Arben Jaupaj – Asnjëherë më parë se sa sot, në historinë e shoqërisë njerëzore, ndeshim raste kur qytetarë në shumë vende të botes, kanë mundesinë të votojnë dhe të marrin pjesë në vendimmarrje direkte për një numër të madh çështjesh që i shqetësojnë. Që nga fillimi i shekullit të ri, e drejta referendare po bëhet gjithmonë e më tepër pjesë e legjislacioneve dhe praktikave shoqërore, më shumë qytetarë kanë mundesi të ushtrojnë ndikimin e tyre në rrjedhën e zhvillimeve politike.
Një nga modelet më interesante në këtë fushë është modeli zviceran. Organizimi politik në Zvicër, i cili njihet me emrin demokraci direkte ka ngjallur gjithmonë interes tek studiuesit dhe politologët ndërkombëtarë. Ky sistem që dikur ngjallte dyshime, përpos lirive më të mëdha për qytetarët dhe forcimin e demokracisë së praktikuar, po shihet sot si një rrugë e pashmangshme në të ardhmen e afërt. Ajo që njohim ne më shumë sot, është demokracia përfaqësuese, por Zvicra ka një model edhe më të evoluar që është demokracia direkte.
Demokracia direkte është me të gjitha gjasat zona më demokratike dhe emocionuese e zhvillimit të demokracisë moderne. Ajo është e drejta e qytetarëve për t’u përfshirë direkt në vendimarrjen politike. Me anë të saj qytetarët shkojnë më larg se thjesht që të zgjedhin partite politike dhe përfaqësuesit e tyre, ata kanë mundësi që të influencojnë edhe axhendën e tyre politike dhe të vendosin mbi çështje të rëndësishme substanciale. Në Zvicer, kjo praktikë përfshin një proces referendar edhe pse e kërkon një grup qytetarësh, edhe pse kushtetuta e parashikon. Demokracia direkte presupozon ekzistencën dhe përdorimin e instrumenteve politike në duart e qytetareve të cilet i përdorin në shërbim të interesave të komunitetit. Demokracia direkte nuk mund te kontrollohet nga qeveria dhe parlamenti, as nga partite politike, ajo nuk mund të influencohet nga grupet e interesit.

Një tipar i rëndësishem i organizimit politik në Zvicer është hapësira dhe kujdesi që tregohet për të mundësuar maksimalisht vendimmarrjen në nivelet lokale dhe nga qytetarët direkt të përshirë në çështjet e votuara dhe vetëm në rastet e këtilla të pamundura, mundësimin në vendimmarrje në nivele trans-lokale, kanton ose konfederatë. Ky organizim mbështetet mbi parimin: centralizim sa është e nevojshme, decentralizim sa është e mundur. Edhe në vendimmarrjet në nivele kantonale, asnjë kanton pavarësisht nga roli i rëndësishëm që mund të luajë brenda konfederatës, nuk ka të drejtën e vetos në raport me vendimet e mara kolektivisht.
Por si zbatohet dhe çfarë nënkupton Demokracia Direkte? Ka tre proçedura me anë të së cilave zbatohet ajo në Zvicër: E para është Referendumi Detyrues: Nëse Parlamenti dëshiron ti shtojë diçka Kushtetutës ose ta amendoje atë, Kushtetuta vetë parashikon se projekt-amendamenti ose suplementi duhet të aprovohet në Referendum Kombëtar. E dyta është Referendumi Fakultativ: ligjet e reja ose ndryshimet në ligj, të cilat janë kaluar nga Parlamenti mund ti nënshtrohen një referendumi fakultativ, që do të thotë se do të duhet të marrin një aprovim ose refuzim final në Referendum popullor nëse këtë e kërkojnë 50 000 qytetarë. E treta është Nisma Qytetare: qytetarët kanë të drejtë të bëjnë propozime legjislative të cilat duhet të hidhen në referendum nëse propozimi mbështetet nga 100 000 qytetarë votues.
Vendimet e referendumeve mund të jenë Detyruese ose Konsultative. Kjo i jep mundësi një pjese të elektoratit që të parashtrojë para të gjithë elektoratit çështje, të cilat Parlamenti nuk dëshiron të merret ose të cilat nuk i ka vërejtur më parë. Nismat e qytetarëve të cilat kanë votat e mjaftueshme hidhen në referendum pavarësisht kërkesave, qoftë të qeverisë apo të Parlamentit.
