Poshtë nënkresës, në spitalin e burgut, Mirash Ivanaj mbante një poezi që ia kishte dhënë dikush dhe që ai donte të shihte dritën e botimit.
NjĂ« prej intelektualĂ«ve mĂ« tĂ« shkĂ«lqyer qĂ« pati ShqipĂ«ria nĂ« vitet â30, Mirash Ivanaj, u burgos pĂ«r 7 vjet, edhe pse nuk kishte kryer kurrĂ« njĂ« shkelje ligji, ndĂ«rkohĂ« qĂ« po u afrohej tĂ« 60-ave. MegjithatĂ« nuk u pĂ«rkul deri sa ndĂ«rroi jetĂ«, pak ditĂ« para se tĂ« lirohej, mĂ« 22 shator 1953. Historia e jetĂ«s së njĂ« personaliteti tĂ« rrallĂ«âŠ
Nga: Arta Ăano
PoshtĂ« nĂ«nkresĂ«s, nĂ« spitalin e burgut, Mirash Ivanaj mbante njĂ« poezi qĂ« ia kishte dhĂ«nĂ« dikush dhe qĂ« ai donte tĂ« shihte dritĂ«n e botimit. Porositi Agron Ăarçanin, tĂ« dĂ«nuarin me tĂ« cilin ndante dhomĂ«n, qĂ«, nĂ« do mundej, ta nxirrte qĂ« andej dhe ta botonte. NĂ« titull kishte pĂ«rshĂ«ndetjen âLamtumirĂ« o botĂ«! LamtumirĂ« o jetĂ«!â dhe nĂ« mbyllje, kishte pyetjen qĂ« mundonte shumĂ« shqiptarĂ« prej rreth 9 vitesh tanimĂ«: âO Zot qysh i duron kĂ«to batĂ«rdi qĂ« bĂ«jnĂ« veprat e krijuara nga ti? Kush sundon, mĂ« thuaj: kĂ«ta apo ti?!â
Mirash Ivanaj minutat e fundit të jetës ia kushtoi bisedës për atë poezi dhe pastaj dha frymë. Kishte ardhur pak ditë më parë në spitalin e burgut. Lazër Radi, shoku i qelisë dhe i dhomës së punës së përkthimeve në Burgun e Ri të Tiranës, dëshmon që muajt e fundit shëndeti i Mirashit sa vinte e keqësohej: ai kishte dhimbje të vazhdueshme dhe thuajse nuk hante më asgjë.
Megjithatë, nuk ankohej kurrë dhe punën nuk e ndërpriste. Ishte e pamundur ta shkëpusje Mirash Ivanajn nga puna, kjo do të ndodhte vetëm kur shpirti të shkëputej nga trupi i tij. Kur ky çast u afrua dhe gjendja u rëndua shumë, Mirashin e morën me autoambulancë për ta çuar në spital.
Burrin shtatlartĂ«, tĂ« ligur e tretur, e pa tĂ« hynte nĂ« dhomĂ«n e spitalit tĂ« burgut, pak minuta mĂ« vonĂ«, Agron Ăarçani. OficerĂ«t porositĂ«n mjekĂ«t tĂ« bĂ«nin çmos pĂ«r ta shĂ«ruar sepse kishin shumĂ« nevojĂ« pĂ«r tĂ«. Fakti qĂ« ish-ministri i Arsimit u la tĂ« tretej nĂ« qeli ndĂ«rkohĂ« qĂ« gjendja e tij e rĂ«nduar shĂ«ndetĂ«sore ishte shumĂ« e dukshme, tĂ« bĂ«n tĂ« mendosh qĂ« Ndue GĂ«ziqi, i dĂ«nuari tjetĂ«r i asaj dhome spitali, kishte tĂ« drejtĂ« kur mendonte qĂ« âkĂ«to urdhĂ«ra jepeshin pĂ«r ta pĂ«rdorur spitalin si dĂ«shmitar se qeveria ka bĂ«rĂ« çmos pĂ«r ta shpĂ«tuar, por nuk qe e mundurâ.
Dhe, siç i thoshin edhe infermierët që Agroni i pyeste vazhdimisht, ndërhyrja në atë fazë ishte e pamundur. Mirash Ivanaj kishte ngatërrim zorësh, por gjendja e dobësisë në të cilën ndodhej nuk e lejonte ndërhyrjen. I jepeshin ilaçe dhe serume, i bëheshin kontrolle të vazhdueshme dhe në konsulta vinin edhe mjekë që të dënuarit e tjerë nuk i kishin parë kurrë. Megjithatë gjendja sa vinte e rëndohej, derisa më 22 shtator 1953, Mirash Ivanaj u nda nga jeta. Mbesës dhe gruas së vëllait do u mbërrinte letra e fundit nga burgu i Tiranës, ku shoku i afërt i Mirashit, Demir Vila, u jepte lajmin e hidhur.
