Armenia dhe Azerbajxhani mund tĂ« jenĂ« afĂ«r nĂ«nshkrimit tĂ« njĂ« marrĂ«veshjeje historike tĂ« paqes â ose tĂ« paktĂ«n shpalljes sĂ« saj â kur udhĂ«heqĂ«sit e tĂ« dyja vendeve tĂ« jenĂ« mysafirĂ« tĂ« presidentit amerikan, Donald Trump, nĂ« ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ« mĂ« 8 gusht.
Kryeministri armen, Nikol Pashinian, pritet të udhëtojë drejt Uashingtonit dhe presidenti azerbajxhanas, Ilham Aliyev, po ashtu pritet të jetë atje për bisedime të mundshme. Megjithatë, ende nuk është e qartë se në çfarë formati do të jenë takimet në Uashington.
AsnjĂ« nga tre kryeqendrat nuk ka publikuar informacione pĂ«rfundimtare. MegjithatĂ«, raportimet e mediave, qĂ« citojnĂ« burime diplomatike, sugjerojnĂ« se Trumpi mund tâi presĂ« Pashinianin dhe Aliyevin veçmas, para njĂ« takimi trepalĂ«sh mĂ« 8 gusht. PalĂ«t mund tĂ« mos nĂ«nshkruajnĂ« asnjĂ« marrĂ«veshje, por vetĂ«m tĂ« njoftojnĂ« pĂ«r synimin qĂ« tĂ« arrijnĂ« njĂ« marrĂ«veshje nĂ« njĂ« tĂ« ardhme tĂ« afĂ«rt.
âNuk ka zĂ«ra pĂ«r nĂ«nshkrimin e ndonjĂ« dokumenti. Rezultati i negociatave do tĂ« pĂ«rcaktojĂ« se çfarĂ« lloj dokumenti, nĂ«se do tĂ« ketĂ« fare, do tĂ« miratohetâ, tha Hasmik Hakobyan, anĂ«tare e partisĂ« nĂ« pushtet nĂ« Armeni, Kontrata Civile, e cila njĂ«herĂ«sh Ă«shtĂ« anĂ«tare e Komisionit parlamentar pĂ«r MarrĂ«dhĂ«nie tĂ« Jashtme.
Përmirësimi i raporteve pas luftës
Armenia dhe Azerbajxhani kanë zhvilluar dy luftëra të mëdha për rajonin e njohur si Nagorno-Karabak që nga shpallja e pavarësisë pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik më 1991.
Dy shtetet e Kaukazit Jugor kanë ndërmarrë hapa të rëndësishëm drejt normalizimit të marrëdhënieve që nga konflikti i fundit i armatosur më 2020 dhe eksodi që pasoi i popullsisë etnike armene nga rajoni i kontestuar, të cilin zyrtarët në Jerevan tashmë e njohin si territor sovran të Azerbajxhanit.
Megjithëse për finalizimin e tekstit të marrëveshjes së paqes u njoftua në mars dhe u përshëndet ndërkombëtarisht pas vite negociatash dypalëshe, dokumenti ende nuk është nënshkruar.
Azerbajxhani ka kushtëzuar vazhdimisht nënshkrimin e saj me heqjen nga Kushtetuta e Armenisë të një reference për Deklaratën e Pavarësisë së vitit 1990, e cila i referohet një akti të bashkimit të miratuar më 1989 nga organet legjislative të Armenisë sovjetike dhe të Nagorno-Karabakut.
Po ashtu, Bakuja kĂ«rkon qĂ« Armenia tĂ« pranojĂ« shpĂ«rbĂ«rjen e Grupit tĂ« Minskut tĂ« OrganizatĂ«s pĂ«r Siguri dhe BashkĂ«punim nĂ« EvropĂ« (OSBE) â i vetmi mekanizĂ«m ndĂ«rmjetĂ«sues ndĂ«rkombĂ«tar, i udhĂ«hequr nga Shtetet e Bashkuara, Franca dhe Rusia, qĂ« pĂ«r dekada ka kĂ«rkuar qĂ« tĂ« negociohet njĂ« zgjidhje pĂ«r konfliktin nĂ« Nagorno-Karabak.
