❌

Reading view

There are new articles available, click to refresh the page.
↗

‘Lyhnida – Liqeni i DritĂ«s’/ TĂ« reflektosh mbi natyrĂ«n nĂ«pĂ«rmjet artit

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Gazeta “SI”- Nga data 27 korrik deri mĂ« 5 gusht 2025, Galeria e Arteve nĂ« Pogradec shndĂ«rrohet nĂ« njĂ« hapĂ«sirĂ« reflektimi, ndĂ«rveprimi dhe ndĂ«rgjegjĂ«simi pĂ«rmes “EkspozitĂ«s Performative #5 – Lyhnida – Liqeni i DritĂ«s”, njĂ« projekt i kuruar nga Adela Demetja dhe Fabio Toska dhe organizuar nga Tirana Art Lab – Qendra pĂ«r Art BashkĂ«kohor.

Ky projekt bashkon në një rezidencë njëjavore artistë, kuratorë dhe studiues për të prodhuar vepra të reja që dialogojnë me një nga ekosistemet më të vjetra dhe më të çmuara të Europës: Liqenin e Ohrit.

NĂ« thelb tĂ« kĂ«saj ekspozite qĂ«ndron vetĂ« liqeni  i njohur nĂ« antikitet si Lyhnida (Lychnidos), “liqeni i dritĂ«s” , njĂ« mrekulli natyrore me njĂ« moshĂ« mbi 4 milionĂ« vjet, i mbrojtur nga UNESCO pĂ«r vlerat e tij ekologjike dhe kulturore. Projekti ndĂ«rthur artin bashkĂ«kohor me kujdesin ndaj mjedisit, duke e vendosur liqenin jo vetĂ«m si objekt vĂ«zhgimi, por si subjekt bashkĂ«bisedues, si kujtim, si frymĂ«zim dhe si thirrje pĂ«r veprim.

Një ekspozitë që devijon nga formati klasik

“Ekspozita Performative” Ă«shtĂ« njĂ« format unik i zhvilluar nga Tirana Art Lab, qĂ« sfidon menyrĂ«n  tradicionalĂ« tĂ« ekspozimit dhe synon tĂ« bĂ«jĂ« publike proceset krijuese pĂ«rmes pĂ«rfshirjes sĂ« performativitetit, bashkĂ«punimit dhe reflektimit tĂ« vazhdueshĂ«m. Vepra tĂ« papĂ«rfunduara, ide nĂ« zhvillim, hulumtime tĂ« hapura,  tĂ« gjitha kĂ«to shfaqen jo si mangĂ«si, por si ftesa pĂ«r bashkĂ«krijim dhe mendim tĂ« pĂ«rbashkĂ«t.

Në këtë ekspozitë marrin pjesë emra të njohur dhe zëra të rinj të artit bashkëkohor shqiptar, secili duke ofruar një qasje të veçantë mbi liqenin dhe gjithçka që ai përfaqëson.

Bora Baboçi sugjeron ekzistencĂ«n e novelĂ«s “NjĂ« hĂ«nĂ« e dytĂ«â€, njĂ« krijim letrar qĂ« ngjall dyshime mbi realitetin dhe fantazinĂ«, frymĂ«zuar nga rrĂ«fimi kutelian dhe “Shpikja e Morelit” e Bioy Casares. PĂ«rmes kĂ«tij botimi enigmatik, ajo sfidon kufijtĂ« midis botĂ«s sĂ« prekshme dhe asaj tĂ« imagjinatĂ«s, duke ndĂ«rtuar njĂ« univers qĂ« mund tĂ« jetĂ« i pavĂ«rtetë  apo ndoshta jo.

Genc Kadriu, me veprĂ«n “SivalĂ«â€, sjell njĂ« seri poezish-hapĂ«sire qĂ« pĂ«rpiqen tĂ« pĂ«rshkruajnĂ« tĂ« paprekshmen, tĂ« paarritshmen dhe tĂ« pĂ«rjetshmen nĂ« natyrĂ«. Me njĂ« gjuhĂ« tĂ« thellĂ« metaforike, ai e sheh natyrĂ«n si qendĂ«r tĂ« njĂ« universi qĂ« nuk rrotullohet rreth njeriut, por qĂ« e fton atĂ« nĂ« njĂ« ndjenjĂ« pĂ«rulĂ«sie dhe lidhjeje shpirtĂ«rore.

Denisa Kasa na udhĂ«heq drejt rrjedhĂ«s sĂ« harruar tĂ« “Lumit tĂ« Madh” nĂ« Pogradec, dikur pjesĂ« e gjallĂ« e jetĂ«s urbane dhe sot njĂ« shenjĂ« e betonizimit dhe ndarjes nga natyra. PĂ«rmes kujtimeve, fotografive dhe rrĂ«fimeve lokale, Kasa rikthen nĂ« vĂ«mendje rĂ«ndĂ«sinĂ« e rrjedhave ujore nĂ« formĂ«simin e identitetit tĂ« njĂ« vendi.

Anastas Kostandini, njĂ« nga emrat mĂ« tĂ« njohur tĂ« artit figurativ nĂ« ShqipĂ«ri, ekspozon tre vepra qĂ« lidhin mitin me realitetin: “Ylli i JetĂ«s”, “Sirenat e Liqenit” dhe “Triumfi i poezisĂ«â€. Vepra qĂ« jo vetĂ«m pikturojnĂ« liqenin, por rrĂ«fejnĂ« gjendjet e tij emocionale, mistike e mitologjike.

Ledia Kostandini pĂ«rqendrohet nĂ« diatomet – algat mikroskopike qĂ« jetojnĂ« nĂ« ujĂ«rat e liqenit dhe qĂ« prodhojnĂ« njĂ« pjesĂ« tĂ« madhe tĂ« oksigjenit nĂ« planet. PĂ«rmes vizatimeve me rĂ«rĂ« mbi panele tĂ« ndriçuara dhe bashkĂ«punimit me biologĂ«, ajo ndĂ«rton njĂ« vepĂ«r qĂ« Ă«shtĂ« njĂ«herazi vizuale dhe edukative, duke pĂ«rfshirĂ« edhe njĂ« mikroskop pĂ«r ta parĂ« kĂ«tĂ« botĂ« tĂ« padukshme me sytĂ« tanĂ«.

Mariana Kostandini sjell një seri fotografish personale që dëshmojnë marrëdhënien intime me liqenin, si një vend që është njëkohësisht peizazh dhe prani, një burim ndriçimi fizik dhe emocional. Objektivi i saj i ndjeshëm fton në një meditim mbi kujtesën dhe përkatësinë.

Ilir Tsouko, përmes një video-portreti të qetë dhe meditativ, sjell një dimension poetik dhe ekzistencial të liqenit. Me pamje të ngadalta dhe të kuruara me kujdes, ai e paraqet liqenin si një kujtim të gjallë, një pasqyrë e vetëdijes njerëzore që flet për vazhdimësinë dhe delikatesën e jetës.

“Lyhnida – Liqeni i DritĂ«s” synon tĂ« jetĂ« njĂ« thirrje pĂ«r tĂ« ndalur, pĂ«r tĂ« parĂ« dhe pĂ«r tĂ« reflektuar se si  natyra nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m sfond i jetĂ«s sonĂ«, por pjesĂ« e pandashme e identitetit, frymĂ«zimit dhe tĂ« ardhmes. PĂ«rmes gjuhĂ«s sĂ« artit, ky projekt kĂ«rkon tĂ« ndĂ«rtojĂ« ura tĂ« reja ndĂ«rmjet njeriut dhe natyrĂ«s, kujtesĂ«s dhe tĂ« sotmes, pĂ«rjetĂ«sisĂ« dhe pĂ«rkohshmĂ«risĂ«.

Ekspozita do të qëndrojë e hapur deri më 5 gusht, çdo ditë nga ora 18:00 deri në 21:00, në Galerinë e Arteve Pogradec.

The post ‘Lyhnida – Liqeni i DritĂ«s’/ TĂ« reflektosh mbi natyrĂ«n nĂ«pĂ«rmjet artit appeared first on Gazeta Si.

↗

Të trajtosh traumat kolektive në Gaza

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Mohammed Mhavish- Akhrasi, një psikiatër për fëmijë dhe adoleshentë, humbi shtëpinë e tij nga një goditje izraelite në fillim të vitit 2024. Ai dhe familja e tij janë zhvendosur disa herë, duke jetuar në tenda ku tenda e çadrës laget nga djersa e shumë njerëzve të shtypur në hapësira të ngushta. Nuk ka më një zyrë me mure të bardha, as nuk mban më një distinktiv. Por ai vazhdon punën, duke vizituar rreth pesëdhjetë pacientë në ditë, shumica fëmijë.

NjĂ« nga pacientet e tij tĂ« rregullta Ă«shtĂ« njĂ« vajzĂ« rreth katĂ«rmbĂ«dhjetĂ« vjeçare, qĂ« i mbijetoi njĂ« goditje e cila vrau  tĂ« gjithĂ« familjen. U zgjua nĂ« njĂ« njĂ«si tĂ« kujdesit intensiv, e vetme, pa e ditur ku kishin shkuar tĂ« tjerwt. Tani ulet pĂ«rballĂ« Akhrasit nĂ« heshtje, derisa e pyet, pĂ«rsĂ«ri e pĂ«rsĂ«ri, nĂ«se mund t’i kthejĂ« ata. Ai nuk ka pĂ«rgjigje,  vetĂ«m njĂ« laps tĂ« heshtur dhe njĂ« libĂ«r me bojĂ«ra, duke shpresuar se ajo do t’i pĂ«rdorĂ« pĂ«r tĂ« shprehur dhe pĂ«rpunuar emocionet.

Me sisteme thuajse të shkatërruara dhe burime pothuajse zero, profesionistë si Akhrasi mbështeten në pak mjetet që u kanë mbetur: mbështetje psikosociale, terapi njohëse tw sjelljes dhe strategji të improvizuara për përballim.

 FĂ«mijĂ«t mĂ«sojnĂ« teknika frymĂ«marrjeje, rregullim emocional dhe mĂ«nyra pĂ«r tĂ« pĂ«rballuar mendimet mbytwse. Kur Ă«shtĂ« e mundur, bashkĂ«punojnĂ« me stafin mjekĂ«sor tĂ« mbingarkuar pĂ«r tĂ« siguruar medikamente psikotrope pĂ«r pacientĂ« me depresion tĂ« rĂ«ndĂ«, psikoza ose ide suicidale. Por, siç thotĂ« Akhrasi, mbĂ«shtetja profesionale Ă«shtĂ« reduktuar nĂ« mesazhe zanore mes kolegĂ«sh qĂ« pyesin vetĂ«m njĂ« gjĂ«: “A Ă«shtĂ« ende gjallĂ«?”

PunonjĂ«sit shĂ«ndetĂ«sorĂ« shpesh pĂ«rjetojnĂ« trauma tĂ« dyta,  njĂ« lloj dĂ«mtimi emocional nga ekspozimi i vazhdueshĂ«m ndaj dhimbjes sĂ« tĂ« tjerĂ«ve. Por nuk ka asgjĂ« “tĂ« dytĂ«â€ nĂ« traumĂ«n qĂ« pĂ«rjetojnĂ« specialistĂ«t e shĂ«ndetit mendor nĂ« Gaza.

 “Ne po pĂ«rballemi, po vajtojmĂ«, po mbijetojmĂ« dhe po punojmĂ«, tĂ« gjitha njĂ«kohĂ«sisht,” thotw Akhrasi. “Nuk ka hapĂ«sirĂ« pĂ«r emocionet e mia. Ato qĂ«ndrojnĂ« nĂ« kraharor si njĂ« gur.”

JashtĂ« sesioneve, ai kĂ«rkon ujĂ« ose pĂ«rpiqet tĂ« qetĂ«sojĂ« prindĂ«rit e tij. Nuk ka kohĂ« pĂ«r tĂ« shkruar shĂ«nime, pĂ«r tĂ« reflektuar, madje as pĂ«r t’u thyer. “Ne pĂ«rpiqemi t’i mbajmĂ« tĂ« tjerĂ«t qĂ« tĂ« mos bien,” thotĂ« ai. “Por edhe unĂ« po bie, thjesht mĂ« qetĂ«sisht.”

Në Gaza, terapia është kthyer në një gjuhë të mbijetesës. Mbi gjashtëdhjetë mijë njerëz janë vrarë në më pak se dy vjet. Por pasojat e padukshme përfshijnë lagje të shkatërruara dhe komunitete të fshira nga harta. Të mbijetuarit përballen me uri, kolaps të shërbimeve shëndetësore dhe frikën e përditshme të ekzistencës.

Efekti te fĂ«mijĂ«t Ă«shtĂ« katastrofik. NĂ« vitin 2024, UNICEF vlerĂ«soi se pothuajse tĂ« gjithĂ« 1.2 milion fĂ«mijĂ«t e GazĂ«s kanĂ« nevojĂ« pĂ«r mbĂ«shtetje tĂ« menjĂ«hershme mendore dhe psikosociale. ShumĂ« nuk flenĂ« ose zgjohen duke bĂ«rtitur, tĂ« kapur fort pas tĂ« afĂ«rmve nga frika. Disa kanĂ« humbur aftĂ«sinĂ« pĂ«r tĂ« folur, disa luajnĂ« “sulmin ajror”, ose simulojnĂ« vdekjen.

Deri në shkurt 2024, UNICEF vlerësoi se të paktën shtatëmbëdhjetë mijë fëmijë kishin mbetur të pashoqëruar ose të ndarë nga familjet. Deri në prill, Ministria e Shëndetësisë në Gaza kishte dokumentuar mbi dymbëdhjetë mijë fëmijë të lënduar,  një shifër që në vitin 2025 është rritur në pesëdhjetë mijë të vrarë ose të lënduar. Fëmijët e mbijetuar, të vetëm dhe të traumatizuar, janë jashtëzakonisht të pambrojtur psikologjikisht.

Kur njĂ« nga pacientĂ«t e Akhrasit bĂ«het suicidal, ai nuk ka ku ta dĂ«rgojĂ« pĂ«r trajtim. Shumica e spitaleve janĂ« jashtĂ« funksionit dhe strehĂ«zat pĂ«r shĂ«ndetin mendor janĂ« shkatĂ«rruar. Ai mund vetĂ«m tĂ« kĂ«shillojĂ« njĂ« tĂ« afĂ«rm qĂ« tĂ« qĂ«ndrojĂ« pranĂ« fĂ«mijĂ«s, pa gjumĂ« gjatĂ« gjithĂ« natĂ«s. NĂ« mĂ«ngjes, Akhrasi shkon sĂ«rish tĂ« kontrollojĂ«. “Ka shumĂ« fĂ«mijĂ« qĂ« kanĂ« nevojĂ« pĂ«r trajtim nĂ« institucione, por ne nuk kemi as hapĂ«sirĂ«, as staf,” mĂ« tha ai. “Dhe as kohĂ«. Ne bĂ«jmĂ« vetĂ«m ndihmĂ« emergjente emocionale. Ne jemi linja e parĂ« dhe e fundit.”

Ai pĂ«rmend njĂ« djalĂ« tetĂ«vjeçar, i cili kishte qenĂ« i lumtur, kurioz dhe energjik. Por pas humbjes sĂ« prindĂ«rve dhe dy motrave, fĂ«mija refuzoi tĂ« fliste pĂ«r ditĂ« tĂ« tĂ«ra. SytĂ« i mbante gjithmonĂ« ngulur mbi rĂ«rĂ«n poshtĂ« kĂ«mbĂ«ve. Sillte lĂ«ndĂ« tĂ« papĂ«rpunuar dhe i pĂ«rqendrohej me orĂ«, duke i grumbulluar dhe duke u dhĂ«nĂ« formĂ«. Kur nĂ« fund foli, i tha Akhrasit: “UnĂ« po ndĂ«rtoj njĂ« shtĂ«pi pĂ«r ta. NjĂ« shtĂ«pi nĂ«n tokĂ«, qĂ« raketat tĂ« mos i gjejnĂ« mĂ«.” Akhrasi mĂ« tregoi se si ky djalĂ« tani nuk do tĂ« largohet mĂ« nga tendat, sepse beson se nĂ«se do tĂ« largohet, “ata do tĂ« kthehen dhe nuk do ta gjejnĂ« dot”.

“Ka qindra fĂ«mijĂ« tĂ« tillĂ«,” tha ai. “FĂ«mijĂ« qĂ« nuk luajnĂ« mĂ«. QĂ« nuk flasin. QĂ« nuk i besojnĂ« mĂ« askujt. Ata nuk janĂ« mĂ« fĂ«mijĂ«. JanĂ« shndĂ«rruar nĂ« hije.”

NjĂ« nga kolegĂ«t e tij Ă«shtĂ« Amani, psikologe dhe kĂ«shilluese e fĂ«mijĂ«ve, e zhvendosur nĂ« Rafah. Edhe ajo ka humbur shtĂ«pinĂ« dhe kolegĂ«t e saj. Asaj nuk i ka mbetur mĂ« asnjĂ« kontenier apo dhomĂ« pĂ«r tĂ« zhvilluar sesionet. FĂ«mijĂ«t vijnĂ« nĂ« njĂ« tendĂ« tĂ« improvizuar, ku nuk ka as privatĂ«si, as dritĂ«, dhe shpesh as qetĂ«si. “Ne jemi mĂ«suar tĂ« dĂ«gjojmĂ« fĂ«mijĂ«t. Tani, gjatĂ« sesioneve, ne dĂ«gjojmĂ« zhurmĂ«n e dronĂ«ve dhe bombave,” tha ajo. “Dhe frikĂ«n e tyre e ndjejmĂ« nĂ« trupin tonĂ«.”

