Lexuesit humbasin kur portierët anglishtfolës vendosin çfarë librash shiten dhe cilat histori tregohen

Ana Schnabl*

Kam marrë pjesë në një konferencë shkrimtarësh amerikanë në Teksas, pak para se bota të zhytej në izolimet e pandemisë së Covid-19. Mes paneleve dhe takimeve të rrjetëzimit, shëtisja nëpër panairin e librave, duke shfletuar titujt dhe duke i bombarduar botuesit me pyetje.

“Sa vepra të përkthyera keni në katalogët tuaj? Si i zbuloni autorët nga jashtë SHBA-së? Dhe si vlerësoni cilësinë e shkrimit në gjuhë që nuk i flisni?”

Nuk isha vetëm kurioze – isha në një mision. Doja të dija çfarë lloj veprash i tërhiqnin botuesit amerikanë dhe nëse vepra ime mund t’u tërhiqte vëmendjen. Nuk u përpoqa aspak ta fshehja ambicien time.

Një përgjigje më ka mbetur e ngulitur në mendje si një spore. Ishte nga përfaqësuesi i një prej shtëpive botuese më të mëdha amerikane. Pasi i shpjegova se nga vija, duke përdorur fjalë kyçe si “republika veriore e ish-Jugosllavisë” dhe “jo zonë lufte për momentin”, ai më dha këtë këshillë:

“Mendo për histori dhe tema që janë specifike për kulturën tënde dhe historinë e vendit.”

“Pra,” e pyeta me kujdes, “jo një histori për një grua që lë karrierën në financë, ndahet nga burri dhe bëhet qeramista?”

“Epo, nëse ajo histori trajton edhe çështje kulturore apo historike, atëherë po.”

Ndjeva një thumb bezdie, por e falënderova me mirësjellje dhe u largova. Papritur, një kafe dhe një cigare më dukeshin të domosdoshme.

Gjatë viteve që pasuan, kuptova pse fjalët e tij më bezdisën aq shumë. Ato zbuluan një model – një që vazhdon të më frustrojë.

Për autorët nga Ballkani, si dhe për shkrimtarët nga shumë vende të tjera europiane apo më gjerë, historia dhe kultura e të cilëve janë një mister për amerikanët, rruga drejt përkthimit në anglisht dhe botimit nga shtëpitë botuese amerikane apo britanike shpesh kalon nga një kusht i pashkruar: veprat tona duhet të paraqesin kontekstin politik apo kulturor të rajonit tonë, ose të paktën të kenë si sfond ndonjë ngjarje historike vendimtare. Për të pasur sukses, ato duhet të kenë vlerë shpjeguese – idealisht edhe një dozë didaktike.

“Lexuesit amerikanë duhet të mësojnë për vendin,” tha botuesi.

Në pamje të parë, kjo pritshmëri duket e pafajshme – madje e arsyeshme. Në fund të fundit, autorët në çdo vend, përfshirë Ballkanin, reflektojnë mbi rrethanat e tyre politike dhe kulturore. Letërsia ka qenë gjithmonë mjet për pasqyrim, analizë dhe kritikë të shoqërisë.

Por implikimi më i thellë i kësaj pritshmërie është më shqetësues. Ajo mbështetet në një besim të heshtur se Ballkani është një vend më i ulët – një rajon që rri gjithmonë në prag tragjedie. Siç tha hapur botuesi: “Trajtimi i diçkaje problematike nga pikëpamja kulturore ose historike – ose më mirë, traumatike – do të ishte me interes.”

Me “traumatike”, a po imagjinonte ai mizoritë e Luftës së Dytë Botërore apo të luftërave të Jugosllavisë? A po përfytyronte një rajon të zhytur në varfëri, pabarazi dhe tradita patriarkale? Ndoshta ai mendonte se shoqëritë ballkanike janë veçanërisht të prira ndaj dhunës apo trishtimit. Apo ndoshta kërkonte tregime mbi zhgënjimin postsocialist, duke përforcuar idenë se ne ende po përtypim “traumën” e socializmit jugosllav.

Nuk mund ta them me siguri. Por di këtë: ai nuk do të kishte interes për një version ballkanik të romanit My Year of Rest and Relaxation. Një roman për një protagoniste nga Ballkani që është thjesht e lodhur nga kapitalizmi, vetë-e përqendruar, e zemëruar apo moralisht e paqartë, nuk do të plotësonte kutitë e duhura.

Fatkeqësisht për të, me shumë gjasë do ta kishte anashkaluar romanin hibrid të shkrimtares sllovene Nataša Kramberger, e cila mori në dorë një fermë në Stiria sllovene pasi u kthye nga Berlini. Dyshoj se do t’i interesonin tregimet e shkurtra të kroates Luiza Bouharaoua, që paraqesin ankthin dhe gëzimet e brezit të mijëvjeçarit, edhe pse të lyera me ngjyrat e Adriatikut. E as poezia e poetes maqedonase Kalia Dimitrova, që përmend më shumë Caprin dhe Berlinin sesa Shkupin.

Që një vepër nga një autor ballkanik të ketë sukses, protagonisti duhet të jetë viktimë – një viktimë e qartë dhe e padiskutueshme. Botuesit preferojnë histori që ngjallin dhembshuri, zemërim moral, dhimbje zemre – ose, më së miri, të gjitha bashkë.

Me pak fjalë, ne shkrimtarët ballkanas pritet të trajtojmë tema universale – si pikëllimi, vetmia, dashuria, humbja – përmes një lenteje rajonale të ngushtë. Dhe kjo lente duhet të ketë një shtresë vetë-ekzotizimi.

Për të qenë të qartë: Ballkani është një rajon specifik me kompleksitet kulturor, politik dhe historik. Shkrimtarët nga ky vend kanë shumë për të thënë për këto tema, dhe shumë prej tyre e bëjnë këtë me mjeshtëri. Por nëse përkthimet në anglisht kanë për qëllim të zgjerojnë njohuritë mbi “atë vendin Ballkanik”, atëherë botuesit duhet të jenë të gatshëm të angazhohen edhe me histori që sfidojnë perceptimet e njohura.

Pyetja nuk është nëse shkrimtarët ballkanikë duhet të reflektojnë mbi kontekstin e tyre. Ne e bëjmë këtë natyrshëm. Pyetja është nëse botuesit do të dëgjojnë zërat e ndryshëm që vijnë nga rajoni – apo do të vazhdojnë të privilegjojnë narrativat që përforcojnë supozimet e tyre.

Në fund të fundit, ka më shumë në Ballkan sesa traumë, tragjedi apo rrëfime të ndërtuara për të dhënë mësim. Ka edhe thjesht tregime të shkruara në mënyrë të jashtëzakonshme për gra që dikur punonin në financë, lanë burrat e tyre dhe hapën një punishte qeramike. Disa botues në Amerikë dhe Britani i kanë mbështetur tashmë këto histori – për shembull, çmimi Booker Ndërkombëtar për Georgi Gospodinov – dhe në këtë mënyrë kanë përmbushur misionin për të sjellë zëra nga cepat e ndryshëm të botës në skenën globale, jo si ambasadorë të gjeografisë së tyre, por si tregimtarë në të drejtën e tyre. Por shumë të tjerë ende nuk e kanë bërë.

*Ana Schnabl është romanciere, redaktore dhe kritike sllovene.

Përgatiti: L.Veizi

Lady Macbeth në mbrojtje krahu bashkon komedinë e zezë, këngët dhe atletizmin, ndërsa një lojtare e re e netbollit përballet me ambiciet e saj mes ritmeve elektro-pop

Nga Arifa Akbar

Një valë shfaqjesh të Macbeth-it do të mbërrijnë në festivalin e Edinburgut këtë muaj, të gjitha me qasje të reja mbi dramën skoceze të Shekspirit. Ka “Macbeth: The Musical”, i shoqëruar me hite pop, dhe “Macbeth për Fëmijë”, një version ndijor për të vegjlit me flluska. Por më e pazakonta prej tyre është një shfaqje fituese çmimesh që ka bërë namin në skenat alternative australiane.

Si përzierje, Lady Macbeth Played Wing Defence është gjithçka përveçse e zakonshme. Është një mjuzikël i zi komik, që zhvillohet në një fushë netbolli dhe ndjek një ekip adoleshentesh me shtatë lojtare, njëra prej të cilave, Mac Beth, është një Lady M moderne, me ambicie të flakta për t’u bërë kampione netbolli në vitin e fundit të shkollës. Tri shtrigat janë kthyer në një grup vajzash me emrin Dagger Divas, që e nxisin drejt synimit të saj, me çdo kusht.

E krijuar dhe interpretuar nga një ekip krejtësisht femëror, produksioni i Crash Theatre Co u shfaq për herë të parë në festivalin fringe të Perth-it në vitin 2024 dhe tani mbërrin në Skoci si pjesë e sezonit House of Oz. Është krahasuar me mjuzikëlin Six, që nisi po në festivalin e Edinburgut, si dhe me produksionin australian Fangirls, i cili pati premierën në Londër vitin e kaluar. Autorja Courtney McManus, gjithashtu bashkëshkruese e teksteve dhe aktore në rolin e trajneres, punon si mësuese letërsie në një shkollë australiane. Ajo kishte vënë re mungesën e interesit të nxënësve për Shekspirin dhe kërkoi një mënyrë për t’i afruar të rinjtë me tragjedinë.

“Si ta bëj Shekspirin të qasshëm?” pyet ajo.

“Në departamentet e anglishtes ku kam punuar, librat e Shekspirit ishin ato që mbuloheshin me pluhur… Po t’u thoja nxënësve: ‘Kush është Shekspiri?’, ndoshta s’do dinin ç’të thonin. Nuk është më relevant për ta.”

Macbeth ka qenë gjithmonë drama e saj e preferuar, por familja e saj kishte më shumë pasion për sportin. “Kështu që mendova: si t’i përfshij në Shekspirin?” – Dhe sapo i lindi ideja që ta vendoste dramën në botën e netbollit, e kuptoi se duhej të ishte patjetër një mjuzikël — me bas, sintetizatorë dhe energji fizike të lartë. Bec Price, kompozitorja e partiturës elektro-pop, bashkëshkroi tekstet (dhe drejton gjithashtu shfaqjen), me frymëzim nga Lady Gaga, Kylie Minogue dhe Charli XCX – por me shtesë elementë sportivë. Ajo madje regjistroi zhurmën e atleteve të netbollit mbi parket për një nga këngët kryesore: Pick Your Player.

“Sintetizatorët janë instrumentet e mia të preferuara në botë,” thotë Price.

“Kur vajzat më kërkuan të shkruaj muzikën, mendova: ‘Do ta kthej në një album dance’ – dhe pikërisht këtë donin. Ndjenja ishte: ‘Ta bëjmë Shekspirin cool dhe të klubeve të natës… drita që vezullojnë, muzikë e shpejtë, vajza që rrotullohen’.”

McManus beson se temat e dramës u përshtatën në mënyrë të përsosur me botën e netbollit konkurrues dhe adrenalina e saj. Shfaqja është edhe një eksplorim i ambicies, rivalitetit dhe bashkëpunimit mes vajzave të reja.

“Personazhet që kam shkruar pasqyrojnë përvojat e mia me të rinjtë – në momentet e tyre më të këqija dhe më të mira,” thotë ajo.

“Por Mac Beth, ndryshe nga origjinali, ka një rrugë shlyerjeje: ajo ndjen fajin, përjeton pasojat e veprimeve të saj, por gjithashtu ka një mundësi për t’u penduar dhe ndryshuar.”

Mesazhi qendror i shfaqjes ka të bëjë me fuqinë kolektive të vajzave si ekip, jo me fuqinë individuale që kërkon Mac Beth.

“Ky është një mësim që mund ta marrim edhe në grupet tona të grave: nuk kemi pse të jemi më të mirat apo më të mëdhatë. Mjafton të jemi të mbështetura dhe të mbështesim njëra-tjetrën.”

Price, e cila ka punuar si mentore e të rinjve dhe ka drejtuar kampe për shëndetin mendor të vajzave, shton:

“Jam pasionuar pas fjalës ‘bossy’ (urdhëruese), që nuk përdoret kurrë për një mashkull. Ç’do të thotë të jesh ‘bossy’? Apo ambicioze? Le ta vëmë në skenë, le të shkojë gjithçka ters… por në fund të fundit, kjo vajzë e meriton dashurinë dhe të jetë pjesë e ekipit.”

Përgatiti: L.Veizi

Më 23 korrik 2018, një zjarr i furishëm shpërtheu në rajonin e Atikës Lindore, në zonën bregdetare të Matit, vetëm disa kilometra në verilindje të Athinës. Në pak orë, flakët e nxitura nga era të fuqishme dhe temperaturat ekstreme shkatërruan gjithçka përpara: shtëpi, makina, pyje dhe jetë njerëzore.

Brenda një nate, 102 persona humbën jetën, shumë prej tyre të bllokuar në rrugicat që çonin drejt detit ose të djegur në automjete ndërsa përpiqeshin të largoheshin. Dhjetëra fëmijë, të moshuar, familje të tëra, u zhdukën pa mundur të shpëtonin nga tmerri që përfshiu vendin.

Ky u bë zjarri më i rëndë në historinë moderne të Greqisë dhe një nga më tragjikët në botë gjatë shekullit XXI, i dyti pas zjarreve të “Të Shtunave të Zeza” në Australi (2009) që shkaktuan 180 viktima.