Një rëndësi të vecantë në zhvillimin e këtij modeli zë tema e kualitetit të procesit, njohja e mire e legjislacionit nga ana e qytetarëve, kur qytetarët duhen thirrur nga qeveria për t’u konsultuar dhe kur këta të fundit vendosin të jenë të konsultuar nga qeveria. Për kryerjen e një referendumi dizenjohet me kujdes një skemë e cila ngre pyetje për iniciativë -marrësit: Sa kohë duhet për mbledhjen e firmave, reaksionin e qeverisë, debatin në parlament, fushatën referendare etj.? Me c’farë metode do t’i mbledhin firmat, me diskutime apo në mënyrë restriktive, në rrugë apo në qëndra? etj.
Përveç nivelit federal, qytetarët zviceranë mund të përfitojne nga iniciativa dhe referendumi në nivel kantonal dhe lokal, në tema jo thjesht legjislative por mbi të gjitha në ato financiare. Në Kanton Grixhone p.sh., një nga kantonet me të shtrira gjeografikisht, cdo shpenzim i ri me shumë se 10 milionë franga zvicerane, pavarësisht nga projekti që përmban, duhet te aprovohet me referendum te detyrueshëm popullor. Një tjetër tipar i këtij modeli është se për efekt të mundësive të shumta të ushtrimit të pushtetit, mund të ndodhi që qytetaret të thirrën për të votuar njëkohësisht për një numër çështjesh. P.sh. në 18 maj 2003 qytetarët e Komunës së Fribahut, afër Zyrihut u thirën për të votuar për 23 çështje, 9 prej tyre ishin tema federale, 3 ishin kantonale, 3 ishin komunale dhe 8 ishin kërkesa nënshtetësie.
Një qytetar tipik zviceran në kalendarin e tij vjetor duhet të marrë pjesë në 6 referendume, gjatë së cilave mesatarisht vendos për 30 cështje.
Qeveria vetë nuk mund të thërrasë një referendum. Zvicra nuk e njeh plebishitin, me fjalë të tjera, nuk ekzistojnë procedura për votimet popullore që mund të lançohen dhe kryhen ekskluzivisht “nga lart” me dëshirën e autoriteteve, pavarësisht se bëhet fjalë për qeverinë, presidentin apo parlamentin. Plebishitet si procedura votimi konsiderohen nga opinion i juristëve e më gjerë si mekanizma në duart e njerëzve të pushtetit, pavarësisht nga forma e tij, që kërkojne aprovimin e popullit me qëllim konsolidimin ose shpëtimin e pushtetit personal. Votimet plebishitare, pavarësisht pjesëmarrjes, nuk duhen ngatërruar me demokracinë referendare pasi qëllimi nuk është implementimi i demokracisë. Për fat të keq, ende përdoret termi “referendum” për të dyja rastet megjithë dallimin thelbësor mes tyre.
Demokracia Direkte u themelua në Zvicër që në shekullin e XIX dhe është zhvilluar që prej asaj kohe. Burime të saj kanë qënë eksperienca dhe idetë e revolucionit amerikan dhe akoma më shumë atij francez. “E drejta” e lindur nga revolucioni francez përmbante shumë mekanizma të këtij modeli të cilat u adoptuan më vonë në Zvicër dhe u studjuan me imtësi. Në vitin 1848 Zvicra e atëhershme e formuar nga 25 shtete të vegjël indipendentë, gjendej para problemeve dhe sfidave të ngjashme me këto që ka sot Bashkimi Evropian. Zviceranët nuk formuan një shtet centralist por një konfederatë, në të cilën autoritetet federale ushtronin atë pushtet që iu jepej nga qytetaret dhe kantonet. Ata duhej të gjenin një rrugë të përshtatshme për të pajtuar në mënyrë të pranueshme si të drejtat demokratike të qytetarëve ashtu dhe interesat dhe pavarësine e kantoneve, në veçanti të atyre të vegjël kundrejt të mëdhenjve. Gjatë më shumë se 150 viteve të drejtat e qytetarëve janë shtrirë vazhdimisht dhe tani mbulojnë të gjitha nivelet e jetës politike (kombëtare, kantonale dhe lokale) dhe të gjitha fushat e politikës (përfshirë edhe politikën e jashtme).
