përfytyrosh djaloshin imcak me flokë të errët në shkollën fillore që lante pjata e tualete në një shkollë me konvikt në Kentaki për fëmijët problematikë, ku kishte përfunduar gabimisht. I dërguar nga Azia në SHBA nga prindërit kur ishte 10 vjeç, bashkë me vëllanë dhe pa ditur asnjë fjalë anglisht, Huang u regjistrua në Oneida Baptist Institute nën kujdesin e të afërmve që besonin se ishte një shkollë prestigjioze dhe jo religjioze, shkruan Il Corriere della Sera.

Ajo përvojë i mësoi durimin që ishte thelbësor për të përmbushur ëndrrën amerikane, një mundësi që tanimë politikat e Shtëpisë së Bardhë kërcënojnë ta tkurrin. Huang drejton sot kompaninë publike më të vlefshme, me mbi 4,4 trilionë dollarë dhe është një nga figurat më me ndikim në teknologji. Me mikroçipet e avancuara, Nvidia po kontribuon në revolucionin e Inteligjencës Artificiale duke e bërë një nga personat më të pasur të planetit, me vlerë 158 miliardë dollarë.

Fëmijëria e tij ishte e larmishme. Lindi në vitin 1963 në Tajvan në një familje të shtresës së mesme. I ati ishte inxhinier kimik në një rafineri nafte, kurse e ëma mësuese. Në moshën 5-vjeçare, u zhvendos në Bangkok me familjen për shkak të punës së të atit. Qëndroi atje për katër vite pasi në 1973, pas një udhëtimi pune në Nju-Jork, i ati vendosi t’i dërgonte fëmijët te kushërinjtë emigrantë në Uashington. Në Kentaki, veç pastrimit të përditshëm të tualeteve të shkollës, Huang mësoi të luante ping pong.

Dy vite më vonë, edhe prindërit e tij emigruan në SHBA duke u vendosur në Oregon dhe iu bashkuan edhe fëmijët. Huang doli shkëlqyer me mësime në Aloha High School sa kapërceu dy klasa. Ai shkëlqeu në matematikë, shkenca kompjuterike, shkencë dhe ping pong ku u rendit në listën kombëtare. Për të fituar degën në inxhinieri elektrike, shkoi në Oregon State University pasi tarifa ishte e përballueshme.

Ndërsa gjatë ditës punonte si dizenjues çipesh në AMD në Luginën e Silikonit, Huang ndiqte shkollën e natës për programin master në inxhinieri elektrike në Stanford. Ai u zhvendos te konkurrenti LSI Logic ku u njoh me dy inxhinierë të tjerë, Chris Malachoësky dhe Curtis Priem.

Pika e kthesës ishte viti 1993: ata themeluan Nvidia me një kapital me vetëm 600 dollarë, ku secili kishte kontribuar me 200. Nuk kishte garazh si Steve Jobs e të tjerë. Ata folën për një plan biznesi në një restorant ku Huang kishte punuar ndërsa studionte. Ishte më qetë sesa në shtëpi dhe kafeja nuk kushtonte.

Kompania u quajt fillimisht Nvision, por Huang e ndryshoi në Nvidia më vonë, shprehja latine për zilinë pasi Priem donte që konkurrentët “të plasnin nga zilia”. Vizioni ishte të dizenjonin çipe grafikash për lojërat kompjuterike. Kompania u bë publike në 199, por njihej vetëm nga adhuruesit e lojërave dhe ekspertët. Fama erdhi kur Huang kuptoi se kapaciteti paralel i përpunimit të GPU lidhet me Inteligjencën Artificiale. Në qershor 2024, Nvidia arriti në 3 trilionë dollarë për herë të parë. një vit më vonë, kaloi 4 trilionë.

Huang e përmend këtë edhe në profilin e tij në LinkedIn. Ai e di se Nvidia po ndryshon rrënjësisht përpunimin e të dhënave dhe çfarë mund të bëjnë kompjuterët. Përparimi i radhës do të ishte kombinimi i GPU-ve me kompjuterin kuantik. Revolucioni i ri industrial ka nisur. Tani nuk ka rëndësi që Nvidia do t’u paguajë SHBA-ve 15% të eksportit të shitjeve të çipeve të saj në Kinë, sipas marrëveshjes me presidentin Trump./kb

11 gusht 1956 – Artisti i njohur amerikan, Xhekson Polok, humbi jetën në moshën 44-vjeçare.

Nga Leonard Veizi

Në një natë gushti të vitit 1956, një makinë humbi kontrollin në një rrugë të lagur nga vesa e mbrëmjes dhe me të, bota humbi një nga forcat më të papërsëritshme të artit modern. Xhekson Polok, i konsideruar nga shumë si artisti që “pikturoi kaosin”, u shua në mënyrë tragjike në moshën 44-vjeçare. Por zjarri që ai ndezi në botën e artit nuk është shuar kurrë…

…Polok nuk ishte thjesht një piktor; ai ishte një shpërthim emocional i mishëruar në ngjyrë. Ai nuk e vizatonte botën, ai e ndjente atë – dhe këtë ndjesi e hidhte drejt e mbi telajo. Ishte ai që përmbysi rregullat e pikturës perëndimore dhe i dha formë një revolucioni vizual që sot njihet si Ekspresionizmi Abstrakt.

Rrënjët e thella

I lindur në Kodi, në shtetin Uajoming, në vitin 1912, Polok u rrit në zemrën e Perëndimit amerikan – një peizazh i ashpër, i hapur dhe shpirtërisht i ngarkuar, i cili la gjurmë të pashlyeshme në ndjeshmërinë e tij krijuese. Ai studioi në Nju Jork, ku u ndikua nga artistë si Tomas Hart Benton, por shpejt u largua nga temat tradicionale për të ndjekur një rrugë krejt personale.

Në fund të viteve ’40, Polok nisi eksperimentimin me atë që do të bëhej marka e tij dalluese: teknika e derdhjes së bojës. Në vend të furçës klasike, ai përdorte shkopinj, spatula, thika, madje edhe duart, për të hedhur ngjyrën mbi telajo të shtrira në dysheme. Piktura nuk ishte më një akt përshkrimi, por një ritual – një vallëzim mes trupit të artistit dhe përmasës së artit.

