Donald Barthelme (1931 – 1989), shkrimtar amerikan, i njohur për stilin postmodern të fiksionit të shkurtër

REBEKA

Nga Donald Barthelme

Rebeka Lizard po mundohej të ndryshonte mbiemrin e saj të shëmtuar, reptilor, plotësisht të papranueshëm. 

“Lizard,” tha gjykatësi. “Lizard, Lizard, Lizard, Lizard. Nuk ka asgjë të keqe me të nëse e thua mjaftueshëm herë. Nuk mund të bësh rrëmujë kalendarin e gjykatës për irritime të tilla bajate. Edhe ashtu këtyre kohëve shumë njerëz kanë ardhur këtu që ta ndryshojnë mbiemrin. Ndryshimi i mbiemrit është në kundërshti me interesat më të larta të kompanisë telefonike, kompanisë elektrike dhe qeverisë së Shteteve të Bashkuara. Mocioni mohohet.”

Lizard në lot.

Lizard u largua nga gjykata. Një krizantemë Kleenexi e mbante nën hundë.

“Zonjë e pavendosur,” i tha një burrë, “a mos je ti mësuese?”

Sigurisht se është mësuese, mor idiot.  A nuk e sheh se gruaja e shkretë është kaq e trishtuar? Pse s’e lë të qetë?

“A mos je lezbike? Për këtë arsye nuk je martuar kurrë?”

O Krisht, po de, lezbike është, siç e the ti. Pse nuk e mbyll sqepin tash?

Rebeka shkoi te dermatologu i mallkuar (një dermatolog i ri i mallkuar), por ai ia tha po ato gjëra që ia kishin thënë të tjerët.

“Gjelbëroshe,” tha ai, “gjelbërsi e lehtë, anomali gjenetike, s’ka ç’të bëjë njeriu këtu, kam frikë, Mrs. Lizard.”

“Miss Lizard.”

“Nuk kemi çfarë të bëjmë, Miss Lizard.”

“Faleminderit, doktor. A mund të të jap ndonjë gjë të vogël për shqetësimin tënd?”

“Pesëdhjetë dollarë.”

Kur Rebeka u kthye në shtëpi, rritja retroaktive e qirasë po e priste aty, kutullaç në kutinë e saj të postës si bebëza gati të pëlcasë. 

Duhet të marrë edhe ca Kleenexa. Ose një Ph.D. S’ka mënyrë tjetër.

Mendoi ta rraste kokën në oxhak. Por ishte furrë elektrike. 

E dashura e Rebekës, Hilda, u kthye vonë.

“Si shkoi?” pyeti Hilda, duke iu referuar ditës.

“Për ibret.”

“Hmm,” bëri Hilda dhe qetësisht përgatiti pije të forta alkoolike për të dyja. 

Hilda është grua me një pamje shumë të bukur. Edhe Rebeka. E duan njëra-tjetrën – një çështje pabesueshmërisht e brishtë dhe e rrezikshme, siç e dimë. Hilda ka flokë të gjata të verdha dhe ndoshta është për një fije më e bukur. Natyrisht Rebeka ka një figurë klasike dhe seksuale që nxit një adhurim të madh te kushdo që e sheh. 

“Je vonë,” tha Rebeka. “Ku ishe?”

“U ndala për një pije me Stefaninë.”

“Pse të pish me Stefaninë?”

“Ajo kaloi kah zyra ime dhe më tha hajt të pimë nga një.”

“Ku shkuat?”

“Te Barclay.”

“Si është Stefania?”

“Mirë është.”

“Pse u desh të pije me Stefaninë?”

“Më pihej një gotë.”

“Stefania nuk e ka një gjelbërsi të lehtë, a nuk është kështu? Stefania e trëndafiltë e lezetshme”.

Hilda u ngrit dhe vuri një album të mrekullueshëm C. & W. në gramafon. Ishte ‘Farewall to the Ryman’, nga David Rogers, Atlantic SD 7283. Përmbante këngë të parapëlqyera si ‘Blue Moon of Kentucky’, ‘Great Speckled Bird’, ‘I’m Movin’ On’ dhe ‘Walking the Floor over You.’ Një pjesë e mirë e personalit të Nashvillit paraqitej në këtë regjistrim.

“E trëndafilta nuk është gjithçka,” tha Hilda. “Dhe Stefania është paksa e mërzitshme. Ti e di këtë.”

“Jo aq e mërzitshme sa të mos dalësh për një pije me të.”

“Nuk jam e interesuar për Stefaninë.”

“Derisa po largohesha nga gjykata,” tha Rebeka, “një burrë ma zbërtheu zinxhirin.”

David Rogers po këndonte ‘Oh please release me, let me go.’

“Çfarë kishe veshur?”

“Këtë që e kam tash.”

“Paska pasur shije të mirë,” tha Hilda, “për një njeri të shpifur si ai.” E përqafoi fort Rebekën, në divan. “Të dua,” i tha.

“Mbërtheje atë,” the Rebeka qartë dhe e shtyu Hildën tutje. “Hajt shko rro me Stefani Saserin.”

“Nuk më intereson Stefani Saseri,” tha Hilda për herë të dytë.

Shumë shpesh ne ‘shtyjmë tutje’ një gjë që duam ta rrëmbejmë, si një dashnor. Ky është një mekanizëm i rëndomtë, megjithëse i dhimbshëm, psikologjik, që ka të bëjë (me mendjen time) me faktin se ajo që është e pranishme nuk është e pranishme ‘pastërsisht’, se ka një hilet fare të vockël ose një vend të zymtë diku aty. Sidoqoftë, gjërat e këqija mund të ndodhin. 

“Rebeka,” tha Hilda, “vërtet nuk më pëlqen gjelbrësia jote e lehtë.” 

Termi ‘lizard’ (hardhucë) po ashtu përfshin gekotë, higuanat, kameleonët, kokëzogëzat dhe hardhucën monitor. Rendin e tyre e përbëjnë njëzet familje ekzistuese, sipas Larousse Encyclopedia of Animal Life dhe të tjerat janë të njohura vetëm nga fosilet e tyre. Ka rreth dy mijë e pesëqind lloje dhe janë në gjendje të ecin, vrapojnë, ngjiten, kacavirren dhe gërmojnë. Shumica kanë emra intersantë, si hardhuca mjekroshe, hardhuca me qafore, hardhuca që i përplas këmbët, hardhuca me kreshtë, hardhuca me bishtin unazë dhe hardhuca e murit. 

“Nuk ia kam vënë mendjen kësaj gjëje me vite, ngase të dua, por përnjëmend nuk më pëlqen gjithaq,” tha Hilda. “Është e lehtë…”

“E dija,” tha Rebeka.