Amani shpesh takon fĂ«mijĂ« qĂ« i kanĂ« humbur tĂ« dy prindĂ«rit. Ata nuk e shikojnĂ« mĂ« nĂ« sy, nuk pĂ«rgjigjen dhe qĂ«ndrojnĂ« larg. Disa nuk flasin pĂ«r javĂ« tĂ« tĂ«ra. “Ata janĂ« tĂ« ngrirĂ« nga trauma,” thotĂ« ajo. “Kjo Ă«shtĂ« njĂ« formĂ« e rĂ«ndĂ« e reagimit traumatik.” Ajo pĂ«rpiqet t’i ndihmojĂ« tĂ« rikthehen nĂ« kontakt me realitetin pĂ«rmes lojĂ«rave, artit, frymĂ«marrjes sĂ« thellĂ«. NĂ« njĂ« sesion me vajza qĂ« kishin humbur prindĂ«rit, njĂ«ra prej tyre filloi tĂ« qante dhe tĂ« bĂ«rtiste. Vajzat e tjera u bashkuan me tĂ«. “Ne i lamĂ« tĂ« gjithĂ« tĂ« qanin,” tha ajo. “ËshtĂ« mĂ« e shĂ«ndetshme sesa tĂ« mbetet brenda trupit, si njĂ« plagĂ« qĂ« nuk shĂ«rohet kurrĂ«.”

Por Amani e di qĂ« edhe ndĂ«rhyrja mĂ« e mirĂ« nuk mjafton kur realiteti nuk ndryshon. TĂ« flasĂ«sh pĂ«r siguri, qetĂ«si apo shpresĂ« me fĂ«mijĂ« qĂ« nuk kanĂ« ujĂ«, ushqim, njĂ« vend tĂ« sigurt pĂ«r tĂ« fjetur apo pĂ«r tĂ« vajtuar tĂ« dashurit e humbur, Ă«shtĂ« si tĂ« mbjellĂ«sh fara nĂ« shkretĂ«tirĂ«. “FĂ«mijĂ«t e dinĂ« qĂ« bota nuk i mbron dot,” thotĂ« ajo. “Prandaj ne pĂ«rpiqemi tĂ« jemi pranĂ« tyre ndonjĂ«herĂ« kjo Ă«shtĂ« e vetmja mbrojtje qĂ« kanĂ«.”

Përballë kësaj katastrofe, shumë profesionistë të shëndetit mendor janë detyruar të gjejnë mënyra të reja për të vazhduar. Disa përpiqen të krijojnë grupe mbështetjeje në kampe të strehimit, duke u ofruar prindërve udhëzime për të ndihmuar fëmijët e tyre të përballen me dhimbjen. Të tjerë përdorin teknologjinë në mënyrë të kufizuar, si mesazhe zanore ose rrjete sociale, për të ndarë këshilla praktike mbi përballimin e traumës kolektive.

Por vetĂ« punonjĂ«sit e shĂ«ndetit mendor janĂ« tĂ« rraskapitur. Ata nuk kanĂ« mĂ« energji, hapĂ«sirĂ« emocionale apo mbĂ«shtetje pĂ«r tĂ« pĂ«rballuar atĂ« qĂ« po jetojnĂ«. JanĂ« duke punuar tĂ« plagosur, tĂ« uritur, tĂ« dĂ«shpĂ«ruar. “Ne nuk jemi mĂ« profesionistĂ« qĂ« ndihmojmĂ« tĂ« tjerĂ«t tĂ« shĂ«rohen,” tha njĂ« psikolog i ri. “Ne jemi dĂ«shmitarĂ« tĂ« fundit tĂ« njĂ« brezi qĂ« po zhduket.”

Disa punonjĂ«s shĂ«ndetĂ«sorĂ« kanĂ« humbur familjet e tyre, kolegĂ«t, apo janĂ« plagosur vetĂ«. Ata vazhdojnĂ« tĂ« ofrojnĂ« mbĂ«shtetje jo sepse kanĂ« fuqi, por sepse ndihen pĂ«rgjegjĂ«s pĂ«r ata qĂ« kanĂ« mbetur. ËshtĂ« njĂ« formĂ« e dhimbshme e rezistencĂ«s, njĂ« betejĂ« pĂ«r tĂ« ruajtur njerĂ«zillĂ«kun pĂ«rballĂ« shkatĂ«rrimit tĂ« plotĂ«.

NĂ« fund, ajo qĂ« mbetet nuk Ă«shtĂ« thjesht trauma individuale apo dhimbja psikologjike. ËshtĂ« njĂ« plagĂ« kolektive, njĂ« brez qĂ« rritet mes rrĂ«nojave, duke mbartur kujtimet e humbjes dhe frikĂ«s. “Nuk kemi mĂ« fjalĂ« pĂ«r tĂ« pĂ«rshkruar atĂ« qĂ« ndjejmĂ«,” mĂ« tha njĂ« terapist. “Trauma Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« mĂ«nyrĂ« jetese.”

Dhe megjithatĂ«, ata vazhdojnĂ«. Çdo ditĂ«, njĂ« grup i vogĂ«l njerĂ«zish , pa zyra, pa mjete, pa siguri  pĂ«rpiqen tĂ« krijojnĂ« njĂ« fije lidhjeje, njĂ« ndjesi tĂ« pĂ«rkohshme qetĂ«sie, njĂ« vend ku njĂ« fĂ«mijĂ« mund tĂ« qajĂ« pa frikĂ«. Sepse, edhe nĂ« errĂ«sirĂ«n mĂ« tĂ« thellĂ«, ata e dinĂ« se njĂ« akt i vogĂ«l kujdesi mund tĂ« mbajĂ« njĂ« jetĂ« tĂ« thyer nga shkatĂ«rrimi i plotĂ«.

Burimi: The New Yorker

The post Të trajtosh traumat kolektive në Gaza appeared first on Gazeta Si.

↗

Puthja e parë në historinë e artit

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Gazeta “SI”- Piktura me afresk Ă«shtĂ« njĂ« teknikĂ« e pikturĂ«s murale, ku pigmentet me bazĂ« uji aplikohen mbi njĂ« shtresĂ« tĂ« hollĂ« suvaje qĂ« Ă«shtĂ« ende e lagĂ«sht.

Suvaja duhet të mbetet e lagësht gjatë kohës që piktori punon mbi të. Prandaj, ajo aplikohet vetëm në sipërfaqen që artisti parashikon të përfundojë brenda një dite pune.

Piktori duhet të punojë me siguri dhe shpejtësi, pasi kjo teknikë, ndryshe nga të tjerat, nuk lejon korrigjime të mëvonshme. Afresku është një traditë e lashtë e pikturës, por lidhet më së shumti me artin e Rilindjes Italiane.

Afreskët në Kapelën Scrovegni në Padova janë më të mirët që kanë mbijetuar nga Giotto dhe konsiderohen si kryevepra e tij më e madhe me afreske. Cikli përshkruan ngjarje nga jeta e Virgjëreshës Mari dhe e Krishtit.

Përpjekje për ruajtjen e kapelës

Në vitin 1880, qyteti i Padovës mori në pronësi Kapelën Scrovegni. Gjatë shekujve XIX dhe XX, afreskët janë restauruar disa herë. Që nga vitet 1970 e deri më sot, ndërtesa, cilësia e ajrit në të, faktorët ndotës dhe vetë afreskët janë studiuar dhe monitoruar me kujdes.

NĂ« hyrje u ndĂ«rtua njĂ« sallĂ« pritjeje e posaçme me kondicionim ajri. Kjo Ă«shtĂ« njĂ« lloj “njĂ«sie dekontaminimi”, ku 25 vizitorĂ« kalojnĂ« 20 minuta duke ndjekur njĂ« video hyrĂ«se mbi pĂ«rmbajtjen dhe ruajtjen e KapelĂ«s Scrovegni, pĂ«rpara se tĂ« hyjnĂ« brenda, pĂ«r tĂ« shmangur dĂ«mtimin e afreskĂ«ve. Brenda, vizitorĂ«t mund tĂ« admirojnĂ« pikturat e brishta pĂ«r 15 minuta, pĂ«rpara se grupi tjetĂ«r tĂ« hyjĂ«.

Giotto

Giotto di Bondone ishte një piktor italian i lindur rreth vitit 1267 në Toskanë. Ai punoi në mbarë Italinë, por kryesisht në Firence dhe konsiderohet si artisti i parë që u largua nga stili bizantin dhe iu afrua natyralizmit, duke krijuar ndjesinë e hapësirës që nuk është më e sheshtë.

 Ai pikturoi njerĂ«z tĂ« vĂ«rtetĂ« me fytyra tĂ« ndryshme dhe krijoi pĂ«rshtypjen e thellĂ«sisĂ« dhe objekteve tredimensionale. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, Giotto konsiderohet edhe si “babai” i artit tĂ« Rilindjes.

Në vitin 1334, ai u emërua drejtues i punishtes së katedrales së Firences ,  një nder që deri atëherë u jepej vetëm skulptorëve dhe arkitektëve. Kur vdiq më 1337, Giotto ishte një artist i pasur, i famshëm dhe i suksesshëm.

Puthja

Afresku i Giottos “Takimi te Porta e ArtĂ«â€ paraqet momentin kur Joakimi dhe Ana sapo kanĂ« marrĂ« lajmin nga njĂ« engjĂ«ll se, pas shumĂ« vitesh infertiliteti, do tĂ« kenĂ« njĂ« fĂ«mijĂ«.

E gjithë skena zhvillohet në plan të parë. Figurave të thjeshta dhe të mëdha, të mbledhura ngushtë, u përshtatet një kompozim që pasqyron në mënyrë të përsosur emocionin e subjektit. Arkitektura e portës së madhe, me harkun e rrethuar në ar, krijon një kornizë të thjeshtë për ngjarjen.

Personazhet e Giottos shprehin ndjenja. Katër figura femërore shikojnë drejt çiftit të lumtur. Me kokat pak të anuara, ato i drejtojnë edhe vështrimin e shikuesit. Joakimi dhe Ana përkulen drejt njëri-tjetrit, përqafohen dhe puthen.

Në kontrast me këtë skenë të ngrohtë dhe emocionale, një grua e veshur me të zeza shikon e hutuar në një drejtim tjetër,  ndoshta një paralajmërim për ngjarjet e zymta që do të pasojnë.

Arti i Giottos duhet t’u jetĂ« dukur thuajse i mrekullueshĂ«m bashkĂ«kohĂ«sve tĂ« tij, sepse format e tij ishin aq tĂ« gjalla sa mund tĂ« ngatĂ«rroheshin me realitetin. Edhe pse sot mund tĂ« na duken pak naive, nĂ« kohĂ«n e vet ishin revolucionare.

Në vitin 2021, Kapela Scrovegni u përfshi në listën e trashëgimisë botërore të UNESCO-s.

Burimi: “Daily Art Magazine”

The post Puthja e parë në historinë e artit appeared first on Gazeta Si.

↗

Udhëtimi Sekret i Kodikëve të Beratit / Peripecitë e restauratorëve që udhëtuan drejt Kinës

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Sokol Çunga – Sa kohĂ« duhet pĂ«r tĂ« udhĂ«tuar nga Tirana nĂ« Pekin kur ke nĂ« dorĂ« njĂ« çantĂ« me dy kodikĂ« mesjetarĂ« qĂ« transportohen nĂ« fshehtĂ«si, pa i deklaruar? NjĂ« udhĂ«tim i tillĂ« do tĂ« ngjante si skenar i denjĂ« pĂ«r ndonjĂ« film tĂ« Agjentit 007, do tĂ« ishte i pagjasĂ« ditĂ«ve tĂ« sotshme, por jo nĂ« motin e largĂ«t 1971.

“Nisja nga Tirana pĂ«r nĂ« KinĂ« u bĂ« mĂ« datĂ«n 18 mars 1971, bashkĂ« me 30 shqiptarĂ«, qĂ« edhe ata udhĂ«tonin pĂ«r nĂ« KinĂ«, duke ndjekur itinerarin TiranĂ«-Beograd. KĂ«tu qĂ«ndruam vetĂ«m njĂ« gjysmĂ« ore, sa u furnizua avioni me karburant. Çanta nuk u lĂ«shua asnjĂ« çast nga dora. Nga Beogradi udhĂ«tuam pĂ«r nĂ« Budapest. KĂ«tu fjetĂ«m njĂ« natĂ« nĂ« hotelin e aeroportit, meqĂ« ishim tranzit. KĂ«tu erdhĂ«n shokĂ«t e ambasadĂ«s sonĂ« pĂ«r t’u interesuar pĂ«r fjetjen. NĂ« hotel fjeta nĂ« njĂ« dhomĂ« bashkĂ« me njĂ« shok shqiptar.

Reshat Alia dhe Sanije Mara

Të nesërmen u nisëm përsëri me avion për në Moskë. Në aeroportin e Moskës qëndruam 8 orë. Në asnjë vend ku kalova nuk më kontrolluan dhe as dyshuan çfarë kisha brenda. Nga Moska u nisëm për në Omsk. Në aeroport qëndruam vetëm një gjysmë ore dhe përsëri udhëtojmë për Irkutsk, ku fjetëm një natë.

TĂ« nesĂ«rmen u nisĂ«m pĂ«r nĂ« Pekin, ku mbĂ«rritĂ«m mĂ« datĂ«n 21 mars nĂ« ora 11 paradite. Kishin dalĂ« pĂ«r tĂ« na pritur kĂ«shilltari i ambasadĂ«s tonĂ« dhe shokĂ« tĂ« AkademisĂ« sĂ« Shkencave tĂ« RP tĂ« KinĂ«s dhe tĂ« Institutit Arkeologjik, kryetari i degĂ«s sĂ« punĂ«ve tĂ« jashtme pranĂ« AkademisĂ« sĂ« Shkencave, pĂ«rfaqĂ«suesi i ushtrisĂ« pranĂ« Institutit Arkeologjik, pĂ«rgjegjĂ«si i Institutit Arkeologjik dhe punonjĂ«s shkencorĂ« tĂ« tij, si dhe pĂ«rkthyesi. ÇantĂ«n me kodikĂ«t e dorĂ«zuam nĂ« ambasadĂ« pĂ«r ta ruajtur.”

Teksti i mësipërm është raporti i arkivistëveit Reshat Alia, restaurator i Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave, i cili udhëtoi drejt Pekinit, bashkë me kolegen e tij, Sanije Mara, ngarkuar me detyrën e transportit dhe restaurimit të kodikëve Beratinus 1 dhe 2.

TĂ« shumĂ«pĂ«rmendurit kodikĂ«t tĂ« Beratit nr. 1 dhe nr. 2, ose tĂ« referuar edhe si Codex Beratinus Purpureus dhe Codex Aureus Anthimi, u zbuluan, pas njĂ« periudhe tĂ« gjatĂ« fshehjeje, mĂ« 12 gusht 1968 nĂ« kishĂ«n katedrale tĂ« Fjetjes sĂ« ShĂ«n MarisĂ« nĂ« Berat (sot Muzeu “Onufri”) dhe u morĂ«n nĂ« dorĂ«zim nga oficerĂ«t e DegĂ«s sĂ« PunĂ«ve tĂ« Brendshme tĂ« Beratit.

Më 21 gusht të po atij viti kodikët iu dorëzuan Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave nga Ministria e Arsimit. Për shkak të dëmtimeve të mëdha që kishin pësuar, kodikët kishin nevojë të menjëhershme për restaurim, gjë e cila nuk ndodhi shpejt në kohë, por vetëm më 1971.

Restaurimi kaloi në disa procese. Procesi i parë ishte shkëputja e fletëve të ngjitura me njëra-tjetrën. Për këtë arsye u ndërtua një arkë prej xhami, u montua një aparat i thjeshtë për prodhimin e avullit dhe futjen e avullit brenda arkës. Në arkë u vendos një barometër, për të vëzhguar temperaturën dhe lagështinë, duke i lënë fletët në atë mjedis për 3 orë. Gjatë këtij procesi u bë dhe numërimi i fletëve.

Procesi i dytë ishte restaurimi dhe ngjitja e fletëve, të cilat ishin dëmtuar gjatë shkëputjes nga njëra-tjetra. Gjatë këtij procesi është bërë edhe pastrimi nga precipitimet e ujit, pluhurit dhe mykut. Më pas është bërë rrafshimi i fletëve, duke i futur ato mes dy xhamave organikë, dhe duke i vendosur nën pesha.

Procesi i tretë ishte mbyllja e fletëve në xhama organikë në mënyrë hermetike. Mbyllja është bërë brenda një balloni që nuk përmbante ajër, por vetëm azot dhe thynol të pastër. Në fund, xhamat që mbanin fletët e të dy kodikëve u vendosën në zarfe plastike dhe u lidhën në vëllime. 190 fletët e Beratinus 1 u vendosën në 9 vëllime, kurse 420 fletët e Beratinus 2 u vendosën në 21 vëllime.

Krahas restaurimit u bë edhe një punë e madhe, e kushtueshme financiarisht dhe mjaft e gjatë në kohë, për përgatitjen e kopjeve të dy kodikëve dhe të maketeve të tyre. Për të prodhuar kopjen e kodikut Beratinus 2, Instituti i Arkeologjisë së Kinës tërhoqi nga Banka Kombëtare e Pekinit 50 gram ar për shkrimin, si dhe u therën 119 kokë dhi për të prodhuar 420 fletët e pergamenës.

MĂ« 6 nĂ«ntor 1971, 3 arkat nĂ« tĂ« cilĂ«t ishin vendosur kodikĂ«t edhe materialet e tjera, u ngarkuan nĂ« vaporin “Vlora” dhe u nisĂ«n pĂ«r nĂ« ShqipĂ«ri. Vapori mbĂ«rriti nĂ« Portin e DurrĂ«sit mĂ« 31 dhjetor tĂ« atij viti. Drejtoria e PĂ«rgjithshme e Arkivave i mori nĂ« dorĂ«zim arkat e kodikĂ«ve mĂ« 6 janar 1972, kur vapori “Vlora” u fut nĂ« Portin e DurrĂ«sit.

Më 15 janar 1972 në Drejtorinë e Përgjithshme të Arkivave u zhvillua ceremonia e marrjes në dorëzim të kodikëve.

Të pranishëm në ceremoni ishin:

Drejtori i Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave, Skënder Hajro, Këshilltari Ambasadës së R.P. të Kinës, Sia Sin Fën, dhe personaliteteve të shkencës:  prof. Androkli Kostallari, prof. Stefanaq Pollo, prof. Aleks Buda, prof. Gani Strazimiri, Drejtoresha e Bibliotekës Kombëtare, Marika Vogli, e të tjerë.

Prej asaj date, kodikët e restauruar ruhen në Arkivin Qendror Shtetëror, në shërbim të publikut të specializuar dhe të përgjithshëm.