Përmasat e katastrofës

Flakët përparuan me një shpejtësi të paprecedentë – në disa raste më shumë se 80 km/h – duke mos lënë kohë për evakuim apo koordinim të shpëtimit. Pamundësia për të reaguar në kohë, mungesa e një plani emergjent të përbashkët mes institucioneve shtetërore dhe infrastruktura e pamjaftueshme në zonat e prekura sollën një tronditje të thellë kombëtare dhe një valë të zemërimit publik.

Qeveria greke u përball me kritika të ashpra për paaftësinë në menaxhimin e krizës, ndërsa vetë qytetarët nisën të mbajnë zi kombëtare për një tragjedi që mund të ishte shmangur pjesërisht, po të ishin ndjekur protokollet emergjente dhe kontrolli urban në kohë.

Solidaritet ndërkombëtar

Përballë kësaj tragjedie të përmasave apokaliptike, shumë vende të botës ofruan ndihmën e tyre, në formën e mjeteve zjarrfikëse, personelit të kërkim-shpëtimit dhe ndihmave humanitare.

Ndër vendet e para që reaguan ishte edhe Shqipëria, e cila dërgoi trupa zjarrfikësish, ndihma logjistike dhe u shpreh në mënyrë të qartë solidaritet me popullin grek, me të cilin ndan histori, kufi dhe fate të përbashkëta. Ky gjest u vlerësua nga autoritetet greke dhe media si një shenjë miqësie dhe ndjeshmërie në një moment të errët.

Pasojë dhe reflektim

Zjarri i Matit nuk ishte vetëm një fatkeqësi natyrore, por një alarm i madh shoqëror dhe politik mbi rrezikun e planifikimit të keq urban, mungesës së mbikëqyrjes institucionale dhe ndryshimeve klimatike që e rrisin rrezikun e zjarreve të këtij lloji.

Në vitet që pasuan, Greqia ndërmori reforma në menaxhimin e emergjencave dhe në riorganizimin e shërbimeve zjarrfikëse, por kujtimi i atyre ditëve mbetet ende i gjallë. Familjet e viktimave, shumë prej të cilave ende kërkojnë drejtësi, janë kujtesa më e dhimbshme e një pasditeje korriku kur gjithçka mori fund brenda pak minutash.

Përgatiti: L.Veizi

Nga Leonard Veizi

Truri, – kjo qenie misterioze që rri në majë të shtyllës kurrizore si mbret pa kurorë, por me pushtet absolut mbi çdo mendim, ndjesi apo marrëzi tonën, – më në fund ka një ditë që i përket veç atij.

22 Korriku: Dita Botërore e Trurit. Njihet si një nga ato datat ndërkombëtare që zakonisht kalojnë pa bujë, përveçse në ndonjë simpozium të përgjumur ku fjalimet lexohen me ton monoton, ndërsa truri i dëgjuesve mundohet të gjejë arsyen se pse nuk është në plazh për pak relaks.

–Dajo, për ç’sëmundje tjetër e rekomandojnë plazhin? – pyeste Alberi me gradë shkencore në fizikë, dajë Zenon, tek komediat “Shi në plazh” e Teodor Laços. Dhe përgjigja ishte:

-Për vidat. Kur të lirohen dhe pastaj del nga binarët e harbon pa fre, si mëz, ahija… ku rrafsha mos u vrafsha.

Në thelb, kjo ditë është një ngjarje globale që synon ndërgjegjësimin për sëmundjet neurologjike, kujdesin ndaj trurit dhe promovimin e kërkimit shkencor për të gjitha moshat.

–Jo për nder nuk është në terezi ky. E pashë që në drekë, fliste me vete, – u thoshte Beso shoferi shokëve të tij më të afërt tek “Rrethimi i vogël”, për doktorin e dhive Agron Beshorin që ishte emëruar Kryetar i Komitetit Ekzekutiv,

Mirëpo, le të jemi të ndershëm: kjo është një ditë që kremtohet vetëm nga ata që kanë tru. Për të tjerët që ecin mes nesh, kjo është thjesht një ditë e nxehtë korriku, ku mund të fajësosh vapën për çdo budallallëk që të del nga goja. Siç ndodh rëndom kur dikush në mes të ditës nxjerr nga goja ndonjë sentencë si: “Po lëre mor burrë i dheut, këtu s’të duhet truri, por vetëm pak guxim budallai!”.

-Lojti nga fiqiri.

-Se kam parrë kurë kështu.

-S’ka faj i shkreti, u bë gazi i botës, – diskutonin qehajatë e Nuri beut tek filmi “Koncert në vitin 1936”, që ishtë bërë keq e si delte inati nga që vajza e Pandeli Prokopit po i këndonte Këngën e Kongresit, më mes të mëxhlisit.

Ka plot që e kanë zëvendësuar trurin-n me stomakun apo më keq, me këmbët. Mjafton t’u shohësh mënyrën si e drejtojnë makinën, si flasin për politikën, si komentojnë lajmet në facebook.

Por mos u ndjeni keq nëse nuk festoni. Kjo ditë nuk është si Pashkët apo Bajrami që kërkon kurban a vezë të lyera. Është një ditë për reflektim – nëse keni me çfarë të reflektoni. Në mos tru, të paktën një pasqyrë.

Nëse do ta trajtonim si festë, atëherë do kishim ndarë sofrën me pilaf e përshesh me lëng nga mishi i qengjit, speca të mbushura, tarator të ftohtë, të brendshme në zgatime, por jo tru të fërguar. Se ky i fundit është kthyer në relike mjekësore — s’gjen më as në thertore. Dhe si ëmbëlsirë do shpërndanim revani dhe hasude. Për pije? Një gotë verë që e bën trurin të harrojë, një raki që e shkatërron, e një birrë që të kujton pse s’duhej të kishe pirë që në mëngjes. Po për efekt shëndeti mendor? Këto pije i bie të jenë si nafta për motorin e benzinës.

-Na falni se kemi tetën pak si pa qejf… Po edhe Sandri s’para mbush. Domethënë si punojnë tëra kandelet njëlloj. Atij sikur i punon gjysma e trurit për shifrat e planet. Këtë gjysmën tjetër këtej, plloçë ma ka, asfalt e ka, – përpiqej Jovan Bregu i “Pallatit 176” që të largonte Irenën e zyrës nga nipi i tij Alekandër që ishte dhe kryeinxhinieri i ndërmarrjes.

Këtë vit, Dita Botërore e Trurit shënoi përvjetorin e 12-të të saj. Fushata është përqendruar tek një ideal fisnik: “Shëndeti i trurit për të gjitha moshat”. Nga vogëlushi që luan me tablet si të kishte lindur me gishtat në tastierë, deri tek plaku që pyet “ku jam?”, e më pas “pse jam këtu?”, truri meriton kujdes.

Dhe jo vetëm kur nuk punon siç duhet, por edhe përpara se të japë sinjale të zbehta alarmi si “më duket se harrova ku lashë çelësat” apo “ç’ishte fjala që kisha në majë të gjuhës?”

Në manualin e shëndetit mendor shkruhet me germa të bardha mbi letër të zakonshme:

“Shëndeti i trurit duhet të ketë prioritet gjatë gjithë jetës, nga fëmijëria deri në pleqëri.”

Por në praktikë, prioritet mbetet dieta për “six pack”, flokët me xhel, rrobat firmato dhe ndjekësit në TikTok.

Dhe këtu vjen edhe paradoksi ynë kombëtar: kemi fëmijë që dinë të bëjnë “duet” në TikTok por nuk dinë të thonë një fjali të saktë në shqip. Kemi të rritur që flasin për universitetin si për ushtrinë që duhet mbaruar me çdo kusht, dhe pensionistë që kujtojnë gjithçka… përveç emrit të djalit të tyre.

Pra, nëse sot keni menduar për diçka të thellë, keni vënë në dyshim diçka që duket te sigurt për të gjithë, ose keni ndalur të pyetur “pse?”, atëherë urime: e keni një tru funksional. Dhe duhet ruajtur si pasaportë biometrike në xhep, sepse këto kohë, truri është mall i rrallë.

Në të kundërt – ç’të themi – 22 korriku për ju është thjesht një datë tjetër në kalendar. E nxehtë për shkak të stinës së verës dhe të ngrohjes globale. Po më shumë se kaq… një ditë tjetër ku truri shkon me leje pa pagesë.

Pas shtatë vjetësh diktaturë ushtarake (1967–1974), regjimi i kolonelëve në Greqi u shemb në korrikun e vitit 1974, pas një krize të thellë politike dhe ushtarake që kulmoi me pushtimin turk të Qipros. Në këtë klimë trazirash dhe pasigurie, ish-kryeministri i mërguar Konstantinos Karamanlis u ftua nga Presidenti i përkohshëm i Republikës, Phaedon Gizikis, për të udhëhequr një qeveri tranzicioni.

Karamanlis u kthye në Athinë më 24 korrik 1974, i pritur si një figurë e shpresës për rivendosjen e demokracisë. Me marrjen e drejtimit të vendit, ai nisi një proces të thellë reformash demokratike që njihet si epoka e Metapolitefsi, e cila shënon kalimin nga regjimi autoritar drejt një shteti demokratik parlamentar.

Në këtë periudhë, Karamanlis ndërmori disa hapa historikë: legalizoi Partinë Komuniste të Greqisë (KKE), e cila kishte qenë e ndaluar që nga Lufta Civile; organizoi një referendum për të hequr monarkinë dhe shpallur republikën; dhe themeloi partinë Demokracia e Re (Nea Dimokratia), një formacion politik i qendrës së djathtë, që do të shërbente si shtylla kryesore e politikës konservatore greke për dekada.

Në zgjedhjet e parakohshme të mbajtura më 17 nëntor 1974, Demokracia e Re fitoi një shumicë të madhe, duke konsoliduar udhëheqjen e Karamanlis në fazën e rindërtimit demokratik të vendit.

Roli i Metapolitefsisë në stabilitetin e brendshëm dhe integrimin evropian të Greqisë

Periudha që pasoi rikthimin e Karamanlis në pushtet ishte një nga momentet më delikate të historisë moderne greke. Vendit i duhej të shëronte plagët e diktaturës ushtarake, të kapërcente ndarjet politike të trashëguara nga Lufta Civile dhe të krijonte një sistem të qëndrueshëm institucional.

Në këtë drejtim, reformimi i sistemit gjyqësor, garantimi i lirive civile, heqja e censurës dhe kthimi i ushtrisë nën kontroll civil ishin ndër hapat kyç që sollën konsolidimin e demokracisë.

Në planin ndërkombëtar, Karamanlis e orientoi qartë Greqinë drejt Perëndimit. Një nga aktet më të rëndësishme të qeverisë së tij ishte aplikimi për anëtarësim të plotë në Komunitetin Ekonomik Evropian (KEE) – paraardhësin e Bashkimit Evropian – një projekt që përfundoi me sukses në vitin 1981, kur Greqia u bë anëtare me të drejta të plota. Ky hap përforcoi lidhjet ekonomike, politike dhe kulturore të vendit me Evropën, duke e larguar nga izolimi i periudhës së diktaturës.

Ndërkohë, çështja e Qipros, ndonëse mbeti një plagë e hapur në politikën e jashtme greke, u trajtua me një qëndrim më diplomatik nga qeveria e re, duke shmangur një përballje të drejtpërdrejtë ushtarake me Turqinë dhe duke ndjekur rrugën e zgjidhjes ndërkombëtare përmes OKB-së.

Trashëgimia e Metapolitefsisë

Epoka e metapolitefsisë mbetet një moment themelor për Greqinë moderne. Ajo shënoi fundin e ndërhyrjes ushtarake në jetën politike, normalizimin e spektrit politik, dhe krijimin e një kulture demokratike pluraliste.

Konstantinos Karamanlis, për shumë grekë, është figura që jo vetëm rivendosi rendin kushtetues, por edhe udhëhoqi vendin drejt një identiteti evropian dhe një të ardhme më të qëndrueshme. Reformat e nisura në atë periudhë shtruan themelet për zhvillimin institucional, ekonomik dhe shoqëror që Greqia përjetoi në dekadat që pasuan.

Përgatiti L.Veizi

Më 22 korrik 1943, gjatë fushatës së Italisë në Luftën e Dytë Botërore, trupat aleate morën qytetin strategjik të Palermos, kryeqyteti i Siçilisë, duke shënuar një fitore të rëndësishme në përparimin e tyre drejt veriut të Italisë dhe rrëzimit të regjimit fashist të Benito Musolinit.

Konteksti historik

Pas zbarkimit të suksesshëm në Siçili më 10 korrik 1943 (Operacioni Husky), Aleatët – kryesisht forcat amerikane, britanike dhe kanadeze – kishin për qëllim të çlironin ishullin dhe të përdornin atë si pikënisje për pushtimin e Italisë kontinentale. Marrja e Palermos ishte një nga objektivat kryesorë të gjeneralit amerikan George S. Patton, komandant i Ushtrisë së 7-të të SHBA.

Rruga drejt Palermos

Patton kishte për detyrë fillimisht të mbronte krahun perëndimor të sulmit aleat, ndërsa britanikët (nën gjeneralin Montgomery) përparonin në lindje drejt Mesines. Por Patton, ambicioz dhe i vendosur të tregonte fuqinë e trupave amerikane, nisi një ofensivë agresive drejt veriut dhe perëndimit, duke çliruar qytet pas qyteti në rrugën drejt Palermos.