Pikturimi si akt ekzistence

Vepra e Polokut nuk kishte një subjekt të qartë – sepse qëllimi i tij nuk ishte të tregonte një histori, por të kapte energjinë e momentit. Ai krijoi vepra që nuk përshkruheshin, por përjetoheshin. “Ritmi i Vjeshtës” dhe “Shtyllat Blu” janë shembuj të një arti që mbart tensionin mes kaosit dhe kontrollit, mes spontaneitetit dhe qëllimit.

Në këto punë, shikuesi nuk shikon një objekt, por përballet me procesin vetë. Çdo stërpikje, çdo vijë, çdo rrëshqitje është dëshmi e një ndërveprimi të gjallë midis artistit dhe telajos – një gjuhë e re, e pashkruar, por jashtëzakonisht e ndjerë.

Një jetë e trazuar

Polok ishte një shpirt i trazuar, i ndjeshëm, rebel dhe i papërmbajtshëm. Lufta e tij me alkoolizmin dhe ankthi shpirtëror ishte po aq e thellë sa edhe arti që krijonte. Aksidenti automobilistik që i mori jetën në moshë të re ndodhi në kulmin e karrierës së tij, një ndalesë e dhunshme për një zë artistik që sapo kishte filluar të buçiste me gjithë fuqinë.

Por ndikimi i tij vazhdon të rritet. Ai nuk ishte vetëm pionier i një stili; ai ishte kthesa vetë. Përmes veprës së tij, Shtetet e Bashkuara të Amerikës dolën për herë të parë si qendra e re e artit modern botëror, duke e zhvendosur peshën nga Parisi në Nju Jork.

Ikona e modernizmit të çliruar

Sot, Polok njihet si një ndër artistët më të rëndësishëm të shekullit XX. Ai është frymëzim për breza të tërë artistësh që kërkojnë të çlirojnë formën, ndjesinë dhe identitetin përmes veprës së tyre. Mbi gjithçka, ai na la një mësim të thjeshtë dhe brutal: arti nuk është dekor, por shpërthim; nuk është për të kënaqur syrin, por për të trazuar shpirtin. “Energjia e bërë e dukshme”, e quajti njëherë një kritik arti. Po, kjo ishte ajo që Polok bëri – e ktheu energjinë, kaosin, brendësinë e njeriut, në diçka të dukshme.

Nga Leonard Veizi

Në historinë e letërsisë moderne, pak figura shfaqen me një kontrast kaq të fortë mes heshtjes së dhunshme dhe fjalës së lirë si Jozef Brodski. Poet rus, hebre, emigrant dhe përfundimisht shtetas amerikan, ai mbetet një nga zërat më të veçantë të shekullit XX – i përndjekur në atdheun e tij për shkak të poezisë dhe i përqafuar në Perëndim si simbol i lirisë së mendimit.

Lindi më 24 maj 1940 në Leningrad, në një familje modeste hebreje. Qyteti i mbijetuar nga rrethimi nazist do të linte në shpirtin e tij ndjesinë e brishtësisë njerëzore dhe një vetëdije të përhershme mbi jetën në buzë të absurdit. Braktisi shkollën në moshën 15-vjeçare dhe punoi në morg, në fabrika, në ekspedita gjeologjike – ndërsa lexonte në mënyrë të babëzitur Fjodor Dostojevskin, Xhon Donin, Çesllav Milloshin dhe filozofët perëndimorë. Ishte një autodidakt i pasionuar, një shpirt që nuk i përshtatej asnjë kalibri shtetëror.

Kur nisi të shkruante poezi, nuk i kërkoi leje askujt. Dhe për këtë arsye, e dënuan.

Në vitin 1964, autoritetet sovjetike e arrestuan dhe e shpallën “parazit social”, meqë nuk kishte një punë të njohur nga shteti. Procesi i tij gjyqësor – absurd dhe grotesk – u kthye në një simbol të rezistencës shpirtërore. “Kush ju ka dhënë të drejtën të jeni poet?”, e pyeti gjykatësi. “Askush. Po ju, kush ju ka dhënë të drejtën të jeni gjykatës?”, qe përgjigjja e tij e paharruar.

U dënua me pesë vjet internim në veri të Arktikut, në fshatin Norenskaja, ku priste dru dhe ruante bagëti. Jetonte mes akullit, me libra që ia dërgonin fshehur miqtë, dhe me poezi që i shkruante në mendje për të mos i humbur. Falë ndërhyrjes së intelektualëve perëndimorë, mes tyre Zhan-Pol Sartri dhe U. H. Odeni, dënimi iu reduktua dhe u lirua pas 18 muajsh.

Por liria nuk zgjati shumë. Në vitin 1972, regjimi sovjetik e dëboi përgjithmonë nga vendi. Nga aeroporti i Moskës u dërgua në Vjenë me vetëm dy valixhe dhe një shpirt të nxjerrë nga rrënjët. U vendos në Shtetet e Bashkuara, ku nisi një jetë të re si pedagog në Universitetin “Kolumbia”, në “Jeil” dhe më pas në Universitetin e Miçiganit.

Amerika e priti si poet, por ai do të mbetej përherë një “njeri në mërgim”. Ai e bëri gjuhën angleze shtëpinë e tij të re dhe e përdori me një mjeshtëri të jashtëzakonshme, duke u kthyer në një ndër të paktët poetë që shkroi në dy gjuhë – rusisht dhe anglisht – me thellësi të barabartë.

Në vitin 1987, Jozef Brodski fitoi Çmimin Nobel për Letërsi, me motivacionin për “fjalën që tejkalon kufijtë politikë dhe gjuhësorë, duke mbartur intensitetin e mendimit dhe të përvojës njerëzore”. Katër vjet më vonë, Shtetet e Bashkuara e shpallën Poet Laureat Kombëtar.

Veprat e tij më të njohura përfshijnë Një pjesë e të folurit, Më pak se një (një përmbledhje esesh brilante), Për Uranian, si dhe Shenja e ujit, një ese-poemë për qytetin e Venecias, ku Brodski gjeti një pasqyrim të vetes: një qytet në ujëra, poet në zhvendosje.

Vdiq më 28 janar 1996, në moshën 55-vjeçare, në Nju Jork. U varros në Venecia, në ishullin e heshtur të Shën Mikelit, aty ku prehen Ezra Paundi dhe Igor Stravinski – të tjerë të mërguar nga vendlindja, por të përjetësuar në art.