ShĂ«nim: Sokol Çunga ështĂ« historian, pĂ«rkthyes dhe arkivist shqiptar

The post Udhëtimi Sekret i Kodikëve të Beratit / Peripecitë e restauratorëve që udhëtuan drejt Kinës appeared first on Gazeta Si.

↗

‘LotĂ«t e krokodilit’, çfarĂ« nĂ«nkupton shprehja alegorike pĂ«r lotĂ«t e rremĂ«

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Gazeta “SI”– Shprehjen “qan me lot krokodili” me siguri e kemi dĂ«gjuar tĂ« gjithĂ« qoftĂ« si njĂ« akuzĂ« pĂ«r emocione tĂ« shtirura, qoftĂ« si njĂ« mĂ«nyrĂ« pĂ«r tĂ« treguar njĂ« pendesĂ« tĂ« rreme. Por çfarĂ« fshihet pas kĂ«saj shprehjeje qĂ« rrĂ«njĂ«t i ka nĂ« njĂ« nga krijesat mĂ« tĂ« frikshme tĂ« botĂ«s shtazore?

Origjina e saj është më e lashtë sesa mund të mendohet dhe, siç ndodh shpesh me metaforat e qëndrueshme, është një përzierje midis realitetit dhe legjendës. Ideja se krokodilët qajnë ndërsa hanë prenë e tyre buron nga besime të hershme, që më pas janë zhvilluar në simbolikë morale e madje edhe në gjuhën e mjekësisë moderne.

Nga pikĂ«pamja biologjike, ekziston njĂ« shpjegim pĂ«r kĂ«tĂ« sjellje tĂ« çuditshme. KrokodilĂ«t kanĂ« gjĂ«ndra pranĂ« syve, tĂ« cilat ndihmojnĂ« nĂ« mbajtjen e syve tĂ« lagĂ«sht dhe nĂ« eliminimin e kripĂ«rave tĂ« tepĂ«rta. GjatĂ« procesit tĂ« tĂ« ushqyerit i cili pĂ«rfshin njĂ« pĂ«rpjekje tĂ« madhe muskulare dhe gojĂ« tĂ« hapur pĂ«r njĂ« kohĂ« tĂ« gjatĂ«  kĂ«to gjĂ«ndra mund tĂ« shtypen dhe tĂ« çlirojnĂ« lĂ«ngje qĂ« ngjasojnĂ« me lotĂ«t. Studime tĂ« mĂ«vonshme, si ai i vitit 2006 i neurologut Malcolm Shaner dhe biologut Kent Vliet, kanĂ« vĂ«zhguar kĂ«tĂ« fenomen tek aligatorĂ«t dhe caimanĂ«t, duke pĂ«rforcuar idenĂ« se “lotĂ«t” janĂ« thjesht njĂ« reagim fiziologjik ndaj mĂ«nyrĂ«s sĂ« tĂ« ushqyerit.

E megjithatĂ«, qĂ« nga Mesjeta, njerĂ«zimi i ka dhĂ«nĂ« njĂ« domethĂ«nie tjetĂ«r kĂ«tyre lotĂ«ve. PĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, shprehja “lotĂ«t e krokodilit” Ă«shtĂ« pĂ«rhapur nĂ« tregimet e Sir John Mandeville nĂ« shekullin XIV. NĂ« to, pĂ«rshkruhet njĂ« krokodil qĂ« qan teksa ha njĂ« njeri  njĂ« pĂ«rfytyrim grotesk, por qĂ« mbante ngarkesĂ« tĂ« thellĂ« morale.

Kjo alegori u pĂ«rqafua gjerĂ«sisht nĂ« letĂ«rsinĂ« klasike. William Shakespeare e pĂ«rdori shpesh si metaforĂ« pĂ«r hipokrizinĂ« dhe mashtrimin emocional. NĂ« “Othello”, nĂ« “Henry VI” dhe “Antony and Cleopatra”, krokodili shfaqet si simbol i pendesĂ«s sĂ« rreme. NjĂ« tjetĂ«r autor i njohur, Edmund Spenser, e pĂ«rshkruan kĂ«tĂ« krijesĂ« si “dinak mizor”, qĂ« pĂ«rdor lotĂ«t pĂ«r tĂ« fshehur dredhitĂ«.

NĂ« vijim tĂ« kĂ«saj tradite simbolike, figura e “lotĂ«ve tĂ« krokodilit” Ă«shtĂ« pĂ«rdorur pĂ«r tĂ« stigmatizuar veçanĂ«risht gratĂ«, tĂ« cilat nĂ« rrĂ«fimet moralizuese paraqiten si pĂ«rdoruese tĂ« holla tĂ« emocioneve tĂ« rreme pĂ«r tĂ« manipuluar burrat dhe realitetin. Kjo pĂ«rplasje mes dhimbjes sĂ« dukshme dhe qĂ«llimit tĂ« fshehur e bĂ«ri shprehjen tĂ« depĂ«rtojĂ« thellĂ« nĂ« gjuhĂ«n dhe kulturĂ«n popullore.

Madje, kjo shprehje ka gjetur vend edhe nĂ« mjekĂ«si. “Sindroma e lotĂ«ve tĂ« krokodilit”, ose simptoma Bogorad, pĂ«rshkruan njĂ« gjendje neurologjike ku njĂ« person derdh lot kur ha. E identifikuar pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« vitin 1926 nga neurologu rus F.A. Bogorad, kjo sindromĂ« Ă«shtĂ« pasojĂ« e njĂ« dĂ«mtimi tĂ« nervit tĂ« fytyrĂ«s, qĂ« bĂ«n qĂ« sinjalet e gjĂ«ndrave tĂ« pĂ«shtymĂ«s tĂ« ngatĂ«rrohen me ato tĂ« gjĂ«ndrave lotsjellĂ«se.

Sipas studiuesit Adam Britton, ndonĂ«se Ă«shtĂ« e vĂ«shtirĂ« tĂ« pĂ«rcaktosh saktĂ«sisht prej nga buron miti i “lotĂ«ve tĂ« krokodilit”, Ă«shtĂ« e lehtĂ« tĂ« kuptosh pse ai Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« kaq i pĂ«rhapur: “PĂ«r njĂ« krijesĂ« kaq tĂ« pamĂ«shirshme, lotĂ«t mbi viktimĂ«n e saj janĂ« njĂ« ironi e paharrueshme”, shkruan ai. Ironi qĂ« ka shĂ«rbyer si burim frymĂ«zimi pĂ«r shekuj me radhĂ« nĂ« letĂ«rsi, nĂ« filozofi morale, nĂ« folklor dhe tashmĂ« edhe nĂ« terminologjinĂ« mjekĂ«sore.

The post ‘LotĂ«t e krokodilit’, çfarĂ« nĂ«nkupton shprehja alegorike pĂ«r lotĂ«t e rremĂ« appeared first on Gazeta Si.

↗

ArtistĂ«t e rinj u rikthehen ‘plagĂ«ve tĂ« vjetra’ pĂ«rmes artit modern nĂ« vilĂ«n 31

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Liridon Mulaj- QĂ« nga hartat etnografike, tĂ« krijuara me materiale tekstile, tek dokumentarĂ«t e kohĂ«s sĂ« diktaturĂ«s e deri tek poezitĂ« apo videoartet mbi ÇamĂ«rinĂ« dhe kujtesĂ«n, Vila 31 pĂ«r tĂ« dytĂ«n herĂ« brenda vitit shndĂ«rrohet nĂ« njĂ« galeri tĂ« artit pamor.

Nga një dhomë në tjetrën dhe nga një holl në tjetrin, teksa vila përshkohet nëpërmjet korridoreve të mëdha e me dritë të ish-vilës së diktatorit, të shfaqen instalacione dhe ekrane të mëdha që shfaqin video dhe zëra të cilët nëpërmjet imazhit audioviziv përpiqen të jenë pjesë integrale e ambienteve të asaj shtëpie, në të cilën për shumë vite me radhë, diktatori jetoi vitet kulminante të jetës dhe pushtetit të tij.

Ky fakt duket sikur te artistët krijon një lloj makthi psikologjik, sidomos tek artistët e rinj shqiptarë, të cilët edhe pse nuk e kanë jetuar atë kohë dhe dinë shumë pak për diktatorin, rrëfenjat e prindërve apo edhe gjyshëve ua kanë rrëfyer deri diku tmerrin e diktaturës.

Këtë fakt e cek edhe artisti shkodran Kajro Urovi, i cili studion fotografi në Londër. I lindur në Itali dhe i zhvendosur në Londër në moshën 14-vjeçare, ai thotë për GazetaSi.al se si reagoi gjyshja e tij shkodrane kur mori vesh se nipi i saj do të flinte në vilën e ish-diktatorit.

“Gjyshja u habit shumĂ« kur i thashĂ« se do tĂ« flija pĂ«r tre muaj nĂ« shtĂ«pinĂ« e Enver HoxhĂ«s. Ajo mĂ« ka rrĂ«fyer herĂ«t historinĂ« e saj personale nĂ« komunizĂ«m. Por pĂ«r kontekstin pĂ«r tĂ« cilin unĂ« gjendem kĂ«tu, gjĂ«rat janĂ« paksa ndryshe sot.”

Urovi thotë se puna e tij artistike ka lidhje me objektet e gjetura përreth vilës nga kopshtari i saj në vitet e diktaturës. Diçka që e shtyu atë drejt njohjes së diktatorit në një kontekst tjetër, atë të kohës së tij.

Kajro Urovi

“Objektet qĂ« unĂ« kam ekspozuar janĂ« disa objekte tĂ« cilat kopshtari qĂ« punonte kĂ«tu nĂ« vitet ’80 i ka gjetur nĂ« ambientet pĂ«rreth dhe i ka ruajtur deri mĂ« sot. NĂ« ekran mandej kam shfaqur intervistĂ«n e kopshtarit Bajram Hysaj, i cili rrĂ«fen pĂ«r kohĂ«n dhe vendin ku i gjeti objektet. E gjithashtu ai rrĂ«fen pĂ«r kohĂ«n kur punonte si kopshtar dhe ndante ditĂ«n e tij me familjen e diktatorit”, thotĂ« Urovi.

Kajro, i cili jeton në dhomën ku dikur jetonte Nexhmije Hoxha, thotë se rrëfimi i kopshtarit ka qenë interesant, por dhe e kuriozonte për të kuptuar më mirë kontekstin e kohës kur vila ka qenë në funksion.

Por nĂ« vilĂ« ka edhe punĂ« artistike tĂ« cilat kĂ«rkojnĂ« tĂ« rikthejnĂ« sĂ«rish vĂ«mendjen nga çështje tĂ« rĂ«ndĂ«sishme kombĂ«tare, siç Ă«shtĂ« edhe ÇamĂ«ria, njĂ« çështje e pazgjidhur prej thuajse 80-vitesh. Artistja çame, Erdiola Kanda Mustafaj, e cila jetĂ«n e saj e ndan mes ItalisĂ« dhe FrancĂ«s, thotĂ« pĂ«r GazetaSi.al se rikthimi te rrĂ«njĂ«t nĂ«pĂ«rmjet punĂ«s sĂ« saj me titull “Kthim nga ÇamĂ«ria” dhe qasja tĂ« cilĂ«n ajo ka pĂ«r vendlindjen e paraardhĂ«sve, vjen nĂ« njĂ« tjetĂ«r prizĂ«m, nĂ« tĂ« cilin nuk Ă«shtĂ« trajtuar mĂ« parĂ«: nĂ«pĂ«rmjet artit pamor, instalacionit, poezisĂ« dhe dokumenteve qĂ« dĂ«shmojnĂ« pĂ«r kohĂ«n.

“Pika e rĂ«ndĂ«sishme prej sĂ« cilĂ«s jam nisur Ă«shtĂ« prejardhja ime çame. UnĂ« e nisa kĂ«tĂ« studim pĂ«r tĂ« sjellĂ« njĂ« narracion ndryshe, parĂ« nga narracioni shqiptar por edhe ai grek, tĂ« cilin nuk kam arritur ta gjej, pra nuk ekziston. UnĂ« besoj se nĂ«pĂ«rmjet poezisĂ«, pĂ«r shembull, mund tĂ« krijosh njĂ« lidhje mĂ« tĂ« fortĂ« dhe shpirtĂ«rore me kohĂ« tĂ« largĂ«ta.

Duke qenë tashmë brezi i tretë i çamëve të shpërngulur, ajo nuk beson më në zgjidhjen e çështjes. Por beson se nëpërmjet artit pamor mund të sjellë më shumë dritë dhe një perspektivë të re.

“UnĂ« i pĂ«rkas brezit tĂ« tretĂ« tĂ« çamĂ«ve tĂ« zhvendosur nga ÇamĂ«ria. HistoritĂ« janĂ« tĂ« largĂ«ta dhe, tĂ« jem e sinqertĂ«, nuk besoj mĂ« se kjo çështje do tĂ« zgjidhet. Por besoj se mund tĂ« sjellim njĂ« dritĂ« nĂ« tĂ«rĂ« kĂ«tĂ« histori. UnĂ« besoj se arti pamor Ă«shtĂ« njĂ« gjuhĂ« e re tĂ« cilĂ«n ne po e mĂ«sojmĂ« prej viteve tĂ« fundit, sidomos nĂ« ShqipĂ«ri. ËshtĂ« njĂ« instrument ose njĂ« tjetĂ«r gjuhĂ« e cila ndihmon tĂ« risjellim kujtesĂ«n nĂ« fokus.”

Erdiola, e cila jetën e saj e ndan mes Francës dhe Italisë, thotë se është shumë e inspiruar nga jetesa në vilën e Enverit por dhe nga Shqipëria.

Erdiola Kanda Mustafaj, Anne Bourrassé

“Ndryshe nga vendet e tjera tĂ« EuropĂ«s ku informacioni gjendet kollaj dhe kudo, nĂ« ShqipĂ«ri duhen kontakte dhe kjo Ă«shtĂ« shumĂ« interesante. UnĂ« besoj se ShqipĂ«ria do tĂ« jetĂ« tashmĂ« njĂ« nga destinacionet e mia kryesore tĂ« aplikimit tĂ« artit tim, i cili ka si qĂ«llim memorien dhe kujtesĂ«n kolektive. Historia shqiptare mĂ« nxit shumĂ« mendim dhe reflektim”, pĂ«rfundon Erdiola.

NĂ« pritje tĂ« artistĂ«ve tĂ« rinj pĂ«r njĂ« tjetĂ«r fazĂ« krijimi dhe njohjeje me historinĂ« e VilĂ«s 31, por dhe tĂ« ShqipĂ«risĂ« nĂ« tĂ«rĂ«si, shtĂ«pia ku dikur jetonte Enver Hoxha duket sikur ngadalĂ« po bie nĂ« hullinĂ« e asaj qĂ« kryeministri Rama deklaroi nĂ« ceremoninĂ« hapĂ«se tĂ« rezidencĂ«s: “Se nĂ« kĂ«tĂ« vilĂ« do tĂ« bĂ«jmĂ« gjithçka tĂ« cilĂ«n diktatori nuk e bĂ«ri dot.”

Përtej fjalëve dhe premtimeve, në Vilën 31 sot bëhet art nga një brez i cili padyshim sjell për publikun shqiptar një qasje të re dhe një kontekst të ri të asaj çka mbetet nga kujtesa e trishtë e një vendi të vuajtur si Shqipëria.

The post ArtistĂ«t e rinj u rikthehen ‘plagĂ«ve tĂ« vjetra’ pĂ«rmes artit modern nĂ« vilĂ«n 31 appeared first on Gazeta Si.

↗

Muzeu që ruante trupat njerëzorë po mbyllet për shkak të përballjes me historinë dhe etikën

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Rachel Monroe – NĂ« Filadelfia, brenda njĂ« ndĂ«rtese tĂ« stilit neogrek, ndodhet njĂ« nga institucionet mĂ« tĂ« veçanta dhe tĂ« debatueshme tĂ« historisĂ« mjekĂ«sore: Muzeu MĂŒtter. Prej themelimit tĂ« tij nĂ« shekullin XIX nga Kolegjiumi i MjekĂ«ve tĂ« Filadelfias, ky muze Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« i njohur pĂ«r koleksionin e tij tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m tĂ« relikeve anatomike, pĂ«rfshirĂ« kafka, organe tĂ« konservuara, skelete me sĂ«mundje tĂ« rralla dhe instrumente kirurgjikale historike.

Nuk është një vend për zemrat e ndjeshme, por një hapësirë që ka provokuar mendimin dhe ka sfiduar tabutë për më shumë se një shekull.

Megjithatë, së fundmi muzeu ka hyrë në një periudhë krize. Vitrinat janë zbrazur, ekspozitat janë mbyllur, dhe shumë nga materialet që përbënin thelbin e muzeut janë hequr nga publiku. Kjo ka ndodhur si pasojë e një riorientimi institucional të ndërmarrë nga drejtuesit e rinj të Kolegjiumit, nën drejtimin e presidentes Mira Irons.

Ajo vendosi të pezullonte një pjesë të madhe të ekspozitës për të rishikuar në mënyrë etike mënyrën se si ishin mbledhur, përpunuar dhe shfaqur mbetjet njerëzore, sidomos ato për të cilat mungonte një dokumentim i qartë i pëlqimit.

Ky vendim ka ngjallur njĂ« reagim tĂ« madh nga komuniteti shkencor, nga punonjĂ«sit e mĂ«parshĂ«m tĂ« muzeut, por edhe nga publiku i gjerĂ«. DhjetĂ«ra mijĂ«ra njerĂ«z kanĂ« firmosur njĂ« peticion pĂ«r tĂ« “shpĂ«tuar MĂŒtter-in”, ndĂ«rsa shumĂ« studiues kanĂ« kritikuar mbylljen e njĂ« hapĂ«sire qĂ« nuk ishte thjesht muze, por njĂ« vend reflektimi mbi trupin, vdekjen dhe tĂ« papĂ«rshkrueshmen.

Ata e konsiderojnë këtë një shembull të një qasjeje të re që, në përpjekje për të qenë etikisht e ndjeshme, rrezikon të fshijë historinë dhe të zhbëjë mundësinë për të mësuar nga të shkuarat e vështira.