Mirashi kishte lindur në Podgoricë, të Malit të Zi, në vitin 1981, në një familje patriote shqiptare. Marrëdhënien më të ngushtë familjare, e kishte me vëllanë, Martinin, me të cilin ishin më shumë sesa vëllezër.
Ata, megjithĂ«se tĂ« dy tĂ« zotĂ«, tĂ« kualifikuar e tĂ« suksesshĂ«m: Martini u bĂ« kryetar i GjykatĂ«s sĂ« Kasacionit nĂ« ShqipĂ«ri, ndĂ«rsa Mirashi ministĂ«r Arsimi, pra pa ndonjĂ« interes tĂ« ngushtĂ« qĂ« tâi bĂ«nte tĂ« varur nga njĂ«ri-tjetri. Nuk u ndanĂ« kurrĂ«, sepse i bashkonin fijet shpirtĂ«rore qĂ« pozitat shoqĂ«rore nuk ua tjetĂ«rsuan. Studiuan bashkĂ« nĂ« Serbi e mĂ« pas nĂ« RomĂ«, ku tĂ« dy u doktoruan nĂ« DrejtĂ«si, ndĂ«rkohĂ« qĂ« Mirashi mori njĂ« doktoraturĂ« edhe nĂ« LetĂ«rsi.
Pas kthimit nĂ« ShqipĂ«ri, Mirashi u vendos nĂ« ShkodĂ«r, ku bashkĂ« me kushĂ«ririn e tij, NikollĂ« Ivanaj, themeloi gazetĂ«n âRepublikaâ. Nga viti 1925-1930 ishte drejtor i Gjimnazit tĂ« Shtetit nĂ« qytetin verior. MĂ« pas nisi punĂ« nĂ« gjimnazin e TiranĂ«s, ku sĂ«rish njohuritĂ« e tij tĂ« gjĂ«ra, aftĂ«sitĂ« e mĂ«simdhĂ«nies dhe pĂ«rkushtimi vetĂ«mohues qĂ« tĂ« gjithĂ« nxĂ«nĂ«sit tĂ« pĂ«rvetĂ«sonin nĂ« maksimum dijet, e bĂ«nĂ« njĂ« emĂ«r tĂ« njohur, ndaj nĂ« vitin 1933, kur Pandeli Evangjeli formoi qeverinĂ« e re, pĂ«r ministĂ«r Arsimi u propozua Mirash Ivanaj.
Ministri i ri mori pĂ«rsipĂ«r tĂ« reformonte me rrĂ«njĂ« sistemin arsimor nĂ« ShqipĂ«ri. NĂ« atĂ« kohĂ« funksiononin shumĂ« shkolla private: tĂ« huaja dhe fetare, nĂ« ndonjĂ« prej tĂ« cilave nxĂ«nĂ«sit ushqeheshin me frymĂ« antishqiptare. Nuk ishte e lehtĂ« tâi mbyllje kĂ«to shkolla tĂ« kontrolluara nga fqinjĂ«t me shumĂ« ndikim nĂ« ShqipĂ«ri, por Mirashi e mori pĂ«rsipĂ«r dhe e realizoi duke synuar themelimin e shkollĂ«s sĂ« njĂ«suar kombĂ«tare dhe laike.
Reforma mori emrin e ministrit, ndërsa ministri fitoi mbështetës e kundërshtarë bashkë. Më të fuqishmit ishin përfaqësuesit e klerit dhe të shteteve fqinje. Ndikimi i tyre, pas ca kohësh, bëri që mbreti dhe qeveria të kërkonte lëshime, por Mirash Ivanaj nuk mund të shkelte mbi parimet e tij. Nëse reforma e tij kundërshtohej, atëherë ai nuk mund të vazhdonte të ishte më ministër. E kishte pranuar atë post me kushtin që të mos i ndërhynin në punën e tij dhe kur kjo ndodhi ai u dorëhoq.
Pas ca kohësh, doktori në shkencën e drejtësisë, u emërua anëtar i Këshillit të Lartë të Shtetit që hartonte projektligje për aparatin shtetëror dhe shqyrtonte aktet e ministrive para se ato të kalonin për miratim në Parlament. Pjesë e atij institucioni ishte dhe i vëllai, Martini, me të cilin kishin ndërtuar një shtëpi në Tiranë të Re duke vazhduar të ishin të pandarë. Në janar të 1937-ës, Mirash Ivanaj u caktua kryetar i Këshillit të Shtetit duke qenë njëkohësisht edhe këshilltar i mbretit.