Rebeka shkoi në dhomën e gjumit. Televizori me ngjyra ishte i ndezur, kush e di pse. Në një shkëlqim gjelbërosh, po jepej një film i quajtur Green Hell.

Jam e sëmurë, jam e sëmurë.

Do të bëhem bujk.

Dashuria jonë, dashuria jonë seksuale, dashuria jonë e rëndomtë!

Hilda hyri në dhomën e gjumti dhe tha, “Darka është gati.”

“Çfarë ka?”

“Mish derri me lakër të kuqe.”

“Jam e dehur,” tha Rebeka.

Shumë nga njerëzit tanë janë të dehur në kohën kur duhet të jenë esëll – në kohën e darkës për shembull. Dehja të bën të harrosh ku e ke lënë orën e dorës, çelësat, apo kutinë e parave dhe në njëfarë shkalle tkurr ndjeshmërinë ndaj nevojave, dëshirave dhe shëndetit të të tjerëve. Shkaqet i përdorimit të tepruar të alkoolit nuk janë të qarta si përfundim. Psikiatrët ndiejnë se në përgjithësi alkoolizmi është një problem serioz, por i trajtueshëm, në disa raste. A.A. thuhet të jetë njëkohësisht efektive dhe popullore. Në thelb, e gjitha është çështje e fuqisë së vullnetit.

“Ngrihu,” tha Hilda. “Më vjen keq për ato që i thashë.”

“E the të vërtetën,” tha Rebeka.

“Po, ishte e vërteta,” e pranoi Hilda.

“Nuk ma ke thënë të vërtetën në fillim. Në fillim më ke thënë se ishte e bukur.”

“Po ta thosha të vërtetën, në fillim. Mendoja se ishte e bukur. Atëkohë.”

Kjo ‘atëkohë’, fjala e fundit e serisë së tri fjalive të shkurtra të Hildës është njëra prej fjalëve që nxisin dhimbje më së shumti në fjalorin njerëzor, kur përdoret në atë kuptim. Kohë e shkuar! Dhe gjendjet e mëparshme që zhduken bashkë me të! Sa dhimbje njerëzore është të matesh? Por mbajeni në mend se Hilda, po ashtu… është korrekte të ndieni për Rebekën në këtë gjendje, por, lexues, as gjendja e Hildës nuk mund të konsiderohet për t’u pasur zili, se e vërteta, siç e dinte Bergsoni, është arrë e fortë, qoftë kur je duke e vërtitur, qoftë kur je duke e kapur. 

“Çka mbetet tash?” pyeti Rebeka ftohtësisht.

“Mund të të dua, pavarësisht…”

A dua të jem e dashur, pavarësisht? A dua? A do ndonjëri? A nuk jemi të gjithë ne, në njëfarë shkalle? A nuk ka pjesë të rëndësishme te të gjithë ne që do të mund, le të themi kështu, shiheshin si të kaluara? 

Unë e bëj njërin sy qorr për këtë aspekt tëndin dhe ti e bën njërin sy qorr për këtë aspekt timin dhe me këta sy qorr sy në sy, që të përdorim shprehjen e viteve të hershme 1960, ne i vazhdojmë jetët tona të kollarisura dhe kundërmuese. 

Natyrisht kjo gjë po ashtu quhet ‘të bësh më të mirën’, çka unë prore e kam konsideruar më shumë si një ide të qulltë të idealit amerikan. Por kritika ime ndaj kësaj ideje mund të testohet kundër atyre të të tjerëve – presidentit të ndjerë McKinley, për shembull, i cili pohonte se të mbash një qëndrim të mirë, sado që jo domosdoshmërisht pozitiv, është shtegu më i vlefshëm që duhet ndjekur. 

Hilda i puqi duart e saj mbi kokën e Rebekës.

“Do të bjerë borë,” tha ajo. “Së shpejti do të jetë kohë me borë. Atëherë do të jemi bashkë si në kohërat e tjera me borë. Duke pirë përreth zjarrit. E vërteta është një derë e mbyllur ku ne trokasim dhe të cilën e mbyllim me çelës herë pas here dhe pastaj e përdorim prapë. Nesër do të më lëndosh ti mua dhe unë dë të të njoftoj se e bëre dhe kështu me radhë, pafundësisht. Ta hajë dreqi. Hajde, mike viridiane, eja darko me mua.”

U ulën bashkë. Mishi i derrit me lakër të kuqe avullonte para tyre. Folën qetësisht rreth administratës McKinley, që po rishikohej nga historianët revizionistë. Rrëfimi mori fund. Ishte shkruar për shumë arsye. Nëntë sosh janë sekrete. E dhjeta është se kurrë s’duhet të reshtim së marri parasysh dashurinë njerëzore. E cila mbetet e lemerishme dhe e artë si gjithmonë, s’ka rëndësi se çfarë trumpetash bien në faqen e nxehtë të timpanit. 

/Marrë nga Donald Barthelme, “Collected Stories”, Library of America, 2021/ KultPlus.com

Poezi nga Teodor Keko

Po fryn një erë e ngrohtë nga jugu,
në park, ngadalë përkulen pemët,
si krahë të dridhshëm të dashuruarish
në përqafim ndërthuren degët.

Dhe mua më kujtohesh ti,
e ngrohtë, e bukur si kjo erë,
me krahët lidhur pas trupit tim
për puthje etur dhe pamje mjerë.

Çfarë mrekullie do ish të vije
në sup symbyllur të rrije pranë,
dhe puthja jote, si dorë artisti
ta kthente gjoksin tim në kitarë.

Por ti, s’vjen më! Mjerisht s’vjen!
Veç motin ngroh e dërgon erë,
që unë të qaj me një lot
që unë të përqafoj një pemë.

Omar Kajami, një nga figurat më të ndritura të Lindjes së Mesme mesjetare, u lind në vitin 1048 në Nishapur të Persisë, një qytet që në atë kohë përfaqësonte një qendër të madhe të dijes, kulturës dhe filozofisë

I pajisur me një mendje jashtëzakonisht të mprehtë, ai nuk kufizohej vetëm në një fushë: ishte poet, filozof, matematicien, astronom dhe mendimtar i lirë. Trashëgimia e tij përfshin jo vetëm poezinë e përjetshme, por edhe kontribute madhore në shkencat ekzakte dhe mendimin logjik. Në botën perëndimore, Kajami njihet më së shumti për rubairat e tij katrena të fuqishme që në përkthimin brilant të Edward FitzGerald-it u bënë një sensacion në shekullin XIX. Por përtej vargjeve të ëmbla për verën, dashurinë dhe kotësinë e jetës, fshihet një shpirt që luftonte me pyetjet më thelbësore të ekzistencës. Kush jemi? Përse vuajmë? Çfarë është Zoti dhe a ka vërtet një drejtësi hyjnore?