Armenia është pajtuar për dy kërkesat, megjithëse ka theksuar se si çështje parimore, miratimi i një kushtetute të re në vitet në vijim duhet të jetë një çështje e brendshme e Armenisë. Po ashtu, ajo ka propozuar që kërkesa e përbashkët për shpërbërjen e Grupit të Minskut drejtuar OSBE-së të ndodhë njëkohësisht me nënshkrimin e marrëveshjes së paqes. Megjithatë, këto nuk janë të vetmet pyetje që pengojnë arritjen e një marrëveshjeje përfundimtare.
ĂĂ«shtjet kufitare
Në një tjetër arritje diplomatike, që u mirëprit nga komuniteti ndërkombëtar, Armenia dhe Azerbajxhani realizuan për herë të parë delimitimin dhe demarkimin e një segmenti prej 13 kilometrash të kufirit të tyre verior gjatë vitit 2024.
Si rezultat i kĂ«saj, ushtria armene u tĂ«rhoq nga katĂ«r fshatra tĂ« pabanuara qĂ« kishin qenĂ« pjesĂ« e Azerbajxhanit sovjetik pĂ«rpara se tĂ« shpĂ«rthente lufta mes dy vendeve nĂ« fillim tĂ« viteve â90.
TĂ« dyja palĂ«t janĂ« pajtuar tĂ« vazhdojnĂ« procesin e delimitimit dhe demarkimit tĂ« kufirit, por gjatĂ« vitit tĂ« fundit nuk Ă«shtĂ« shĂ«nuar asnjĂ« pĂ«rparim nĂ« pjesĂ« tĂ« tjera tĂ« kufirit â teksa Armenia pretendon se Azerbajxhani vazhdon tĂ« okupojĂ« mĂ« shumĂ« se 200 kilometra katrorĂ« tĂ« territorit tĂ« saj.
Opozita armene e ka dĂ«nuar demarkimin e diskutueshĂ«m tĂ« kufirit dhe hapat e mĂ«tejshĂ«m diplomatikĂ« tĂ« ndĂ«rmarrĂ« nga Jerevani, duke i cilĂ«suar si âdorĂ«zimâ dhe ka kĂ«rkuar dorĂ«heqjen e Pashinianit. MegjithatĂ«, protestat dhe tubimet e vazhdueshme tĂ« opozitĂ«s, nĂ« tĂ« cilat morĂ«n pjesĂ« mijĂ«ra qytetarĂ« nĂ« maj dhe qershor tĂ« vitit 2024, pĂ«rfundimisht u ndĂ«rprenĂ«, ndĂ«rsa kryeministri armen ka deklaruar se pĂ«rpjekjet e QeverisĂ« sĂ« tij pĂ«r njĂ« paqe tĂ« qĂ«ndrueshme me Azerbajxhanin gĂ«zojnĂ« ende njĂ« mbĂ«shtetje tĂ« gjerĂ« tĂ« publikut.
Korridori Zangezur
Një tjetër aspekt i ndjeshëm i negociatave mes Armenisë dhe Azerbajxhanit ka qenë edhe i ashtuquajturi Korridori Zangezur.
Sipas njĂ« prej neneve tĂ« marrĂ«veshjes sĂ« armĂ«pushimit tĂ« vitit 2020, tĂ« ndĂ«rmjetĂ«suar nga Moska â e cila i dha fund luftĂ«s sĂ« pĂ«rgjakshme 44-ditĂ«she nĂ« Nagorno-Karabak â Armenia duhet tĂ« garantojĂ« âsigurinĂ« e lidhjeve tĂ« transportitâ mes territorit kryesor tĂ« Azerbajxhanit dhe eksklavĂ«s sĂ« tij perĂ«ndimore, Nahçivanit, duke siguruar âlĂ«vizjen e papenguar tĂ« qytetarĂ«ve, automjeteve dhe mallrave nĂ« tĂ« dy drejtimetâ.