Çlirimi i qytetit

Pas betejash të përgjakshme dhe rezistencës së kufizuar nga forcat italiane dhe gjermane, forcat amerikane hynë në Palermo më 22 korrik 1943. Ata u pritën nga vendasit me entuziazëm dhe si çlirimtarë, pasi shumë italianë tashmë ishin të lodhur nga lufta dhe regjimi i Musolinit.

Marrja e Palermos jo vetëm që i dha Aleatëve një port të madh dhe strategjik për furnizime dhe përforcime, por gjithashtu shënoi edhe një goditje të rëndë për forcat fashiste në Itali.

Pasojat

Vetëm pak ditë pas rënies së Palermos, më 25 korrik 1943, Benito Musolini u rrëzua nga pushteti nga Këshilli i Madh Fashist dhe u arrestua. Kjo shënoi fillimin e fundit për regjimin fashist në Itali.

Marrja e qytetit ndihmoi në përshpejtimin e pushtimit të të gjithë Siçilisë, i cili përfundoi në gusht 1943 me kapjen e Mesinës dhe tërheqjen e forcave gjermane drejt Italisë kontinentale.

Përmbledhje

Më 22 korrik 1943, forcat aleate, kryesisht trupat amerikane nën komandën e gjeneralit Patton, çliruan Palermon gjatë fushatës së Siçilisë në Luftën e Dytë Botërore. Kjo fitore ishte një pikë kyçe në çmontimin e boshtit nazifashist në Evropë dhe një hap vendimtar drejt dorëzimit të Italisë më vonë atë vit.

Përgatiti: L.Veizi

22 korrik 1718

Nga Leonard Veizi

Në galerinë e figurave të mëdha të historisë botërore, disa emra nuk i përkasin më vetëm një kombi — ata bëhen simbole të përbashkëta të qëndresës, nderit dhe idealit njerëzor. Një nga këta emra është Gjergj Kastrioti Skënderbeu, prijësi shqiptar i shekullit XV, i cili me shpirtin e tij të pamposhtur dhe shpatën e tij të zjarrtë ndaloi për dekada radhazi hovin e Perandorisë Osmane në zemër të Evropës. Por lavdia e tij nuk u ngul vetëm në histori si një kapitull i lavdishëm ushtarak – ajo u përjetësua në fjalën e shkruar, në artin e penës dhe të tingullit, nëpër shekuj. Që nga biografia monumentale e Marin Barletit, deri tek kronikat veneciane, letrat e papëve, e më pas te studiues, historianë dhe shkrimtarë evropianë që nga Rilindja e deri në kohët moderne, Skënderbeu ka qenë figurë e përhershme e frymëzimit evropian. Emri i tij përmendej në oborret mbretërore, përshëndetej në predikime kishtare, përmblidhej në poezi, dhe ngjitej mbi skenat e teatrove. Kjo është arsyeja pse, më 1718, në Firence – zemra e artit italian – Antonio Vivaldi, një nga gjenitë e muzikës baroke, i kushtoi një operë të tërë jetës dhe lavdisë së Skënderbeut. Kjo ishte një dëshmi e qartë: Skënderbeu nuk ishte më vetëm i shqiptarëve, por një hero evropian, i përjetësuar jo vetëm në kujtesën historike, por edhe në ndjeshmërinë artistike të kontinentit. Ai u bë mit modern i qëndresës dhe i ndershmërisë, një figurë që sfidoi jo vetëm perandori, por edhe harresën.

…Në fillim të shekullit XVIII, Italia ishte një nga qendrat kryesore të artit dhe kulturës në Evropë. Opera kishte marrë hov të madh, jo vetëm si formë e argëtimit aristokratik, por edhe si mënyrë për të shprehur idealet politike, moralin, virtytin dhe historinë heroike. Në këtë atmosferë, u krijua dhe u shfaq për herë të parë një vepër unike: “Scanderbeg” nga kompozitori i famshëm italian Antonio Vivaldi.

Vivaldi

Antonio Vivaldi (1678–1741), i njohur për veprat si “Katër Stinët”, ishte një nga kompozitorët më të mëdhenj të epokës baroke. Ai nuk ishte vetëm mjeshtër i muzikës instrumentale, por edhe autor i shumë operave. Në total, Vivaldi kompozoi mbi 50 opera, dhe “Scanderbeg” ishte një nga veprat e tij më të rëndësishme të periudhës së hershme operistike.

Premiera

Opera “Scanderbeg” u shfaq për herë të parë në Teatrin e Firences në 22 qershor 1718. Libreti (teksti i operës) ishte shkruar nga Antonio Salvi, një poet dhe dramaturg i njohur i kohës, i cili kishte bashkëpunuar më parë me kompozitorë të mëdhenj si Händel dhe Vivaldi.

Në këtë vepër, për herë të parë figura historike e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut u paraqit në një formë artistike të përpunuar për publikun perëndimor, si një hero epik i krishterimit, një mbrojtës i lirisë dhe kundërshtar i fuqishëm i Perandorisë Osmane.

Subjekti

Opera përqendrohej në betejat e Skënderbeut kundër osmanëve, në konfliktet e tij personale dhe politike, dhe në trimërinë që e bëri atë një figurë legjendare në sytë e Europës. Ajo kishte elemente tipike të operave baroke: dashuri, tradhti, betejë, dhe një moral të fortë në fund.

Ndërsa detajet e plota të libretit nuk janë ruajtur në mënyrë të plotë, dihet se fabula ishte ndërtuar mbi figurën e Skënderbeut si simbol i qëndresës së krishterë ndaj Islamit osman – një temë shumë e ndjeshme dhe e rëndësishme për auditorin evropian të shekullit XVIII.

Simbolika

Opera “Scanderbeg” nuk ishte thjesht një krijim artistik. Ajo përfaqësonte:

Një nderim për Skënderbeun, që në atë kohë konsiderohej si hero evropian, jo vetëm shqiptar.

Një deklaratë politike, në një Evropë ende në konflikt me Perandorinë Osmane dhe në kërkim të modeleve të rezistencës.

Një pasqyrim i interesit të Perëndimit për historinë shqiptare, në një periudhë kur shumë figura shqiptare si Skënderbeu, Bogdani, dhe më vonë Noli, përfaqësuan ura mes Lindjes dhe Perëndimit.

Fati i veprës

Fatkeqësisht, nga kjo operë nuk është ruajtur partitura e plotë – vetëm disa fragmente janë gjetur në arkiva të ndryshme, dhe shumë pjesë janë të humbura. Për këtë arsye, “Scanderbeg” nuk ka mundur të ringjallet siç ndodh me vepra të tjera të Vivaldit.

Megjithatë, rëndësia historike dhe simbolike e kësaj opere është e madhe për muzikologjinë, për studimet shqiptare dhe për historinë kulturore të Evropës.

Në kohët moderne, rreth viteve 2000, muzikologë italianë dhe shqiptarë kanë bërë përpjekje për të rindërtuar operën përmes dokumenteve dhe materialeve të shpërndara në arkiva.

Epilogu

“Skënderbeu” e Vivaldit, e shfaqur në Firence më 1718, është një nga shembujt më të hershëm dhe më të fuqishëm të përfaqësimit të një figure shqiptare në skenën artistike ndërkombëtare. Megjithëse e paplotë sot, kjo vepër mbetet një thesar i historisë së marrëdhënieve shqiptaro-evropiane, një dëshmi se kultura dhe heronjtë shqiptarë kanë pasur jehonë përtej kufijve të Ballkanit.

Opera “Scanderbeg” e Antonio Vivaldit është një dëshmi e qartë se Skënderbeu nuk ishte vetëm hero kombëtar i shqiptarëve, por edhe ikonë e rezistencës evropiane, i përfshirë në trupin e kulturës klasike evropiane – krahas Aleksandrit të Madh, Çezarit, apo Karli i Madh.

Fakti që një nga kompozitorët më të njohur të historisë ndërtoi një vepër mbi të, flet për lartësinë e figurës së Skënderbeut në ndërgjegjen kulturore të Evropës.

Filloi në një klub striptize dhe përfundoi duke sjellë komedinë alternative në ekranet tona televizive. Në prag të një shfaqjeje të re në Edinburg, Peter Richardson tregon pse krijimi i tij i rrëmbyeshëm vazhdon të bëjë audiencën të qeshë edhe pas 40 vjetësh.

Nga Brian Logan

Ishte momenti kur komedia u shkëput nga seksizmi – por ndodhi në një klub striptize. Ishte një zjarr i shprehjes së lirë krijuese – por mbeti edhe komerciale dhe me synime karriere. Ishte një nga markat më jetëgjata dhe më të suksesshme në historinë e komedisë britanike – që sot pak vetë do ta njihnin.

Në festivalin Fringe të Edinburgut këtë verë, “The Comic Strip Presents…” do të përkujtohet me një seri shfaqjesh filmike dhe sesione pyetjesh e përgjigjesh me krijuesin dhe nismëtarin kryesor, Peter Richardson. Ai ishte impresari pas klubit legjendar të komedisë The Comic Strip, i cili hapi dyert në vitin 1980. Kur ai dhe yjet e tij – si Rik Mayall, Alexei Sayle, French dhe Saunders – krijuan serialin “The Comic Strip Presents…” për Channel 4 pak vite më vonë, Richardson me të drejtë mund të quhej njeriu që solli komedinë alternative në televizion.

Duke qenë se bëhet fjalë për një moment ikonik në historinë e komedisë britanike, dikush do të mendonte se ngjarja do të mbahej në vende madhështore si Usher Hall ose Pleasance Grand me 750 vende. Por jo. “Kur filluam t’i shfaqnim këto filma para një viti,” tregon Richardson, “nuk kishim para për reklamim. Arrinim në teatër dhe na prisnin rreth 30 veta që si me magji kishin marrë vesh që do ishim aty. Dhe 30 veta në një sallë me 300 vende mund të jenë të lodhshëm.”

“The Comic Strip Presents…” u transmetua për tre sezone në Channel 4 nga 1982 deri në 1988, më pas kaloi në BBC në fillim të viteve ’90 për t’u rikthyer te Channel 4 me episode speciale, i fundit në 2016. Por nuk është një emër i madh në komedi – shumë më pak se, për shembull, “The Young Ones”, seriali i BBC-së që kishte disa nga të njëjtët aktorë.

“Nuk ishte televizion i mirë,” pranon Richardson, “sepse nuk ishte i përsëritshëm, dhe televizioni funksionon mbi përsëritjen e një formule.” Madje, a ishte vërtet komedi? Rik Mayall, një nga yjet e serialit, thoshte se nuk duhej të quhej “The Comic Strip”, por ndoshta “Filma Interesantë”. Seriali ishte një antologji me tone të ndryshme, si “Inside No 9” më vonë, me filma të veçantë që i bashkonte vetëm ndjeshmëria dhe aktorët.

“U thashë drejtuesve të Channel 4: ‘Këta aktorë janë aq të mirë sa nuk kanë nevojë të ngelen te role njëdimensionale. Një javë mund të jenë grup heavy metal, javën tjetër mund të jenë ‘Famous Five’,” tregon Richardson.

Aktorët përfshinin edhe Adrian Edmondson, Nigel Planer dhe vetë Richardson, me një kast mbështetës që përfshinte Keith Allen, Robbie Coltrane dhe të tjerë. Filloi që në “The Comedy Store” – një klub striptize dhe qendër anarkike e asaj që u quajt “komedi alternative”. Richardson mori zërat më të freskët të asaj kohe dhe i transferoi në një klub tjetër striptize: Raymond Revuebar. Me mbështetje financiare nga producenti i “Rocky Horror Picture Show”, Michael White, hapi klubin “The Comic Strip” – emër që ishte gati të ishte “The New Depression Club”, sipas Edmondson.

Për një vit, nga 1980 deri më 1981, “The Comic Strip” ishte nata më e nxehtë e komedisë në Londër. “Rojet e Revuebar kishin një rregull të thjeshtë,” shkroi Sayle. “Nëse dikush vinte erë locioni rroje, shkonte në shfaqjen e stripit; nëse vinte erë birre, vinte tek ne.” Yje si Bianca Jagger, Dustin Hoffman dhe Robin Williams erdhën për të parë. Williams madje kërkoi të performonte, për të impresionuar David Bowie-n që kishte me vete. Sayle i dha 15 minuta. Williams: “I thashë Bowie-t se do bëja një orë.” Sayle: “S’ke si.” Williams: “Do e blej klubin!” Sayle: “S’është i yni. Është i një pornografi flokë-lakuar.”

Pastaj erdhi Channel 4, në kërkim të talenteve të reja për të nisur transmetimet. Richardson kishte dorë të lirë. “Më pyetën: ‘Çfarë do të bësh?’ dhe thashë: ‘Dua të bëj gjashtë filma, të ndryshëm nga njëri-tjetri.’” I pari, Five Go Mad in Dorset, u transmetua natën e parë të Channel 4 dhe krijoi polemika për satirën ndaj qëndrimeve të Enid Blyton.

Por ky episod nuk do të shfaqet në Edinburg këtë verë. “Tani, të tallesh me racizmin dhe seksizmin nuk është më temë qesharake siç ishte në vitet ’80,” thotë Richardson.