Jozef Brodski nuk ishte thjesht një poet. Ishte një ndërgjegje që s’u përkul. Një mendje që e jetoi internimin si formë lirie dhe lirinë si një përvojë të thellë morale. Për të, poezia nuk ishte stoli, por mbijetesa e shpirtit përballë aparateve të shtypjes. Dhe pikërisht për këtë, ai mbetet sot një ndër zërat më të domosdoshëm në kohët tona gjithnjë e më të pavend.

Nga Leonard Veizi

Ka aktorë që bëhen legjenda me role kryesore dhe ka të tjerë, si Dario Llukaçi, që hyjnë në panteonin e artit duke i dhënë shpirt figurave dytësore. Me një frazë të vetme, ai mbetet i pashlyeshëm në kujtesën kolektive. “Shershe la fam”, apo siç njihet në orgjinal “Cherchez la femme”, fraza e Dario Llukaçit si shoferi i taksisë në filmin epope “Kapedani”, ishte e mjaftueshme për ta gdhendur emrin e tij në historinë e kinematografisë shqiptare. Ai shkriu humorin, karizmën dhe një theks unik, duke sjellë në jetë personazhe të thella, qofshin ato edhe për pak minuta në ekran…

…Në filmin “Kapedani”, Dario Llukaçi, shfaqet në pak minuta, por lë gjurmë të përjetshme.

— “Shershe la fam”

— Urdhëro?

— “Shershe la fam”, që do të thotë se sebepi i sherrit është fëmra.

— Tamam ashtu është, pikës i ke rënë!

— Napolon Bonoparti, sa herë që grindeshin dy veta, thoshte: “Shershe la fam”. Që do të thotë se sebepi i sherrit është fëmra.

— Bravo o qoftë, kot nuk i kanë thënë njeri i madh!

— I kishte shumë zët femrat që mbaheshin veten për të ditura. Edhe unë i kam zët gratë. Kemi një shefe ne që na e mori shpirtin.

— I ziu ti. Eh, edhe ne kemi një kryetare… Prandaj kam ardhur të ankohem në Komitetin e Partisë te shoku Rropi.

Por taksisti, si të gjithë meshkujt, urrente shefen – që me siguri me mustaqe dhe sjellje aspak feminile – ua nxinte jetën shoferëve. Por një zockë, që mund të bëhej shefja e tij në perspektivë, e kishte “hallall”…

Fillimet

Dario Llukaçi lindi më 1 gusht 1925 në Rijeka të Kroacisë së sotme. Në vitin 1930, familja e tij u zhvendos në Shqipëri, duke nisur aty kapitullin e një jete të re. Fillimisht punoi si mekanik dhe saldator, por pasioni për skenën ishte më i fortë se çdo profesion teknik.

Hapat e parë në art i hodhi në Teatrin e Estradës së Tiranës, ku u bë pjesë e brezit themelues të kësaj trupe. Talenti i tij për humorin, loja natyrale dhe përqafimi i karaktereve të zakonshme, por thellësisht njerëzore, e bënë shpejt të njohur.

Aktori me zë, theks e shpirt të veçantë

Ajo që e veçonte Llukaçin nuk ishte vetëm ekspresiviteti i tij i ngrohtë apo batutat e qeshura, por aftësia për të imituar zëra dhe thekse të huaja, një tipar pothuajse i rrallë për aktorët e kohës. Kjo e bënte të përshtatshëm për personazhe që sillnin një ngjyrë të re në ekran – figura dytësore që, në duart e tij, merrnin jetë të plotë.

Po aq mbreselenëse është dhe dialogu i tij tek filmi “Shtigjet e luftes”

-Telefonojini zotit Jani Ferra.

-E çfare t’i them?

-Të vije sa me shpejt këtu

-Pronto, 375-sa. Zoti Jani, jam Paçeli. Ejani sa me shpejt. Ju pret koloneli

-Grazie signor Paçeli

-Prego, prego ma cosa fate adesso. Ma io sono persona perbene

Galeria e roleve

Nëse do të donim të rendisnim disa nga rolet që e përjetësuan Dario Llukaçin në kujtesën tonë kolektive, do të përmendnim:

-Shoferi i taksisë në “Kapedani” (1972),

-Oficeri italian në “Debatik” (1961),

-Paçeli, në “Shtigje të luftës” – (1974)

-Doktori në “Kur hiqen maskat” (1975),

-Dirigjenti në “Tela mbi violinë” (1987).

-Rolet e tij në filma si “Vajzat me kordele të kuqe”, “Përtej mureve të gurta”, “Koha nuk pret”, “Estrada në ekran”, “Odiseja e tifozëve”.

Edhe pse kurrë nuk mori rolin kryesor në ndonjë film, figura e tij mbeti simbolike. Ai ishte aktori që nuk kishte nevojë për shumë skena që të kujtohej.

Kujtesa artistike

Dario Llukaçi ishte një aktor karakteri — nga ata që e mbajnë në këmbë një shfaqje apo film pa pasur nevojë të jenë në qendër. Ai përfaqëson një brez artistësh të përkushtuar, të përulur dhe të palodhur, që kontribuuan në ndërtimin e identitetit të kinematografisë shqiptare pa zhurmë dhe pa kërkuar lavdi.

Aktorët si ai na kujtojnë se arti i vërtetë ndodh në detaj, në një gjest, në një fjalë, në një pamje që zgjat pak, por që mbetet përgjithmonë.

Epilogu

“Shershe la fam” nuk ishte thjesht një batutë e rastësishme. Ishte mënyra e Dario Llukaçit për të hyrë në panteonin e aktorëve të dashur shqiptarë. Një fjalë e vetme, një rol i vogël, por një shpirt i madh që i dha jetë ekranit.

Dario Llukaçi është dëshmia që ndonjëherë, madhështia ndodh në hije, atje ku pak sy shikojnë, por shumë zemra ndjejnë.