Në shumë prej poezive të tij, Kajami ngrihet kundër dogmës, hipokrizisë fetare dhe formalizmit boshe. Ai preferon verën ndaj predikimit, momentin ndaj premtimeve të botës tjetër, buzëqeshjen ndaj frikës. “Pi verë, sepse bota nuk ka kuptim dhe ndoshta as një fund”, thotë një nga vargjet e tij më të njohura. Ai nuk është një hedonist sipërfaqësor, por një filozof që i njeh kufijtë e mendjes njerëzore dhe zgjedh ta sfidojë absurdin me gëzim të qetë.
Ndryshe nga poetët sufistë, ai nuk përpiqet të mistifikojë jetën. Në vend të ekstazës shpirtërore, ai kërkon paqe në kuptimin e kotësisë. Në vend të përuljes, ai ofron reflektim të kthjellët. Në vend të bindjes, ai mbjell dyshim. Dhe pikërisht për këtë arsye, poezia e tij nuk vjetrohet, nuk ngurtësohet në muze, por mbetet një pasqyrë e përhershme e mendimit kritik dhe ndjeshmërisë njerëzore. Matematika dhe astronomia nuk mbetën jashtë këtij shpirti kërkues. Kajami ndihmoi në reformimin e kalendarit persian, që në disa aspekte është më i saktë se ai gregorian. Punoi mbi ekuacionet algjebrike dhe kontribuoi në teoritë e konikeve risi të asaj kohe. Por, megjithëse shkenca i dha emër dhe respekt në kohën e tij, ishin vargjet që e bënë të pavdekshëm. Në mënyrë ironike, ai është një nga ato figura që gjenerata të tëra e kujtojnë jo për kontributet shkencore, por për katrenat që e mbijetuan kohën si himne të një filozofie të thellë, lirike dhe herë-herë melankolike.

Kritikët islamikë e panë shpesh si skeptik, madje si heretik. Por për lexuesit e lirë, Kajami mbetet një poet i përjetësisë. Ai nuk kërkon të bindë askënd, nuk predikon. Ai pyet, mediton dhe me një gotë verë në dorë e një shikim drejt yjeve, na fton të ndalemi për një çast dhe të mendojmë: a mos ndoshta jeta është pikërisht kjo një çast i shkurtër, i çmuar, që duhet jetuar me vetëdije e gëzim? Vargjet e tij përkthehen ende sot në qindra gjuhë. Ato lexohen në kafenetë e Teheranit, në universitetet e Londrës, në dhomat e vogla të leximit në Tokio. Fjalët e tij i tejkalojnë kufijtë fetarë, kulturorë dhe gjuhësorë, duke ofruar një humanizëm të pashoq, të natyrshëm dhe të thellë. Ai nuk kërkonte të shpëtonte botën, as të shpjegonte gjithësinë thjesht të përballonte absurditetin me një buzëqeshje të butë dhe një varg të mprehtë. Sot, portreti i tij qëndron në monedhat iraniane, ndërsa poezia e tij vazhdon të ripërkufizojë mënyrën se si e shohim jetën, kohën dhe vetveten. Nga shkretëtirat e Persisë e deri në raftet e bibliotekave moderne, Omar Kajami mbetet një udhërrëfyes i çuditshëm por i vërtetë: i heshtur, por i paepur në kërkimin për kuptim. Në një botë që kërkon gjithmonë përgjigje të shpejta, ai na kujton forcën që ka pyetja, dyshimi dhe një gotë e thjeshtë verë./panorama/

Kur Ernest Hemingway ka qenë në moshë të re, ka vënë një bast me shoqërinë e kolegët shkrimtarë, ku ka deklaruar se si ai mundet të shkruaj tregim me gjashtë fjalë, shkruan KultPlus.

“Në shitje, Këpucë për bebe, t’pambathura”, është tërësia e asaj që është përshkruar si një roman me gjashtë fjalë, duke e bërë atë një shembull ekstrem të asaj që quhet fantazi e shpejtë ose imagjinatë papritur.

 Ernest Hemingway ka qenë një novelist amerikan, që ka shkruar storie të shkurtra. Hemingway njihet si një nga figurat më të shquara të viteve 1920 dhe 1950, ndërsa në vitin 1954 fitoi Çmimin Nobel për Letërsi. Ai ka publikuar shtatë romane, në mesin e tyre edhe romanin “Plaku dhe Deti”.
I konsideruar nga shumëkush si strehë e brezit të humbur, Hemingway vazhdon të mbetet shkrimtari më i shquar amerikan. Proza e tij e gjallë shquhet për nga thjeshtësia mahnitëse, dialogu i thjeshtë plotë jetë. Personazhet kryesore të Hemingway janë gjithnjë luftëtarë të paepur, me dinjitet krenar, toreador, përballë gjendjes së nderë që po përjetonte padrejtësisht brezi i humbur, brez në kurrizin e të cilit rëndoi më së shumti Lufta e Parë Botërore./ KultPlus.com

Flonja Haxhaj

Sot, në ambientet e Barabar Centre, u bë promovimi i librit “Meet the Balkans – An illustration guide to social life”, i autores Lida Berisha, një libër ky që vjen si një satirë e lehtë e karakteristikave të ballkanasve, duke përfshirë pikëvështrime të ndryshme të jetesës së tyre, shkruan KultPlus.

Botuar nga Shtëpia Botuese “Rea”, “Meet the Balkans” është një libër ilustrativ që, me stilin minimalist të Berishës, sjell një kolazh të zakoneve, sjelljeve dhe momenteve të zakonshme ballkanike – ato që shpeshherë janë njëkohësisht qesharake dhe prekëse. Me humor të hollë dhe vëzhgime të mprehta, autorja na fton të reflektojmë mbi vetveten dhe mbi atë çka na bën “ballkanas”.

Në një mbrëmje që kishte mbledhur shumë dashamirë të librit por edhe të tërhequr nga tematika e librit, ky promovim filloi me një video ilustruese që tregonte procesin e krijimit të librit por edhe në përgjithësi atë çka ky libër trajton.

Në këtë promovim, e para, fjalën e mori Rozafa Bashota nga Shtëpia Botuese ‘Rea’, e cila përveç që foli për librin, rrëfeu edhe përvojën me vetë autoren e tij.