Nga ana tjetër, drejtuesit e Kolegjiumit e mbrojnë këtë lëvizje si një nevojë për të rivlerësuar raportin mes shkencës, publikut dhe respektit për individin. Në thelb të debatit qëndron një pyetje e vjetër: a mund të tregojmë historinë e trupit njerëzor pa rënë në shfrytëzim apo spektakël? Dhe, nëse po, si ta bëjmë këtë në mënyrë që të ruajmë integritetin, por edhe të mos heqim dorë nga e vërteta?

MĂŒtter ka qenĂ« njĂ« eksperiment i rrallĂ« nĂ« kĂ«tĂ« drejtim. NjĂ« vend ku turpi i trupit, ndjeshmĂ«ria ndaj vdekjes dhe kureshtja pĂ«r tĂ« panjohurĂ«n bashkĂ«jetonin.

Sot, me muret e zbrazëta dhe heshtjen që ka zëvendësuar pyetjet, shumë e shohin këtë si fundin e një epoke. Të tjerë, si një mundësi për ta rindërtuar muzeun mbi baza më të qëndrueshme etike.

ÇfarĂ«do tĂ« ndodhĂ«, kriza e MĂŒtter-it Ă«shtĂ« simptomĂ« e njĂ« debati mĂ« tĂ« madh qĂ« po zhvillohet nĂ« shumĂ« institucione kulturore nĂ« SHBA dhe mĂ« gjerĂ«: si tĂ« tregojmĂ« historinĂ« e njeriut pa e zhveshur atĂ« nga dinjiteti? Dhe a mundet vetĂ« muzeu tĂ« mbetet njĂ« vend i gjallĂ« mendimi, kur heshtja fillon tĂ« zĂ« vendin e tij?

Burimi: The New Yorker. Pershtati : Gazeta SI

The post Muzeu që ruante trupat njerëzorë po mbyllet për shkak të përballjes me historinë dhe etikën appeared first on Gazeta Si.

↗

66 vite nga premiera e filmit tĂ« parĂ« shqiptar ‘Tana’

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Gazeta “SI”– MĂ« 17 korrik 1958, nĂ« ekranin shqiptar u shfaq pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« njĂ« film i prodhuar tĂ«rĂ«sisht nga autorĂ« dhe aktorĂ« vendas.

 “Tana”, me regji tĂ« Kristaq Dhamos dhe skenar tĂ« novelistit Fatmir Gjata, Ă«shtĂ« konsideruar si gurthemel i kinematografisĂ« shqiptare.

I prodhuar nga “ShqipĂ«ria Film”, ky realizim i parĂ« zyrtar solli njĂ« qasje tĂ« re nĂ« artin filmik nĂ« vend, duke u fokusuar jo vetĂ«m te njĂ« tematikĂ« me ngarkesĂ« ideologjike si kolektivizimi i bujqĂ«sisĂ«, por edhe te transformimet sociale dhe pĂ«rplasja mes sĂ« resĂ« dhe zakoneve patriarkale.

Në ndërtimin e skenarit bashkëpunuan Fatmir Gjata, Nasho Jorgaqi dhe vetë regjisori Kristaq Dhamo. Ngjarjet vendosen në një fshat ku dashuria e dy të rinjve vihet në rrezik nga mentaliteti konservator, që përfaqëson një nga sfidat më të mëdha të kohës.

Tinka Kurti dhe Naim FrashĂ«ri ne filmin “Tana”

Tinka Kurti, në rolin e Tanës, përkrah Naim Frashërit si Stefani, Kadri Roshit si Lefteri dhe Andon Panos në rolin e kryetarit të kooperativës, sjellin një interpretim që sot konsiderohet klasik. Një nga momentet që bëri histori ishte edhe puthja e parë në ekranin shqiptar, një skenë që u përfol gjatë për kurajën e saj.

“ËshtĂ« e vĂ«rtetĂ« dhe kjo mĂ« bĂ«n krenare. Nuk pata asnjĂ« hezitim kur tek filmi “Tana”, nĂ«n njĂ« pemĂ« i dhashĂ« puthjen partnerit tim, aktorit tĂ« madh Naim FrashĂ«ri. ËshtĂ« puthja e parĂ« nĂ« historinĂ« e filmit shqiptar dhe kjo mĂ« bĂ«n tĂ« ndjehem vĂ«rtetĂ« mirĂ«. Ishte koha e tillĂ«, mentaliteti qĂ« tĂ« pengonte pĂ«r tĂ« realizuar skena tĂ« tilla. MegjithatĂ«, edhe pse isha shumĂ« e re, pasioni e bĂ«n aktorin tĂ« interpretojĂ« edhe skena tĂ« tilla qĂ« tashmĂ« janĂ« tĂ« zakonshme” tregon aktorja Tinka Kurti.

Muzika e filmit, e kompozuar nga Çesk Zadeja, kontribuon nĂ« atmosferĂ«n e tij tĂ« veçantĂ«, duke e kthyer “Tana”-n nĂ« njĂ« nga veprat mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« trashĂ«gimisĂ« sonĂ« kinematografike.

The post 66 vite nga premiera e filmit tĂ« parĂ« shqiptar ‘Tana’ appeared first on Gazeta Si.

↗

Letërsia nën akuzë: Rasti i Genc Lekës dhe Vilson Blloshmit/ Si u pushkatuan nga diktatura dy poetët nga Librazhdi

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Gazeta “SI”–  “Gjyqi i poetĂ«ve” njihet si njĂ« nga aktet mĂ« tĂ« errĂ«ta tĂ« diktaturĂ«s komuniste nĂ« ShqipĂ«ri. NĂ«n akuza tĂ« sajuara dhe me njĂ« proces tĂ« mbushur me falsifikime nga Sigurimi i Shtetit, dy poetĂ«t e rinj, Genc Leka dhe Vilson Blloshmi, u dĂ«nuan me vdekje me datĂ« 17 Korrik 1977 , si pjesĂ« e njĂ« tĂ« ashtuquajturi “grup sabotatorĂ«sh nĂ« bujqĂ«si”.

Më 13 qershor 1977, Gjykata e Rrethit Librazhd shpalli vendimin ekstrem për tetë të arrestuarit, mes tyre edhe dy poetët. Vendimi ishte i parashkruar: pushkatim për Genc Lekën dhe Vilson Blloshmin.

Përpjekjet e dëshpëruara për të ndryshuar vendimin në instancat e larta, përfshirë kërkesën për falje drejtuar Presidiumit të Kuvendit Popullor, u refuzuan. Gjithçka ishte vulosur.

Vendimi i Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë, që e mbështeti plotësisht atë të gjykatës së Librazhdit, konfirmon qartazi klimën politike të kohës dhe logjikën e diktaturës, ku biografia, prejardhja familjare dhe mendimi i lirë konsideroheshin rrezik për regjimin.

Në relacionin e gjykatës thuhet:

“TĂ« gjykuarit Genc Leka, Vilson Blloshmi, D. Blloshmi dhe Bedri Blloshmi, nĂ« bashkĂ«punim me njĂ«ri-tjetrin, kanĂ« zhvilluar njĂ« veprimtari tĂ« theksuar kriminale, duke synuar minimin e ekonomisĂ« bujqĂ«sore dhe dobĂ«simin e Pushtetit Popullor. Tre tĂ« parĂ«t kanĂ« kryer edhe agjitacion e propagandĂ«.”

Më tej, vendimi thekson rëndësinë që i jepej biografisë:

“TĂ« gjykuarit janĂ« persona me prejardhje klasore tĂ« keqe, nga familje tĂ« pasura, tĂ« lidhura me Ballin KombĂ«tar
”

Akuzat ishin tĂ« njĂ« natyre qĂ« mĂ« shumĂ« kishin tĂ« bĂ«nin me ndĂ«shkimin e mendimit tĂ« lirĂ« dhe artit sesa me veprime konkrete kundĂ«r shtetit. PoezitĂ«, shkrimet dhe qĂ«ndrimi i tyre kritik ndaj realitetit komunist u interpretuan si “agjitacion e propagandĂ«â€.

Pas vendimit të Gjykatës së Lartë, dy poetët u pushkatuan në mesnatën e 17 korrikut 1977, pranë një zone të pyllëzuar, rreth 6 kilometra larg Librazhdit.

Dëshmia e dokumentuar: Dosja sekrete që ekspozon farsën gjyqësore

 Dosja sekrete e Sigurimit të Shtetit kundër poetit Vilson Blloshmi e mbledhur dhe botuar nga i vëllai, Bedri Blloshmi hedh dritë mbi një proces farsë. Një seri dokumentesh arkivore hedhin dritë mbi manipulimet dhe akuzat e fabrikuara nga regjimi kundër dy poetëve që u pushkatuan për motive thjesht politike.

Autori i librit, Bedri Blloshmi, vĂ«llai i Vilsonit, pas mĂ« shumĂ« se katĂ«r dekadash kĂ«rkimesh, ka arritur tĂ« zbulojĂ« procesverbalin e pushkatimit dhe dokumente tĂ« tjera tĂ« klasifikuara si “tepĂ«r sekret”. Libri mban titullin “Dosja Formulare, Kategoria 2°, nr.840” – i njĂ«jti emĂ«rtim qĂ« mbante edhe dosja zyrtare e pĂ«rndjekjes ndaj poetit.

“Pas shumĂ« vitesh kam gjetur procesverbalin e pushkatimit tĂ« vĂ«llait. NĂ« tĂ« kanĂ« firmosur emra si Spiro Koleka dhe Haxhi Lleshi. NĂ« mbledhjen e Presidiumit Ă«shtĂ« diskutuar pĂ«r çështje dekoratash dhe nĂ« fund dikush pyet: ‘ÇfarĂ« do bĂ«jmĂ« me tĂ« dĂ«nuarit me vdekje?’ Haxhi Lleshi thotĂ« vetĂ«m: ‘KĂ«ta janĂ« familje armiqsh dhe nuk e duan socializmin’. Kaq ishte.” – ka rrĂ«fyer Bedri Blloshmi.

Në këtë dosje ndodhen dokumente të rralla. Vendimi i arrestit, marrja në pyetje nga hetuesit, akt-ekspertizat e poezive të Vilsonit nga studiues të letërsisë, pseudonimet e spiunëve që e ndiqnin, por edhe vendimet e komitetit të partisë dhe të trupit gjykues për dënimin me vdekje.

Vilson Blloshmi

Vilsoni ishte vetëm 28 vjeç në kohën e arrestimit dhe pushkatimit. Ai la pas një vajzë vetëm një vjeç. Sot, pas më shumë se 45 vjetësh, dokumentet që për shumë kohë mbetën të mbyllura në arkivat e Sigurimit, zbulojnë jo vetëm një krim shtetëror, por edhe tragjedinë e një shoqërie që nuk është ndarë ende plotësisht nga e kaluara e saj totalitare.

Letra e Vilson Blloshmit për kushërirën Lumturie Blloshmi, një dëshmi e një sensi të lartë estetik dhe intelektual.

Një letër e gjetur mes dokumentave është edhe ajo të cilën Vilsoni ia dërgonte kushërirës së tij, piktores Lume Blloshmi ku mes kërkesave për ti dërguar libra dhe përsiatjeve për letërsinë kallp të kohës, Vilsoni i shkruan asaj mbi gjendjen e tij të brendshme, një reflektim i cili shpalos një kut artistik të lartë dhe modern.

“
mjaft prej kĂ«tyreve veprave lĂ«nĂ« vraga tĂ« paharrueshme nĂ« ndĂ«rgjegjen e njeriut naiv, si plugu nĂ« njĂ« tokĂ« tĂ« virgjĂ«r. NĂ« shpirtin e shkrimtarit qĂ« shkroi kĂ«to vepra alternativa mĂ« e mirĂ« pĂ«r njeriun Ă«shtĂ« qĂ« tĂ« vdesĂ«. Nuk vihen lidhje mes asaj qĂ« njeriu ka mĂ« intime nĂ« zemĂ«r, me atĂ« qĂ« do tĂ« duhej tĂ« merrte nga parimet fizike dhe morale tĂ« njerĂ«zimit. NdĂ«rkaq, artisti dhe shkrimtari i kohĂ«s sonĂ«, tĂ« bĂ«jĂ« atĂ« qĂ« bĂ«n epoka- tĂ« bĂ«het edhe budalla, nĂ«se Ă«shtĂ« nevoja. UnĂ« nuk di pĂ«rse emri i Sartrit dhe i KamysĂ«,  mbushin kaq boshllĂ«k dhe ndriçojnĂ« kaq shumĂ« errĂ«sirĂ«n! A janĂ« protesta tĂ« gjalla kundĂ«r shtypjes? NjĂ« zot e di, nĂ«se ekziston. Shpesh, kĂ«to janĂ« predikime pĂ«r lirinĂ« e kĂ«rkuar aq shumĂ« nga ushtarĂ«t dhe kurtizanet dhe jo nga turmat e gjera popullore. Helas! T’i lĂ«mĂ« kĂ«ta shkrimtarĂ« tĂ« papjekur! UnĂ« di vetĂ«m njĂ« gjĂ«, edhe ti e di, dhe gjithĂ« bota e di. Po jua them: nĂ«se sensi i vĂ«rtet i njeriut nuk vdes nĂ« kĂ«to kohĂ« tĂ« tmerrshme, ai nuk ka pĂ«r tĂ« vdekur kurrĂ«. Lumi! KĂ«rko 
 kĂ«rko ndonjĂ« nga kĂ«to libra dhe m’i dĂ«rgoni, ju lutem. Do tĂ« doja tĂ« shkruaja mĂ« shumĂ«, por nuk po shkruaj mĂ«. Tani mendime tĂ« ashpra kalojnĂ« nĂ« mendjen time. Trupi im do tĂ« flerĂ«, por shpirti im do tĂ« fluturojĂ«. KĂ«shtu, njĂ«ri mĂ« tĂ«rheq kĂ«tej, tjetri andej. ËshtĂ« shumĂ« vonĂ«. MesnatĂ«. NatĂ«n e mirĂ«, pra, kushurira ime e varfĂ«r qĂ« ke njĂ« emĂ«r kaq tĂ« bukur!

Ja tani një citim nga Shatobrian:

“Lumturia e vĂ«rtet kushton pak; nĂ«se Ă«shtĂ« e shtrenjtĂ«, nuk Ă«shtĂ« cilĂ«sore” Kujtime pĂ«rtej Varrit.

PĂ«rshĂ«ndetjet e mia juve dhe familjes Vilson”.

Lumturie Blloshmi

Pjesa më e madhe e dorëshkrimeve të poetit të pushkatuar Vilson Blloshmi janë gjetur në dosjet sekrete të Sigurimit të Shtetit. Vetëm pak prej tyre si letra me kushërirën Lumturi Blloshmi dhe tri poezi të ruajtura nga vëllai i tij, Bedriu  kanë burim familjar. Pjesa tjetër është marrë nga dosjet hetimore dhe operative, të cilat përmbajnë materialet e përgjuara, letrat e spiunëve dhe dorëshkrimet e sekuestruara që përdoreshin si prova.

Në vitin 2007 u zbuluan tre blloqe dorëshkrimesh:

I pari pĂ«rmban citime dhe pĂ«rkthime nga autorĂ« europianĂ« (Hugo, Poe, Baudelaire, Verlaine etj.) dhe Ă«shtĂ« shkruar gjatĂ« viteve 1971–1972. I dyti, nga viti 1974, pĂ«rmban pĂ«rmbledhje dhe pĂ«rkthime tĂ« veprave tĂ« Hugo-s, pĂ«rkthime poetike dhe disa poezi tĂ« panjohura mĂ« parĂ« tĂ« vetĂ« Blloshmit, mes tyre dhe poezia e fundit e tij. I treti pĂ«rmban pĂ«rkthimin e plotĂ« tĂ« novelĂ«s “Zadig” tĂ« Volterit, njĂ« version mĂ« i plotĂ« se pĂ«rkthimi i vitit 1990, i cili ishte i censuruar.

Blloshmi, i vetmuar dhe i përndjekur, i gjente librat në frëngjisht në mënyrë të fshehtë, përmes miqve ose duke i marrë me qira nga ish-intelektualë të persekutuar. Në letrat e tij, ai kërkon rregullisht libra të ndaluar nga kultura perëndimore, që për regjimin komunist përbënin armë propagande armiqësore. Ai nuk ishte një aktivist politik, por një poet i dhënë pas kulturës dhe letërsisë franceze, një dashuri që e çoi drejt dënimit.

Memoriali dedikuar poetëve në Librazhd

Sot në këtë përvjetor kujtojmë se Vilson Blloshmi dhe Genc Leka jo vetëm ishin dy intelektuale dhe poetë modernë për kohën, por edhe dy fatkeqë, jeta e të cilëve u mbyll shpejt, ndoshta duke e lënë letërsinë shqipe të cunguar përgjithmonë.

The post Letërsia nën akuzë: Rasti i Genc Lekës dhe Vilson Blloshmit/ Si u pushkatuan nga diktatura dy poetët nga Librazhdi appeared first on Gazeta Si.

↗

Shpallen nominimet per çmimet ‘Emmy 2025’/ DominojnĂ« ‘Severance’ dhe ‘The Penguin’

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Gazeta “SI”- Nominimet pĂ«r çmimet Emmy 2025 janĂ« shpallur  dhe kĂ«tĂ« herĂ«, ato sjellin njĂ« frymĂ« tĂ« re dhe njĂ« pamje tĂ« ndryshme nga ajo e vitit tĂ« kaluar. PĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« pas njĂ« kohe tĂ« gjatĂ«, Akademia e Televizionit ka vlerĂ«suar me entuziazĂ«m prurje tĂ« reja si The Pitt, The Studio dhe Adolescence, duke i dhĂ«nĂ« fund ciklit tĂ« pĂ«rsĂ«ritur tĂ« çmimeve pĂ«r tĂ« njĂ«jtĂ«t emra çdo vit.

“Severance” udhĂ«heq garĂ«n me 27 nominime

Drama surrealiste për vendin e punës, Severance, prodhim i Apple TV+, kryeson listën me plot 27 nominime, përfshirë ato për serialin më të mirë dramatik, aktorin dhe aktoren më të mirë në dramë. Ky është një rikthim i fuqishëm për serialin që nuk ishte pjesë e garës që nga viti 2022, dhe që këtë herë duket më i fuqishëm se kurrë.