Gjithçka u pĂ«rmbys nĂ« prill tĂ« 1939-Ă«s. Pasi e panĂ« qĂ« pĂ«rpjekja pĂ«r tĂ« organizuar njĂ« rezistencĂ« ndaj pushtuesve nuk dha fryt, vĂ«llezĂ«rit u larguan nga Tirana, si shumĂ« nĂ«punĂ«s tĂ« mbretĂ«risĂ«. Vajza dhe bashkĂ«shortja italiane e Martinit, pas pak kohĂ«sh, gjithashtu u larguan pĂ«r nĂ« Itali, duke marrĂ« me vete edhe njĂ« flamur shqiptar qĂ« sot shpĂ«rfaqet mes objekteve tĂ« tjera nĂ« muret e Fondacionit âMartin dhe Mirash Ivanajâ, tĂ« themeluar nga mbesa e Mirashit, Drita Ivanaj. Filli i vetĂ«m qĂ« do i bashkonte dy copat e ndara tĂ« familjes ishin letrat.
Në vitin 1940, Martini ndërroi jetë në Stamboll duke i dhënë Mirashit, goditjen më të rëndë të jetës, ku kishte provuar humbje të tjera familjare, por edhe humbjen e së dashurës italiane, së cilës i qëndroi përjetësisht besnik.
Në 1945-ën, pas një ftese të mikut të tij Gjergj Kokoshi, ministrit të Arsimit në qeverinë e re komuniste, ai u kthye në Tiranë, pa pranuar megjithatë asnjë post dhe as kandidaturën për deputet me argumentin që nuk i takonte përderisa nuk kishte marrë pjesë në luftë. Kërkoi vetëm një vend si mësues dhe iu përkushtua mësimdhënies, ndërkohë që banonte në një dhomë të shtëpisë së tij, ku e gjithë pjesa tjetër ishte zaptuar dhe biblioteka mijëravëllimëshe ishte zhdukur.
Korrespondenca me mbesĂ«n dhe kunatĂ«n vazhdonte rregullisht, derisa nĂ« vitin 1947, filli qĂ« i bashkonte u kĂ«put. âPĂ«r tetĂ«-nĂ«ntĂ« muaj nuk patĂ«m asnjĂ« komunikim. Nuk e dinim çfarĂ« kishte ndodhur. U interesuam edhe pranĂ« organizatĂ«s sĂ« Kryqit tĂ« Kuq tĂ« ZvicrĂ«s, por pĂ«rsĂ«ri asnjĂ« informacionâ, thotĂ« Drita Ivanaj pĂ«r kujto.al. ShqetĂ«simi i ndĂ«rprerjes sĂ« komunikimit do tĂ« pĂ«rfundonte me mbĂ«rritjen e letrĂ«s sĂ« parĂ« nga Mirashi, e cila do tĂ« ngjallte njĂ« shqetĂ«sim tjetĂ«r: Ai shkruante nga burgu.
Kur erdhi në Shqipëri, Mirashi u prit me dashamirësi të shtirë edhe nga Enver Hoxha, i cili e dinte mirë që Ivanaj, kur ishte ministër, i kishte ndërprerë bursën e studimeve në Francë. Për disa, kjo ishte arsyeja e arrestimit, por nuk mund të thuash me siguri që ishte e vetmja.
Mirash Ivanaj ishte arsimuar në Perëndim, kishte kontakte me të huaj dhe mbi të gjitha kishte një personalitet të papërkulur që nuk i pranonte kërkesat e qeverisë së re, si puna vullnetare e detyruar apo kurset e marksizmit ku banka e tij ishte gjithmonë bosh. Ai kishte profilin e një elementi me ndikim të keq, ndaj duhej izoluar.
U arrestua në maj të vitit 1947, një vit e gjysmë që nga dita kur ishte rikthyer në Shqipëri. Pas rreth një viti paraburgim, doli para gjyqit të Garnizonit të Tiranës, ku prokurori Petrit Hakani rreshtoi akuzat, që u morën për bazë nga gjykata në vendimin e saj më 7 prill 1948:
ĂshtĂ« munduar pĂ«r tĂ« formuar komitetin pĂ«r tĂ« punuar nĂ« favor tĂ« anglo-amerikanĂ«veâŠMbas çlirimit tĂ« ShqipĂ«risĂ«, i pandehuri kthehet nĂ« ShqipĂ«ri dhe simbas udhĂ«zimeve tĂ« marra nga reaksioni anglo-amerikan vepron kundra pushtetit popullor duke u lidhur dhe bashkĂ«punuar me Gjergj Kokoshin, Ali Bakiun, etj.