Nga Leonard Veizi

Në panteonin e artit të kinemasë, ka aktorë që thjesht luajnë një rol, dhe ka artistë që e transformojnë atë, duke e shkrirë veten deri në thellësitë e shpirtit njerëzor. Dustin Hoffman është një prej këtyre të fundit. Me një karrierë që shtrihet përtej gjysmë shekulli, ai sfidoi pamjen e yllit tradicional të Hollivudit, duke ndërtuar një reputacion si mishërimi i antiheroit, njeriut të zakonshëm me të gjitha brishtësinë, tensionin e brendshëm dhe kompleksitetin e thellë që e bën një personazh të vërtetë. Nëpërmjet rolit, ai shndërroi të zakonshmen në art, duke na dëshmuar se fuqia e një aktori nuk qëndron te bukuria apo fiziku, por te shpirti që arrin të përçojë.

Nga pianoja në skenë

Më 8 gusht 1937, në Los Anxhelos, lindi Dustin Lee Hoffman, një djalë nga një familje hebreje me origjinë nga Ukraina dhe Rumania. Prindërit e tij e nxitën fillimisht drejt muzikës klasike, duke e orientuar të bëhej pianist koncertesh. Por, pas një shkëputjeje nga kolegji, rruga e tij u nda, duke marrë kthesën artistike. Ai vendosi të ndjekë aktrimin, duke studiuar në Pasadena Playhouse dhe më vonë në shkollën e famshme të aktrimit në Nju Jork, Actors Studio, ku u zhyt në metodën revolucionare të Lee Strasberg. Këtu, brenda mureve të kësaj shkolle, nisi të formësohej artisti që do të sfidonte konvencionet.

Roli që ndryshoi gjithçka

Pas disa roleve të vogla në teatër dhe televizion, ylli i Hoffman u ndez fuqishëm me filmin The Graduate (1967). Ai luajti rolin e Benjamin Braddock, një i ri i hutuar që bie në një lidhje të ndaluar me gruan e moshuar të një miku të familjes. Ky personazh ishte një kundërshtim i plotë me modelin e aktorit hollivudian të kohës: Hoffman nuk ishte i gjatë, as muskuloz, as me fytyrë klasike për një yll. Megjithatë, ishte pikërisht intensiteti emocional dhe inteligjenca e brendshme e interpretimit të tij që ishin befasuese. Filmi u kthye në një fenomen kulturor dhe e bëri Hoffman një emër të madh, një zë të ri për brezin e viteve ’60.

Rrugëtimi i artë

Pas The Graduate, Dustin Hoffman ndërtoi një karrierë të jashtëzakonshme duke zgjedhur role sfiduese, që shmangnin klishetë dhe thellonin psikologjinë e personazhit. Ai gjithmonë ishte në kërkim të njerëzve të thjeshtë, me plagë të dukshme ose të fshehura, që përfaqësonin njeriun e zakonshëm në një botë kaotike. Ai nuk ishte një yll që imponohej mbi personazhin, por zhdukej brenda tij. Përmes kësaj shkrirjeje, ai na dhuroi disa nga rolet më të paharrueshme:

-Midnight Cowboy (1969) – si Ratso Rizzo, një mashtrues i sëmurë dhe i dëshpëruar në rrugët e Nju Jorkut.

-Lenny (1974) – si komediani tragjik Lenny Bruce.

-Kramer vs. Kramer (1979) – për të cilin fitoi Oscar-in e parë, si një baba i vetëm që përballet me dhimbjen e divorcit dhe dashurinë e tij të thellë për djalin.

-Tootsie (1982) – si një aktor që vishet si grua për të gjetur punë, në një komedi të mprehtë për identitetin dhe seksizmin.

-Rain Man (1988) – ku fitoi Oscar-in e dytë për rolin e një burri me autizëm, të portretizuar me një ndjeshmëri të jashtëzakonshme dhe pa asnjë klishe.

-Wag the Dog (1997) – një satirë politike ku ai luan rolin e një producenti hollivudian që ndihmon për të shpëtuar një president nga një skandal.

Përtej kamerave

Përveç karrierës së shkëlqyer si aktor, Dustin Hoffman ka bërë edhe regji, duke debutuar në një moshë të vonë me filmin Quartet (2012). Ai është gjithashtu një zë i fuqishëm për artin, duke folur hapur për sfidat e aktorëve që nuk i përkasin modeleve tradicionale të industrisë. Me qindra role të luajtura dhe dy çmime Oscar, ai mbetet një ikonë e kinemasë moderne amerikane.

Trashëgimia

Trashëgimia e Dustin Hoffman është një dëshmi e guximit artistik. Ai e bëri të pranueshme që heroi i filmit të ishte i çrregullt, i ndjeshëm, i frikësuar, dhe pikërisht për këtë, i thellë dhe i vërtetë. Filozofia e tij e aktrimit përmblidhet bukur nga vetë ai: “Nëse nuk ndihesh i pasigurt, nuk po rrezikon mjaftueshëm.” Kjo frazë thekson një eksplorim të pandërprerë të njeriut përmes maskave të jetës, duke na lënë një galeri të pasur personazhesh që jetojnë përtej ekranit.

8 gusht 1879

Emiliano Zapata Salazar lindi më 8 gusht 1879 në fshatin Anenecuilco të shtetit Morelos në Meksikën qendrore. Ai u rrit në një familje me origjinë fshatare, por me disa prona toke, gjë që i dha atij një kuptim të hershëm për rëndësinë e pronësisë mbi tokën – një temë që më vonë do të bëhej thelbi i luftës së tij revolucionare.

Rrënjët dhe rritja në një realitet të padrejtë

Në fund të shekullit XIX, Meksika ishte nën sundimin diktatorial të Porfirio Díaz, i cili kishte qëndruar në pushtet për dekada duke favorizuar elitën, kompanitë e huaja dhe latifondistët e mëdhenj. Reforma tokësore e premtuar pas pavarësisë së Meksikës nuk u realizua kurrë, dhe mijëra fshatarë humbën tokat e tyre në favor të haciendave të mëdha.

Në këtë kontekst, Zapata pa nga afër sesi komuniteti i tij, që kishte zotëruar tokat tradicionalisht, po i humbiste ato për shkak të ligjeve të reja që favorizonin latifondistët. Qysh në rininë e hershme ai u përfshi në përpjekjet për të mbrojtur të drejtat tokësore të fshatit të tij. Në vitin 1909, banorët e Anenecuilcos e zgjodhën Zapata si lider të mbrojtjes së tokës, duke njohur kurajën dhe ndershmërinë e tij.