Ai ka bërë edhe prerje të reja për disa nga filmat. “I kemi rishikuar pas 30 vitesh dhe thjesht… duheshin pak rregullime. Gjërat sot ecin më shpejt.” Ka prerje te Fistful of Travellers Cheques, Four Men in a Car, dhe një skenë e hequr nga The Strike – një satirë ndaj grevës së minatorëve, ku Richardson luante Al Pacinon duke luajtur Arthur Scargillin.

Richardson punoi gjithashtu te Stella Street, gjatë një pauze nga “Comic Strip”. Ai gjithmonë ka qenë i apasionuar pas filmave dhe prodhoi edhe filma për kinematë, si The Supergrass (1985) dhe Eat the Rich (1987). Ka bërë specialë si Red Nose of Courage dhe The Hunt for Tony Blair (2011), që do të shfaqen në Edinburg, të udhëhequra nga komediani Robin Ince dhe me të ftuar si Sayle dhe Allen.

“Gjithmonë e kam parë veten si krijues i komedive të reja ‘Ealing’,” thotë Richardson. “Ata bënë 150 filma në 20 vjet, nga të cilët vetëm 15 mbahen mend. Edhe ne kemi bërë disa dështime, por gjithnjë kishte të paktën një ose dy filma të shkëlqyer në çdo seri.”

Disa prej tyre kanë mbetur të paharrueshëm – si Bad News Tour dhe More Bad News, parodia heavy metal që doli përpara This Is Spinal Tap, dhe që solli grupin në skenë në festivalin Monsters of Rock në 1986.

Richardson është i qetë me faktin që “The Comic Strip Presents” nuk është vlerësuar sa duhet. Ai e pranon se, si një kokëfortë që refuzonte formatin klasik të sitcom-it, e ka ndërtuar vetë këtë “fat”. Por është i lumtur që po i sjell këta filma të restauruar në Edinburg, një qytet ku dikur ai dhe Planer shkonin në turne si hapës për grupin Dexy’s Midnight Runners. “Kevin Rowland ankohej,” thotë ai, “që nuk bënim material të ri në çdo performancë.”

Kësaj here nuk ka material të ri – por përvojë e re, ndoshta. “Është fantastike t’i shohësh këta filma në kinema,” thotë Richardson. “Nuk ndodh shpesh të ndash komedinë televizive me audiencë. Ndjesia ndryshon krejt: njerëzit qeshin bashkë me ty. Ka një audiencë që dëshiron t’i shohë këta filma në ekran të madh dhe të flasë për to. Është e mrekullueshme që diçka që krijuam 30 ose 40 vjet më parë ende bën njerëzit të qeshin. E dua këtë.”

Burimi: theguardian.com/ Përgatiti për botim: L.Veizi

Më 22 korrik 1209, qyteti i Béziers në Languedoc (jug i Francës së sotme) u sulmua dhe u shkatërrua brutalisht nga forcat e kryqëzatës të thirrura nga Papa Inocenti III. Kjo masakër shënoi fillimin e Kryqëzatës kundër Albigensëve, një nga fushatat më të përgjakshme të Mesjetës në Evropën Perëndimore.

Kryqëzata dhe Masakra në Béziers

Papa Inocenti III nisi këtë kryqëzatë me qëllim zhdukjen e një herezie që po përhapej me shpejtësi në rajonin e Languedoc-ut. Ky rrymë fetare, e njohur si Katharizmi (nga greqishtja katharos, që do të thotë “i pastër”), predikonte një teologji dualiste, sipas së cilës ekzistonte një luftë midis forcave të mirës (shpirti, Zoti) dhe të ligës (materia, bota fizike).

Qyteti i Béziers, një nga qendrat më të rëndësishme të këtij besimi, u refuzua t’u dorëzohej forcave të kryqëzatës. Si pasojë, ushtria papnore sulmoi qytetin dhe vrau pa dallim banorët, si heretikë ashtu edhe katolikë. Sipas dëshmisë së një kronikani cistercian, kur komandanti pyeti se si të dallonte heretikët nga besimtarët, përgjigja e famshme ishte: “Caedite eos. Novit enim Dominus qui sunt eius” e cila në shqip vjen: “Vritini të gjithë; Zoti i njeh të vetët”.

Katharizmi dhe Lidhjet me Ballkanin

Katharizmi nuk ishte një rrymë lokale e izoluar, por kishte rrënjë në Lindje, në lëvizje të tjera dualiste si: Paulicianizmi në Armeni

Bogomilizmi në Ballkan (veçanërisht në Bullgari dhe territorin e Shqipërisë mesjetare)

Këto lëvizje, të cilat shihnin Kishën zyrtare si të korruptuar dhe materialiste, u përhapën në Evropën Perëndimore përmes kontakteve tregtare dhe shpërnguljeve.

‘Albanenses’ dhe Shqipëria në këtë histori

Sipas Enciklopedisë Katolike, botimi i vitit 1913, Albanenses ishin një grup katharësh me origjinë nga Shqipëria, që besohet se kanë qenë aktivë qysh në shekullin VIII. Të përndjekur për bindjet e tyre dualiste, ata emigruan drejt Italisë dhe më pas u vendosën në jug të Francës – pikërisht në ato territore ku më vonë u përhap katharizmi në formën e Albigensëve (emër që lidhet me qytetin Albi).

Ky fakt hedh dritë mbi një lidhje të hershme shqiptare me rrymat alternative të krishterimit, qëndresa ndaj autoritetit fetar dhe përhapja e ideve dualiste në Evropë.

Pasojat e Kryqëzatës kundër Albigensëve

Kryqëzata zgjati rreth 20 vjet (1209–1229) dhe solli një shkatërrim të madh në rajonin e Languedoc-ut. Vlerësimet flasin për afro 1 milion të vrarë, përfshirë civilë, besimtarë të thjeshtë dhe prijës lokalë.

Përfundimisht, katharizmi u zhduk si një rrymë fetare, por ndikimi i tij – si një simbol i qëndresës ndaj dogmës dhe pushtetit klerikal – mbetet i thellë në historinë e Perëndimit.

Përgatiti: L.Veizi

Vrasja dhe masakrimi i të pafajshmëve është e pafalshme. Atëherë, pse në botë lejohet të vazhdojë? Përgjigjja është relativizmi moral.

Simon Tisdall*

Kërkimi për paqe në konfliktet e mëdha është rrallëherë kaq i dëshpëruar dhe, në dukje, i kotë. Në Gaza, bisedimet për armëpushim, ndërprerje zjarri apo pauza zakonisht përfundojnë me lot. Në Ukrainë, lufta ka hyrë tashmë në vitin e katërt pa asnjë fund në horizont, pavarësisht afatit 50-ditor të vendosur nga Donald Trump. Siria digjet sërish. Tmerret në Sudan nuk pushojnë kurrë. Vitin e kaluar, konfliktet ndërmjet shteteve arritën një kulm – 61 në 36 shtete. Ishte shifra më e lartë e regjistruar që nga viti 1946. Ky vit mund të jetë edhe më i keq.

Shkalla dhe egërsia e krimeve të luftës dhe mizorive të tjera në zonat e konfliktit janë të jashtëzakonshme. Shënjestrimi i qëllimshëm dhe i paligjshëm i civilëve, terrorizimi i tyre, vrasja, gjymtimi dhe rrëmbimi i fëmijëve, si dhe përdorimi i urisë, dhunës seksuale, torturës dhe zhvendosjes së detyruar si armë lufte janë bërë thuajse rutinë. Vrasja nga Izraeli javën e kaluar e fëmijëve që prisnin në radhë për ujë në Gaza ishte tronditëse – edhe më tepër ngaqë skena të tilla janë bërë kaq të zakonshme.

“Lum paqebërësit,” tha Shën Mateu, por sot ndërmjetësit e paanshëm janë rralluar tmerrësisht. Sigurisht që të gjithë bien dakord: vrasja dhe masakrimi i të pafajshmëve është moralisht e papranueshme. Atëherë pse, në emër të Zotit, kjo lejohet të vazhdojë? E njëjta pyetje bërtitet me dëshpërim nga prindër të pikëlluar në Rafah, Kiev dhe Darfur, nga punonjës të OKB-së, në predikime, bare dhe parlamente, në protesta rrugore dhe në Glastonbury. Pse? PSE?

Mallkimi i relativizmit moral jep një shpjegim. E vërteta është se jo të gjithë bien dakord. Ajo që për një grup njerëzish është absolutisht e papranueshme moralisht, për një tjetër është e pranueshme apo madje e justifikueshme. Kjo ka qenë e vërtetë gjatë gjithë historisë së njerëzimit. Por sot, një botë e ndarë gjeopolitikisht dhe ekonomikisht është gjithashtu e ndarë në mënyrë të paprecedentë në aspektin etik dhe moral. Standardet e përbashkëta dhe të respektuara – ajo që shkrimtari amerikan David Brooks e quan “rend moral i përhershëm” – mungojnë.

Rënia e rendit ndërkombëtar të bazuar në rregulla pasqyron këtë krizë të rendit moral. Pa parime universale të pranuara, zgjidhja paqësore e konflikteve, qoftë të huaja apo të brendshme, bëhet shumë problematike. “Nuk kemi një standard objektiv për të përcaktuar se cili qëndrim është i drejtë dhe cili i gabuar. Kështu që debatet publike vazhdojnë pafundësisht, me nivele gjithnjë më të larta zemërimi dhe polarizimi,” argumenton Brooks. Ajo që mbetet është shtrëngimi dhe manipulimi.

Asnjë individ nuk mishëron më mirë këtë konfuzion të relativizmit moral në jetën moderne se sa Trump, mjeshtri i shtrëngimit dhe manipulimit. Ai beson, për shembull, se meriton Çmimin Nobel për Paqe në vitin 2025. Megjithatë, Trump, në bashkëpunim me Izraelin, bombardoi së fundmi Iranin dhe vrau shumë civilë. Në këndvështrimin e tij moralisht të shtrembëruar, ky akt i paligjshëm agresioni ishte i justifikuar sepse, sipas tij, rivendosi paqen që vetë e kishte thyer.

Në një botë të lidhur ngushtë me luftën, çmimi i vjetër i paqes i Alfred Nobel-it duket gjithnjë e më anakronik – dhe i politizuar. Barack Obama e fitoi atë në vitin 2009 pa bërë asgjë. Sikur vetëm Trump të mos bënte asgjë për katër vitet e ardhshme. Më keq, ai është nominuar nga Benjamin Netanyahu i Izraelit – një armik i paqes dhe i moralit. Ndoshta do ishte më e përshtatshme të zëvendësohej çmimi me një trofe “Luftënxitësi i Vitit” – dhe të vihej një shpërblim mbi kokën e fituesit.

Të bësh një apel moral për paqe mund të jetë konfuze, madje kundërthënëse; pyet çdo udhëheqës kishe apo xhamie. Për shumë njerëz sot, duket se morali është bërë një fjalë e ndotur. Është i lëvizshëm, i negociueshëm dhe emocional – më tepër çështje e zgjedhjes individuale dhe përkatësisë kulturore, sesa detyrimi, përgjegjësisë apo besnikërisë ndaj një ligji më të lartë. Si mund të shpjegohet ndryshe që kaq shumë amerikanë mbyllin sytë përballë sjelljes morale të tmerrshme të Trump, të ilustruar përsëri me aferën Epstein? Identiteti social është bërë më i rëndësishëm se ndërgjegjja sociale.

Një mungesë e ngjashme morale e rëndë ekziston edhe në publikun rus kur përballen me shkatërrimin që Vladimir Putin i ka shkaktuar Ukrainës. Kundërshtarët e frikësuar shmangin temën. Të tjerë besojnë përrallat e rreme të medieve të kontrolluara nga regjimi. Shumica jeton në një gjendje injorance të thellë për krimet që kryhen në emër të tyre. Kur të përfundojë, rusët mund të pretendojnë, si gjermanët më 1945, se nuk e dinin. Amoraliteti maskohet nga gënjeshtra.

Mohimi i paqes në Palestinë nga Izraeli po ashtu ka një kosto të madhe morale. Reputacioni i tij është shkatërruar, kryeministrit i është lëshuar urdhër arresti për krime lufte. Antisemitizmi po rritet në gjithë botën si pasojë direkte. Si mund të jetojnë kaq shumë izraelitë me sjelljen e ushtrisë së tyre në Gaza, me hijen e 58,000 kufomave? Disa thonë se gjithçka do ndalej nëse do liroheshin pengjet e fundit; të tjerë besojnë se të gjithë palestinezët janë Hamas. Disa nga e djathta ekstreme, duke harruar historinë e vendit të tyre, sugjerojnë se kombi palestinez është një trillim. Ata duan që të gjithë 2 milionë banorët e Gazës të mbyllen në një kamp gjigand përqendrimi.

Shumë izraelitë e kundërshtojnë fuqishëm këtë. Ata dëshirojnë paqe. Dështimi i tyre për të detyruar ndryshimin e politikës së qeverisë është një dështim moral po aq sa politik. Po ashtu fajtorë janë amerikanët, rusët dhe të gjithë në Britani e Europë, politikanë dhe qytetarë, që nuk flasin, që kthejnë kokën tjetër, që arsyetojnë të paarsyeshmen për arsye shtetërore apo rehati personale – apo që pretendojnë se vrasja dhe kaosi, kudo që ndodhin, janë relativisht të pranueshme moralisht nëse kryhen, siç ka argumentuar Shën Thomas Aquinas, në ndjekje të një “lufte të drejtë”.