ĂshtĂ« vĂ«nĂ« nĂ« dijeni mbi ekzistencĂ«n e organizatĂ«s sĂ« deputetĂ«ve tradhtarĂ«, ka propoganduar kudo e ka axhituar kudo kundra pushtetit popullorââŠPavarĂ«sisht që Mirash Ivanaj nuk i pranoi akuzat, vendimi i gjykatĂ«s, i cili, pas ankesĂ«s sĂ« Ivanajt, mbeti nĂ« fuqi edhe nga Gjykata e lartĂ« ishte: 7 vjet heqje lirie, punĂ« e detyruar, konfiskim i pasurisĂ« sĂ« luajtshme dhe tĂ« paluajtshme dhe humbja e tĂ« drejtave civile dhe zgjedhore pĂ«r 5 vjet. NjĂ« vendim i pakuptueshĂ«m pĂ«r kĂ«do, por veçanĂ«risht pĂ«r Mirashin, tĂ« cilit, nĂ« çdo funksion qĂ« kish pasur, ishte e vĂ«shtirĂ« tâi kĂ«rkoje edhe ânderinâ mĂ« tĂ« vogĂ«l sepse ai nuk pranonte kurrĂ« tĂ« shmangej nga ligji dhe rregullat, qoftĂ« edhe nĂ« njĂ« pikĂ« tĂ« padukshme apo tĂ« parĂ«ndĂ«sishme.
-A e more vesh mor ti?-iu drejtua prokurori pasi u mor vendimi.
-Jo mor zotni, çâka me marr vesh?
-Po pĂ«r çâka jam dĂ«nue mor zotni?
-Për agjitacion e propagandë kundër pushtetit popullor.
-Po unĂ« sa kam ardhĂ« prej Turqie, sâkam folĂ« me njeri, pĂ«rveç punĂ«s mĂ«simore.
-Po me atë mendim ke ardhur që të bësh propagandë.
-Po pse a ka ligjë në botë zotni, që të dënojë mendimin?
Ky besim te e drejta që nis e duket naiv në mjedisin ku drejtësia kishte marrë rrokopujën dhe ky vetëkontroll mbinjerëzor e shoqëroi Mirashin edhe gjatë viteve të burgut, kur gëlltiste në heshtje fyerjet e kapterëve injorantë dhe vazhdonte i palodhur punën që i ishte caktuar në mesagjeri.
Gjithashtu nĂ« burg e vizitonte njĂ« grua e vjetĂ«r, Novka, shĂ«rbyesja e familjes, sĂ« cilĂ«s Mirashi i jepte çdo herĂ« njĂ« autorizim pĂ«r tĂ« tĂ«rhequr tĂ« holla nga fondi i tĂ« ardhurave tĂ« fituara nga pĂ«rkthimet. Kur Mirash Ivanaj ndĂ«rroi jetĂ«, trupi i tij u pĂ«rdor pĂ«r praktikat mĂ«simore tĂ« fakultetit tĂ« MjekĂ«sisĂ«, por Novka besnike me kĂ«mbĂ«ngulje arriti qĂ« njĂ« ditĂ« ta tĂ«rhiqte e tâi jepte njĂ« vend prehjeje nĂ« varrezat e SharrĂ«s.
Kur komunizmi ra dhe urat e komunikimit u rivendosën, miku i Mirash Ivanajt, Lazër Radi, zbuloi rastësisht varrin e ish-ministrit dhe lajmëroi të mbesën, Drita për vendndodhjen. Kur erdhi në Shqipëri, ajo u kujdes që të silleshin edhe eshtrat e babait të saj dhe të dy vëllezërit prehen në të njëtin memorial, bashkë, siç qenë dhe në jetë.
Emrin e të dyve mban edhe fondacioni me degë në New York dhe Tiranë, që ka themeluar Drita Ivanaj, i cili, ndër të tjera, synon të nxisë interesin publik për kulturën dhe arsimin shqiptar dhe të bëjë të njohur historinë e këtij vendi, e cila ka ende shumë për të treguar. Pjesë e kësaj historie është edhe periudha e diktaturës, e cila mbuloi me hije shumë personalitete, nga vlerat dhe veprimtaria e të cilëve e tashmja dhe e ardhmja e vendit mund të përfitojë jo pak. Një prej tyre është pa mëdyshje, Mirash Ivanaj./kujto.al
* Ky shkrim Ă«shtĂ« mbĂ«shtetur nĂ« librat âMinistri i hekurt Mirash Ivanajâ nga LazĂ«r Radi, DurrĂ«s 2018 dhe âMirash Ivanaj Personalitet i shquar i universit shqiptarâ nga Iljaz Gogaj, TiranĂ« 2004./e.t