Revolucioni Meksikan dhe ngritja si lider

Kur shpërtheu Revolucioni Meksikan më 1910, i nxitur nga thirrja e Francisco I. Madero për të përmbysur regjimin e Díazit, Zapata iu bashkua kryengritjes. Fillimisht aleat me Maderon, Zapata shpejt u zhgënjye kur ky i fundit, pasi mori pushtetin, nuk i përmbushi premtimet për reformën agrare.

Në vitin 1911, Zapata shpalli “Planin e Ayala-s”, një dokument politik që dënonte Maderon si tradhtar dhe kërkonte konfiskimin dhe shpërndarjen e tokave latifondistëve tek fshatarët. Slogani i tij “Toka dhe Liria” (¡Tierra y Libertad!) u bë moto e revolucionit agrar.

Luftëtar i popullit dhe udhëheqës gueril

Zapata udhëhoqi një ushtri fshatare të njohur si Ejército Libertador del Sur (Ushtria Çlirimtare e Jugut), që përdorte taktika guerile kundër pushtetit qendror dhe sundimtarëve të ndryshëm që u ndërruan gjatë viteve të revolucionit. Ai refuzoi të angazhohej me kompromiset politike që bënin figurat e tjera, si Venustiano Carranza apo Pancho Villa, me të cilin ndau përkohësisht një aleancë strategjike.

Ndryshe nga revolucionarë të tjerë që kërkonin pushtet personal, Zapata mbeti besnik ndaj idealit të tij të reformës tokësore, duke e bërë atë një simbol të pastër të drejtësisë sociale në sytë e popullit.

Tradhtia dhe vrasja

Më 10 prill 1919, Emiliano Zapata ra në një kurth të organizuar nga gjenerali Jesús Guajardo, me miratimin e qeverisë së Carranzës. Ai u ftua për një takim, por në momentin që hyri në haciendën Chinameca, trupat e fshehura hapën zjarr mbi të, duke e vrarë në vend. Vdekja e tij ishte një tronditje e madhe, por jo fundi i ndikimit të tij.

Trashëgimia

Zapata është sot një nga figurat më të dashura dhe më të respektuara të historisë meksikane. Ai simbolizon luftën për barazi, drejtësi dhe të drejtat e fshatarëve, dhe është kthyer në një ikonë jo vetëm në Meksikë, por edhe në lëvizjet ndërkombëtare për të drejtat e njeriut.

Në vitet ‘90, një grup guerilësh të quajtur EZLN (Ejército Zapatista de Liberación Nacional), të njohur si zapatistët, morën emrin e tij si frymëzim në luftën kundër neoliberalizmit dhe për të drejtat e indigjenëve në Chiapas.

Figura e Zapatas, me mustaqet e tij karakteristike dhe sombreron e madh, mbetet një ikonë vizuale dhe morale e revolucionit për drejtësi shoqërore.

Në historinë e Meksikës, Zapata nuk përfaqëson vetëm një luftëtar me pushkë, por një vizionar që kërkoi një botë më të drejtë për ata që nuk kishin zë. Ndaj, data 8 gusht 1879, dita e lindjes së tij, mbetet një pikë referimi në kalendarin e kujtesës kolektive për ata që besojnë në idealet e lirisë dhe barazisë.

Përgatiti: L.Veizi

Nga Leonard Veizi

Në Shqipërinë e komunizmit, disa nga librat e Gjy dë Mopasanit cilësoheshin si libra të verdhë – një etiketim që shpesh, dhe gabimisht, nënkuptonte libra të ndaluar apo me përmbajtje të papërshtatshme. Pikërisht për këtë arsye, një libër si Bel Ami më duhej ta kërkoja gjatë, si një thes të çmuar të fshehur nëpër raftet e harruara të librarive. Por kush ishte në të vërtetë Mopasani?

…Në një cep të harlisur të Normandisë, atje ku peizazhi i gjelbër shtrihet përtej vijës së syrit dhe qielli ulëret mbi fshatra të heshtur, lindi më 5 gusht 1850 një nga shkrimtarët më të fuqishëm të ndjeshmërisë realiste: Gjy dë Mopasan. Ai do të sillte në letërsinë evropiane një zë të ftohtë si thikë dhe të kthjellët si xhami i krisur i jetës njerëzore. Mjeshtër i formës së shkurtër, Maupassant-i e bëri tregimin e përmbledhur të tingëllonte si një goditje e qetë me çekan në tru. Me prejardhje normande, i rritur mes natyrës së ashpër dhe atmosferës së zymtë të provincës franceze, ai u ushqye me realitete që, më vonë, do t’i shndërronte në rrëfime therëse. Jetën nuk e pa përmes ëndrrave, por përmes kontrasteve të pamëshirshme: bukuri dhe brutalitet, dëshirë dhe kotësi, ngjitje dhe rënie.

“Miku i bukur”

Dhe kur më në fund e mbajta në duar “Bel Ami”-n, ndjeva sikur po lexoja jo vetëm për rrugët e Parisit, por edhe për rrugicat tona të përditshmërisë. Historia e Zhorzh Duroit – një njeriu të zakonshëm që ngjitet në majë përmes manipulimit, joshjes dhe mashtrimit – më dukej një pasqyrë e turbullt ku secili prej nesh mund të shihte një grimë vetvetjeje. Në çdo rresht kishte diçka të njohur, të ndaluar dhe njëkohësisht të magjishme. Ai më mësoi se njeriu shpesh nuk bie për shkak të dështimeve, por ngjitet përmes rënieve morale. Dhe ky ishte ndoshta “rreziku i vërtetë” që e fshihte censura pas etiketës ‘libra të verdhë’: fuqia për të parë më thellë se morali i kohës.

Mjeshtri i vëzhgimit dhe pesimizmit të qetë

Fati i tij letrar u kthye për mirë kur u njoh me Gustav Flober-in, autorin e Zonjës Bovari, i cili jo vetëm që e pranoi si nxënës shpirtëror, por edhe si mik dhe bashkëbisedues. Në rrethin e ngushtë të Floberit, Mopasan njohu kolosë si Émile Zola, babai i natyralizmit francez, dhe Ivan Turgenjev, mjeshtër i dhimbjes së qetë ruse. Takime që, më shumë se frymëzim, u bënë udhërrëfyes për një stil që ndërthurte kthjelltësinë e një kronike me ndjenjën e zymtë të absurditetit njerëzor.