Pas saj, renditen The Penguin , spin-off i Batman nga HBO me 24 nominime, si dhe dy seriale të tjera shumë të pëlqyera: The Studio (gjithashtu nga Apple TV+) dhe The White Lotus nga HBO, me nga 23 nominime secila. Këto shifra konfirmojnë rivalitetin mes dy prej platformave më të mëdha të prodhimit televiziv për supremacinë në botën e çmimeve.

Ndërkohë që Apple TV+ dhe HBO dominojnë në shumicën e kategorive, Netflix pati një fluks  të qetë nominimesh. Me gjithë suksesin e serialit Adolescence, platforma arriti vetëm 13 nominime, duke u lënë në hije nga konkurrenca.

Megjithatë, befasitë nuk munguan. Monsters: The Lyle and Erik Menendez Story dhe Black Mirror arritën të marrin vëmendje të konsiderueshme në kategorinë e miniserive dhe serive antologjike, me përkatësisht 11 dhe 10 nominime. Sidomos për Black Mirror, pas gati 14 vitesh transmetim dhe shtatë sezonesh, kjo ishte një njohje e papritur për një serial që shpesh ka paralajmëruar realitetin me vizionin e tij distopik.

Të tjera surpriza përfshijnë rikthimin e Survivor në kategorinë e reality-shfaqjeve më të mira konkurruese, ndërkohë që Late Night With Seth Meyers nuk arriti të përfshihet këtë vit. Jeff Probst, prezantuesi legjendar i Survivor, mori nominimin e tij të dytë që nga viti 2011 si drejtues i një reality-show, çka ngjall spekulime për një tjetër seri suksesi në këtë kategori.

Në kategorinë e varieteteve të shkruara, gara mbetet mes dy emisioneve të zakonshëm: Saturday Night Live, që sapo ka përfunduar sezonin e tij të 50-të, dhe Last Week Tonight With John Oliver, fituesi i shumëfishtë i Emmy.

“The Pitt”, sukses komercial, por jo i plotĂ« nĂ« nominime

Një tjetër emër i përfolur është The Pitt, drama debutuese e HBO Max që ka arritur sukses të madh publik dhe tashmë frymëzon imitues për shkak të formulës së saj të thjeshtë, episodëve të shumtë dhe transmetimit javor. Aktori Noah Wyle mori nominimin e tij të parë pas 26 vitesh, por pjesa më e madhe e kastit mbështetës u anashkalua nga Akademia  përjashto Katherine LaNasa.

Arsyeja? Ndoshta sepse The White Lotus, me sezonin e saj tĂ« tretĂ«, dominoi kategoritĂ« pĂ«r aktorĂ«t dytĂ«sorĂ«. Emra si Carrie Coon, Parker Posey, Natasha Rothwell, Aimee Lou Wood, Walton Goggins, Jason Isaacs dhe Sam Rockwell janĂ« mes tĂ« nominuarve. Duket se vĂ«shtirĂ« tĂ« parashikohet se kush do tĂ« jetĂ« “Jennifer Coolidge-i” i kĂ«tij viti , personazhi qĂ« do tĂ« bĂ«het ikonĂ« e ceremonisĂ«.

KomeditĂ«: njĂ« garĂ« e ngushtĂ« mes “Hacks”, “The Bear” dhe “The Studio”

Vitin e kaluar, Hacks mposhti surprizën e quajtur The Bear për komedinë më të mirë. Këtë vit, Hacks mori 14 nominime, një më shumë se The Bear. Por vëmendja po përqendrohet gjithnjë e më shumë te The Studio, satira e brendshme e Hollivudit e krijuar nga Seth Rogen. Ai është nominuar për regji, skenar dhe rol kryesor  dhe një fitore e trefishtë do ta bënte edhe më të veçantë suksesin e sezonit të parë të këtij seriali.

Ceremonia e 77-të e çmimeve Emmy do të zhvillohet më 14 shtator, me komedianin Nate Bargatze si prezantues për herë të parë.

The post Shpallen nominimet per çmimet ‘Emmy 2025’/ DominojnĂ« ‘Severance’ dhe ‘The Penguin’ appeared first on Gazeta Si.

↗

Dollarët e NATO-s (për Trumpin) mund të jenë më bindëse se propaganda e Putinit

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Rafael Behr – Para se Donald Trump tĂ« bĂ«hej politikan, ai ishte njĂ« manjat i pasurive tĂ« paluajtshme. NatyrshĂ«m, ai mendoi se mund ta zgjidhte luftĂ«n nĂ« UkrainĂ« me njĂ« marrĂ«veshje tĂ« tipit pasuror. NĂ« kĂ«mbim tĂ« njĂ« armĂ«pushimi, Vladimir Putini do tĂ« mbante territoret qĂ« kishte pushtuar tashmĂ«.

Por, përpara se Putini të bëhej politikan, ai ishte agjent i KGB-së dhe e vajtonte shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik. Ideja e tij për një zgjidhje të drejtë fillon me dorëzimin total të Ukrainës ndaj një mëmëdheu ruse imperialist.

Nuk ka asnjĂ« provĂ« se Trump Ă«shtĂ« ndjerĂ« ndonjĂ«herĂ« i tronditur nga kjo ambicie apo nga mizoritĂ« e kryera nĂ« emĂ«r tĂ« saj. Por sot ai shprehet se Ă«shtĂ« “shumĂ« i pakĂ«naqur” me presidentin rus pĂ«r shkak tĂ« intensifikimit tĂ« luftimeve, duke sfiduar pĂ«rpjekjet e ShtĂ«pisĂ« sĂ« BardhĂ« pĂ«r t’i dhĂ«nĂ« fund konfliktit.

Nuk është vrasja ajo që e shqetëson presidentin amerikan, por mosmirënjohja. Trump i ofroi Putinit një copë të madhe të Ukrainës (sikur toka të ishte e tij për ta dhuruar), dhe gjithçka që kërkonte në këmbim ishte mundësia për të mburrur veten si paqebërës. Refuzimi i Rusisë për të pranuar një marrëveshje të tillë e bën Shtëpinë e Bardhë të duket e pafuqishme, një mënyrë efikase për të acaruar një autokrat të ndjeshëm.

Shprehja e kĂ«saj pakĂ«naqĂ«sie erdhi pĂ«rmes njĂ« marrĂ«veshjeje pĂ«r tĂ« furnizuar UkrainĂ«n me sisteme tĂ« domosdoshme mbrojtjeje kundĂ«rraketore dhe njĂ« kĂ«rcĂ«nimi pĂ«r vendosjen e tarifave “tĂ« ashpra” ndaj MoskĂ«s, nĂ«se nuk arrihet njĂ« armĂ«pushim brenda 50 ditĂ«sh.

Ky afat Ă«shtĂ« i mjaftueshĂ«m qĂ« Trump tĂ« rikthehet nĂ« zakonin e tij tĂ« vjetĂ«r pĂ«r tĂ« pĂ«rkĂ«dhelur Kremlinin. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, afatet e tij janĂ« elastike. Do tĂ« ishte e nxituar tĂ« festohej vetĂ«dijĂ«simi i presidentit amerikan se Putini e ka “mashtruar” si njĂ« moment ndriçimi strategjik, e aq mĂ« pak si shenjĂ« solidariteti me UkrainĂ«n.

Presidenti që këtë javë foli për të drejtën e Kievit për vetëmbrojtje është i njëjti që vetëm pesë muaj më parë përçmoi Volodymyr Zelensky-n si autor të fatkeqësisë së vendit të tij dhe si një mashtrues që e kishte bindur Joe Biden-in të jepte ndihma të çmuara për një kauzë të humbur ushtarake. Favori që mohohet dhe më pas jepet, mund të tërhiqet sërish. Kjo është mënyra e Trump-it.

Vladimir Putin, Donald Trump

Pozicioni aktual mund të jetë i përkohshëm, por kjo nuk do të thotë se është pa përmbajtje. Ndryshimi kyç është se Zelensky dhe aleatët e tij europianë e kanë bindur Trump-in se janë ata që po paguajnë për luftën; se pavarësia e Ukrainës nuk është një mashtrim.

Faza e parĂ« e kĂ«saj bindjeje ishte krijimi i njĂ« fondi tĂ« pĂ«rbashkĂ«t investimesh pĂ«r shfrytĂ«zimin e mineraleve, naftĂ«s dhe gazit nĂ« UkrainĂ«n e pasluftĂ«s. Pjesa e pĂ«rfytyruar prej 50% pĂ«r SHBA-nĂ« nĂ« kĂ«to burime u paraqit si njĂ« “shlyerje” pĂ«r ndihmĂ«n ushtarake.

MĂ« pas erdhi angazhimi i vendeve anĂ«tare tĂ« NATO-s pĂ«r tĂ« rritur buxhetet e tyre tĂ« mbrojtjes nĂ« 5% tĂ« tĂ« ardhurave kombĂ«tare brenda njĂ« dekade. Samiti vjetor i NATO-s muajin e kaluar u organizua pothuajse tĂ«rĂ«sisht pĂ«r ta paraqitur kĂ«tĂ« premtim si njĂ« nderim personal ndaj Trump-it. Nuk ishte njĂ« spektakĂ«l i denjĂ«. Mark Rutte, sekretari i pĂ«rgjithshĂ«m i NATO-s, nuk e nderoi postin e tij duke e quajtur presidentin amerikan “babi”. Por shfaqja duket se i bĂ«ri pĂ«rshtypje audiencĂ«s sĂ« synuar. NĂ« konferencĂ«n e tij pĂ«r shtyp pas samitit, Trump foli me njĂ« ngrohtĂ«si tĂ« pazakontĂ« pĂ«r vendosmĂ«rinĂ« europiane.

Kjo dashamirĂ«si u shfaq sĂ«rish kĂ«tĂ« javĂ« nĂ« njĂ« transmetim nga ShtĂ«pia e BardhĂ«, ku Trump, me Rutte-n nĂ« krah, deklaroi se “tĂ« kesh njĂ« EuropĂ« tĂ« fortĂ« Ă«shtĂ« njĂ« gjĂ« shumĂ« e mirĂ«â€. Ai iu referua sĂ«rish samitit “shumĂ« tĂ« suksesshĂ«m” tĂ« NATO-s, premtimit pĂ«r 5% dhe njĂ« marrĂ«veshjeje tĂ« re, sipas sĂ« cilĂ«s sistemet e nevojshme tĂ« mbrojtjes kundĂ«rraketore, konkretisht sistemi Patriot, do tĂ« blihen pĂ«r llogari tĂ« Kievit nga aleatĂ«t europianĂ«.

Qëllimi i Trump-it nuk është se kauza është e drejtë, por se faturën e paguajnë të tjerët. (Ky ndryshim qëndrimi reflekton bindjen se Europa është një klient më i mirë se Kremlini.) Dollarët e NATO-s mposhtin mashtrimet e Putinit. Të paktën për tani.

Ky është një lehtësim për Ukrainën, por jo më shumë se kaq. Patriot-ët ndihmojnë për të mbrojtur qytete që ndodhen nën bombardime të ashpra ruse, por nuk e ndryshojnë ndjeshëm ekuilibrin e forcave në fushëbetejë. Kremlini vazhdon të bëjë përparime territoriale me një kosto të lartë në jetë njerëzish. Forcat ukrainase vazhdojnë të bëjnë një mbrojtje heroike dhe herë pas here arrijnë fitore spektakolare me kundërsulme, por guximi nuk mund të përballojë pafundësisht peshën e numrave.

Plani i Putinit Ă«shtĂ« mĂ« shumĂ« njĂ« llogari aritmetike sesa njĂ« strategji. Ai synon tĂ« vazhdojĂ« tĂ« dĂ«rgojĂ« ushtarĂ« nĂ« “mullirin e mishit”, siç e quajnĂ« rusĂ«t frontin, derisa tĂ« mos ketĂ« mĂ« mjaftueshĂ«m ukrainas me forcĂ« apo armĂ« pĂ«r tĂ« luftuar. Prandaj fronti ekonomik veçanĂ«risht sanksionet qĂ« synojnĂ« tĂ« kufizojnĂ« tĂ« ardhurat e MoskĂ«s nga eksportet e naftĂ«s dhe gazit, Ă«shtĂ« kaq jetik. Dhe prandaj gatishmĂ«ria e Trump-it pĂ«r tĂ« forcuar kĂ«tĂ« pĂ«rpjekje, nĂ«se Ă«shtĂ« e sinqertĂ«, do tĂ« kishte njĂ« rĂ«ndĂ«si tĂ« madhe.

Putini mund tĂ« supozojĂ« me tĂ« drejtĂ« se bĂ«het fjalĂ« pĂ«r njĂ« blof ose pĂ«r njĂ« tekĂ« kalimtare. Por ai mund ta ketĂ« tepruar me lĂ«vizjen e tij. Ai ka mĂ« pak kontroll mbi ngjarjet sesa mendojnĂ« adhuruesit mĂ« tĂ« mĂ«dhenj dhe kritikĂ«t mĂ« tĂ« frikĂ«suar. Propaganda e Kremlinit kultivon mitin e udhĂ«heqĂ«sit tĂ« madh dhe vizionar qĂ« qĂ«ndron mbi historinĂ«. Kjo figurĂ« pĂ«rçohet jashtĂ« vendit si hija e njĂ« ‘kukulltari’ tĂ« gjithfuqishĂ«m qĂ« tĂ«rheq fijet pĂ«r tĂ« rrĂ«zuar demokracitĂ« perĂ«ndimore.

E vĂ«rteta Ă«shtĂ« ende e errĂ«t, por mĂ« banale. Putini Ă«shtĂ« bosi i bosĂ«ve nĂ« njĂ« kleptokraci gangstere, ku shĂ«rbimet e sigurisĂ« pĂ«rbĂ«jnĂ« klanin mĂ« tĂ« fuqishĂ«m. Ideologjia ultranacionaliste dhe kultit i personalitetit tĂ« presidentit janĂ« tĂ« ngulitura nĂ« gjithĂ« diskursin publik si prova lojaliteti. ËshtĂ« e vĂ«shtirĂ« tĂ« dihet kush beson me tĂ« vĂ«rtetĂ«, kur dĂ«nimi pĂ«r fjalĂ«n e gabuar Ă«shtĂ« i rĂ«ndĂ«. Ekonomia Ă«shtĂ« organizuar pĂ«r luftĂ« totale, nga industritĂ« qĂ« prodhojnĂ« municione deri te pagesat pĂ«r rekrutĂ«t dhe kompensimet pĂ«r familjet e viktimave, tĂ« cilat mbajnĂ« gjallĂ« rajonet e largĂ«ta ku ushtarakĂ«t janĂ« e vetmja mundĂ«si punĂ«simi.

Volodymyr Zelenskyy, Donald Trump

Putini u ka thënë rusëve në mënyrë të përsëritur se ata janë të përfshirë në një luftë ekzistenciale me Perëndimin, e barazvlefshme me rezistencën ndaj pushtimit nazist në vitin 1941. Nëse ai tani do ta ndalonte luftën në këmbim të një pjese të Ukrainës Lindore, kjo nuk do të ishte fitorja që ka premtuar. Ai ka mobilizuar një zjarr patriotik për të heshtur çdo dyshim mbi mençurinë e kësaj përpjekjeje dhe shpërblimi implicit është lavdia kombëtare.

NĂ«se luftimet pĂ«rfundojnĂ« me kushte tĂ« zbehta, ai do tĂ« pĂ«rballet me nĂ«na tĂ« zemĂ«ruara, bijtĂ« e tĂ« cilave kanĂ« vdekur kot. Do t’i duhet tĂ« gjejĂ« punĂ« civile pĂ«r veteranĂ« tĂ« zhgĂ«njyer. KĂ«to janĂ« probleme qĂ« ai preferon t’i shtyjĂ«. ËshtĂ« mĂ« e lehtĂ« tĂ« vazhdosh mbi rripin transportues tĂ« vdekjes sesa tĂ« zbresĂ«sh prej tij pĂ«r njĂ« marrĂ«veshje si ajo qĂ« ka nĂ« mend Trump-i , njĂ« marrĂ«veshje, duhet theksuar, qĂ« mbetet tmerrĂ«sisht bujare nĂ« shpĂ«rblimin e njĂ« agresioni tĂ« paprovokuar.

Hezitimi i Putinit për të ndjekur këtë rrugë nuk është zgjedhje e një strategu të madh , ashtu siç nuk ishte as pushtimi i plotë në shkurt 2022. Plani A ishte të pushtonte Ukrainën brenda pak ditësh. Presidenti rus e nënvlerësoi rëndë kundërshtarin e tij atëherë. Plani B është kasaphanë dhe durim  me shpresën se pala tjetër do të mbetet pa municion dhe pa vullnet. Ta mbash Trump-in pezull mund të rezultojë të ketë qenë një tjetër gabim i rëndë në gjykim. Ukraina dhe aleatët e saj më të besueshëm duhet të shpresojnë që po  dhe ta shfrytëzojnë fort këtë avantazh, për sa kohë që zgjat.

Burimi: The Guardian. PĂ«rshtati: Gazeta Si.

The post Dollarët e NATO-s (për Trumpin) mund të jenë më bindëse se propaganda e Putinit appeared first on Gazeta Si.

↗

Shqipëria promovon trashëgiminë kulturore në WIPO, Gjenevë

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Gazeta “SI”– PĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, ShqipĂ«ria zhvilloi njĂ« aktivitet zyrtar nĂ« ambientet e OrganizatĂ«s BotĂ«rore tĂ« PronĂ«sisĂ« Intelektuale (WIPO), duke e kthyer kĂ«tĂ« moment nĂ« njĂ« ngjarje historike pĂ«r pĂ«rfaqĂ«simin ndĂ«rkombĂ«tar tĂ« trashĂ«gimisĂ« sonĂ« kulturore dhe produkteve me tregues gjeografikĂ«.

Ngjarja u organizua si njĂ« “Side Event” nĂ« kuadĂ«r tĂ« AsamblesĂ« sĂ« PĂ«rgjithshme tĂ« WIPO-s, qĂ« kĂ«tĂ« vit mblodhi nĂ« selinĂ« e saj nĂ« GjenevĂ« mbi 600 delegatĂ« nga mbarĂ« bota.