Ky model konsiderohet nga shumë studjues zviceranë si një konstruksion politik ende larg përsosmërisë, me të mira dhe sfida që i përcjell drejt gjeneratave të reja.
Demokracia Direkte mund të sjellë më shumë pjesëmarje në proçesin politik, më shumë kohezion social, legjitimitet më të madh, më shumë risi dhe mbrojtje më të mire të minoriteteve. Për disa ajo ngre dyshime mbi vendimet që mund të merren nga qytetarë të pakualifikuar ose të keqinformuar, mbi çështjet politike që emocionalizohen dhe që “njollosen” nga elementë populistë. Në kundërshtim me kritikët që e shoqërojnë demokracinë e drejtpërdrejtë me populizmin, shumë sociologë dhe juristë besojnë se ajo vepron më shumë si një mburojë kundër teprimeve populiste. Duke i bërë të dukshme tensionet sociale dhe duke detyruar debatin mbi çështje të ndjeshme, referendumet lejojnë një formë rregullimi demokratik.
Disa iniciativa popullore të kryera pa mbështetje të madhe financiare kanë dëshmuar se paratë nuk ndikojnë shumë në organizimin dhe rezultatet e tyre, për një shumicë në Zvicër, ato konsiderohen gjithmonë si nj proces mësimi kolektiv. Tashmë mund të thuhet me plot gojën se shembulli zviceran e ka rrëzuar mitin e “qytetarit inkompetent”.
Inisiativat referendare matin pulsin e shoqërise, shërbejne si sistem paralajmerues dhe pasqyrë e shoqërisë civile. Ato mund të transferojnë ankthe dhe shpresa, rezistencë kundër ndryshimeve dhe prezantim të dëshirave dhe ideve të reja kundrejt sistemit politik. Ato japin një kontribut vendimtar në transformimin e demokracisë mazhoritare zvicerane në një demokraci konsensuale.
E drejta për të thirrur një referendum (duke mbledhur firmat) mbi një ligj të kaluar nga Parlamenti vendos një presion konstant mbi ata që janë në pushtet në mënyrë që ata të marrin para sysh interesat e një spektri sa më të gjerë forcash politike dhe organizatash qytetare kur të marrin vendimet e tyre.
Një tjetër efekt pozitiv i demokracisë direkte është zhvillimi i personalitetit të individit. Zvogëlimi i barazisë në raport me ushtrimin e pushtetit, ka sjellë që në shoqërine zvicerane qytetarët të ndjehen më të vlerësuar dhe me të afërt me ushtrimin e pushtetit dhe vendimmarjen dhe të jenë larg ndjesive të të qenit i përjashtuar dhe i pafuqishëm. Mekanizmi i demokracise direkte dhe pjesëmarrja qytetare lufton një rrezik prezent në kapitalizmin modern, atë të shndërrimit të individit në një qenie konsumatore të zhveshur nga humanizmi dhe kreativiteti.
Dy studjues zvicerane, Bruno Frey dhe Alois Stutzer realizuan një studim mbi raportin: lumturi -demokraci direkte në vitin 2002. Me një sociometri të thjeshtë ata testuan opinionin qytetar dhe mendimet e tyre mbi shkallen e të qenit “më shumë” ose “më pak” demokratike kantonet zvicerane ku jetonin dhe sondazhet i vunë në raport me sondazhet e kryera mbi shkallën e “gjendjes së lumturisë” në të njejtat kantone. Të njëjtën metodë e përdoren me qytetarët zvicerane dhe ata të huaj, rezidentë në Zvicër dhe respektivisht në të njëjtat kantone. Përfundimet afirmuan se një përbërës i rëndësishem i lumturisë së nje komuniteti kalon përmes pjesëmarrjes popullore direkte, të pa filtruar nga pushteti.