Ky dështim shumë modern – kjo tërheqje drejt një morali subjektiv dhe të ndërtuar sipas dëshirës, kjo heqje dorë nga përgjegjësia e përbashkët – është i kthyeshëm. Standardet etike universale ende vlejnë. Ato përcaktohen nga konventat e Gjenevës, nga instrumente të tjera laike të së drejtës ndërkombëtare, përmes besimit fetar dhe përmes kontratës shoqërore. Ato duhet të respektohen dhe të forcohen. Janë të nevojshme – edhe pse ndonjëherë të pakëndshme – të vërteta.

Njerëzit e zakonshëm, në kohë të zakonshme, mund të zgjedhin betejat e tyre morale. Por përfundimi i konflikteve të mëdha dhe lehtësimi i vuajtjeve të miliona njerëzve është një detyrim moral që kërkon një reagim kolektiv, të vendosur, nga të gjithë të përfshirët. Në atë rrugë qëndron paqja. Në atë rrugë qëndron shpëtimi.

*Simon Tisdall është komentator për çështjet e jashtme në gazetën The Guardian.

Përgatiti për botim: L.Veizi

Një skenë nga filmi i vitit 2000 me Sandra Bullock më dha guximin të ndërhyja në një moment kritik – dhe përfundimisht më çoi drejt një karriere në gazetari

Nga Kate Pasola

Ishte një panine me djathë brie dhe boronicë ajo që pothuajse e vrau mikun tim, George. Gjashtë veta ishim ngjeshur në një stol pikniku në Edinburg, në pushimin e drekës në redaksinë e një reviste, nëntë vjet më parë. Me George ndjeva menjëherë një lidhje. Kur u takuam për herë të parë, isha praktikante, me stomakun në litar nga emocionet e ditës së parë. “Po më duket si theks uellsian ky? Më fal, jam George!” – më tha, përpara se të më shpjegonte rregullat e zyrës për blerjen e qumështit. Mes nesh kishte atë përputhshmëri të vrullshme që të bën të mendosh se do mbeteni miq përjetë.

Brenda pak vitesh isha bërë pjesë e ekipit. Ajo ditë dreke, dikush tha një shaka ndërsa George kafshoi paninen në kohën e gabuar. Në fillim u kollit, ne ia rrahëm shpinën duke qeshur. Por ngjyra iu zhduk nga buzët. Kollitja u kthye në gaspe të thella, gishtat iu drejtuan klavikulës dhe sytë iu përmbysën.

Në atë çast kuptova diferencën dramatike mes filmave dhe realitetit. Kur dikush mbytet në jetën reale, nuk ka muzikë dramatike që të paralajmëron për tragjedinë – vetëm një mik që s’po merr dot frymë. Në filma, ambulancat vijnë menjëherë; në realitet, mund të vonohen shumë. Një njeri mund të vdesë nga mbytja, ndërsa pret ndihmën. Në atë stol pikniku, isha e paralizuar – derisa më erdhi ndër mend një skenë nga një komedi aksion e vitit 2000 me Sandra Bullock.

Fiksimi filloi – e shikoja kasetën, e ktheja prapa, dhe e shikoja sërish. Ende sot, ndoshta e di përmendësh.

Një Krishtlindje në fillim të viteve 2000, motra ime hapi një dhuratë – një kasetë VHS të Miss Congeniality. Në kopertinë, Bullock me një fustan fuksie, çizme të zeza dhe një mbajtëse arme në kofshë. Kaseta shpejt kaloi në pronësinë time dhe filloi fiksimi – e shikoja, e ktheja prapa dhe e shikoja sërish në televizorin tim në dhomë. Ndoshta ende e di përmendësh. Ishte plot koreografi vallëzimi, tyli pastel dhe konfeti – si një pyjama party me shkëlqim. Por për më tepër, zgjidhi dilemën time të fëmijërisë nëse doja të isha djaloshka e guximshme apo princeshë me manikyr. Gracie Hart, agjentja e FBI-së që hante bagels dhe godiste me këmbë, provoi të dyja – dhe për çlirim timin të madh – nuk ishte perfekte në asnjërën.

Merr, për shembull, një nga skenat hapëse, ku Gracie rrezikon karrierën – dhe jetën – duke sfiduar urdhrat gjatë një operacioni sekret, për të shpëtuar një të dyshuar rus që po mbytej nga një kikirik. Replika “Ai rus është shumë, shumë i purpurtë, zotëri!” më bënte gjithmonë për të qeshur – por tani fytyra e George kishte saktësisht atë ngjyrë.

Në film, Gracie i hedh krahët rreth belit të burrit dhe i vendos gishtat mbi kërthizë.

Vite më vonë, ajo skenë më erdhi menjëherë në mend ndërsa George përpiqej të merrte frymë. Befas u gjenda pas tij, me krahët rreth belit të tij. “A po bëj vërtet ndihmën e parë bazuar vetëm në një kasetë VHS nga vitet 2000?” mendova. Në një nga shtytjet e fundit, copa e panines doli fluturimthi. As nuk e vura re – nga paniku isha nisur drejt një kafeneje aty pranë, duke iu lutur universit të më sillte ndonjë profesionist mjekësor të rastësishëm. Kur u ktheva, George po pinte ujë – i zbehtë, por gjallë. “Kate, ti e kishe shpëtuar tashmë!” – qeshën kolegët. Kur George mori veten, më përqafoi me dridhje.

Një tjetër klishe holivudiane që s’qëndron në realitet është ideja se shpëtimi i jetës së dikujt krijon një lidhje të përjetshme. Jeta është më pak sentimentale. Unë lashë revistën, u zhvendosa në Londër dhe George e unë ndaluam së foluri. Por më pëlqen të mendoj se të dy e mbajmë atë ditë si një kartolinë nga miqësia jonë e çuditshme – dhe se ai tani është më i kujdesshëm kur ha sanduiçe.

Vite më vonë, historia e Miss Congeniality dhe panines me brie e boronica luajti një tjetër rol të rëndësishëm në jetën time.

Kur aplikova për një vend pune ëndrrash te Cosmopolitan, duhej të dërgoja një ese personale. Shkrova për “incidentin e panines”, fitova vendin dhe kjo ndryshoi trajektoren time të karrierës. Sot jam gazetare hetimore – dhe kam qenë disa herë nën mbulim, ashtu si agjentja Gracie Hart.

Përgatiti për botim: L.Veizi

Në verën e vitit 1925, qyteti i vogël Dayton, në shtetin Tennessee të Shteteve të Bashkuara, u kthye papritur në qendër të debatit kombëtar për një nga temat më të nxehta të kohës: mësimi i teorisë së evolucionit në shkolla. Ngjarja që ndezi këtë debat ishte një proces gjyqësor i njohur si “Gjyqi i Skopit” (Scopes Trial), i cili sfidoi kufijtë mes shkencës dhe besimit fetar, dhe ekspozoi përçarjet kulturore të një Amerike që përpiqej të gjente balancën midis modernitetit dhe traditës.

Në qendër të gjyqit ishte John T. Scopes, një mësues i biologjisë në një shkollë të mesme publike në Dayton. Ai akuzohej për shkeljen e Ligjit Butler, i cili ndalonte mësimin e çdo teorie që mohonte versionin biblik të krijimit të njeriut, duke ndaluar kështu teorinë e evolucionit të Charles Darwin-it. Ligji ishte miratuar së fundmi nga shteti i Tennessee-t dhe ishte një ndër reagimet më të forta të lëvizjes fondamentaliste kristiane, që kërkonte të ruante ndikimin e saj mbi edukimin dhe moralin publik.

Gjyqi nuk ishte një proces gjyqësor i zakonshëm – ai u shndërrua në një spektakël mediatik. Gazetarë nga gjithë vendi u dyndën në Dayton për të ndjekur nga afër përplasjen e dy prej figurave më të mëdha publike të asaj kohe:

William Jennings Bryan, një figurë karizmatike politike, ish-sekretar shteti dhe tri herë kandidat presidencial, përfaqësoi prokurorinë. Një orator i zjarrtë dhe besimtar i palëkundur, ai argumentoi se Bibla dhe mësimet e saj janë të pakundërshtueshme dhe duhen mbrojtur në sistemin arsimor.

Clarence Darrow, një nga avokatët më të njohur dhe më liberalë të kohës, mori në dorë mbrojtjen e Skopit. Ai ishte një ateist i deklaruar dhe mbrojtës i shkencës dhe arsyes. Gjatë procesit, Darrow nuk kërkoi vetëm të mbrojë Skopin, por të vendoste në qendër të vëmendjes çështjen më të madhe: A ka vend feja në programin shkollor të një shteti laik?

Darrow shkoi aq larg sa ta thërriste Bryan-in në bankën e dëshmitarëve, duke e pyetur në mënyrë të njëpasnjëshme për kuptimin literal të Biblës, në një përpjekje për të treguar se nuk mund të mohohet progresi i dijes dhe shkencës në emër të interpretimit fetar.

Një gjyq për historinë dhe për titujt e gazetave

Përfundimisht, John Scopes u shpall fajtor dhe u gjobit me 100 dollarë, por ky vendim u përmbys më vonë për shkak të një gabimi teknik në mënyrën si u shqiptua gjoba. Megjithatë, procesi nuk kishte të bënte më vetëm me një mësues dhe një gjobë modeste – ai ishte bërë një simbol kombëtar i përplasjes mes dy vizioneve të ndryshme për shoqërinë amerikane.

Gjyqi i Skopit nxori në pah ndarje të thella mes fondamentalistëve dhe modernistëve:

Fondamentalistët këmbëngulnin se fjala e Perëndisë, siç zbulohet në Bibël, është e patjetërsueshme dhe duhet të mbizotërojë mbi çdo teori tjetër, përfshirë shkencën.

Modernistët, përkundrazi, besonin se shkenca dhe feja mund të bashkëjetojnë, dhe se evolucioni darvinian nuk përjashton domosdoshmërisht besimin fetar – për ta, interpretimi i shkrimeve të shenjta mund dhe duhej të përshtatej me njohuritë bashkëkohore.

Pasojat dhe jehona në histori

Pas përfundimit të gjyqit, William Jennings Bryan vdiq vetëm pesë ditë më vonë, një ngjarje që disa e interpretuan si simbolike për fitoren e arsyes mbi fanatizmin. Ndërkohë, ndonëse ligji i Butler mbeti në fuqi për dekada, ndikimi i gjyqit kontribuoi në një ndryshim gradual të klimës kulturore në SHBA.

Gjyqi i Skopit mbeti një pikë kthese në historinë e debatit mbi edukimin, shkencën dhe fenë në Amerikë. Ai u dramatizua në teatrin dhe filmin “Inherit the Wind” dhe vazhdon të studiohet si një rast paradigmatik për lirinë e mendimit, të drejtën për të mësuar, dhe për rolin e shtetit në përcaktimin e përmbajtjes arsimore.

Përgatiti: L.Veizi

Simon Jenkins*

Cilat janë gjasat për një hetim publik mbi super-ndalimin informativ të lidhur me Afganistanin? Me shumë gjasa do të ishte një hetim i gjatë, i udhëhequr nga një gjyqtar, që do të zvarritej për tre vjet – kështu funksionon politika britanike kur kërkon ta fshehë ndonjë turp. Dhe po ashtu, cilat janë gjasat që ndonjë prej fajtorëve të shpëtojë pa ndëshkim – për shembull Tony Blair?

Sa më shumë i shqyrtojmë etapat e këtij dështimi, aq më e qartë bëhet se një gafë tërhiqte tjetrën si pasojë e pashmangshme. Nuk kishte asnjë arsye që Britania të pushtonte Afganistanin në vitin 2001. Nëse SHBA kërkonte hakmarrje ndaj regjimit të Kabulit për strehimin e al-Kaidës pas 11 Shtatorit, mund të kishte vepruar si Donald Trump muajin e kaluar ndaj Iranit: një goditje e shpejtë e shkatërruese ndaj udhëheqjes së vendit do të kishte mjaftuar për të dhënë mesazhin.

Përdorimi i nenit 5 të traktatit të NATO-s për të justifikuar pushtimin e Afganistanit ishte i pakuptimtë. Siguria e Amerikës nuk ishte realisht e kërcënuar nga terrorizmi i drejtuar nga Kabuli – po aq sa nuk ishte as ajo e Britanisë. Vendet e tjera të NATO-s, të detyruara të shfaqnin simpati, u kufizuan në role minimale, jo-luftarake. Pasi Kabuli u godit dhe talebanët u larguan, arsyeja dhe kujdesi kërkonin një tërheqje të shpejtë. Edhe komandantët amerikanë nuk e dëshironin një pushtim.

Por Blair nguli këmbë që të bindte Bush-in për “ndërtimin e kombit”, pavarësisht skepticizmit amerikan. Ai ishte i dëshpëruar që Britania të “boksone përtej peshës së saj”. Në fjalimin e tij të famshëm në Çikago në vitin 1999, ai paraqiti doktrinën e tij për “bashkësinë ndërkombëtare”, që në thelb ishte një ftesë për më shumë luftëra. Zyra e Clinton-it e përshkroi ndërhyrjen e tij në Kosovë si një kryeministër që “i kishte hedhur shumë adrenalinë mbi drithërat e mëngjesit”.