Në këtë aktivitet u prezantuan vlera unike të kulturës shqiptare: produkte të certifikuara me tregues gjeografik, kostume popullore nga të gjitha trevat, si dhe punime të filigranit të njohur për mjeshtërinë e tij të hollë. Një program artistik shoqëroi eventin me valle tradicionale dhe muzikë folklorike, duke krijuar një atmosferë të gjallë dhe përfaqësuese të shpirtit shqiptar.

Gjithashtu, pjesë e programit ishte edhe një prezantim mbi rëndësinë e treguesve gjeografikë dhe shprehjeve kulturore tradicionale, si mjete për të mbrojtur dhe zhvilluar më tej identitetin kulturor të vendeve me histori të pasur si Shqipëria.

WIPO, një nga agjencitë kryesore të Kombeve të Bashkuara, synon krijimin e një ekosistemi të balancuar global për mbrojtjen e pronësisë intelektuale, duke nxitur inovacionin, kreativitetin dhe zhvillimin e qëndrueshëm në 193 shtetet anëtare të saj.

The post Shqipëria promovon trashëgiminë kulturore në WIPO, Gjenevë appeared first on Gazeta Si.

↗

Kthehet në Pompei mozaiku i zhdukur që prej Luftës së Dytë Botërore

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Gazeta “SI”- Pas mĂ« shumĂ« se tetĂ« dekadash zhdukjeje, njĂ« panel mozaiku i rrallĂ« nga koha e RomĂ«s sĂ« LashtĂ« Ă«shtĂ« rikthyer nĂ« Parkun Arkeologjik tĂ« Pompeit. Vepra, me motive erotike dhe e realizuar mbi pllaka travertine, daton nga fundi i shekullit I para Krishtit deri nĂ« fillim tĂ« shekullit I pas Krishtit. Ajo ishte grabitur gjatĂ« LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore nga njĂ« oficer i Wehrmacht-it dhe kishte pĂ«rfunduar nĂ« njĂ« koleksion privat nĂ« Gjermani.

Riatdhesimi i saj u bë i mundur falë trashëgimtarëve të një qytetari gjerman tashmë të ndjerë, të cilit mozaiku i ishte dhuruar nga një kapiten nazist. Të afërmit e tij vendosën ta dorëzojnë veprën tek autoritetet gjermane, duke i hapur rrugë kthimit të saj në Itali. Në këtë proces luajtën një rol kyç përpjekjet e përbashkëta të Konsullatës italiane në Stuttgart dhe autoriteteve gjermane, në një akt bashkëpunimi kulturor e diplomatik.

Edhe pse vendndodhja e saktë e mozaikut në Pompeii nuk dihet, studiuesit besojnë se panele të tilla përdoreshin për të zbukuruar dhoma gjumi apo hapësira private të banesave të pasura romake. Në kontrast me temat heroike dhe mitologjike që dominonin në artin publik, ky mozaik përfaqëson një kthesë drejt intimes dhe personales, një dëshmi e shijeve estetike dhe përditshmërisë romake.

ArkeologĂ«t e kanĂ« cilĂ«suar mozaikun si njĂ« objekt me “rĂ«ndĂ«si tĂ« jashtĂ«zakonshme kulturore”, jo vetĂ«m pĂ«r vlerat e tij artistike dhe historike, por edhe pĂ«r mĂ«nyrĂ«n sesi pasqyron jetĂ«n e brendshme tĂ« botĂ«s antike. Pas procesit tĂ« konservimit dhe katalogimit, ai do tĂ« ekspozohet pĂ«r publikun dhe studiuesit nĂ« Parkun Arkeologjik tĂ« Pompeit.

The post Kthehet në Pompei mozaiku i zhdukur që prej Luftës së Dytë Botërore appeared first on Gazeta Si.

↗

Shkodra rikthen kujtesën e pazarit të saj të dikurshëm, në një ekspozitë me artefakte të rralla

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Gazeta “SI”- NĂ« fundjavĂ«, Muzeu KombĂ«tar i FotografisĂ« “Marubi” hap dyert pĂ«r ekspozitĂ«n mĂ« tĂ« re: “Pazari i humbur i ShkodrĂ«s: Ringjallja e njĂ« kujtese”. NjĂ« udhĂ«tim nĂ« kohĂ« qĂ« rikthen nĂ« vĂ«mendje njĂ« nga hapĂ«sirat mĂ« tĂ« gjalla tĂ« qytetit dikur, pazarin e famshĂ«m tĂ« ShkodrĂ«s.

Për herë të parë, publiku shqiptar do të mund të shohë nga afër koleksionin e tregtarit Palokë Laca, një figurë e njohur e jetës ekonomike të qytetit. Artefaktet e tij, që prej vitesh ruhen në arkivën e Muzeut të Etnografisë në Budapest, ekspozohen tashmë në vendlindjen e tyre.

“Palok Laca Ă«shtĂ« marrĂ« me tregti, thjesht i ka trashĂ«guar kĂ«to. Kishte kontakte me familje tĂ« nivelit tĂ« lartĂ«. Ka njĂ« hollĂ«si tĂ« madhe tĂ« koleksionimit sepse janĂ« shumĂ« tĂ« bukura”, thotĂ« njĂ« nga kuratorĂ«t, duke hedhur dritĂ« mbi rrĂ«njĂ«t e kĂ«tij thesari tĂ« çmuar qĂ« dĂ«shmon pĂ«r njĂ« shije tĂ« rafinuar.

Ekspozita synon të rindërtojë përmes imazhit dhe sendit jetën shumëdimensionale të pazarit shkodran, një nyje ku ndërthureshin kultura, zeje, tregti dhe identitet vendor.

Një hapësirë të veçantë zë gjithashtu edhe puna e dizajnerit shkodran Jozef Martini, i cili sjell një interpretim bashkëkohor të motiveve tradicionale përmes tekstileve të punuara në jacquard. Martini, i njohur ndërkombëtarisht për bashkëpunimet me emra të mëdhenj të modës si Fendi dhe Versace, është një prej krijuesve shqiptarë që ka arritur të veshë yje botërorë, një ndër to këngëtarja shqiptare me famë botërore Dua Lipa.

The post Shkodra rikthen kujtesën e pazarit të saj të dikurshëm, në një ekspozitë me artefakte të rralla appeared first on Gazeta Si.

↗

TĂ« ruash fĂ«mijĂ«rinĂ« pĂ«rmes librit/ Marjeta, gruaja qĂ« po ‘ringjall’ traditĂ«n e leximit nĂ« RrogozhinĂ«

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Liridon Mulaj – NĂ« njĂ« shkrim tĂ« fundit tĂ« analistit britanik me titull “Lufta moderne kundĂ«r fĂ«mijĂ«risĂ«â€, ai parashtron tĂ« gjitha ritualet dhe zakonet e fĂ«mijĂ«risĂ«, tĂ« cilat e bĂ«nin brezin e viteve ’90-tĂ« qĂ«, pĂ«rmes interaktivitetit fizik dhe personal, tĂ« ndĂ«rtonte njĂ« jetĂ« mĂ« tĂ« denjĂ« e po ashtu plot me kujtime. Por sa e mundur Ă«shtĂ« kjo sot, nĂ« njĂ« shoqĂ«ri qĂ« rend drejt ndryshimeve shpesh tĂ« dĂ«mshme?

Marjeta, dikur mësuese, sot specialiste e bibliotekës në Rrogozhinë ka arritur të mbajë gjallë tek të rinjtë dashurinë për të lexuar, një dashuri që po zbehet çdo herë e më shumë.

Teksa kërkoja në rrjete sociale për bibliotekat e rretheve, ajo që më ra në sy ishte faqja në Facebook e Bibliotekës së Rrogozhinës.

Postimet me fotot e fëmijëve, por edhe të rinjve, të cilët e frekuentonin këtë ambient edhe gjatë muajve të nxehtë të korrikut, ishin të shumta. Të jem i sinqertë, gati-gati surreale, duke pasur parasysh kohën e papërshtatshme, e cila fëmijët dhe të rinjtë ose i gjen në fshat, ose në plazh, por rrallë në bibliotekë.

Pas një ore udhëtim nga Tirana, bibliotekën e gjeta lehtësisht. Një godinë njëkatëshe, e lyer dhe e sistemuar mirë, gjendej në anën e majtë të rrugës kryesore që përshkon qytetin.

Biblioteka Rrogozhinë

Marjeta, specialistja e bibliotekĂ«s, doli tĂ« mĂ« priste sapo mĂ« pa. “MirĂ« se erdhĂ«t!” – foli ende pa u afruar.

Brenda na prisnin disa të rinj, të cilët, sapo hymë brenda, u ngritën në këmbë.

Deri kĂ«tu nuk kishte asgjĂ« pĂ«r t’u çuditur. Fundja, disa tĂ« rinj i gjen kushdo, mendova, pĂ«r njĂ« takim mbasditeje. Por kur Marjeta nisi tĂ« rrĂ«fejĂ«, atĂ«herĂ« kuptova se nuk ishte njĂ« takim çfarĂ«do.

Të rinjtë e pranishëm ishin të gjithë studentë që shkolloheshin dhe jetonin në Tiranë. Edhe pse ata praktikisht kishin ikur nga Rrogozhina për të mos u kthyer më aty (na e pohuan vetë), ardhja e tyre në bibliotekë dhe vizita që ata bënin sa herë ktheheshin për pushime ishte mbresëlënëse.

Ajo që unë parashtrova ishte pyetja se, mos ndoshta në Rrogozhinë, të rinjtë dhe të rriturit së bashku po tentojnë, në një farë mënyre, të mos e lënë fëmijërinë e dikurshme , atë tradicionale me libra e lojëra aktive të ikë?

Por pĂ«rgjigjja mĂ« erdhi prej secilit mĂ«vetĂ«sisht. Arsyeja pse ata riktheheshin nĂ« bibliotekĂ«n e qytetit ishte Marjeta, zonja me buzĂ«qeshje, e cila e konsideronte bibliotekĂ«n jo si njĂ« vend pune ku nĂ« fund tĂ« muajit do tĂ« marrĂ« njĂ« rrogĂ«, por si misionin e saj tĂ« jetĂ«s: t’i ndryshojĂ« faqen njĂ« qyteti tĂ« tĂ«rĂ«, duke nisur nga biblioteka.

Marjeta është specialistja e bibliotekës, e cila, prej një viti e gjysmë, i ka dhënë një tjetër shtysë bibliotekës, por edhe impaktit të librit te lexuesit, kryesisht te fëmijët dhe të rinjtë.

Gjithçka për të nisi kur ajo pati një problem shëndetësor, i cili nuk e lejoi më të ushtronte profesionin e saj të mësueses.

“UnĂ« pata njĂ« problem shĂ«ndetĂ«sor, prej tĂ« cilit u detyrova tĂ« heq dorĂ« nga profesioni i mĂ«suesisĂ«. Dhe erdha tĂ« kĂ«rkoja punĂ« nĂ« RrogozhinĂ«, diku nĂ« Bashki. Por fati e deshi qĂ« unĂ« tĂ« emĂ«rohesha specialiste nĂ« bibliotekĂ«. NĂ« RrogozhinĂ« ka shumĂ« njerĂ«z qĂ« e duan punĂ«n, dhe unĂ« kĂ«tu ndihem shumĂ« mirĂ«, pasi kam mbĂ«shtetje pĂ«r çdo aktivitet apo nismĂ« qĂ« organizoj.” thotĂ« Marjeta pĂ«r GazetaSi.al.

Marjeta Çurumi

Pyetjes sesi arrin t’i bindĂ« apo t’i tĂ«rheqĂ« ende tĂ« rinjtĂ« qĂ« kanĂ« ikur nga Rrogozhina, por qĂ« kthehen sĂ«rish kĂ«tu njĂ«soj si dikur, Marjeta thotĂ« se nĂ« RrogozhinĂ« ka shumĂ« njerĂ«z qĂ« janĂ« tĂ« etur pĂ«r dije, pĂ«r kulturĂ«, dhe prandaj pĂ«rpiqet t’i bĂ«jĂ« ata pjesĂ« tĂ« pĂ«rhershme tĂ« takimeve dhe mbledhjeve tĂ« bibliotekĂ«s. KĂ«tĂ« e dĂ«shmon edhe prezenca e tĂ« rinjve tĂ« cilĂ«t janĂ« rikthyer nga kryeqyteti, ku studiojnĂ«, pĂ«r t’iu dedikuar jetĂ«s kulturore edhe gjatĂ« pushimeve.

Mario, student i vitit të tretë për mjekësi në Tiranë, thotë për Gazetasi.al se leximi për të ka nisur si dëshirë e vonë, por që nga libri i parë ai nuk i është ndarë më leximit.

“Nuk kisha ndonjĂ« tendencĂ« tĂ« madhe tĂ« lexoja i vogĂ«l, por nisa tĂ« dashurohesha me librat non-fiction, tĂ« cilĂ«t mĂ« ndihmonin pĂ«r rritje personale. I lexoja dhe librat e detyrueshĂ«m tĂ« shkollĂ«s nĂ« programe, por pĂ«r mua njĂ« nga autorĂ«t mĂ« tĂ« dashur mbetet Robert Greene.”

Ai thotĂ« se sa herĂ« kthehet nĂ« RrogozhinĂ«, e frekuenton bibliotekĂ«n pĂ«r tĂ« qĂ«mtuar ndonjĂ« libĂ«r tĂ« mirĂ«, por edhe pĂ«r t’u mbledhur me miqtĂ« e fĂ«mijĂ«risĂ«. Madje, shton se vetĂ« ai ka nxitur edhe tĂ« Ă«mĂ«n qĂ« tĂ« bĂ«het lexuese.

Mario

“Sa herĂ« kthehem nĂ« RrogozhinĂ«, kthehem dhe nĂ« bibliotekĂ«. Shkolla qĂ« bĂ«j nuk mĂ« jep shumĂ« hapĂ«sira pĂ«r tĂ« lexuar libra artistikĂ«, por sa herĂ« mundem e shfrytĂ«zoj kohĂ«n pĂ«r ndonjĂ« libĂ«r tĂ« mirĂ«. Madje, unĂ« kam shtyrĂ« dhe mamin tim qĂ« tĂ« lexojĂ«, dhe ajo sot Ă«shtĂ« njĂ« nga lexueset mĂ« tĂ« mira tĂ« bibliotekĂ«s.”

Mario thotë se ikja nga Rrogozhina për të studiuar në Tiranë ishte për arsye rritjeje në karrierë dhe formim. Edhe pse ai pëlqen jetën e qetë të qytetit të tij, kthimi nuk është më opsion për të.

Të njëjtën gjë thotë edhe Amari, një tjetër i ri i lindur dhe rritur në Rrogozhinë, por që studion në Tiranë për inxhinieri informatike. Ai thotë se në fëmijëri lexonte kryesisht libra fetarë.

“TĂ« them tĂ« drejtĂ«n, qĂ« i vogĂ«l kam lexuar mĂ« shumĂ« libra fetarĂ« sepse jam edhe praktikant i besimit islam. Por ishte zyshĂ« Marjeta qĂ« mĂ« shtyu drejt leximit tĂ« letĂ«rsisĂ«, duke mĂ« sugjeruar fillimisht Ismail KadarenĂ«. E mbarova shpejt atĂ« libĂ«r dhe, nĂ« fakt, mĂ« pĂ«lqeu shumĂ«. Libri, sipas meje, Ă«shtĂ« njĂ« mĂ«sues personal qĂ« komunikon vetĂ«m me ty dhe qĂ« tĂ« ndihmon tĂ« bĂ«hesh i zoti i vetes.”

Ai thotë se rikthimi i tij në bibliotekën e qytetit është edhe për arsye se brezi i tij nuk ishte mësuar ende me teknologjinë, por edhe nga shtysa e madhe që i jep zysha, e cila e ka mësuar me librin që në fëmijëri. Kur pyetet për njerëzit e Rrogozhinës, Amari ka një përgjigje sa të sinqertë, po aq edhe origjinale.

Amari

“NjerĂ«zit e RrogozhinĂ«s janĂ« njerĂ«z qĂ« nuk e duan ndryshimin. Ndihen rehat nĂ« atĂ« komfort zonĂ«n e tyre, e gjithashtu nuk i presin mirĂ« ndryshimet, derisa shohin mĂ« pas efektet e kĂ«tyre ndryshimeve. VetĂ«m atĂ«herĂ« binden se ndryshimet jo gjithmonĂ« janĂ« pĂ«r keq,” – pĂ«rfundon Amari.

Një nga vajzat më aktive në Bibliotekë, Lejla, është edhe një nga lexueset më të mira mes të rinjve në Rrogozhinë. Fakti se Marjeta është mamaja e saj, ka ndikuar thelbësisht në dashurinë e saj për librin.

“E vogĂ«l kam qenĂ« vajzĂ« qĂ« mĂ« pĂ«lqenin aventurat, pra mĂ« shumĂ« tĂ« luaja sesa tĂ« lexoja. Librat e parĂ« qĂ« lexoja ishin ato me figura. Sot kam arritur tĂ« lexoj libra me njĂ« mijĂ« e pesĂ«qind faqe pa figura, sepse kuptova se imazhin e ushqen mendja. Pasionin pĂ«r leximin ma kanĂ« ushqyer prindĂ«rit e mi, tĂ« cilĂ«t kanĂ« lexuar gjithĂ« kohĂ«s.”

Lejla thotë se, si bashkëmoshatarët e saj, edhe ajo do të studiojë në Tiranë. Madje për mjekësi.

“UnĂ« do tĂ« studioj pĂ«r mjekĂ«si dhe ky Ă«shtĂ« viti kur edhe unĂ« do tĂ« largohem nga Rrogozhina. Por e ndjej si detyrim qĂ« nĂ« tĂ« ardhmen njĂ« pjesĂ« e vetes sime dhe kontributit tim profesional i pĂ«rket dhe do t’i pĂ«rkasĂ« RrogozhinĂ«s.”