“‘Meet the Balkans’ një libër që flet për ne, qesh me ne dhe na kujton se pse Ballkani është kaq unik. Me Lidën ka qenë kënaqësi bashkëpunimi prej ditës së parë, e ka një mënyrë shumë unike se si e sheh botën dhe këtë e ndjen në çdo faqe të librit të saj. Ajo vjen me ide të guximshme dhe me një përkushtim të rrallë ndaj detajeve, edhe artistike edhe njerëzore. Ky libër është krejtësisht Lida, i sinqertë, i veçantë në mënyrën më të mirë të mundhsme dhe shumë ballkanik”, u shpreh Bashota në fjalimin e saj.

Më pas, fjalën e mori shkrimtari, poeti dhe profesori universitar, Sali Bashota, i cili u shpreh se autorja Lida Berisha, ka arritur me një mjeshtëri të paraqesë kulturën e Ballkanit, duke kombinuar me ilustrime e fotografi.

“Gjatë leximit të këtij libri, unë mendoj se është një libër i veçantë, i botuar në Kosovë, edhe për nga tematika edhe për nga ana vizuale, mënyra e kombinimit të ideve, të motiveve, temave, subjekteve të ndryshme, që natyrisht kanë secila në vete nga një porosi. Lida ka arritur me një mjeshtëri stili, gjuhe e figuracioni të paraqesë pjesën kreative të jetës sociale në përgjithësi në Ballkan, duke përfshirë doke, zakone dhe adete, por edhe duke sjellë një imazh ku kombinohet fjala, tingulli dhe fotografia, ilustrimi. Nga ana letrare, është ajo ndjeshmëria e vetë autorit me fenomenet estetike me fenomenet sociale dhe jetësore, e që është një karakteristikë e veçantë të cilën Lida e posedon jo vetëm një pikëvështrim nga sociale e psikologjike por natyrisht unë e kam parë se ka ambicie edhe në stilin letrar, që i përket letërsisë”, u theksoi Bashota, teksa më tutje sugjeroi që ky libër të lexohet nga të gjitha gjeneratat.

I pranishëm në këtë promovim ishte edhe sociologu dhe poeti Agon Rexhepi. Ai theksoi se autorja ka arritur të shkruajë një libër me të cilin vë theksin tek të metat e Ballkanit, mirëpo në një formë në të cilën askush nuk ndjehet i ofenduar.

“Mendoj që identiteti ballkanik është goxha kompleks, është një lloj simbioze në mes të ndjenjës së patriotizmit që ndonjëherë kalon në nacionalizëm dhe në një lloj ndjenje të inferioritetit, një ndjenjë që ti aq sa e do vendin tënd aq edhe ndjehesh inferior në raport me të tjerët. Konsideroj që është goxha problematike ta gjesh një gjuhë që e portretizon nga një prespektivë antropologjike këtë çështje, por pa e ofenduar asnjërën palë. Është diçka shumë e zgjuar nga ana e autores, një kontribut shumë i vyeshëm se si ka ditur t’i shkrijë fjalët që i ka treguar në njëfarë forme një të zezë të Ballkanit, pa i bërë të ndjehen keq dhe pa ua aktivizuar ata mekanizmat mbrojtës”, tha Rexhepi.

E krejt në fund, fjalën e mori vetë autorja Lida Berisha, e cila fillimisht falënderoi të gjithë të pranishmit dhe më tutje dha më shumë informacione se si filloi shkrimi i këtij libri.

“Unë jam vëzhguese e Ballkanit për 34 vite. Mua më pëlqen të vëzhgoj, të observoj, të shoh kulturat dhe sidomos kur distancohesh prej vendit, i sheh edhe më mirë edhe mangësitë edhe të mirat, por pastaj ndonjëherë përzihen edhe nostalgjia edhe melankolia që e ke për vendin, kështu që jam munduar të jem sa më reale pa ndonjë ndjenjë të përzier. Kam pasur kohë të reflektoj dhe të jem sa më e sinqertë, pa ndonjë gjë që dikush mund ta marrë si të keqe, si kritikë”, tha Berisha, e cila në vazhdim shtoi se ky libër është vetëm një satirë e lehtë për Ballkanin, por pa dashur të ofendojë askënd.

E për fund, të pranishmit patën mundësi të jenë edhe pjesë e një ekspozite, kur u ilustruan disa nga karakteristikat që e mbizotërojnë shumicën e jetesës së ballkanasve./KultPlus.com

Regjistrimet e marra në vitet e fundit të jetës së Albert Einstein po botohen si libër, rreth 20 vjet pasi u zbuluan, si transkriptime të bisedave telefonike që fizikanti i zhvilloi midis viteve 1953 dhe 1955, njoftoi sot shtëpia botuese “Heyne Verlag”.

Regjistrimet janë bërë nga Johanna Fantova, e cila konsiderohet si mikesha e ngushtë e Einstein-it. Ato përshkruajnë ngjarjet nga një vit e gjysmë para vdekjes së shkencëtarit në moshën 76-vjeçare.

Einstein (1879-1955), i cili u arratis nga Gjermania naziste drejt Shteteve të Bashkuara  të Amerikës në vitin 1933, thuhet se i ndante momentet e tij në mërgim me Fantovën përmes telefonit. Fantova, e cila e kishte takuar fillimisht në Gjermani dhe më pas ishte shpërngulur edhe ajo në SHBA, i ka transkriptuar bisedat me miratimin e tij, sipas botuesit.

Manuskripti 62-faqësh në gjuhën gjermane u zbulua rastësisht në vitin 2004 në bibliotekën “Firestone “të Universitetit Princeton, ku Fantova  punonte si kuratore. Materialet kishin qëndruar të paarkivuara për një kohë të gjatë.

Tani, këto shënime ditari do të botohen për herë të parë në një edicion të komentuar me zbulime shtesë më 24 shtator. Titulli i librit nga Peter von Becker është: “Jam një magnet për të gjithë maniakët. transkriptet e Einsteinit, jeta e tij, dashuria e fundit, trashëgimia e tij”.

Në këtë ditar, Einsteini, I cili revolucionarizoi fizikën me “Teorinë e Relativitetit “ ndan mendimet e tij për politikën, shkencën, jetën e përditshme dhe dashurinë./KultPlus.com

Albert Vataj

Fjalët e fundit që shkroi Martin Camaj pesë ditë para se të shuhej, më 12 mars të vitit 1992 në moshën 67-vjeçare.

Të dashun miq e vëllazën shqiptarë, intelektualë, artistë dhe mbarë populli shqiptar, përshëndetjet e mija ju janë drejtue të gjithëve.

Gëzohem pa masë se keni vendosur të vlerësoni veprën time: Ky vlerësim na afron. Bátë burrninë të më shtini në rreshtin tuej. Ndonëse të ndamë për një gjysmë shekulli, unë jam i jueji e ju jeni të mijt.