Armenia, e cila ka qenë e bllokuar nga Azerbajxhani dhe Turqia për gati 40 vjet në aspektin tokësor, ka insistuar vazhdimisht që çdo rrugë transiti duhet të jetë pjesë e një procesi më të gjerë të zhbllokimit rajonal dhe duhet të respektojë sovranitetin, juridiksionin dhe integritetin territorial të Armenisë. Zyrtarët në Jerevan e kanë kundërshtuar idenë dhe madje edhe narrativin e një korridori ekstraterritorial, duke e cilësuar si një pretendim të fshehtë territorial nga ana e Azerbajxhanit.
Në vitin 2024, për shkak të mungesës së një zgjidhjeje, Azerbajxhani dhe Armenia sinjalizuan se çështja e transportit do të trajtohet veçmas nga marrëveshja e përgjithshme e paqes.
Sipas marrĂ«veshjes sĂ« armĂ«pushimit tĂ« vitit 2020, kontrolli mbi lidhjet e transportit mes ArmenisĂ« dhe Azerbajxhanit do tĂ« ushtrohej nga ShĂ«rbimi i Rojeve Kufitare i FSB-sĂ« sĂ« RusisĂ«. MegjithatĂ«, pas njĂ« sĂ«rĂ« zhvillimesh â pĂ«rfshirĂ« dĂ«shtimin e paqeruajtĂ«sve rusĂ« pĂ«r tĂ« mbrojtur popullatĂ«n etnike armene gjatĂ« ofensivĂ«s sĂ« Azerbajxhanit nĂ« shtator tĂ« vitit 2023 dhe tĂ«rheqjen e tyre tĂ« mĂ«vonshme â Armenia ka ndryshuar orientimin e saj gjeopolitik, duke u larguar nga Moska dhe duke u afruar mĂ« shumĂ« me PerĂ«ndimin.
Një rol për SHBA-në
Diskutimet për një përfshirje të mundshme të SHBA-së në administrimin e rrugës, si pjesë e një zgjidhjeje për mosmarrëveshjen e vazhdueshme, dolën në pah rreth kohës së samitit të 10 korrikut mes Pashinianit dhe Aliyevit në Abu Dabi, ku bisedimet 5-orëshe thuhet se u përqendruan gjithashtu në çështjet e transportit rajonal.
Ambasadori amerikan në Turqi, Thomas Barrack, në veçanti, ka sugjeruar se Uashingtoni ka propozuar një marrëveshje për marrjen nën menaxhim për 100 vjet të një lidhje të tillë transporti, në përpjekje për të lehtësuar një marrëveshje paqeje mes dy vendeve të Kaukazit Jugor.
âAta [Armenia dhe Azerbajxhani] po debatojnĂ« pĂ«r 32 kilometra rrugĂ«, por kjo nuk Ă«shtĂ« shakaâ, u tha Barrack gazetarĂ«ve nĂ« Nju Jork mĂ« 11 korrik. âKjo po zgjat qĂ« njĂ« dekadĂ« â 32 kilometra rrugĂ«â.
Zëdhënësja e Pashinianit, Nazeli Baghdasarian, e hodhi poshtë idenë e një marrëveshjeje për dhënien nën menaxhim e rrugës, por në një konferencë për shtyp më 16 korrik, kryeministri armen konfirmoi se Shtetet e Bashkuara kishin propozuar që qarkullimi i njerëzve dhe mallrave përmes Siunikut të administrohej nga një kompani amerikane.