Lejla

Por, përtej pasionit për letërsinë, duket se edhe qasjet e të rinjve për profesionin e së ardhmes përputhen. Pas Marios dhe Lejlës, të dy mjekë të ardhshëm, edhe Aleksi është një i ri nga Rrogozhina, i cili studion në Tiranë për imazheri dhe po ashtu frekuenton Bibliotekën e qytetit të tij sa herë kthehet.

“UnĂ« nuk kam lexuar kur isha mĂ« i vogĂ«l. ShtysĂ«n mĂ« tĂ« madhe e kam nga zysha e shkollĂ«s sĂ« mesme, e cila mĂ« ngjizi pasionin pĂ«r letĂ«rsinĂ«. Kur fillova tĂ« lexoj, u ndjeva dhe keq pse nuk kisha lexuar mĂ« herĂ«t. Gjithashtu, unĂ« preferoj edhe poezinĂ«. Rikthehem nĂ« bibliotekĂ«n e qytetit sepse mĂ« pĂ«lqejnĂ« shumĂ« aktivitetet qĂ« organizohen kĂ«tu.”

Aleksi thotë se, sa herë kthehet në qytetin e tij, i duket tashmë më i vogël dhe me më pak njerëz.

“Sa herĂ« kthehem nĂ« RrogozhinĂ«, qyteti mĂ« duket mĂ« i vogĂ«l dhe me mĂ« pak njerĂ«z. Edhe pse e dua qytetin tim, nuk besoj se do tĂ« kthehem mĂ« kĂ«tu,” – thotĂ« ai.

Aleksi

Në shoqërinë e sotme, misioni konsiderohet shpesh si një sipërmarrje utopike. Shtoji këtu fenomenet që e kanë shndërruar shoqërinë tonë në një shoqëri konsumi, por edhe në grupime të cilat rendin pas një jete të vrullshme, shpesh të pakuptimtë, duket sikur Marjeta dhe biblioteka e Rrogozhinës janë një kundërthënie e gjithçkaje që na rrethon.
Ajo e thotë me krenari se, prej një viti e gjysmë, janë shtuar lexuesit të cilët e frekuentojnë bibliotekën dhe gjejnë aty libra të mirë.

Sa mallëngjyese kjo nismë është edhe njëfarë stopimi i jetës së shpejtë dhe teknologjisë, e cila duket sikur i ka shpallur luftë një jete organike dhe një fëmijërie plot me kujtime.

Marjeta beson se, nëpërmjet librit dhe kulturës, një qytet mund të ndryshojë, ose së paku të ruajë me fanatizëm ato rituale dhe tradita të cilat nuk duhet të humbasin, ku një ndër to, padyshim, mbetet leximi.

The post TĂ« ruash fĂ«mijĂ«rinĂ« pĂ«rmes librit/ Marjeta, gruaja qĂ« po ‘ringjall’ traditĂ«n e leximit nĂ« RrogozhinĂ« appeared first on Gazeta Si.

↗

Lufta moderne kundër fëmijërisë

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Jack Butler – NĂ« romanin Fundi i FĂ«mijĂ«risĂ« (Childhood’s End) tĂ« Arthur C. Clarke, botuar nĂ« vitin 1953, alienĂ« dashamirĂ«s mbĂ«rrijnĂ« nĂ« TokĂ«, ndajnĂ« teknologjinĂ« e tyre me njerĂ«zimin dhe e udhĂ«heqin atĂ« drejt njĂ« epoke tĂ« artĂ«. Por, siç ndodh shpesh nĂ« fantashkencĂ«, qĂ«llimi i tyre i vĂ«rtetĂ« i fshehur Ă«shtĂ« ta drejtojnĂ« racĂ«n njerĂ«zore drejt bashkimit me “Mbimendjen” (Overmind) njĂ« vetĂ«dije kolektive qĂ« pĂ«rfshin gjithĂ« universin. Ky Ă«shtĂ« hapi i ardhshĂ«m nĂ« evolucionin tonĂ« dhe, nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, fundi i fĂ«mijĂ«risĂ« sonĂ« si specie.

Ky transformim nis me fëmijët që lindin në epokën e re të përuruar nga alienët. Ata shfaqin fuqi psikike të pakuptueshme për prindërit e tyre. Në fakt, këto janë shenja të hershme të Mbimendjes, të cilës ata shërbejnë si enë. Kështu, ata lënë pas prindërit, njerëzimin dhe në fund vetë planetin.

Sigurisht, asgjë e ngjashme nuk po ndodh me fëmijët që rriten sot, të paktën sa dimë ne. Por ndryshimet e jetës amerikane që nga koha e fëmijërisë sime më bëjnë të mendoj se fëmijëria, ashtu siç e kemi njohur dhe përjetuar për dekada, madje edhe për shekuj, po zhduket. Dhe pasojat mund të jenë të rënda  jo vetëm për fëmijët, por për të gjithë ne.

Kam qenĂ« me fat qĂ« e pĂ«rjetova njĂ« fĂ«mijĂ«ri qĂ«, pĂ«rveç disa detajeve tĂ« sipĂ«rfaqshme, nuk ndryshonte shumĂ« nga ajo e brezave tĂ« mĂ«parshĂ«m, madje as nga ajo e prindĂ«rve tĂ« mi. VerĂ«rat kishin njĂ«farĂ« strukture, sporte, detyra shtĂ«pie, pushime familjare por koha nĂ« mes ishte kryesisht nĂ« dorĂ«n time. ShumicĂ«n e saj e kaloja nĂ« aventura tĂ« lagjes: me biçikleta apo nĂ« ndjekje tĂ« njĂ« qĂ«llimi qĂ« vetĂ«m ne e kuptonim; hapnim shtigje nĂ« pyll dhe ndĂ«rtonim fortesa. NĂ« mbrĂ«mje luanim “kap flamurin” apo pjeknim marshmallow mbi zjarr. Edhe muajt e vitit jashtĂ« verĂ«s nuk ishin mĂ« pak tĂ« gjallĂ«: sa mĂ« shumĂ« kohĂ« tĂ« lirĂ« kishim, aq mĂ« shumĂ« lojĂ« tĂ« papĂ«rcaktuar jashtĂ« pĂ«rjetonim.

Ky stil jete ekziston ende nĂ« disa pjesĂ« tĂ« AmerikĂ«s moderne, por Ă«shtĂ« gjithnjĂ« e mĂ« i rrallĂ«. NĂ« vitet ’90, kur isha fĂ«mijĂ«, rreth 20 milionĂ« fĂ«mijĂ« tĂ« moshĂ«s 7 deri nĂ« 17 vjeç ngisnin biçikletĂ«n tĂ« paktĂ«n gjashtĂ« herĂ« nĂ« vit. Sot, ky numĂ«r Ă«shtĂ« pĂ«rgjysmuar. FĂ«mijĂ«t qĂ« luajnĂ« jashtĂ« shpesh shkaktojnĂ« shqetĂ«sim, dyshim apo edhe ndĂ«rhyrje ligjore. JanĂ« shumĂ« tĂ« zhurmshĂ«m. Dhe pĂ«r mĂ« tepĂ«r: ku janĂ« prindĂ«rit e tyre? Presioni social i ka shtyrĂ« fĂ«mijĂ«t gjithnjĂ« e mĂ« herĂ«t drejt njĂ« karriere meritokratike, ku gjithçka e konsideruar “e kotĂ«â€Â  si loja jashtĂ«  shihet me pĂ«rçmim. Sepse, nĂ« fund tĂ« fundit, çfarĂ« vlere ka kjo pĂ«r njĂ« CV?

Jeta përpara ekranit dhe telefonit po i largon fëmijët jo vetëm nga natyra dhe nga loja, por edhe nga njëri-tjetri. Teknologjia ishte duke hyrë gradualisht edhe në fëmijërinë time (shpesh kalonim nga loja jashtë te sesionet me PlayStation 2, zakonisht me shokë), por isha me fat që kur doli iPhone-i, unë isha gati për gjimnaz.

ËshtĂ« e lehtĂ« tĂ« biesh nĂ« nostalgji pĂ«r fĂ«mijĂ«rinĂ« tĂ«nde. Dhe gjithashtu Ă«shtĂ« e lehtĂ« tĂ« harrosh se ndryshimi Ă«shtĂ« i pandalshĂ«m  dhe jo gjithmonĂ« pĂ«r keq. ParaardhĂ«sit e mi do tĂ« habiteshin qĂ« fĂ«mijĂ«ria ime kishte kaq pak punĂ« ferme.

Por disa nga prirjet e sotme janĂ« vĂ«rtet shqetĂ«suese. Po rriten breza tĂ« rinj qĂ« nuk dinĂ« tĂ« mendojnĂ« apo tĂ« veprojnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pavarur. QĂ« kanĂ« nevojĂ« pĂ«r udhĂ«zim dhe stimul tĂ« vazhdueshĂ«m nga jashtĂ«. QĂ« njohin vetĂ«m njĂ« botĂ« ku çdo pĂ«rgjigje mund tĂ« gjendet menjĂ«herĂ« pĂ«rmes njĂ« ekrani. QĂ« i shmangen pĂ«rplasjes sĂ« papritur, pĂ«rvojĂ«s sĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ«, realitetit tĂ« vĂ«rtetĂ«. QĂ« besojnĂ« se marrĂ«dhĂ«niet e bazuara vetĂ«m nĂ« aplikacione mund tĂ« zĂ«vendĂ«sojnĂ« lidhjet e jetĂ«s reale. DĂ«shmitĂ« po shtohen se kĂ«ta tĂ« rinj janĂ« gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« paaftĂ« pĂ«r detyra bazike, si drejtimi i makinĂ«s (qĂ« shumĂ« prej tyre as nuk e dĂ«shirojnĂ«) apo edhe leximi. E gjithĂ« kjo po shpie nĂ« sĂ«mundje tĂ« mosveprimit  atĂ« qĂ« Yuval Levin e quajti “patologjitĂ« e pasivitetit.”

Prandaj, kjo luftĂ« moderne kundĂ«r fĂ«mijĂ«risĂ« duhet tĂ« na frymĂ«zojĂ« tĂ« bĂ«jmĂ« gjithçka qĂ« mundemi pĂ«r tĂ« ruajtur apo rikthyer thelbin e saj. TĂ« lejojmĂ«  madje, kur duhet, tĂ« detyrojmĂ«  fĂ«mijĂ«t tĂ« luajnĂ« jashtĂ«. TĂ« kufizojmĂ« kohĂ«n qĂ« kalojnĂ« para pajisjeve. Dhe, mĂ« e rĂ«ndĂ«sishmja, tĂ« mos i dorĂ«zohemi vetĂ« versioneve pĂ«r tĂ« rritur tĂ« po kĂ«tyre sjelljeve qĂ« po dĂ«mtojnĂ« fĂ«mijĂ«t tanĂ«. Nuk duhet tĂ« lejojmĂ« qĂ« ekranet tĂ« na shkĂ«pusin nga bota reale, apo qĂ« marrĂ«dhĂ«niet dixhitale tĂ« zĂ«vendĂ«sojnĂ« ato tĂ« vĂ«rtetat  nĂ« vend qĂ« thjesht t’i plotĂ«sojnĂ«.

Në Fundi i Fëmijërisë, zhdukja e racës njerëzore ndodh me një ndjenjë të trishtë por të pashmangshme, që ndonëse sjell humbje, shihet si përmbushja e fatit të saj. Por ne nuk jemi të destinuar të largohemi nga realiteti dhe nga njëri-tjetri. Megjithatë, gjithnjë e më shumë fëmijë po bëjnë pikërisht këtë. Nëse nuk përballemi me forcat që po i japin fund fëmijërisë, pasojat nuk do i ndjejmë vetëm tek fëmijët. Sepse, edhe pse ndoshta nuk e besojmë, ata fëmijë dikur do të bëhen të rritur.

Burimi: National Review

The post Lufta moderne kundër fëmijërisë appeared first on Gazeta Si.

↗

Nga model për Trumpin, në një udhëheqës në krizë / Si po shpërbëhet pushteti i Viktor Orbån

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Nick Thorpe – HungarezĂ«t kanĂ« njĂ« shprehje popullore: “Visszanyal a fagyi”, qĂ« pĂ«rkthehet: “Akullorja lĂ«pin mbrapsht”. Me fjalĂ« tĂ« tjera, bĂ«j kujdes, sepse ajo qĂ« tĂ« pĂ«lqen ta shijosh, mund tĂ« kthehet tĂ« tĂ« pĂ«rpijĂ«.

Kryeministri hungarez Viktor OrbĂĄn ka sulmuar nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« vazhdueshme botĂ«kuptimin liberal pĂ«r mĂ« shumĂ« se dy dekada, duke e shndĂ«rruar vendin nĂ« atĂ« qĂ« ai vetĂ« e ka pĂ«rshkruar si njĂ« “demokraci joliberale” dhe njĂ« komb tĂ« “lirisĂ« sĂ« krishterĂ«â€.

NdĂ«rkohĂ«, ai ka fituar simpatizantĂ« nĂ« mbarĂ« botĂ«n  qĂ« nga zĂ«vendĂ«spresidenti amerikan JD Vance e deri te kryeministri gjeorgjian Irakli Kobakhidze. Presidenti Donald Trump e ka cilĂ«suar OrbĂĄnin si “tĂ« zgjuar” dhe “njeri tĂ« fortĂ«â€.

“Nga burrat mĂ« tĂ« respektuar . NjĂ« lider i hekurt”, deklaroi Trump nĂ« shtator tĂ« vitit 2024.

Para zgjedhjeve të ardhshme në Hungari, të parashikuara për prillin e vitit 2026, komuniteti LGBTQ duket se është bërë shënjestër e re e Orbånit. Partia e tij, Fidesz, miratoi një ligj të ri për ndalimin e Paradës së Krenarisë. Megjithatë, midis 100,000 dhe 200,000 vetë morën pjesë këtë vit, nga vetëm 35,000 që ishin vitin e kaluar.

Victor Orban dhe Donald Trump

Duke parë turma të mëdha që marshojnë nëpër rrugët e Budapestit për të mbrojtur të drejtën e fjalës, të drejtën për të protestuar dhe për të afirmuar identitetin e tyre, shumë vetë shtrojnë pyetjen: A po i kundërvihet më në fund liberalizmi qeverisjes së Orbånit?

Por në të vërtetë, kjo mund të mos jetë pyetja e duhur. Sepse sfida më serioze ndaj pushtetit të Orbånit nuk vjen nga e majta liberale  por nga qendra e djathtë.

Një sfidant i papritur nga brenda kampit të tij

Peter Magyar, 44 vjeç, një ish-bashkëpunëtor i ngushtë i Orbånit, u shfaq në skenën politike si sfidues në shkurt 2024. Kjo pasoi një skandal që shpërtheu pas faljes së një burri të dënuar për fshehjen e abuzimit seksual ndaj fëmijëve, një vendim që detyroi Presidenten Katalin Novak të japë dorëheqjen drejtpërdrejt në televizion. Edhe Ministrja e Drejtësisë, Judit Varga (ish-Zonja e Parë e Hungarisë), u tërhoq nga posti.

Në një intervistë për Partizån, kanali kryesor opozitar në YouTube, Magyar e akuzoi Fideszin për nepotizëm dhe korrupsion.

Robert Puzser, aktivist dhe drejtues i njĂ« nisme jopartiake tĂ« quajtur “Rezistenca Qytetare”, thotĂ« se elita politike hungareze po ecĂ«n me kujdes, ndĂ«rkohĂ« qĂ« disa pĂ«rpiqen ta etiketojnĂ« Magyarin si liberal apo tĂ« majtĂ«, pĂ«r ta diskredituar para bazĂ«s konservatore tĂ« vendit.

Sipas Puzserit, Magyar ka formësuar një narrativë të re: atë të një vendi që po shembet nga brenda. Dhe shumë duket se po e besojnë. Partia e re e Magyarit, Tisza, në shumicën e sondazheve del mes 9% dhe 18% përpara Fideszit. Vetëm një institut i afërt me qeverinë, Viewpoint Institute, vazhdon ta rendisë Fideszin si forcën më të votuar.

Peter Magyar, lideri i opozitës Hungareze

Gjendja alarmante e spitaleve publike, shkollave shtetërore dhe infrastrukturës hekurudhore është kthyer në armë kundër qeverisë. Strategjia e Orbånit, që për shumë kohë është admiruar nga jashtë, po has gjithnjë e më shumë rezistencë në vend.

Një strateg i vjetër

OrbĂĄn ka qenĂ« nĂ« pushtet pĂ«r 19 nga 35 vitet qĂ« nga rĂ«nia e komunizmit mĂ« 1990, duke e kthyer atĂ« nĂ« njĂ« prej liderĂ«ve mĂ« tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m tĂ« Bashkimit Evropian. NĂ« vitet ’90, ai e shkĂ«puti Fideszin nga rrĂ«njĂ«t e saj liberale dhe e riktheu nĂ« njĂ« formacion nacionalist dhe konservator tĂ« djathtĂ«.

NĂ« krizĂ«n e emigrantĂ«ve tĂ« vitit 2015, ai e pĂ«rshkroi lĂ«vizjen drejt EvropĂ«s si njĂ« “migracion tĂ« pĂ«rzier me azilkĂ«rkues dhe luftĂ«tarĂ« tĂ« huaj”. Ai ka refuzuar mbĂ«shtetjen ushtarake pĂ«r UkrainĂ«n dhe kundĂ«rshton pranimin e saj nĂ« BE.

Fitorja në zgjedhje ka qenë gjithmonë e lidhur me një aftësi të mprehtë për të identifikuar frikërat e elektoratit. Që nga viti 2010, Orbån ka fituar zgjedhje me mesazhe të thjeshta dhe të fuqishme, shpesh të nxitura nga sondazhe të brendshme dhe të papublikuara.

Ligji zgjedhor i vitit 2011, që uli numrin e deputetëve dhe hoqi balotazhin, ka ndihmuar Fideszin të dominojë skenën. Në vitin 2014, me 45% të votave, Fidesz mori 67% të vendeve në Parlament.

Orbån ka ndikuar edhe në drejtësinë e vendit, duke emëruar gjyqtarë miqësorë me Fideszin në Gjykatën Kushtetuese dhe atë të Lartë.