Kur lufta erdhi, Blair nguli këmbë që nëndetëset britanike të lëshonin valën e parë të raketave mbi Kabul. Në konferencën e Laburistëve të 2001-it, ai shpalli:

“Ne nuk do ta braktisim Afganistanin, siç ka bërë bota e jashtme kaq shumë herë më parë… Ka vetëm një përfundim: fitorja jonë, jo e tyre.”

Një okupim i plotë dhe një dështim i rëndë

Pasoi një okupim i plotë britanik, që kulmoi në vitin 2006 me një përpjekje të pamatur dhe të dështuar për të shtypur talebanët në Helmand. Një rezultat i kësaj përpjekjeje ishte që për gati 20 vjet, një pjesë e mirë e klasës administrative afgane punonte për forcat pushtuese perëndimore, përfshirë Britaninë. Kur talebanët u rikthyen, këta njerëz besuan – ndoshta në mënyrë naive – se “Perandoria e Vjetër Britanike” nuk do t’i braktiste.

Por, kur lista me 19 mijë bashkëpunëtorë të pushtimit britanik u zbulua, rreziku u bë i menjëhershëm. Ministria e Mbrojtjes u njoftua se një përdorues anonim në një grup të Facebook-ut pretendonte se kishte të gjithë databazën dhe po kërcënonte ta publikonte. Pa e ditur nëse ajo listë ishte ndarë me talebanët, qeveria ndërhyri për të mbrojtur ata që ishin përmendur në të.

Sekretari i Mbrojtjes në atë kohë, Ben Wallace, donte që e gjithë kjo të mbahej e fshehtë. Edhe një gjykatës ra dakord, përkohësisht. Por as vendimi i qeverisë, as ai i gjykatës nuk i rezistuan kohës – dhe as turpit në rritje. Kostoja financiare për të respektuar përgjegjësinë ndaj personave të përfshirë nuk ishte miliona, por miliarda paundë.

Përgjegjësia – dhe harresa

Pjesa më e madhe e fajit bie mbi vetë vendimin për pushtim dhe tërheqjen e mëvonshme. Përpjekja e parlamentit britanik këtë javë për ta politizuar çështjen e rrjedhjes së të dhënave qe qesharake. As kabineti, as parlamenti nuk e ndaluan ndonjëherë pushtimin fillestar të Blair-it. Në vitin 2010, pas nëntë vitesh lufte, parlamenti votoi në shumicë për vazhdimin e pranisë britanike. Po kështu, në 2003, parlamenti ishte po aq në favor të pushtimit të Irakut. Kur në vitin 2021 Boris Johnson më në fund ndoqi SHBA-në në tërheqjen e befasishme, parlamenti nuk ndërmori asnjë veprim.

Në Afganistan humbën jetën 457 ushtarë britanikë. Kostoja për taksapaguesin britanik: 30 miliardë paundë. Rreth 200,000 afganë u vranë, ndërsa 29,700 persona u pranuan për rishpërndarje në Britani midis 2021 dhe 2024. Këto janë faturat e një hakmarrjeje për 11 Shtatorin – dhe krejtësisht të panevojshme. Asnjë shtet tjetër evropian nuk iu bashkua SHBA-së në një shkallë kaq të madhe. Deri më sot, nuk është bërë asnjë hetim për të përcaktuar përgjegjësinë personale.

Britania u përpoq gjatë shekullit XX të tërhiqej me dinjitet nga perandoria e saj. Por duket se udhëheqësit e saj, si Blair, vazhdimisht kanë ndjerë nostalgji për një Britani që ende ka rol në skenën botërore – edhe nëse ky rol është i dhunshëm.

Ndërsa Britania nuk ishte kurrë realisht e kërcënuar, Blair gjeti veten pothuajse gjithmonë në luftë: Kosovë, Sierra Leone, Afganistan dhe Irak. David Cameron u infektua me të njëjtin “virus”, duke ndërhyrë në Libi dhe përpjekur të bëjë të njëjtën gjë në Siri. Ai ndërtoi dy aeroplanmbajtëse gjigante, njërën prej të cilave Boris Johnson nuk mundi t’i rezistonte ta dërgonte në Detin e Kinës Jugore. Pse? Asnjëherë nuk u dha ndonjë shpjegim.

Nëse Donald Trump ka ndonjë virtyt, është ai i të thënit hapur Evropës se epoka e ndërhyrjeve globale ka përfunduar. SHBA është lodhur duke qenë polici i kontinentit të vjetër. Evropa duhet të jetë realiste dhe të kujdeset për punët e saj. Por as ai nuk i rezistoi tundimit për të bombarduar Iranin.

Mësimi i vërtetë

Mësimi nga kjo rrjedhje informacioni nuk është se email-et nuk janë të sigurta – këtë tashmë e dimë.

Mësimi i vërtetë është: Britania nuk duhej të kishte kaluar një çerek shekulli duke u përpjekur të impononte sundimin e saj mbi Afganistanin.

A do të mësojë më në fund?

*Simon Jenkins është kolumnist në The Guardian/ Përgatiti për botim: L.Veizi

Nga Leonard Veizi

A po i afrojmë apo po i largojmë turistët?

Me shumë gjasa, ne shqiptarët nuk e përballuam dhe as e menaxhuam siç duhet lukuninë e turistëve të huaj që u derdhën drejt Shqipërisë sapo disa media të mëdha ndërkombëtare shpallën se në brigjet e Adriatikut ndodhej një vend piktoresk me çmime të favorshme.

Për peizazhin nuk gënjeu askush. Por ndoshta harroi të përmendte që pas kodrave me ullinj e plazheve me rërë të artë, fshiheshin pirgje plehrash që konkurronin në lartësi me shezlonët.

Turistët erdhën me entuziazëm, por shumë prej tyre u larguan me një ndjesi zhgënjimi që nuk e lan as deti.

Kohët e fundit, Shqipëria ka qenë në qendër të vëmendjes jo për promovime vezulluese, por për kronika dhune që ngjajnë më shumë me raporte nga ringje boksi sesa me fletëpalosje turistike.

Në lajme dhe rrjete sociale shfaqen pa ndërprerje pamje ku vendasit i nisin debatet me grusht, i vijojnë me bishta çadrash dhe, nëse argumenti logjik dështon, përfundojnë me armë zjarri. Turizëm “all-inclusive”, që përfshin edhe traumën si suvenir.

Në fakt, një turist mund të humbasë ca orë nxirjeje nga dielli, por mund të fitojë më shumë duke vënë baste për gladiatorët që përplasen çdo ditë në arenën e improvizuar të plazhit.

A nuk do ishte më me leverdi të organizonim një kampionat kombëtar “Plazh Fight Club” dhe ta përfshimë në guidat turistike si atraksion?

Ndërkohë, tregu shqiptar ofron gjithmonë diçka të re – zakonisht një rritje çmimesh.

Çmimet janë të kripura, shërbimi pa kripë, dhe fatura shpesh të kujton Parisin – vetëm se mungon Kulla Eiffel dhe ndonjë kamerier që të sjell ujë pa u thirrur tri herë.

Në rrjetet sociale, turistët shfaqen të hutuar: “Na thanë Shqipëria është e lirë… po për kë?”, pyesin teksa numërojnë centët para se të porosisin një birrë që kushton sa një koktej në Berlin.

Dhe të kemi parasysh: Shqipëria ende nuk ka përjetuar vërshimin e turistëve me xhepa të rëndë.

Nuk na kanë zbarkuar milionerët e rivierës franceze, por kryesisht backpacker-ët me Google Maps në dorë dhe tenda në çantën pas shpine. Ata që hanë një herë në ditë dhe flenë në kampingje – jo sepse janë aventurierë, por sepse hotelet me pesë yje u duken si zyrat e NASA-s: të paarritshme.

Ndërkohë, edhe personeli që duhet t’i presë, thjesht… nuk ekziston. Ai i trajnuar jo e jo, por nuk gjen as personel të patrajnuar.

Po shteti?

Ai është aty… diku.Jo për të vendosur standarde, por për të bërë foto me drone dhe për të lëshuar slogane. Në vend të strategjive, kemi spote me violina, ndërsa në realitet pushuesit ballafaqohen me tejmbushje, kaos urbanistik dhe pagesa “cash-only” që kalojnë nën radarin e tatimorit.

Mediat vendase, nga ana tjetër, kanë marrë rolin e Public Relations-it zyrtar. Ndërsa dhuna përhapet si valët e detit, ato vazhdojnë të flasin për “vit rekord turistik”, një term që duket se matet me numrin e makinave që bllokojnë rrugët, jo me kënaqësinë e turistëve.

Çdo raport është një trumbetë suksesi – edhe kur plazhi ngjan me një landfill me shezlonë.

Jemi një vend që ecim kuturu nëpër ekonomi tregu, e me një shpresë gati fetare për integrimin në Europë.

Por ndoshta, më parë duhet të integrojmë veten me veten, me ndonjë standard, ndonjë ndjeshmëri ndaj tjetrit, dhe ndonjë përpjekje për të kuptuar që turistët nuk janë vetëm për t’u shtrydhur si limonë në gusht, por për t’i kthyer sërish në maj. Sepse nëse vazhdojmë kështu, mund të kemi një turizëm “të qëndrueshëm” – në kuptimin që nuk do lëvizë më askush drejt nesh.

Dhe kur të kujtojmë vitet kur bregdeti gëlonte nga të huaj, do na mbetet vetëm nostalgjia… dhe ndonjë bast i humbur në ringun e rërës.

Më 21 korrik 1973, qyteti i qetë Lillehammer në Norvegji u bë papritur skena e një operacioni të errët dhe të dështuar të shërbimit izraelit të inteligjencës Mossad. Objektivi ishte hakmarrja për Masakrën e Mynihut të vitit 1972, kur një grup terrorist palestinez i njohur si “Shtatori i Zi” vrau 11 atletë izraelitë gjatë Lojërave Olimpike. Por në vend që të godisnin një nga përgjegjësit e masakrës, agjentët izraelitë vranë një njeri të pafajshëm.

Ahmed Bouchiki, një kamerier maroken që punonte në Lillehammer dhe ishte i martuar me një grua norvegjeze shtatzënë, u ekzekutua nga një skuadër agjentësh të Mossad-it, të cilët gabimisht besuan se ai ishte Ali Hassan Salameh, një nga udhëheqësit e “Shtatorit të Zi”. Bouchiki nuk kishte asnjë lidhje me ndonjë organizatë palestineze dhe nuk kishte asnjë përfshirje në terrorizëm – ishte një civil i zakonshëm që u gjend në vendin e gabuar, në kohën e gabuar.

Operacioni ishte pjesë e “Operacionit Gjyqtari i Zotit” (Operation Wrath of God), një fushatë e fshehtë e Mossad-it për të ndëshkuar individët përgjegjës për masakrën në Mynih. Në këtë fushatë, qeveria izraelite kishte autorizuar eliminimin sistematik të anëtarëve të “Shtatorit të Zi” dhe të Organizatës për Çlirimin e Palestinës (OÇP).

Zbulimi dhe ndëshkimi

Vrasja e Bouchikit nuk kaloi pa u vënë re. Policia norvegjeze nisi menjëherë hetimet dhe arriti të identifikojë dhe arrestojë gjashtë anëtarë të skuadrës së Mossad-it. Ata u akuzuan për bashkëpunim në vrasje, u gjykuan dhe u dënuan nga autoritetet norvegjeze. Ky ishte një skandal i madh ndërkombëtar, që tronditi reputacionin e Mossad-it si një nga shërbimet më të sofistikuara të inteligjencës në botë.

Qeveria norvegjeze protestoi ashpër ndaj shkeljes së sovranitetit të saj dhe ndaj përdorimit të territorit të saj për vrasje politike. Izraeli, nga ana e tij, as nuk pranoi, as nuk mohoi zyrtarisht përfshirjen në operacionin e Lillehammer-it, duke ndjekur politikën e zakonshme të “mohimit të besueshëm”.

Pasojat

Rasti i Lillehammer-it ishte një goditje serioze për Mossad-in dhe solli rishikim të thellë të metodave të operacioneve të saj jashtë vendit. Operacioni u kritikua jo vetëm për paaftësinë në identifikimin e objektivit, por edhe për mënyrën e papërgatitur dhe të rrezikshme me të cilën u krye eliminimi në një vend të huaj e mik me Izraelin.

Disa nga të arrestuarit u liruan me kalimin e kohës dhe u kthyen në Izrael, ndërsa të tjerë shërbyen dënime të kufizuara. Por kjo ngjarje mbeti një njollë në historinë e Mossad-it dhe një shembull i pasojave tragjike të gabimeve në operacionet e inteligjencës.

Ndërkohë, Ali Hassan Salameh, objektivi i vërtetë i asaj nate në Lillehammer, arriti të shmangte Mossad-in për disa vite të tjera dhe u vra më në fund në Bejrut, në vitin 1979, nga një bombë e vendosur nga agjentët izraelitë – këtë herë, me objektivin e saktë.