Martin Camaj

7 Mars 1992./ KultPlus.com

Ernest Heminguej, i lindur më 21 korrik 1899 në Çikago, ishte gazetar dhe shkrimtar i shquar amerikan i shekullit të XX, fitues i Çmimit Nobel dhe Pulitzer, autor i romanit të famshëm, “Plaku dhe deti”. Ai shquhej për pasionet e tij të gjuetisë dhe peshkimit.

Në vitin 1917 ai u bashkua Kryqit të Kuq në frontin e luftës në Itali dhe këtu, në moshën 18 vjeçare, plagoset rëndë dhe dërgohet në spitalin e Milanos ku dashurohet me një infermiere. Kjo histori vjen te romani “Lamtumirë armë”, i cili doli në qarkullim në vitin 1929. Me kthimin në SHBA, ai u martua me Hadley Richardson por mendja i rrinte gjithmonë në Europë. Së fundi arrin të shkëpus një mision gazetarie dhe akoma si i panjohur, vendoset në Paris. Këtu njihet me Gertrude Stein e cila i mëson stilin e shkrimit.

Ernest Heminguej fitoi famë të menjëhershme me romanin “Dielli lind përsëri” (1926), që rrëfen jetën e një brezi të humbur të të rinjve të mërguar në Paris, pas Luftës së Parë Botërore. “Kjo është historia e brezit të humbur”, pati thënë Gertrude Stein, duke përshkruar saktësisht frymën e veprës.

Në maj të vitit 1925, Heminguej u njoh me F. Scott Fitzgerald-in, me të cilin krijoi një miqësi të ngushtë, por edhe një rivalitet të fortë letrar, përcjellë KultPlus.

Jeta e tij u përfshi nga ngjarje të forta si vetëvrasja e babait, një shkurorëzim dhe më pas rimartesa. Në këtë periudhë botoi romanin “Lamtumirë armë”, dhe më vonë u vendos në Key West, Florida, ku shkroi “Vdekja pasdite”.

Në vitin 1936 ai u bashkua me forcat republikane në Luftën Civile në Spanjë, ku jepet edhe pas pijes, por vazhdon të shkruaj dhe boton librin “Të kesh apo të mos kesh” (1937) që trajton padrejtësitë shoqërore.

Pas qëndrimit në Spanjë dhe më pas në Kubë, u kthye përkohësisht në Paris. Në vitin 1950 botoi romanin “Përtej lumit dhe mes pemëve”, një histori dashurie e fundit në krijimtarinë e tij, ndërsa në vitin 1952 publikoi kryeveprën “Plaku dhe deti”, për të cilën fitoi Çmimin Nobel për Letërsi në vitin 1954.

I moshuar dhe i rënduar nga problemet shëndetësore dhe psikologjike, Heminguej i dha fund jetës më 2 korrik 1961 në Idaho. Presidenti John F. Kennedy e përkujtoi si një nga shkrimtarët më të mëdhenj amerikanë dhe si një qytetar të shquar të botës./KultPlus.com

Ana shkroi për të zakonshmen dhe të rëndësishmen: tensionin e jetës në aneks, argumentet, urinë, zhurmën e tmerrshme të hapave jashtë. Ajo shkroi për dashurinë e saj me Pjetrin, zhgënjimet me nënën e saj dhe ëndrrat e saj për t’u bërë shkrimtare.

Përgatiti: Arjanita Havolli

Ajo nuk ishte një hero në kuptimin konvencional. Ajo nuk udhëhoqi marshime, nuk nisi revolucione apo shpiku makina madhështore. Ajo nuk kishte ushtri. Asnjë podium. Asnjë vend pas saj. Ajo që kishte Ana Frank ishte një stilolaps, letër dhe dëshira e zjarrtë për t’u dëgjuar në një botë që po përpiqej ta fshinte atë.

 Në po atë botë që po digjej nga urrejtja dhe dhuna, një vajzë e vogël u ul dhe nisi të shkruante. Jo për të luftuar. Jo për të shpëtuar veten. Por për të dëshmuar. Me vetëm një ditar dhe një shpirt të pathyeshëm, Ana Frank i tregoi phistorisë se edhe heshtja mund të bërtasë duke u bërë kështu një nga figurat më të rëndësishme të shekullit XX.

 E lindur si Annelies Marie Frank më 12 qershor 1929, në Frankfurt, Gjermani, ajo ishte më e vogla e dy vajzave në një familje hebreje të dashur e liberale. 

 Gjatë asaj kohe, Gjermania po përballej me një krizë të thellë ekonomike, papunësia ishte në nivele alarmante dhe varfëria ishte përhapur gjerësisht. Në këtë klimë pasigurie dhe zhgënjimi, Adolf Hitleri dhe partia e tij naziste filluan të fitojnë terren dhe mbështetje të madhe nga populli. Ai ushqeu dhe shfrytëzoi ndjenjat antisemitike që tashmë ekzistonin, duke fajësuar hebrenjtë për vështirësitë që po përjetonte vendi.

Përballë kësaj urrejtjeje në rritje dhe situatës së rënduar, prindërit e Ana Frank, Otto dhe Edith, vendosën në 1934 për t’i shpëtuar kërcënimit në rritje nazist duke u larguar nga Gjermania dhe kërkuar siguri në Amsterdam. 

 Ajo që shumë nuk e kuptojnë është se sa moderne, madje progresive ishte familja Frank përpara se të detyroheshin të fshiheshin. Otto Frank ishte një biznesmen i arsimuar mirë që drejtonte një biznes që merrej me shitjen e pektinës, një përbërës i përdorur për trashjen e reçelit dhe ai besonte në rritjen e vajzave të tij me lirinë e mendimit. Nëna e Anës, Edith, ishte më tradicionale dhe e rezervuar, gjë që ndonjëherë krijonte fërkime mes saj dhe Anës, siç pasqyrohet në ditar. Margot Frank, motra e madhe e Anës, ishte e qetë, studioze dhe thellësisht fetare, shumë e ndryshme nga natyra e hapur dhe kurioze e Anës.

Atje, në Amsterdam, Ana jetoi një fëmijëri relativisht normale. Ajo mësoi gjuhën, bëri miq të rinj dhe shkoi në një shkollë holandeze afër shtëpisë së saj. 

Ajo nuk ishte ndryshe nga asnjë adoleshente tjetër, derisa historia e futi në kapitullin e saj më të errët.