Mopasan u bë mjeshtër i rrëfimit realist, por me një sy që shihte më thellë se dukja. Ai dinte të dallonte ndjeshmërinë brenda poshtërsisë, tmerrin pas rutinës, të çarat e mëdha në sipërfaqe të qeta. Stili i tij është i lakuriqtë, i ngjeshur, pa stoli të tepërta: një narrativë që të ndjek si hija e së vërtetës.

Veprat më të njohura

“Topi i yndyrës” (Boule de Suif) – një tregim i madhërishëm mbi hipokrizinë shoqërore, i vendosur në kohën e Luftës Franko-Prusiane. Një prostitutë shpëton një grup udhëtarësh borgjezë, të cilët më pas e braktisin me përbuzje.

-“Gjerdani” (La Parure) – një reflektim mbi kotësinë dhe fati tragjik i njerëzve të zakonshëm që mashtrohen nga iluzionet e shkëlqimit.

-“Bel Ami” – një roman që rrëfen ngjitjen e një gazetari mediokër në shoqërinë e lartë përmes mashtrimeve dhe joshjes, një satirë therëse mbi moralin e klasës borgjeze.

-“Pierre dhe Zhan” (Pierre et Jean) – një roman i shkurtër që eksploron xhelozinë vëllazërore dhe dilemën identitare në një ambient të heshtur familjar.

Ai shkroi mbi 300 tregime të shkurtra, që prekin çdo aspekt të jetës franceze të fund-shekullit XIX: nga lufta dhe dashuria, te sëmundjet mendore, dëshpërimi, mashtrimi, sensualiteti dhe vdekja.

Errësira që vinte nga brenda

Në vitet e fundit, Mopasan u përfshi nga një errësirë e thellë mendore. I sëmurë nga sifilizi, një trashëgimi e rinisë së shfrenuar, ai filloi të përjetonte halucinacione, ndjekje imagjinare dhe një frikë të fiksuar nga vdekja. Shkrimet e tij të fundit janë të mbushura me paranojë dhe trishtim ekzistencial.

Më 2 janar 1892, në një moment dëshpërimi të thellë, tentoi vetëvrasje duke prerë fytin me një thikë letre. U shtrua në një sanatorium në Paris, ku jetoi edhe një vit të fundit nën terrin e harresës dhe çmendurisë. Vdiq më 6 korrik 1893, në moshën vetëm 42 vjeç.

Trashëgimia e një shikimi të kthjellët

Gjy dë Mopasan mbetet një nga figurat më të ndritura të letërsisë realiste europiane. Ai nuk shkroi për të kënaqur, por për të zbuluar të vërtetën e brendshme të qenies njerëzore – qoftë ajo e dhimbshme, mizore apo tragjikisht qesharake.

Në varrin e tij në Paris, gdhendet një fjali që përmbledh thelbin e jetës së tij:

“Desha gjithçka dhe mora kënaqësinë e asgjëje.”

5 gusht 1984 – vdekja e aktorit në moshën 58-vjeçare

Richard Burton (1925–1984), aktori uellsian me zë bariton dhe prani magnetike, mbetet një nga figurat më të spikatura të teatrit dhe kinemasë britanike të shekullit XX. I lindur si Richard Walter Jenkins në një familje minatorësh në Uellsin e jugut, ai u adoptua nga mësuesi dhe mentori Philip Burton, nga i cili mori edhe mbiemrin që do ta bënte të njohur në mbarë botën.

Karriera e tij shpërtheu në vitet 1950, sidomos përmes interpretimeve të fuqishme të veprave të Shekspirit, ku mjeshtëria e tij gjuhësore dhe përqendrimi emocional e shndërruan në një figurë të rëndësishme të skenës britanike. Kulmi i karrierës teatrale u arrit me interpretimin e Hamletit në vitin 1964 në Broadway – një shfaqje e regjistruar edhe për ekranin dhe ende e konsideruar ndër më të veçantat në historinë e teatrit. Kritiku Kenneth Tynan e quajti atë “pasardhësi natyror i Laurence Olivier”, duke e vendosur krah figurave më të mëdha të artit skenik britanik.

Burton përqafoi kinemanë me të njëjtën intensitet: rolet e tij në filma si “Who’s Afraid of Virginia Woolf?”, “Becket”, “The Spy Who Came in from the Cold” dhe “The Night of the Iguana” i sollën vlerësime të shumta dhe shtatë nominime për çmimin Oscar, edhe pse asnjëherë nuk e fitoi. Ai ishte një yll i dy botëve – skenës klasike dhe Hollivudit.

Jeta e tij private ishte po aq dramatike sa rolet e tij. Marrëdhënia shpërthyese me Elizabeth Taylor – me të cilën u martua dhe u divorcua dy herë – u bë legjendare. Ata ishin çift i adhurimit publik dhe subjekt i pafund i mediave, por edhe partnerë të vërtetë në art, duke luajtur së bashku në disa filma të paharrueshëm, përfshirë “Cleopatra” dhe “The Taming of the Shrew”.

Richard Burton vdiq më 5 gusht 1984, në moshën 58-vjeçare. Megjithëse jetoi një jetë të shkurtër dhe shpesh të trazuar nga alkooli dhe ankthi i brendshëm, ai la pas një trashëgimi të madhe artistike. Mbetet një figurë tragjike në vetvete: një aktor me dhunti të jashtëzakonshme, zë të paimitueshëm dhe një shpirt që i printe gjithnjë thellësive të dramës njerëzore.

Në skenë dhe në jetë, Burton ishte gjithnjë i pakursyer. Siç u shpreh njëherë për veten:
“Unë nuk jam aktor. Jam një shpërthim.”

Përgatiti: L.Veizi

3 gusht 2008 – Vdekja e shkrimtarit nobelist

Nga Leonard Veizi

Në panteonin e letërsisë botërore, rrallëherë ndodh që një zë i vetëm të jetë aq i fuqishëm sa të sfidojë një perandori të tërë. Aleksandër Solzhenicini nuk ishte thjesht një shkrimtar – ai ishte ndërgjegjja morale e një epoke të errët. Me penën e tij të mprehtë si bisturi, ai çau perden e rëndë të censurës dhe frikës, duke zbuluar para botës plagët e thella të regjimit sovjetik. Ishte një dëshmitar i gjallë i dhimbjes njerëzore, një luftëtar i patundur i së vërtetës dhe një nga figurat më të ndritura letrare e intelektuale të shekullit XX.