Përgatiti: L.Veizi

Më 21 korrik të vitit 365 pas Krishtit, një ngjarje natyrore katastrofike goditi brigjet lindore të Mesdheut: një tërmet, mendohet me magnitudë rreth 8 ballë sipas shkallës Rihter, me epiqendër në afërsi të Kretës, shkaktoi një cunam të tmerrshëm që preku rëndë qytetin e Aleksandrisë në Egjipt. Dallgët përfshinë pjesën më të madhe të deltas së Nilit dhe bregdetit egjiptian, duke shembur godina, rrënuar portet dhe marrë jetën e rreth 50 mijë njerëzve, një nga humbjet më të mëdha të regjistruara në botën antike nga një fatkeqësi natyrore.

Ngjarja është dokumentuar nga burime të kohës, përfshirë historiani Ammianus Marcellinus, i cili përshkruan se si deti “u tërhoq papritur”, duke zbuluar shtratin e tij, dhe më pas u kthye me forcë shkatërruese, përmbytës dhe vdekjeprurëse.

Por Aleksandria nuk ishte një qytet i zakonshëm. E ndërtuar mbi një truall pjellor e strategjik midis Mesdheut dhe Liqenit Mariut (sot Mariut), ajo ishte një ndërmarrje urbane e ideuar për lavdinë e Aleksandrit të Madh, i cili e themeloi atë në prill të vitit 331 para Krishtit, gjatë fushatës së tij në Egjipt.

Dinokrati dhe vizioni i qytetit ideal

Arkitekti kryesor i Aleksandrit për këtë projekt ishte Dinokrati i Rodosit, një figurë enigmatike, por gjeniale e antikitetit. Para se të zgjidhej delta e Nilit si vendndodhje e qytetit, Dinokrati i propozoi Aleksandrit një ide shumë më madhështore dhe mitike: të ndërtohej një qytet mbi malin Athos (në Greqinë e sotme), dhe në të njëjtën kohë të gdhendej në faqen e malit një skulpturë gjigante e Aleksandrit, me një qytet të vogël në njërin krah dhe një lumë apo kanal detar që do rridhte nga dora tjetër – një vepër që do sfidonte vetë natyrën dhe perënditë.

Këtë ide ambicioze e përshkruan Vitruviusi, arkitekt dhe inxhinier romak i shekullit I p.e.s., në veprën e tij të famshme “De Architectura” – traktati i vetëm mbi arkitekturën e lashtësisë që ka mbijetuar deri më sot. Sipas tij, Dinokrati e kishte projektuar monumentin si një simbol të përjetshëm të lavdisë së mbretit.

Por Aleksandri, përkundër pasionit për madhështinë, ishte edhe një strateg i mprehtë. Ai e hodhi poshtë idenë, duke i vënë në dukje Dinokratit se projekti i tij nuk kishte marrë në konsideratë jetën reale të banorëve: “Ku do të mbillnin grurë?” – pyeti Aleksandri, duke i kërkuar që të gjente një vend më të jetueshëm dhe të përshtatshëm për një qytet të madh. Kështu lindi ideja për Aleksandrinë, pranë deltës së begatë të Nilit, në një vend ku deti takonte tokën pjellore dhe ku tregtia, kultura dhe shkenca do lulëzonin për shekuj me radhë.

Trashëgimia e Dinokratit

Përveç vizionit të tij për Aleksandrinë dhe malin Athos, Dinokrati është përmendur edhe si projektues i varrit madhështor të Filipit II, babait të Aleksandrit, në Vergina të Maqedonisë. Edhe pse monumenti nuk u përfundua plotësisht, ai konsiderohej një ndërmarrje e shkëlqyer për kohën e vet, që bashkonte arkitekturën, simbolikën dhe pushtetin në një strukturë të vetme.

Aleksandria pas cunamit

Pas cunamit shkatërrues të vitit 365, Aleksandria arriti të ringrihej, por trauma e humbjes ishte e madhe. Qyteti, dikur një nga qendrat më të ndritura të dijes dhe kulturës në botën antike – me Bibliotekën e famshme dhe Farin e Aleksandrisë – u përball me sfida të reja politike, ekonomike dhe natyrore në shekujt që pasuan. Megjithatë, fama e tij si qyteti i themeluar nga Aleksandri dhe projektuar nga Dinokrati, mbeti e gjallë dhe vazhdon të jetë pjesë e trashëgimisë botërore.

Përgatiti: L.Veizi

Connie Francis, ylli i pastër i pop-it të viteve 1950 dhe 1960, i njohur për këngët Pretty Little Baby dhe Who’s Sorry Now? – kjo e fundit që më vonë shërbeu si titull ironik për librin e saj autobiografik, ku rrëfente një jetë personale plot zemërthyerje dhe tragjedi – ka vdekur në moshën 87 vjeç.

Francis ishte një prej interpreteve kryesore para epokës së Beatles-it, duke qenë pothuajse vazhdimisht në listat e hiteve nga viti 1957 deri në 1964. Me një magjepsje që i bënte për vete të rinjtë dhe të rriturit, ajo pati mbi një duzinë hitesh në 20-shen më të mirë, duke filluar me Who’s Sorry Now? dhe duke përfshirë këngët numër 1 Don’t Break the Heart That Loves You dhe The Heart Has a Mind of Its Own. Ashtu si yjet e tjera të rinisë së kohës, ajo interpretoi edhe në disa filma, përfshirë Where the Boys Are dhe Follow the Boys.

Këngëtarja me flokë të errët ishte vetëm 17 vjeç kur firmosi kontratë me MGM Records, pas disa paraqitjeve në shfaqje televizive. Incizimet e para nuk morën vëmendje të madhe, por më pas publikoi versionin e saj të këngës Who’s Sorry Now?, një baladë e vjetër e shkruar nga Ted Snyder, Bert Kalmar dhe Harry Ruby.

Kënga fillimisht pati pak sukses derisa Dick Clark e luajti në emisionin American Bandstand në vitin 1958. Më pas Francis solli hite të tjera të adoleshencës si Stupid Cupid, Everybody’s Somebody’s Fool dhe Lipstick on Your Collar. Regjistrimet e saj u bënë hite në mbarë botën, duke rikënduar këngët në italisht, spanjisht dhe gjuhë të tjera. Koncertet e saj në SHBA shiteshin shpejt.

Ndërkohë, u zhvillua një romancë me yllin tjetër të rinisë Bobby Darin, i cili kishte ofruar të shkruante këngë për të. Por kur babai i saj dëgjoi thashetheme se ata po planifikonin martesë, ai hyri me forcë në një provë dhe kërcënoi Darin me armë, duke përfunduar lidhjen dhe duke e vënë Francis në një rrugë të dhimbshme dhe traumatike.

Ajo rrëfeu disa nga këto episode në autobiografinë e saj Who’s Sorry Now?

“Jeta ime personale është një pendesë nga A në Z,” tha ajo për Associated Press në 1984, vitin kur doli libri. “Kuptova se i lejoja babait të ushtronte shumë ndikim mbi mua.”

Babai i saj, George Franconero, kontraktues çative nga New Jersey, luante akordeon dhe e mësoi vajzën të luante që në fillim kur tregoi talent për muzikën. Kur ajo ishte katër vjeç, ai filloi të organizonte datat e saj të këndimit dhe më vonë u bë menaxheri i saj.

Megjithëse karriera e saj në aktrim kishte zbehur deri në mes të viteve 1960, Francis ishte ende e njohur në turnetë koncertale kur në 1974, pas një koncerti në Westbury Music Center në New York, u sulmua dhe u përdhunua me thikë nga një burrë që hyri në dhomën e saj të hotelit. Sulmuesi nuk u kap kurrë.

Francis paditi hotelin për sigurinë e dobët dhe një juri i akordoi 2.5 milionë dollarë në 1976. Më pas palët u pajtuan jashtë gjykate për 1.475 milionë dollarë, ndërsa apelimi ishte në proces. Ajo tha se sulmi shkatërroi martesën e saj dhe i shkaktoi vite tronditje emocionale.

Në 1981, ajo pësoi një tjetër tragjedi kur vëllai i saj George u qëllua për vdekje ndërsa po largohej nga shtëpia në New Jersey. Më vonë, në të njëjtën dekadë, babai e dërgoi në një spital psikiatrik, ku u diagnostikua me çrregullim bipolar. Në një moment, ajo tentoi vetëvrasjen duke gëlltitur dhjetëra pilula për gjumë. Pas tre ditësh në kome, u shërua.

Ishte e martuar katër herë dhe thoshte se vetëm bashkëshorti i tretë, Joseph Garzilli, ia vlente përpjekjen. Martesat e tjera zgjatën më pak se një vit.

Në vitin 2025, kënga Pretty Little Baby u bë virale në TikTok, duke e rikthyer Francis tek një audiencë e re e re. “Të them të drejtën, nuk më kujtohej kënga!” tha ajo për revistën People. “Duhet ta dëgjoja që ta kujtoja. Të mendosh që një këngë që incizova 63 vjet më parë po prek zemrat e miliona njerëzve është me të vërtetë mahnitëse. Është një ndjesi e jashtëzakonshme.”

Burimi: Associated Press/ Përgatiti për botim: L.Veizi

Nga Kirsty Major

Nga Lisbona në Amsterdam, politika e banesave ka krijuar ndarjen midis të pasurve dhe të varfërve. Por, si zbulojnë autorët në serinë tonë të re, nuk është detyrimisht kështu.

Në këtë seri, shkrimtarët diskutojnë shkaqet dhe zgjidhjet e krizës së banesave në qytetet kryesore evropiane.

Si u bë Lisbona qyteti më i paarsyeshëm në Evropë

A janë të përballueshme qiratë në Amsterdam? Jo për të rinjtë që sapo kanë ardhur

Çështja e banesave është aq personale sa mund të jetë një problem. Shtëpia është vendi ku gjejmë strehë nga bota e jashtme, shprehim veten, ndërtojmë marrëdhënie dhe familje. Të blesh apo të marrësh me qira një banesë do të thotë të projektojësh ëndrrat dhe aspiratat e tua në tulla dhe llaç – a mund ta imagjinojmë veten duke qëndruar jashtë në diell në atë ballkon? Por procesi mund të jetë shumë i frustruar – a mund ta përballojmë atë shtëpi? Për më shumë prej nesh, përgjigja është jo.

Duke e përjetuar këtë në nivel individual, është e lehtë të mendojmë se çmimet në rritje janë një problem vetëm i komunitetit, qytetit apo vendit tonë. Por çmimet e papërballueshme të banesave dhe qiratë janë një problem gjithëkontinental. Sipas Parlamentit Evropian, nga viti 2015 deri në 2023, çmimet e banesave në BE janë rritur mesatarisht me pak më pak se 50%. Nga 2010 në 2022, qiratë janë rritur me 18%.

Si redaktore, desha të njoh disa nga historitë pas këtyre statistikave dhe, si një person që jeton në një qytet shumë të shtrenjtë (përshëndetje nga Londra!), të dëgjoj edhe zgjidhje. Kam porositur një grup ekspertësh të banesave të kontribuojnë në serinë “Kriza e banesave në Evropë”, duke përshkruar situatën në disa prej qyteteve më të shtrenjta të kontinentit.

Agustín Cocola-Gant shkruan se si ndryshimet në politikë pas krizës financiare të vitit 2008 inkurajuan të pasurit e huaj të blinin shtëpi të dyta ose të marrin me qira afatshkurtra në Lisbonë, duke i nxjerrë vendasit jashtë qytetit të tyre. Tani disa familje portugeze marrin me qira dhoma, jo apartamente.

Në një kthesë rolesh, sipas Amber Howard, në Amsterdam më keq e kanë të rinjtë dhe të sapoardhurit. Banorët më të vjetër jetojnë në banesa sociale të sigurta dhe të përballueshme, ndërsa të rinjtë dhe të sapoardhurit, shpesh me të ardhura më të ulëta, mbeten në sektorin e shtrenjtë dhe të pasigurt privat. Ndërsa numri i banesave sociale ka rënë me kalimin e kohës, ai i banesave private është rritur, pasi politikanët kanë përkrahur ardhjen e banorëve më të pasur në qytet.

Situata është e ngjashme edhe në Budapest, thotë Csaba Jelinek. Banesat sociale u shitën pas fundit të Luftës së Ftohtë dhe pronësia private u promovua si refuzim i vlerave socialiste. Në praktikë, kjo ka bërë që hungarezët më të vjetër të investojnë në banesa dhe të rrisin çmimet dhe qiratë për brezat e rinj.

Një qytet që nuk po përballet me krizë për përballueshmërinë është Vjena. Siç shkruan Justin Kadi, që nga vitet 1920 qyteti ka pasur një stok të qëndrueshëm banesash sociale për qiradhënësit e të gjitha të ardhurave. Ashtu si në Amsterdam, të sapoardhurit marrin me qira privat, por banesat sociale kanë ulur ndikimin në rritjen e qirave.

Nuk është nevoja të jesh ekspert i banesave për të kuptuar dinamikën që po luhet në tregun evropian të banesave. Për më shumë se 40 vjet, politika e banesave ka favorizuar ata që investojnë në prona në dëm të atyre që jetojnë në to. Ky pabarazi është më e dukshme në vendet me investitorë të mëdhenj institucionalë – si fondet private të kapitalit, hedge fund-et, kompanitë e sigurimeve dhe fondet e pensioneve – siç shpjegon Tim White në shkrimin e tij.