Më 1 shtator 1939, kur Ana ishte vetëm 10 vjeçe, Gjermania naziste pushtoi Poloninë, duke shënuar kështu fillimin e Luftës së Dytë Botërore. Më pas, më 10 maj 1940, nazistët pushtuan edhe Holandën, dhe brenda pesë ditësh, ushtria holandeze u dorëzua. Me kalimin e kohës, regjimi nazist nisi të vendoste gjithnjë e më shumë ligje dhe kufizime që e bënin jetën e hebrenjve gjithnjë e më të vështirë. Hebrenjve iu ndalua hyrja në parqe, kinema dhe dyqane që nuk ishin hebreje. Këto rregulla bënë që shumë vende të bëheshin të palejueshme për Anën. Babai i saj u detyrua të dorëzojë kompaninë, pasi hebrenjtë nuk kishin më të drejtë të menaxhonin biznese. Edhe shkollimi ndryshoi: të gjithë fëmijët hebrenj, përfshirë Anën, duhej të ndiqnin shkolla të veçanta hebraike.

Nazistët shtrënguan edhe më tej kufizimet. Hebrenjtë u detyruan të vendosnin në rrobat e tyre Yllin e Davidit për t’u dalluar lehtësisht, dhe qarkullonin thashetheme se së shpejti të gjithë hebrenjtë do të dëboheshin nga Holanda. Më 5 korrik 1942, motra e Anës, Margot, mori një njoftim për t’u paraqitur në një të ashtuquajtur “kamp pune” në Gjermani. Prindërit e saj dyshuan për qëllimin e vërtetë të këtij urdhri. Duke mos besuar se bëhej fjalë për punë, ata vendosën që të nesërmen të fshiheshin, për të shpëtuar nga persekutimi.

Në pranverën e vitit 1942, më 6 korrik babai i Anës kishte filluar të mobilonte një vend të fshehur në Aneksin Sekret të ndërtesës së zyrës së biznesit të tij në Prinsengracht 263. Ai mori ndihmë nga ish-kolegët e tij. S’kaloi shumë, atyre iu bashkuan edhe katër persona të tjerë. Vendi i fshehjes ishte i ngushtë. 

Në ditëlindjen e saj të trembëdhjetë, pak para se të fshiheshin, Anës iu dorëzua një ditar. Në atë hapësirë të fshehur, të ngushtë, të varur nga frika, Ana gjeti oksigjen në shkrim. Ditari i saj, një dhuratë që e kishte marrë pak para se të fshihej, u bë bota e saj, i besuari i saj, zëri i saj. Për botën e jashtme, ajo ishte zhdukur. Por në faqet e saj, ajo ishte e gjallë dhe prezente.

Ana shkroi për të zakonshmen dhe të rëndësishmen: tensionin e jetës në aneks, argumentet, urinë, zhurmën e tmerrshme të hapave jashtë. Ajo shkroi për dashurinë e saj me Pjetrin, zhgënjimet me nënën e saj dhe ëndrrat e saj për t’u bërë shkrimtare. Por përtej hyrjeve të adoleshentëve kishte njohuri befasuese, reflektime të qarta dhe të zjarrta mbi luftën, padrejtësinë, identitetin dhe shpirtin njerëzor.

“Dua të vazhdoj të jetoj edhe pas vdekjes sime”, shkroi ajo dikur.

“Kjo është arsyeja pse i jam shumë mirënjohës Zotit që më dha këtë dhuratë, të cilën mund ta përdor për të zhvilluar veten time dhe për të shprehur gjithçka që kam brenda meje.”

Ana nuk ishte naive. Ajo ndjeu peshën e tmerrit rreth saj. E megjithatë, çuditërisht, ajo u kap pas shpresës. Një nga shprehjet më prekëse dhe të fuqishme që ka shkruar ndonjëherë “Pavarësisht gjithçkaje, unë ende besoj se njerëzit janë vërtet të mirë në zemër”, tregon se brenda saj ruhej një besim i thellë te njerëzimi, një shpresë që mirësia ekziston edhe kur bota duket e mbuluar nga errësira. Ky pohim nuk është naivitet, por një akt i madh guximi dhe besimi. Është një dritë që Ana zgjodhi ta mbante të ndezur përballë errësirës së tmerrshme që e rrethonte. Një deklaratë e potencialit të njerëzimit e shprehur në mes të kolapsit të tij.

Ky ishte revolucioni i Ana Frankut: jo i armëve, por i fjalëve.

Pas dy vitesh fshehje, aneksi u tradhtua, nga kush, askush nuk e di me siguri. Më 4 gusht 1944, familja Frank u arrestua. 

Aneksi sekret u transportua në kampin e përqendrimit dhe shfarosjes AuschwitzBirkenau. Udhëtimi me tren zgjati tre ditë, gjatë së cilës Ana dhe mbi një mijë të tjerë ishin të mbushur ngushtë së bashku në vagonët e bagëtive. Me të mbërritur në Auschwitz, mjekët nazistë kontrolluan se kush do dhe kush nuk do të mund të bënte punë të rëndë të detyruar. Rreth 350 njerëz nga transporti i Anës u dërguan menjëherë në dhomat e gazit dhe u vranë. Ana, Margot dhe nëna e tyre u dërguan në kampin e punës për gratë. Otto përfundoi në një kamp për burra.

Në fillim të nëntorit të vitit 1944, Ana dhe motra e saj Margot u dërguan me transport drejt kampit të përqendrimit Bergen-Belsen, ndërsa prindërit e tyre mbetën në Auschwitz. Jeta në Bergen-Belsen ishte jashtëzakonisht e vështirë, ushqimi mungonte, temperaturat ishin të ulëta, lagështia ishte e vazhdueshme dhe sëmundjet përhapeshin me shpejtësi. Në këto kushte çnjerëzore, të dyja motrat u infektuan me tifus. Margot ndërroi jetë e para, dhe shumë shpejt pas saj, edhe Ana. Margot ishte nëntëmbëdhjet vjeçe ndërsa Ana pesëmbëdhjetë. Kjo ndodhi në shkurt të vitit 1945, vetëm pak javë përpara se kampi të çlirohej. 

Otto Frank, babai i Anës, ishte i vetmi nga tetë personat që fshiheshin në Aneksin e Fshehtë që i mbijetoi Holokaustit. Ai u çlirua nga Auschwitzi nga trupat sovjetike dhe gjatë kthimit të tij drejt Holandës mësoi me dhimbje se gruaja e tij, Edith, kishte ndërruar jetë. Kur më në fund arriti në Amsterdam, i erdhi lajmi më tragjik nga të gjithë: edhe Ana dhe Margot nuk ishin më gjallë. Një mik i dha atij ditarin e Anës, e gjetur dhe e shpëtuar nga Miep Gies, një nga qytetarët e guximshëm holandezë që kishte ndihmuar familjen të fshihej.