Jeta

I lindur më 11 dhjetor 1918, Solzhenicini u shua më 3 gusht 2008, në moshën 89-vjeçare. Vdekja e tij shënoi mbylljen e një cikli jetësor të jashtëzakonshëm, por jo të jehonës së tij, e cila vijon të tingëllojë e fortë përmes veprave që ekspozojnë tmerret e një bote të ndaluar dhe të harruar.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, shërbeu si oficer, por fati i tij ndryshoi rrënjësisht në vitin 1945, kur kritikat e tij ndaj Stalinit, të shprehura në letra private, e çuan drejt errësirës. U dënua me tetë vjet burg dhe u zhyt në ferrin e Gulagëve, kampet famëkeqe të punës së detyruar. Kjo eksperiencë torturuese dhe shndërruese do të bëhej burimi i pashtershëm i krijimtarisë së tij, themeli mbi të cilin do të ngrinte gjithë veprën e tij letrare.

‘Arkipelagu Gulag’

Pas lirimit, nisi të hedhë në letër përvojat e tij të hidhura. Romani i tij i parë i madh, “Një ditë nga jeta e Ivan Denisoviçit”, u botua në vitin 1962 gjatë periudhës së liberalizimit të Hrushovit dhe shkaktoi një tronditje letrare. Për herë të parë, bota shihte në dritë një dëshmi të papërpunuar të jetës nën terrorin stalinist, një copëz të shpirtit të thyer të atyre që ishin mbyllur pas hekurash.

Në vitin 1970 Aleksandër Solzhenicin ishte fituesi i çmimit Nobel në letërsi

Kulmi i veprimtarisë së tij erdhi me “Arkipelagu Gulag” i vitit 1973, është një vepër monumentale që është më shumë se një libër – është një histori e gjallë, një enciklopedi e dhimbjes njerëzore. Ky studim i thelluar i terrorit shtetëror kontribuoi në mënyrë të pakthyeshme në delegjitimimin moral të komunizmit në sytë e botës. Në vepra si “Kremlini i Ri” dhe “Një letër drejtuar udhëheqësve sovjetikë”, Solzhenicini shfaqet si një kritik i papërkulur i regjimit, duke ecur kundër rrymës dhe duke zbuluar shkatërrimin shpirtëror të njeriut nën sistemin totalitar.

Mërgimi

Për guximin e tij, në vitin 1974 u arrestua dhe u dëbua nga atdheu i tij. Ai e kaloi një pjesë të madhe të jetës në mërgim, kryesisht në Shtetet e Bashkuara, duke u kthyer në një profet të së vërtetës që fliste për krizën morale të Perëndimit dhe trashëgiminë tragjike të komunizmit.

Pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik, Solzhenicini u kthye në Rusi në vitin 1994, jo për t’u tërhequr në heshtje, por për t’u bërë sërish një zë i fuqishëm në debatet mbi moralin, politikën dhe të ardhmen e kombit rus.

Epilogu

Vdekja e tij, më 3 gusht 2008, u shoqërua me nderime zyrtare, përfshirë ato të presidentit Vladimir Putin, i cili e quajti një “luftëtar të pamëshirshëm për të vërtetën”.

Trashëgimia e Aleksandër Solzhenicinit qëndron jo vetëm në forcën e pamposhtur të fjalës së tij, por në guximin për ta përdorur atë kundër padrejtësisë. Në një kohë kur heshtja ishte më e sigurt, ai zgjodhi të fliste, duke shndërruar dhimbjen në art. Dhe zëri i tij, i farkëtuar në vuajtje, mbetet një kujtesë e përhershme e fuqisë së letërsisë për të ndryshuar botën.

30 korrik 1945 – Dita e lindjes së shkrimtarit

Nga Leonard Veizi

Në rrugët e Parisit, si në një fantashkencë, ka hije që ecin më ngadalë se kalimtarët. Ato ndalen pranë vitrinave, zhduken pas qosheve të mjegullta, shfaqen befas në ndonjë kafene të harruar. Janë hije që nuk mbajnë emra të qartë, as fytyra të plota. Janë kujtime, të kaluara e të fshira, njerëz që ndoshta kanë ekzistuar vetëm në ndjesinë e një fëmije të përgjumur që kërkon prindërit e tij në një qytet të zhurmshëm. Pikërisht në këtë univers të zymtë dhe të tronditur nga pasiguria e identitetit, lindi dhe u rrit Patrik Modiano, shkrimtari francez që e shndërroi mungesën në temë qendrore, harresën në strukturë narrative, dhe kujtimin e lënduar në art të lartë letrar…

…Përmes veprës së tij, Modiano eksploron thellësisht ndërlidhjen mes memories, identitetit dhe historisë, duke krijuar një atmosferë melankolike dhe misterioze që i fton lexuesit të zhytën në thellësitë e ndërgjegjes njerëzore. Ai kërkon vazhdimisht përgjigje për pyetjet themelore mbi atë se kush jemi dhe si na formëson e kaluara, edhe kur ajo mbetet e paqartë apo e humbur.

Rrënjë

Patrik Modiano lindi më 30 korrik 1945, në Boulogne-Billancourt, në periferi të Parisit, vetëm disa muaj pas çlirimit të Francës nga nazistët. Ishte një fëmijë i një kohe të pasigurt dhe një familjeje të përçarë: babai i tij, Alberto Modiano, ishte një hebre sefardik me origjinë italiane, i cili kishte qëndruar në Paris gjatë pushtimit gjerman dhe ishte përfshirë në veprimtari të dyshimta, ndërsa nëna, aktorja belge Luiza Kolpain, ishte shpesh e munguar dhe e ftohtë. Fëmijëria e tj kaloi ndër internate të ashpra dhe kujdes të shpërfillur, duke i lënë atij një ndjenjë të thellë braktisjeje, që do të shfaqej më vonë si temë themelore e veprës së tij. Vëllai i tij më i vogël, Rudi, vdiq në moshë të njomë, një ngjarje që e shënjoi përjetë. Modiano ia dedikoi shumë nga librat e tij emrit të vëllait, sikur të përpiqej ta mbante të gjallë në faqet e kujtesës.