Rezultatet e studimeve të fundit mbi avantazhet ekonomike të demokracisë se direkte kanë ngjallur interesa të gjera dhe kanë krijuar jo pak habi. Shkenca tradicionale i është përmbajtur deri vonë opinionit se të drejta të zgjeruara të vetvendosjes kanë efekte frenuese për inovacionin dhe rritjen ekonomike. Në fakt studimet kanë treguar të kundërten, proçedurat e demokracisë së drejtpërdrejtë e forcojnë ekonominë, reduktojnë shmangien e taksave dhe ulin nivelin e borxhit publik. Nuk kanë qenë të pakta eksperiencat kur referendume që kanë synuar ulje taksash apo shkurtim të shpenzimeve publike s’kanë fituar, sepse qytetarët kanë qënë të ndërgjegjshem për faktin që është në të mirën e tyre në disa raste të paguajnë më shumë. Për këtë arsye Zvicra është quajtur edhe vendi i “humbësve të kënaqur”
Realiteti shoqëror zviceran nuk është një realitet i shkëputur, demokracia referendare njihet dhe aplikohet në shkallë të ndryshme në vende të tjera, por lëvizjet nacional -konservatore në gjirin e shoqërisë evropiane si shqetësim për emigracionin si dhe forcimi i autokracisë në disa shtete sjellin sfida për zbatimin e saj në shoqëritë e tjera.
Filozofi bashkëkohor Giorgio Agamben, në analizën e tij mbi situatat e “gjendjes së jashtëzakonshme”, shtron një kritikë të fuqishme ndaj devijimeve të demokracive bashkëkohore nga shteti i së drejtës, përmes vendosjes së masave përjashtuese që pezullojnë “de facto” rendin juridik. Ai sheh në këtë “normalizim të përjashtimit” një rrezik për shuarjen e dallimit ndërmjet demokracisë dhe totalitarizmit. Në këtë kontekst, ajo që e dallon demokracinë zvicerane -sipas tij -është përdorimi i mekanizmave të saj direkte, si iniciativa popullore, që kanë mundësuar kufizimin e këtyre masave nga vetë qytetarët, siç ndodhi me fushatën e kthimit në demokracinë direkte pas Luftës së Dytë Botërore.
Për studjues si Olivier Meuëly, demokracia e drejtpërdrejtë zvicerane është rezultat i një procesi të gjatë historik dhe kulturor, thellësisht i rrënjosur në federalizmin zviceran, kulturën e kompromisit dhe ndjenjën e dialogut. Është rezultat i një sinteze unike midis traditave popullore të “Landsgemeinde”-s dhe ideve racionale të Iluminizmit.
Sot në epokën e globalizimit ekonomik, kur janë zbehur kufijtë politikë dhe ligjorë mes shteteve, shumë individë mund të marin pjesë në çështjet e përbashkëta globale në rolin e investitorit ose të konsumatorit, por jo në atë të qytetarit vendimmarrës. Modeli i Demokracisë Direkte megjithëse thellësisht i lidhur me kontekstin kombëtar, mund të frymëzojë shoqëri të tjera që kërkojnë pjesëmarrje më të madhe qytetare në proceset e brendshme politike, sepse si shprehej filozofi franko-zviceran Jean- Jacques Rousseau: “Nëse çdo burrë dhe grua do të marrë pjesë në hartimin e ligjeve, ndaj të cilave nënshtrohen, atëhere s’duhet të bëjnë gjë tjetër veçse t’i binden vetvehtes”.
Bibliografi e konsultuar:
- “Guida alla democrazia diretta in Svizzera e oltre frontiera” -Bruno Kauffman, Rolf Buchi, Nadja Braun, IRI-Europe, 2009.
- “Economia e felicità. Come l’economia e le istituzioni influenzano il benessere” –Bruno S. Frey & Alois Stutzer, Il Sole 24 Ore, 2006.
- “État d’exception, démocratie directe, exception démocratique: Le cas Suisse” – Alice El -Wakil, Rémi Baudoui et Matteo Gianni, En Jeu, (Rev) N.5, 2015”.
- “Comment la démocratie directe vint aux Suisses” – Olivier Meuëly, Swissinfo, 14 Octobre 2018.
Arben Jaupaj -Përgjegjës i Galerisë së Arteve “Edward Lear”, Berat.