Goditje dhe gabime

Referendumi i vitit 2022 pĂ«r “mbrojtjen e fĂ«mijĂ«ve”, qĂ« pĂ«rkoi me zgjedhjet, u pĂ«rdor si njĂ« instrument pĂ«r tĂ« mobilizuar elektoratin konservator. Shumica dĂ«rrmuese votuan kundĂ«r “orientimit seksual pa pĂ«lqimin e prindĂ«rve” dhe “promovimit tĂ« ndĂ«rrimit tĂ« gjinisĂ« pĂ«r tĂ« mitur”.

Por sot, rrëshqitjet janë të dukshme. Orbån nuk arriti ta ndalojë Paradën e Krenarisë, ndonëse e premtoi. Ai gjithashtu gaboi rëndë kur mbështeti kandidatin ultranacionalist rumun George Simion, i cili ka bërë deklarata anti-hungareze dhe humbi befas raundin e dytë të zgjedhjeve presidenciale.

Nga ana tjetër, ekonomia hungareze është në stanjacion dhe e varur nga industria gjermane e automjeteve, ndërkohë që Orbån nuk mund të premtojë më rritje ekonomike.

Në udhëkryq

Peter Magyar është kthyer në një simbol të shpresës për shumë qytetarë. Ai udhëton nëpër vend, viziton spitale e shkolla dhe shpesh transmeton gjithçka drejtpërdrejt në Facebook.

“Do ta ndĂ«rtojmĂ« sĂ«rish kĂ«tĂ« vend, tullĂ« pas tulle,” pĂ«rsĂ«rit ai. Turmat i pĂ«rgjigjen: “TullĂ« pas tulle!”

NdĂ«rkohĂ«, analistĂ«t politikĂ« si ZoltĂĄn Kiszelly paralajmĂ«rojnĂ« se zgjedhjet e vitit 2026 do tĂ« vendosen nga afro njĂ« milion votues tĂ« pavendosur. OrbĂĄn mund tĂ« luajĂ« kartĂ«n e “paqes”  siç bĂ«ri nĂ« vitin 2022 duke akuzuar opozitĂ«n se do ta fuste HungarinĂ« nĂ« luftĂ« pĂ«rkrah UkrainĂ«s.

Nëse lufta përfundon deri atëherë, Orbån mund të pretendojë se kishte të drejtë. Nëse vazhdon, ai do të mund të përforcojë mesazhin kundër Perëndimit dhe të pozicionohet si garant i stabilitetit energjetik përmes lidhjeve me Rusinë.

Por kundĂ«rshtarĂ«t e tij nuk heqin dorĂ«. “Hungaria ndodhet nĂ« njĂ« udhĂ«kryq,” thotĂ« Puzser. “Ka njĂ« rrugĂ« drejt njĂ« tranzicioni demokratik dhe njĂ« tjetĂ«r qĂ« tĂ« çon drejt njĂ« diktature.”

OrbĂĄn vetĂ« thotĂ« se kjo Ă«shtĂ« njĂ« betejĂ« “pĂ«r shpirtin e botĂ«s perĂ«ndimore”. Por pĂ«r shumĂ«kĂ«nd, zgjedhjet e prillit 2026 janĂ« mbi tĂ« gjitha njĂ« betejĂ« pĂ«r shpirtin e HungarisĂ«.

Burimi: BBC; PĂ«rshtati: Gazeta “Si”

The post Nga model për Trumpin, në një udhëheqës në krizë / Si po shpërbëhet pushteti i Viktor Orbån appeared first on Gazeta Si.

↗

TĂ« sakrifikosh trupin pĂ«r tĂ« mbijetuar/ Historia e ‘fshatit me njĂ« veshkë’

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nën diellin e ngrohtë të pasdites, 45-vjeçari Safiruddin qëndron ulur jashtë shtëpisë së tij të papërfunduar me mure tullash në fshatin Baiguni, në nënprefekturën Kalai të Bangladeshit.

Në verën e vitit 2024, ai shiti veshkën në Indi për 350.000 taka (rreth 2,850 dollarë), me shpresën për të nxjerrë familjen nga varfëria dhe për të ndërtuar një shtëpi për tre fëmijët e tij dy vajza 5 dhe 7 vjeç, dhe një djalë 10-vjeçar. Por paratë u shpenzuan shpejt, shtëpia mbeti e papërfunduar, ndërsa dhimbja në trupin e tij është një kujtesë e vazhdueshme e çmimit të paguar.

Tani ai punon si punëtor krahu, ndërkohë që shëndeti i tij po përkeqësohet. Dhimbjet dhe lodhja e përhershme e pengojnë të kryejë edhe punët më të thjeshta të përditshme.

“Dhurova veshkĂ«n pĂ«r njĂ« jetĂ« mĂ« tĂ« mirĂ« pĂ«r familjen time. BĂ«ra gjithçka pĂ«r gruan dhe fĂ«mijĂ«t,” thotĂ« ai.

Në atë kohë, kjo nuk i dukej si një rrezik i madh. Ndërmjetësit që iu afruan e paraqitën këtë si një mundësi të thjeshtë, jo si diçka të rrezikshme. Fillimisht ishte skeptik, por dëshpërimi dhe varfëria e mundën.

Ata e çuan në Indi me vizë mjekësore dhe u morën me çdo detaj nga biletat e udhëtimit, dokumentet, deri te procedurat në spital.

Edhe pse udhëtoi me pasaportën e tij të Bangladeshit, dokumentet e tjera duke përfshirë certifikata false që falsifikonin lidhjen familjare me marrësin ishin të rreme.

Identiteti i tij u ndryshua dhe veshka iu transplantua njĂ« personi tĂ« panjohur, tĂ« cilin nuk e takoi kurrĂ«. “Nuk di kush mori veshkĂ«n time. NdĂ«rmjetĂ«sit nuk mĂ« thanĂ« asgjĂ«,” rrĂ«fen Safiruddini.

Në Indi, ligji lejon dhurimin e organeve vetëm mes të afërmve të ngushtë ose me miratimin e veçantë qeveritar, por trafikantët manipulojnë gjithçka nga pemët familjare, të dhënat e spitaleve, deri tek testet e ADN-së  për të shmangur rregullat.

“Zakonisht ndryshojnĂ« emrin e dhuruesit dhe krijojnĂ« njĂ« certifikatĂ« noteriale tĂ« falsifikuar qĂ« pretendon njĂ« lidhje familjare me marrĂ«sin. Dokumentet e rreme tĂ« identitetit mbĂ«shtesin kĂ«tĂ«, duke bĂ«rĂ« qĂ« dhuruesi tĂ« duket si njĂ« i afĂ«rm qĂ« dhuron organe nga dhembshuria,” shpjegon Monir Moniruzzaman, profesor nĂ« Universitetin ShtetĂ«ror tĂ« Miçiganit dhe anĂ«tar i Task-ForcĂ«s sĂ« OrganizatĂ«s BotĂ«rore tĂ« ShĂ«ndetĂ«sisĂ« pĂ«r Transplantimin e Organeve, qĂ« studion trafikimin e organeve nĂ« AzinĂ« Jugore.

Safiruddini nuk Ă«shtĂ« rasti i vetĂ«m. NĂ« Baiguni, ku jetojnĂ« rreth 6,000 banorĂ«, tregtia e veshkave Ă«shtĂ« kaq e pĂ«rhapur sa fshati njihet si “fshati me njĂ« veshkĂ«â€. Rajoni Kalai Upazilas Ă«shtĂ« njĂ« nga pikat mĂ« aktive tĂ« tregtisĂ« sĂ« organeve nĂ« Bangladesh. NjĂ« studim i vitit 2023 i botuar nĂ« “British Medical Journal Global Health” zbulon se njĂ« nĂ« 35 tĂ« rritur nĂ« kĂ«tĂ« zonĂ« ka shitur veshkĂ«n.

Ky rajon është ndër më të varfrit në vend, dhe shumica e dhuruesve janë burra në të tridhjetat, të joshur nga premtimi i fitimeve të shpejta.

Safiruddini thotë se ndërmjetësit i morën pasaportën dhe nuk ia kthyen më. As barnat pas operacionit nuk i dhanë. Shpesh, ndërmjetësit marrin pasaportat dhe recetat e dhuruesve pas operacionit, duke i lënë ata pa asnjë provë të transplantimit dhe pa kujdes mjekësor të mëtejshëm.

Veshkat shiten për klientë të pasur në Bangladesh ose Indi, shumë prej të cilëve duan të shmangin listat e gjata pritëse dhe rregullat strikte ligjore. Në Indi, në vitin 2023 u kryen rreth 13,600 transplantime veshkash, ndërsa rreth 200,000 pacientë vuanin nga sëmundjet veshkore në fazë përfundimtare.

Çmimi i dĂ«shpĂ«rimit

Josna Begum, 45 vjeçe dhe vejushë nga fshati Binai në Kalai, luftonte për të rritur dy vajzat pasi burri i saj vdiq në 2012. Ajo u shpërngul në Dhaka ku u punësua në një fabrikë tekstilesh dhe u martua me Belalin.

Në vitin 2019, ata u bindën nga një ndërmjetës të shisnin veshkat në Indi.

“Ishte gabim,” thotĂ« Josna. NdĂ«rmjetĂ«sit fillimisht i premtuan 500,000 taka, mĂ« pas rritĂ«n ofertĂ«n nĂ« 700,000 taka pĂ«r t’i bindur. Por pas operacionit ajo mori vetĂ«m 300,000 taka.

Ata u dĂ«rguan nĂ« spitalin “Rabindranath Tagore” nĂ« Kolkata, ku iu nĂ«nshtruan operacionit. Dokumentet u falsifikuan pĂ«r tĂ« treguar se ata ishin tĂ« afĂ«rm tĂ« gjakut me marrĂ«sin. As Josna nuk e di se kush mori veshkĂ«n e saj.

Ndërmjetësit i morën pasaportën dhe dokumentet, dhe nuk ia kthyen kurrë.

Ajo kaloi gati dy muaj në Indi dhe ndërmjetësit premtuan ndihmë dhe punë për fëmijët e saj, por pas pagesave fillestare humbën kontaktet.

Pas marrjes së parave, Belali e braktisi dhe u martua me një tjetër grua. Josna sot vuan nga dhimbje kronike dhe ka vështirësi të përballojë ilaçet.

“PĂ«rballĂ« njĂ« bande”

Mohammad Sajal, ish-biznesmen në Dhaka, humbi kursimet kur platforma e-commerce ku punonte falimentoi në 2021. I mbërthyer nga borxhet, në 2022 shiti veshkën në spitalin Venkateshwar në New Delhi, por mori vetëm një pjesë të shifrës së premtuar.

Ai u bashkua përkohësisht me rrjetin e ndërmjetësve, duke organizuar transplantime për disa dhurues nga Bangladesh, por pas një konflikti u largua dhe tani punon si shofer.

“Tani jam pĂ«rballĂ«  kĂ«saj bande,” thotĂ« ai, duke shtuar se rrjeti pĂ«rfshin mjekĂ«, marrĂ«s dhe ndĂ«rmjetĂ«s nĂ« tĂ« dyja anĂ«t e kufirit.

Policia e Bangladeshit po vepron për të goditur këto rrjete, duke përdorur edhe hetues të infiltruar. Në Indi, autoritetet kanë arrestuar mjekë të përfshirë, por ekspertët thonë se arrestimet janë të rralla për të ndryshuar rrjedhën e këtij biznesi.

NĂ« Kalai, Safiruddini kalon kohĂ«n nĂ« shtĂ«pi, me shĂ«ndet tĂ« dobĂ«t dhe lĂ«vizjet e ngadalĂ«suara. “Nuk mund tĂ« punoj si mĂ« parĂ«,” thotĂ« ai.

Ai kujton netët kur nuk flinte, duke menduar për premtimet dhe ëndrrat e shkatërruara. Fëmijët e tij kanë një baba të sëmurë, dhe ai një ndjenjë tradhtie që nuk largohet.

“Ma morĂ«n veshkĂ«n dhe u zhdukĂ«n,” pĂ«rfundon ai.

Burimi: Al Jazeera. PĂ«rshtati: Gazeta Si.

The post TĂ« sakrifikosh trupin pĂ«r tĂ« mbijetuar/ Historia e ‘fshatit me njĂ« veshkë’ appeared first on Gazeta Si.

↗

Pse autobusit dikur i thuhej SATA?

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Gazeta “SI”– Po tĂ« pyesĂ«sh vĂ«rdallĂ« nĂ« ShqipĂ«rinĂ« e mesme do tĂ« thonĂ« se sata, Ă«shtĂ« fjalĂ« dialektikore pĂ«r fjalĂ«n autobus. Por çfarĂ« Ă«shtĂ« kjo fjalĂ« dhe nga na vjen?

Dihet se me 1 Qershor 1940, me njĂ« dekret tĂ« mĂ«kĂ«mbĂ«sisĂ« sĂ« pĂ«rgjithshme, u miratua veprimtaria e “Societa Albanese Transporti Automobilistici” ( ShoqĂ«ria shqiptare e transportit automobilistik) me leximin S.A.T.A.

Shoqata ishte themeluar me herët, në 19 Mars 1940 në zyrën e avokatit Mymtaz Kokalari, në Tiranë, prej dy italianëve Vincenzo Scarpa, përfaqësues i kompanisë Fiat në Itali dhe Frederico Vasconi, tregtar si dhe prej dy shqiptarëve Muharrem Gjoliku dhe Hasan Koka, të dy të vetëpunësuar.

Kapitalin fillestar e investoi prej njëqind mijë liretash e siguroi kompania Fiat e cila solli edhe autobusët e parë të markës Fiat 626 RN dhe RNL.

Sipas dokumentacionit që zotëron Drejtoria e Arkivave, linjat e transportit mbulonin të gjithë Shqipërinë. Linjat përfshinin iteneraret Tiranë-Shkodër dhe Tiranë- Vlorë duke ndaluar në Durrës. Por edhe në linja të tjera si Shkodër-Pukë. Elbasan-Burrel- Peshkopi etj. S.A.T.A e vazhdoi punën deri në verën e viti 1944.

Burimi: Drejtoria e PĂ«rgjithshme e Arkivave

The post Pse autobusit dikur i thuhej SATA? appeared first on Gazeta Si.

↗

Vakëfnameja e Iljaz bej Mirahorit të Korçës, teksti  që daton nga shekulli i 15-të

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Sokol Çunga – Qytetet kanĂ« shumĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta. Themelimi i tyre, zgjerimi apo tkurrja, shkĂ«lqimi apo rĂ«nia, janĂ« pjesĂ« e natyrshme e çdo vendbanimi. Por mĂ«nyra si janĂ« themeluar dhe kush i themeloi, janĂ« pjesĂ« e pĂ«rveçme e historisĂ« sĂ« çdo qyteti. Ky Ă«shtĂ« edhe rasti i Korçës, qytet qĂ« hodhi rrĂ«njĂ« prej punĂ«s sĂ« njĂ« djaloshi nga Panariti

Edhe mbasi e dinte Mirahor Iljaz beu se çka ha njeriu humb, çka vesh griset e çka jep darovisht e për lëmoshë vazhdon, ngriti e ndërtoi pra, me mallin e tij të pastër e me pasurinë e tij të kulluar, në përputhje me rregullat e kursimit të shenjta e me nxitjen e porosisë profetike, një faltore të shenjtë në katundin Peshkopi të Korçës, të cilën e la vakëf për gjithë ata muslimanë që duan të falen në çdo falje.

Ngriti e ndërtoi, gjithashtu, në katundin e sipërshënuar, edhe një imaret të shenjtë e të hijeshëm, me gjithë mjediset e nevojshme, si kuzhinë, depo, furrë, han e të tjera, dhe i destinoi si vakëf për gjithë ata që venë e vijnë, e pajosi këtë imaret me të gjitha mjetet, enët e komoditetet e nevojshme. Ngriti e ndërtoi në katundin e sipërshënuar një shkollë të bukur e të hijshme. Pastaj e destinoi këtë vakëf për gjithë ata djem e vajza myslimanë që vazhdojnë për të mësuar këndimin e Kuranit e për të studiuar dituri të tjera. Të gjitha këto objekte i la vakëf të saktë, të ligjshëm e të qartë.

Këto teksti i vakëfnamesë së Iljaz Mirahor beut, nënshkruar më datën 1 të muajit Ramazan sipas kalendarit hixhri, që me kalendarin e sotshëm gregorian konvertohet në 5 shkurt 1505. Më tej në vakëfname saktësohet mënyra si do të funksionojë vakëfi dhe si do të administrohen të ardhurat e tij. Mirëpo, cili qe Mirahor Iljaz beu?

Themeluesi i vakëfit pati lindur në fshatin Panarit dhe ishte një i krishterë i quajtur Ilia. Në kohën e sulltan Muratit II u bë pjesë e forcave jeniçere. Bënte pjesë në grupin e njerëzve më besnikë të sulltan Mehmetit II dhe ishte nga të parët luftëtarë që kaptuan muret e Konstandinopojës gjatë pushtimit të saj më 1453. Si shpërblim për trimërinë mori titullin mirahor.

Më pas u emërua sanxhakbej i Korçës dhe prej sulltan Bajazitit II mori si pronë mylk disa fshatra të Korçës, një pjesë të të cilave i ktheu në vakëf. Pas vdekjes, varri i tij u vendos pranë tyrbes së xhamisë së Korçës, por sot nuk ndodhet më atje. Veprimtaria bamirëse e Iljaz bej Mirahorit nuk pati ndikim vetëm mbi të, mbi familjen e tij dhe pasardhësit. Institucioni i vakëfit që themeloi Iljazi pati ndikim të gjerë ekonomik dhe demografik në fshatin Peshkëpi, i cili më pas u zgjerua dhe u kthye në qytetin e Korçës së sotshme. Pranë Pazarit të Korçës ende sot shohim xhaminë e përmendur në vakëfname. Siç e thotë edhe vetë teksti: çfarë jep njeriu darovisht e për lëmoshë, vazhdon e mbetet

ShĂ«nim: Sokol Çunga ështĂ« historian, pĂ«rkthyes dhe arkivist shqiptar

The post Vakëfnameja e Iljaz bej Mirahorit të Korçës, teksti  që daton nga shekulli i 15-të appeared first on Gazeta Si.

❌