Kur banesat nuk janë shtëpi por asete, ndodh një transferim i pasurisë nga ata që nuk kanë tek ata që kanë. Në gjithë Evropën – dhe pjesë të mëdha të botës – prona është bërë një forcë shtytëse e pabarazisë. E në këtë mënyrë, pabarazia ushqen mllefin. Politikanët e ekstremit të djathtë kanë shfrytëzuar këtë zemërim për përfitime politike, siç raportohet në një seri më parë nga The Guardian nga vijat e frontit të krizës së banesave në Evropë. Si komentoi komisioneri evropian për punësimin dhe të drejtat sociale, Nicolas Schmit: “Problemi i banesave ndan shoqëritë tona dhe mund të jetë një rrezik për demokracitë tona.”

Politikat e banesave përcaktohen në nivel kombëtar, por Bashkimi Evropian mund të krijojë korniza dhe të ndihmojë aksesin në financa. Në 2024, të gjithë ministrat e banesave të vendeve anëtare nënshkruan një deklaratë duke kërkuar një “marrëveshje të re” për banesa të përballueshme dhe sociale.

Ka zgjidhje dhe ka vullnet politik, dhe ndërkohë shpresojmë që kjo seri të ndihmojë ata që përballen me pamundësi për të gjetur banesë në Evropë të kuptojnë se nuk janë vetëm.

*Kirsty Major është zëvendësredaktore për Opinion në The Guardian.

Përgatiti për botim: L.Veizi

Nga Leonard Veizi

Në mes të vapës së një vere të përgjakshme, ndërsa Lufta e Dytë Botërore po i afrohej pikës së kthesës së saj më dramatike, në një kasolle prej druri në rajonin e Rastenburgut të Prusisë Lindore, ndodhi një nga atentatet më të famshme dhe më të dështuar të historisë moderne: Koloneli Claus von Stauffenberg, oficer i lartë i Wehrmacht-it dhe veteran i plagosur i frontit të Afrikës, vendosi një bombë në selinë fushore të Adolf Hitlerit – në atë që njihet sot si Komploti i 20 korrikut. Synimi ishte i qartë: vrasja e diktatorit nazist dhe shembja e makinerisë së tij totalitare, për të shpëtuar Gjermaninë nga shkatërrimi i plotë dhe për të rivendosur nderin e një ushtrie që, sipas Stauffenbergut, ishte zhytur në krim.

…Nuk ishte e thënë që Adolf Hitleri të vritej në asnjë rrethanë. As nga kundërshtarët e tij dhe as nga armiqtë e zhgënjyer. Ai iu mbijetoi të gjithë atentateve. Dhe më e pabesueshmja ishte se i mbijetoi dhe një shpërthimi, eksplozivi i të cilit arriti të vihej fare pranë tij. Fundi për Adolf Hitlerin do të ishte vetëvrasja zyrtare. Më 30 prill 1945. Sepse për konspiracionistët ai jetoi dhe shumë vite të tjera si njeri i thjeshtë në një luginë të Argjentinës.

Po çfarë do të ndodhte nëse Adolf Hitleri do të eliminohej ndërkohë që Lufta e Dytë Botërore ende vazhdonte dhe deri në përfundimin e saj duheshin të paktën 10 muaj që do t’u kushtonte jetën dhe disa qindra-mijë ushtarëve dhe civilëve të tjerë? Një pjesë e historianëve thonë se kjo do ta përshpejtonte përfundimin e Luftës. Por ndoshta mund të mos ishte kështu. Sepse asnjëherë nuk duhej se kush do tw zëvendësonte “Führer”-in gjerman, një më liberal apo më radikal se ai. Gjithsesi, atentatet ndaj Hitlerit nuk kanë munguar. Por asnjëri prej tyre nuk ka munduar ta eliminojë atë. Përveçse një rasti ku komplotistët gati i shkuan në fund veprës së tyre…

“Staufenberg”

Historia e atentatit është ekranizuar në dy filma shumë të suksesshëm. “Staufenberg” si versioni origjinal në gjermanisht ose “Operation Valkyrie” në versionin anglisht, është një film televiziv gjermano-austriak i vitit 2004 nga Das Erste (TV gjerman ARD), i cili flet për komplotin e 20 korrikut 1944 për të eliminuar Adolf Hitlerin. Filmi, me skenar e regji nga Xho Baier, u transmetua për herë të parë më 25 shkurt 2004 në TV gjerman. Në rolin e kolonelit Shtaufenberg  luan aktori Sebastian Koh i cili është aktori i njohur për një rol në filmin fitues të çmimit Oscar “Bridge of Spies” ose “Ura e Spiunëve” të Stiven Spielberg, në vitin 2015.

“Valkyri”

Vetëm katër vite më vonë një tentativë e dytë. “Valkyrie” është një film historik thriller politik i vitit 2008 me regji të Brajan Singer, shkruar nga Kristofer MekKuarrie dhe Nathan Aleksandër, me protagonist Tom Kruis. Në “plot”-in e filmit thuhet se ngjarjet zhvillohen në Gjermaninë naziste gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe përshkruan komplotin e 20 korrikut në 1944 nga oficerët e ushtrisë gjermane për të vrarë Adolf Hitlerin dhe për të përdorur planin e emergjencës kombëtare të Operacionit “Valkyrie” për të marrë kontrollin e vendit. Filmi u publikua nga studio amerikane “United Artists”.

Kush ishte Stauffenberg?

Klaus von Shtaufenberg ishte një oficer i ushtrisë gjermane gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ai hyri në ushtri në vitin 1926. Në jetëshkrimin e tij thuhet se gjatë muajve më të qetë të viteve 1940-1941, Stauffenberg u transferua në departamentin organizativ të “Komanda e Lartë e Ushtrisë”, e cila drejtonte pushtimin gjerman të Bashkimit Sovjetik dhe operacionet në Frontin Lindor.

Në vitin 1943, Stauffenberg u gradua në nënkolonel i shtabit të përgjithshëm, dhe u dërgua në Afrikë për t’u bashkuar me Divizionin e 10-të “Panzer” si Oficer i saj i Operacioneve në Shtabin e Përgjithshëm.

Më 7 prill 1943, Stauffenberg u përfshi në drejtimin e lëvizjes nga një njësi në tjetrën. Pranë Mezzouna, automjeti i tij që ishte pjesë e një kolone u shkatërrua nga bombarduesit luftarakë P-40 Kittyhawk të Forcave Ajrore të Shkretëtirës dhe ai mori plagë të shumta të rënda. Stauffenberg kaloi tre muaj në një spital në Mynih. Ai humbi syrin e majtë, dorën e djathtë dhe dy gishta në dorën e majtë. Pas plagosjes së tij, Shtaufenberg-ut iu dha Kryqi gjerman në ar.

Atentati

Kur e mori veten nga plagët, Shtaufenbergut iu afrua një grup konspiratorësh të udhëhequr nga Gen Henning von Tresckow, të cilët donin të eliminonin Hitlerin dhe të përmbysnin regjimin nazist. Shtaufenberg u bë udhëheqës i atentatit.

Më 20 korrik 1944 Shtaufenberg niset në orën tetë të mëngjesit në drejtim të shtabit qendror të “Führerit” që ishte në një zonë malore të Bavarisë afër Rastenburgut. “Wolfsschanze” ose ndryshe “Strofulla e Ujkut”, ishin zyrat qendrore sekrete të Hitlerit në Frontin e Lindjes. Qëllimi ishte: Vrasja e Adolf Hitlerit me anë të një bombe. Për shkak se pozita e tij në ushtri i jepte mundësi t’i afrohej udhëheqësit nazist, Shtaufenberg mori përsipër të vendoste bombën më sahat në Shtabin e Përgjithshëm, shumë pranë karriges ku ishte ulur Hitleri. Bomba shpërtheu disa çaste pasi Shtaufenberg ishte larguar nga salla e mbledhjeve. Katër persona vdiqën menjëherë nga shpërthimi, por Hitleri vetëm sa u plagos lehtë.

Po atë ditë radioja njoftoi: “Ndaj Udhëheqësit është kryer sot një atentat me eksploziv. Përveç plagëve të lehta nga djegia si dhe hematomave ai nuk ka pësuar asgjë tjetër. Ai ka filluar punën menjëherë dhe sipas planit, priti Duçen në një bisedë të gjatë përbashkët”.

Hakmarrja

Në propagandën zyrtare atentati i 20 korrikut 1944 nënvleftësohet e thuhet se ishte një akt dëshpërimi. Por në të vërtetë Hitleri dhe pasuesit fanatikë të tij shqetësoheshin për moralin e trupës në luftë dhe për cilësinë e korpusit të oficerëve. Në javët dhe muajt që pasuan u arrestuan rreth 1000 burra dhe gra, të cilët regjimi nazist i akuzoi për pjesëmarrje në hartimin e planeve për përmbysje. Rreth 200 nga të arrestuarit u dënuan me vdekje nga i ashtuquajturi gjyqi popullor me kryegjyqtarin Roland Freisler nën akuzën tradhti e lartë ndaj shtetit.

Pas atentatit, Stauffenberg dhe organizatorët e tjerë të komplotit u arrestuan dhe u ekzekutuan. Gruaja e tij dhe anëtarët e tjerë të familjes u dërguan në kampet e përqendrimit. Fëmijëve të tij, sipas urdhrit të Hitlerit, iu ndryshuan emrat, dhe u dërguan të rriten në familjen e një ushtari SS. Bashkëshortja edhe fëmijët u liruan në fund të luftës.

Epilogu

Komploti i 20 korrikut mbeti një simbol i qëndresës së brendshme gjermane ndaj nazizmit, një përpjekje tragjike për të ndalur të pamundurën – dhe një kujtesë se edhe në errësirën më të dendur, dikush tentoi të ndizte një shkëndijë.

Një objekt i dhuruar nga një regjisor, i cili e mori gjatë pastrimit të një studioje, bëhet pjesa e dytë më e vlefshme e memorabilia të filmit

Nga Catherine Shoard

Rrëshkitësja ikonike “Rosebud” nga filmi klasik i Orson Welles-it të vitit 1941, Citizen Kane, u shit në ankand për 14.75 milionë dollarë (11 milionë paund).

Ky objekt bëhet kështu pjesa e dytë më e vlefshme e memorabilia të filmit që është shitur ndonjëherë, duke zënë vend pas shitjes në dhjetor të kaluar të një pale çizmesh rubini nga filmi i vitit 1939, The Wizard of Oz, për 32.5 milionë dollarë (24.2 milionë paund).

Blerësi është i panjohur, ndërsa shitësi ishte regjisor Joe Dante, i cili e mori këtë objekt në vitin 1984, ndërsa punonte në filmin Explorers në ambientet e Paramount, të cilat dikur ishin shtëpia e RKO Pictures.

“Njeri nga ekipi që dinte se unë isha fans i filmave të vjetër më erdhi me një rekvizitë druri dhe më tha: ‘Po hedhin gjithë këto gjëra. Mund t’ia vlejë ta marrësh këtë,’” tha Dante. “Nuk jam i sigurt nëse e dinte çfarë ishte sanija, por patjetër kishte një dyshim, ose pse tjetër do më pyeste mua?

“U habitëm shumë. Duke qenë se jam një adhurues i madh i filmit, i thashë ‘Po, do ta marr me kënaqësi.’”

Rekvizita është kryesisht prej druri pishë, me bojën origjinale, por shfaq shenja të konsumit dhe dëmtimit gjatë qëndrimit në studio, dhe i mungojnë disa shina, që mendohet të jenë dhuruar për metal gjatë periudhës së luftës.

“Kam pasur nderin të ruaj këtë pjesë të historisë së kinemasë për dekada,” tha Dante në një deklaratë të lëshuar nga shtëpia e ankandit Heritage. “Të shohësh që ‘Rosebud’ gjen një shtëpi të re – dhe bën histori në këtë proces – është një ndjesi e pazakontë dhe thellësisht kënaqëse. Është një dëshmi e fuqisë së qëndrueshme të tregimit.”

Dante e shfrytëzoi sanijen edhe në filmin Explorers, si dhe në The Burbs (1989), Gremlins 2: The New Batch (1990) dhe një episod të serialit të fillimit të viteve 90, Eerie, Indiana.

Numri i saktë i sanijeve të prodhuara për filmin nuk dihet – shtëpia e ankandit thotë se janë bërë disa; një u shit te Steven Spielberg në 1982 për 60,500 dollarë (45,150 paund) dhe një tjetër për një blerës anonim në 1996 për 233,000 dollarë (174,000 paund).

Objekte të tjera në ankand përfshijnë një miniaturë të avionit X-wing nga The Empire Strikes Back, shkopin e Indiana Jones-it që ia dhuroi Harrison Ford Princit Charles gjatë premierës mbretërore të Indiana Jones and the Last Crusade, dhe kostumin jeshil prej mëndafshi të Austin Powers.

Gjithashtu janë në shitje një foto nudo e Marilyn Monroe, armatimi nga Ben-Hur dhe një blazer Ralph Lauren në pronësi të Audrey Hepburn.

“Kjo është një nga ngjarjet më të rëndësishme në historinë e ankandeve të industrisë së argëtimit,” tha Joe Maddalena, zëvendëspresident ekzekutiv i Heritage Auctions. “Këto nuk janë thjesht rekvizita. Janë objekte mitike. Ato tregojnë historinë e momenteve më të mëdha të Hollivudit, një copë në një kohë, secila e lidhur me një kujtim, një performancë, një legjendë.”

Përgatiti për botim: L.Veizi