Baghdasarian sinjalizoi pĂ«r gatishmĂ«rinĂ« e Jerevanit pĂ«r ta ânĂ«nkontraktuarâ administrimin e rrugĂ«s pĂ«rmes Siunikut njĂ« pale tĂ« tretĂ«, pĂ«rfshirĂ« njĂ« kompani amerikane ose njĂ« ndĂ«rmarrje tĂ« pĂ«rbashkĂ«t tĂ« re, duke kĂ«mbĂ«ngulur njĂ«kohĂ«sisht se Armenia duhet tĂ« ruajĂ« sovranitetin mbi tĂ« vetmin rajon qĂ« kufizohet me Iranin.
âNe flasim shumĂ« pĂ«r hekurudha dhe autostrada, por nĂ« kĂ«tĂ« kontekst po flasim gjithashtu pĂ«r gazsjellĂ«s, linja tĂ« energjisĂ« elektrike, kabllo tĂ« telekomunikimit dhe kjo Ă«shtĂ« njĂ« infrastrukturĂ« qĂ« duhet menaxhuar dhe krijuarâ, tha ai.
Në anën tjetër, Aliyev ka përsëritur kërkesat e tij.
âMallrat dhe qytetarĂ«t azerbajxhanas nuk duhet tĂ« shohin fytyrat e rojeve kufitare armene apo tĂ« kujtdo tjetĂ«râ, tha ai nĂ« korrik, duke rritur presionin ndaj Jerevanit.
âNuk duhet tĂ« ketĂ« kontakt fizik dhe duhet tĂ« ketĂ« masa sigurie qĂ« njerĂ«zit dhe mallrat tona tĂ« kalojnĂ« lirshĂ«mâ.
Qeveria armene i ka hedhur poshtĂ« kĂ«to pretendime. NdĂ«rkaq, partitĂ« opozitare nĂ« Armeni po bĂ«jnĂ« thirrje pĂ«r njĂ« dialog mĂ« tĂ« gjerĂ« â jo vetĂ«m pĂ«r hapjen e kĂ«saj rruge tĂ« veçantĂ« transiti, por pĂ«r tĂ« gjitha rrugĂ«t nĂ« rajon â me synimin pĂ«r tâi dhĂ«nĂ« fund bllokadĂ«s ndaj ArmenisĂ«.
Reagime nga lojtarët rajonalë
Paqja e qĂ«ndrueshme dhe hapja e njĂ« rruge transiti pĂ«rmes ArmenisĂ« ka potencialin tĂ« lidhĂ« Kaukazin dhe AzinĂ« Qendrore â rajone tĂ« pasura me naftĂ« dhe gaz â me EvropĂ«n, duke shmangur RusinĂ« dhe Iranin.
Rusia dhe Irani kanë shprehur shqetësim për një prani të mundshme amerikane në rajonin strategjik armen të Siunikut, që kufizohet me Iranin.
Moska ka akuzuar Uashingtonin se po përpiqet të marrë përsipër procesin e paqes mes Armenisë dhe Azerbajxhanit dhe të lërë mënjanë fuqitë rajonale.
âPerĂ«ndimorĂ«t synojnĂ« ta zhvendosin procesin e pajtimit mes BakusĂ« dhe Jerevanit nĂ« shinat e tyreâ, tha zĂ«dhĂ«nĂ«sja e MinistrisĂ« sĂ« Jashtme tĂ« RusisĂ«, Maria Zakharova, nĂ« njĂ« konferencĂ« pĂ«r media mĂ« 24 korrik. âNe e dimĂ« se ku çojnĂ« zakonisht kĂ«to shina⊠Kjo mund tĂ« çojĂ« nĂ« njĂ« çekuilibĂ«r tĂ« sistemit tĂ« sigurisĂ« nĂ« rajonâ.
Edhe Irani ka shprehur kundërshtim të fortë ndaj çdo marrëveshjeje që, sipas tij, mund të rrezikojë kufirin e tij verior me Armeninë.