Duke lexuar fjalët e së bijës për herë të parë, Otto më vonë tha: “Nuk e kisha idenë për thellësinë e mendimeve dhe ndjenjave të saj.”

Ai ia kushtoi pjesën tjetër të jetës botimit të ditarit dhe ndarjes së zërit të saj me botën.

Dhe çfarë zëri ishte! 

“Ditari i një vajze të re”, botuar për herë të parë në 1947, që atëherë është përkthyer në mbi 70 gjuhë, është lexuar nga miliona dhe është bërë një gur themel i edukimit të Holokaustit. Por nuk është thjesht një dokument historik. Është një vepër letrare me ndershmëri dhe inteligjencë lirike të jashtëzakonshme. Është ditari i një adoleshenteje, por edhe kënga shpirtërore e një brezi të humbur.

Njerëzit në mbarë botën u njohën me historinë e Anës. Ajo u bë e famshme sepse ajo solli një zë. Aty ku tragjedia ndihej e pakuptueshme, ajo e bëri atë personale. Megjithëse ajo nuk u rrit kurrë. Nuk pa kurrë dritën e lirisë, nuk botoi kurrë librat që ëndërronte, nuk përjetoi as dashurinë, as jetën. Por përkundër kësaj, ajo bëri diçka që shumë njerëz të rritur nuk ia dolën: la pas një trashëgimi që trondit botën edhe sot, u bë diçka edhe më e rrallë: një dëshmitare e përjetshme. 

Nëpër rreshtat e ditarit të saj, ajo nuk është thjesht një viktimë. Ajo është një zë i gjallë, një shpirt që refuzoi të heshtte, një vajzë që mbijetoi në mënyrën më të fuqishme të mundshme, në kujtesë, në fjalë, në ndërgjegjen tonë.

Ana dikur shkroi: “Letra është më e durueshme se njerëzit”. Dhe duke i besuar mendimet e saj në letër, Ana na mësoi se kur raca njerëzore bie në errësirë, një vajzë trembëdhjetëvjeçare me një laps mund të ndezë dritë. Sepse një vajzë që shkruante në errësirë i mësoi botës se si të shikonte.

Historia e saj nuk është thjesht për t’u treguar. Ajo është për t’u ndjerë. Për t’u kujtuar. Dhe mbi të gjitha, për të mos u përsëritur më kurrë. Dhe sa herë që dikush hap ditarin e saj, ajo jeton përsëri, pesëmbëdhjetë, e patrembur dhe e paharruar.

/Gazeta Express/ KultPlus.com

Robert Lee Frost (1874 – 1963), poet amerikan. I njohur për përshkrimet reale të jetës rurale dhe zotërimin e të folurës bisedimore amerikane. Ka shkruar vazhdimisht për mjediset e jetës rurale në New England në fillim të shekullit XX, duke i përdorur ato për shqyrtimin e temave komplekse sociale dhe filozofike (Wiki).

Mary Jane Oliver (1935 – 2019), poete amerikane, fituese e Çmimit Pulitzer, më 1984 dhe National Book Award, më 1992. Gjente frymëzim për veprën e saj në natyrë dhe ka pasur një zakon jetëgjatë të ecjeve vetmitare në vende të pashkelura. 

Ndalesë te pylli një mbrëmjeje me borë

Robert Frost

I kujt është ky pyll ma ha mendja se e di. 

Megjithatë, është në fshat shtëpia e tij; 

Nuk do të më shohë të ndalem këtu 

Të shikoj pyllin e tij të mbulohen nga bora. 

Kalit tim mund t’i duket e çuditshme 

Të ndalem pa pasur ndonjë shtëpi afër 

Mes pyllit dhe liqenit të ngrirë 

Në mbrëmjen më të acartë të vitit. 

U jep zileve të jakës një shkundje 

Që të pyesë mos ka ndonjë gabim këtu. 

Tingulli tjetër i vetëm është dalldia 

E erës së lehtë dhe flokëve të pushta të borës. 

Pylli është i lezetshëm, i errët dhe i thellë. 

Por unë kam disa premtime për t’i mbajtur 

Dhe milje të tëra për të bërë para se të bie të fle 

Dhe milje të tëra për të bërë para se të bie të fle.

(Përkthim i lirë)

Stopping by Woods on a Snowy Evening

 ROBERT FROST 

Whose woods these are I think I know./ His house is in the village though;/ He will not see me stopping here/ To watch his woods fill up with snow.// My little horse must think it queer/ To stop without a farmhouse near/ Between the woods and frozen lake/ The darkest evening of the year.// He gives his harness bells a shake/ To ask if there is some mistake./ The only other sound’s the sweep/ Of easy wind and downy flake.// The woods are lovely, dark and deep./ But I have promises to keep,/ And miles to go before I sleep, /And miles to go before I sleep.

KOMENT 

Nga Mary Oliver

Lexojeni poezinë Stopping by Woods on a Snowy Evening, nga Robert Frost, duke mbajtur në mendje saktësisht atë se çka po ndodh – pauzën gjatë një udhëtimi, qetësinë, zërin instrospektiv të folësit, pemët e errëta dhe të vetmuara, borën që po bie. 

Katër vargjet e para janë dëng me w dhe the, kemi një ; dhe një v. Tri palë ll të dyfishta. Rëndesa e zanoreve rritet nga përdorimi i diftongjeve. Dy fjalët që përfundojnë të pazëshme (think dhe up) janë të vendosura në mes të vargjeve, pra janë të zbutura. Të gjitha të pazëshmet e tjera janë të zbutura brenda vetë fjalëve. Këto vargje mund të lexohen në çfarëdo mënyre tjetër përveçse të qetë, ëndërrimtare dhe pothuajse si duke fishkëllyer. Mund të themi çfarëdo lloj gjërash për kalin e vogël të stancës së dytë. Është gjëja e vetme në poezi në të cilën fokusohet folësi. Është gjëja e vetme tjetër e gjallë në poezi dhe është e gatshme ashtu siç folësi për momentin është në mëdyshje që të vazhdojë udhëtimin.  

Sidoqoftë, ne jemi të nxitur nga folësi të shikojmë po ashtu edhe kah kali dhe derisa e bëjmë këtë tingujt e hyrjes së pëshpëritur, monologu i brendshëm, jo më i zëshëm se sa bora që po bie, ndërpriten nga të rënat e lehta të tingujve më të mprehtë – jo tokmakë, jo aq të rëndë, por ndryshe, “My little horse must think it queer” nuk është një varg gjithaq kërkëllitës, por tingullimi i “think” me k-në e saj që kërcet lehtë këtë herë i ndjekur jo nga një tingull më i butë por nga copëza “it”  dhe “queer” dhe jehona e k-së, e bën tërësisht më të gjallërueshme se sa stancën e parë. 