Letërsia e kujtimit

Në qendër të veprës së Modiano-s është Parisi – jo ai turistik dhe i ndritshëm, por një Paris gri, melankolik, me rrugë të mjegullta, kafene të errëta dhe apartamente të mbyllura plot sekrete. Shkrimtari ndjek në romanet e tij personazhe që kërkojnë një të kaluar të zhdukur, që përpiqen të rindërtojnë jetën e dikujt tjetër – apo edhe të vetes – përmes fragmentesh të çoroditura kujtese, emrash që nuk përputhen, adresash të fshira nga hartat.

Romane si “La Place de l’Étoile” më 1968, “Rue des boutiques obscures” apo e ardhur në shqip si “Rruga e dyqaneve të errëta” më 1978, fitues i Çmimit Goncourt, “Dora Bruder” 1997 dhe “Accident nocturne” apo në shqip: “Aksident natën” më 2003, nuk janë vetëm histori, janë investigime poetike mbi atë çfarë do të thotë të jesh njeri në një botë ku identiteti është gjithnjë në rrëshqitje, dhe ku e kaluara është më shumë zbrazëti sesa fakt.

Në “Dora Bruder”, Modiano ndjek gjurmët e një vajze hebreje që u zhduk gjatë pushtimit nazist, përmes kërkimeve në arkiva, gazeta të vjetra dhe kujtime personale. Ai nuk e plotëson dot portretin e saj, por pikërisht përmes kësaj mospasjeje, ai i jep zë gjithë atyre për të cilët historia ka heshtur.

Nobeli i heshtur

Në vitin 2014, Akademia Suedeze i dha Patrik Modiano-s Çmimin Nobel për Letërsi, me motivacionin: “Për artin e shkrimit të kujtimeve, me të cilat evokon fatet njerëzore më të pakapshme dhe përmes të cilave ai ka zbuluar jetën e njerëzve gjatë periudhës pushtimit”.

Në vend që të ndriçonte të shkuarën me prozhektor, Modiano e rindërton me dritë të zbehtë, duke lënë hapësira të bardha që lexuesi duhet t’i mbushë vetë. Ai nuk është një shkrimtar i ndërtimit klasik, por një zhbirues i të padukshmes, një arkeolog i kujtesës së thyer, një topograf i heshtjes.

Kur mori Nobelin, Modiano nuk mbajti ndonjë fjalim të madh. I rezervuar, i përkorë, ai është një ndër të paktët laureatë të Nobelit që ka preferuar të mos bëjë zhurmë, në një epokë që shpesh vlerëson më shumë figurën publike sesa veprën.

Stili

Kritika është shprehur se stili i tij është shpesh minimalist, i pastër, thuajse i zhveshur nga retorika, por bart në heshtjen e vet një ngarkesë emocionale të thellë. Fjalitë e tij janë të shkurtra, të qeta, por me një ritëm të veçantë: ato nuk tregojnë – kërkojnë; nuk zbulojnë – përpiqen të kujtojnë. Letërsia e Modiano-s është një akt rikthimi, jo drejt ngjarjes, por drejt jehonës së saj.

Në mjegull

Sot, Patrik Modiano mbetet një nga figurat më të veçanta të letërsisë bashkëkohore. Ai ka shkruar dhjetëra vepra që, edhe pse të ngjashme në atmosferë dhe ndërtim, kurrë nuk përsëriten. Letërsia e tij është si të ndjekësh hapat e tua në mjegull: duken për një çast, pastaj zhduken… Por ti e di se kanë qenë aty.

Më 29 prill 1980, në moshën 80-vjeçare, ndërroi jetë Alfred Hitchcock, një nga regjisorët më të mëdhenj dhe më me ndikim në historinë e kinemasë botërore. I njohur gjerësisht si “Mjeshtri i Pezullimit”, Hitchcock la pas një trashëgimi që formësoi gjuhën vizuale dhe psikologjike të kinemasë moderne.

Lindur në Londër më 1899, ai filloi karrierën në epokën e filmave pa zë në Britani, por shumë shpejt u shqua për përdorimin novator të kamerës, për tensionin psikologjik dhe ndërtimin e situatave të frikshme pa pasur nevojë për dhunë të drejtpërdrejtë. Filmat si “The 39 Steps” (1935) dhe “The Lady Vanishes” (1938) e bënë të famshëm në Evropë, por ishte kalimi i tij në Hollywood në vitet 1940 që shënoi ngritjen në piedestalin botëror të kinemasë.

Në një karrierë që zgjati gjashtë dekada, Hitchcock realizoi mbi 50 filma, përfshirë kryevepra si:

“Rebecca” (1940) – fitues i çmimit Oscar,

“Rear Window” (1954),

“Vertigo” (1958) – i konsideruar shpesh si filmi më i mirë i të gjitha kohërave,

“North by Northwest” (1959), dhe

“Psycho” (1960) – një pikë kthese për kinemanë horror dhe thriller.

Stili i tij ishte një përzierje e mjeshtëruar e suspensit, humorit të zi dhe eksplorimit të ankthit njerëzor. Hitchcock jo vetëm që ndërtoi situata me tension të lartë, por depërtoi thellë në psikikën e personazheve dhe spektatorëve. Ai përdori kamera subjektive, montazh inovator dhe muzikë trazuese për të krijuar ndjesinë e frikës, shpesh duke e vendosur publikun në rolin e vëzhguesit apo bashkëpunëtorit të krimit.

Përveç filmave, Hitchcock u bë një ikonë kulturore përmes shfaqjes së tij në televizion me serinë “Alfred Hitchcock Presents” dhe intervistave të tij të shumta, ku shpaloste ironi, elegancë britanike dhe mendje të mprehtë.

Edhe pse kurrë nuk fitoi një Oscar si regjisor, ndikimi i tij është i pakontestueshëm. Ai u nderua më vonë me çmime nderi për karrierën, përfshirë BAFTA Fellowship dhe AFI Life Achievement Award.

Alfred Hitchcock nuk ishte thjesht një regjisor; ai ishte një arkitekt i ankthit, një mjeshtër i kontrollit emocional të audiencës dhe një novator që e trajtoi kinemanë si artin e nënndërgjegjes. Vdekja e tij më 1980 shënoi fundin e një epoke, por emri dhe vepra e tij jetojnë në çdo rrahje zemre që një film i mirë trilleri ngjall tek shikuesi.