NjĂ« kĂ«shilltar i lartĂ« i liderit suprem tĂ« Iranit, ajatollah Ali Khamenei, ka paralajmĂ«ruar shtetet âbrenda ose jashtĂ« rajonitâ qĂ« tĂ« ndalojnĂ« pĂ«rpjekjet pĂ«r krijimin e njĂ« korridori tokĂ«sor pĂ«r Azerbajxhanin, i cili do tĂ« kalonte nĂ«pĂ«r njĂ« rajon armen, nĂ« kufi me RepublikĂ«n Islamike.
âSĂ«rish disa qeveri, tĂ« pandjeshme ndaj interesave tĂ« tyre dhe tĂ« rajonit, kanĂ« rikthyer çështjen e Korridorit tĂ« Zangezurit dhe po trokasin nĂ« çdo derĂ« pĂ«r tĂ« shtyrĂ« pĂ«rpara qĂ«llimet e tyre tĂ« paligjshme nĂ« Kaukazin Jugorâ, shkroi Ali Akbar Velayati nĂ« njĂ« postim nĂ« platformĂ«n X mĂ« 4 gusht, pasi mediat raportuan se Trump do tĂ« priste liderĂ«t e ArmenisĂ« dhe Azerbajxhanit nĂ« ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ«.
ĂĂ«shtja e âĂmimit Nobel pĂ«r Paqeâ
VĂ«zhguesit kanĂ« sugjeruar se takimi nĂ« ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ« mĂ« 8 gusht mund tĂ« shĂ«rbejĂ« si njĂ« mundĂ«si pĂ«r presidentin Trump pĂ«r tĂ« forcuar pĂ«rpjekjet e tij pĂ«r Ămimin Nobel pĂ«r Paqe.
Shtëpia e Bardhë ka pretenduar se Trump u dha fund me sukses disa konflikteve globale, përfshirë mosmarrëveshjet mes Tajlandës dhe Kamboxhias, Izraelit dhe Iranit, Ruandës dhe Republikës Demokratike të Kongos, Indisë dhe Pakistanit, Kosovës dhe Serbisë, si dhe Egjiptit dhe Etiopisë.
MegjithatĂ«, siç tregon pĂ«rvoja me mosmarrĂ«veshjet e tjera tĂ« gjata si ai midis KosovĂ«s dhe SerbisĂ«, nĂ«nshkrimi i njĂ« marrĂ«veshjeje nuk garanton paqe dhe stabilitet afatgjatĂ«. ĂĂ«shtje tĂ« ndryshme vazhdojnĂ« tĂ« mbeten tĂ« pazgjidhura, duke pĂ«rfshirĂ« mosmarrĂ«veshjet mbi kthimin e armenĂ«ve tĂ« shpĂ«rngulur nga Nagorno-Karabaku dhe fatin e ushtarĂ«ve armenĂ« qĂ« ende mbahen si tĂ« burgosur lufte nĂ« Baku. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, armiqĂ«sia mes dy vendeve â qĂ« Ă«shtĂ« e gjatĂ« mbi 40 vjet â vazhdon tĂ« pengojĂ« pajtimin e vĂ«rtetĂ«.
NjĂ« njoftim i mundshĂ«m nga Armenia dhe Azerbajxhani nĂ« Uashington pĂ«r njĂ« marrĂ«veshje po ashtu pritet tĂ« pĂ«rkojĂ« me skadimin, mĂ« 8 gusht, tĂ« âultimatumitâ tĂ« Donald Trump ndaj presidentit rus, Vladimir Putin, pĂ«r pĂ«rfundimin e luftĂ«s nĂ« UkrainĂ«. VĂ«zhguesit kanĂ« thĂ«nĂ« se besojnĂ« qĂ« njĂ« pĂ«rparim nĂ« Kaukaz mund tĂ« ndihmojĂ« nĂ« kompensimin e njĂ« disfatĂ« diplomatike, nĂ«se Moska refuzon kĂ«rkesĂ«n e Uashingtonit./REL