“Stop” është një e rënë tingulli, pastaj qetohet nga pjesa tjetër e vargut. Pas “lake” ka një hendek momental, një frakturë heshtjeje nga e cila gufon një lloj tjetër elektriciteti para se vargu të vringëllijë dhe mbiemri “darkest” përsërit k-në edhe njëherë, dy goditje trazuese. 

Në stancën e tretë vjen përmbysja. Në vend se të pazëshmet grykore të fashiten – të gllabëruara në një përplasje tingujsh më të butë – ato ngrihen mes dhe pas tingujve të butë, duke këmbëngulur të dëgjohen. G-ja e parë e fortë në poezi paraqitet në vargun e parë të stancës së tretë: “he gives his harness bells a shake…” Megjithëse g-ja qetohet në çast nga dy h-të, momenti i introspeksionit tashmë ka marrë fund dhe veshët i paraprijnë kësaj me “bells” dhe me fjalën “shake” – me zë më të lartë se sa “lake”, më të fuqishme. Në vargun vijues k-ja përsëritet në fjalën fort domethënëse “ask” (udhëtari nuk është krijesa e vetme “pyetëse” në poezi); dhe ky varg ashtu si edhe ai në vijim i stancës së tretë përfundon me të pazëshme. Prandaj, në këtë stancë, kemi “shake”, “mistake”, “sweep” edhe “flake”, ndërsa në dy stancat pararëndëse kishte pasur vetëm një moment të tillë (fjala e fundit “lake” në vargun 7).

Diçka është duke na trazuar, në tingullimin e vërtetë; na bën të përgatitetmi për zgjidhjen në stancën e 4-të. Këtu “the woods are lovely” na kthen tamam te gjendja e stancës së parë, por pjesa e dytë e këtij vargu bie fort mbi “dark and deep”, që të dy fjalë që fillojnë me një të pazëshme dhe përfundojnë po ashtu me një të pazëshme. Ato përfaqësojnë, te tingulli, vetveten, dhe më shumë se sa vetveten. Nuk thonë vetëm se pemët janë të errëta dhe të thella, por po ashtu se folësi ka ardhur në një vend tjetër në mendjen e tij dhe mund të flasë në atë mënyrë ndryshe, duke përvijuar me zë, ashtu si edhe me gjestin e njërit krah, një kuptim të ri të vendimit dhe zgjidhjes. 

Vargu 2 i stancës së fundit nis dhe mbaron me një të pazëshme, dhe kemi pastaj p-në e rëndë te “promises” në qendër të vargut. Vargjet 3 dhe 4, i njëjti varg i përsëritur, janë të gërshetuara. “Miles”, ky tungull i butë, përfaqësues i të gjitha viteve të vështira vdekjeprurëse, pluskon sipër të të pazëshmeve të forta duke kaluar te fundi i vargut – “go”, “before”, “sleep”. Peshat e pagabuara definitive, që janë të pazëshmet, ndihin që vargu i fundit të bëhet më shumë se sa një jehonë e vargut të tretë. 

Gjithçka i kapërcen kufijtë e domethënies fillestare; nuk është vetëm kapërcimi në domethënie, por tingulli i kapërcimit që ia mundëson të veprojë. Me tingujt e gabuar, s’do të kishte ndodhur. 

Nuk dua të pohoj se Frosti ishte ulur dhe i kishte numëruar të pazëshmet, të zëshmet, etj., derisa ishte duke e shkruar poezinë. Apo se ndonjë poet e bën një gjë të tillë. E kisha mendjen të pohoj se poetët përzgjedhin fjalët  për tingujt e tyre ashtu si edhe për domethënien e tyre – dhe se poetët e mirë bëjnë përzgjedhje të mira fillestare. Natyrisht, ata po ashtu rishikojnë poezitë. Por ata tashmë – “natyrshëm” do të thoshte ndokush – kanë punuar nga nga burim i tillë njohjeje dhe ndjeshmërie sa shpesh gati-mrekullia e tingullit dhe kuptimit tashmë ka ngjarë. 

Si ia arrijnë kësaj? Prirja gjuhësore dallon nga personi në person, e dimë këtë. Po ashtu, siç muratori a çdo punëtor tjetër – edhe kirurgu i trurit – përmirësohet përmes studimeve dhe përvojës, sigurisht edhe poetët bëhen më të zotë përmes studimeve dhe “përvojës”. Shkathtësitë verbale mund të mësohen. Mund të diskutohen dhe të praktikohen. Pastaj ndodh një gjë e mrekullueshme: ajo që është nxënë me vetëdije struket diku brenda dhomave të mendjes, ku – mund të llogarisni në këtë – do të “kujtohet” ajo që është njohur dhe do të dalë përpara që të ndihë në hapat e parë të shkrimit. 

Frosti nuk mbante shënime rreth tingullit në kohën që e shkruante poezinë Stopping by Woods on a Snowy Evening. Nuk ia kishte nevojën. Poezia është një deklaratë e jashtëzakonshme e vendosmërisë dhe ambivalencës njerëzore. E ka shkruar një gjeni. Por atij i ka dhënë një dorë më shumë se sa një marifet teknik, i pari ndër të cilët pra është një përdorim i jashtëzakonshëm i tingullit.  

/Teksti i Mary Oliverit është shkëputje nga eseja më e gjatë me titullin ‘Sound’, të përfshirë në vëllimin e saj ‘A Poetry Handbook’, të botuar nga Harcourt Brace & Company, 1994 /Gazeta Express/ KultPlus.com

Është promovuar në Tiranë libri i fundit i Halil Ramës kushtuar figurës së Mehdi Lucës, i cilësuar si emblemë e qytetarisë dibrane.

Në fjalën e mbajtur, autori i librit, vlerësoi dhe përmendi një sërë intelektualësh dibranë të fushave të ndryshme duke u ndalur më gjerë te figura e Lucës dhe jeta e tij që nga Lufta e Dytë Botërorë deri pas 90-ës.

Të pranishmën në promovim, profesor Petrit Bara, Zv.rektor i Universitetit Luarasi dhe Bujar Kapexhiu, Nderi i Kombit, vlerësuan kontributin e autorit të librit si edhe figurën e Lucës.

Për Mehdi Lucën u vu në dukje roli i tij gjatë Luftës së Dytë Botërore, si nëpunës finance në disa ndërmarrje dhe drejtues i komitetit te fizkulturës në Dibër./balkanweb/ KultPlus.com

Me hapjen e sezonit të verës dhe ditëve të gjata në plazh, leximi mbetet një nga aktivitetet më të preferuara. Por, përtej argëtimit, kjo periudhë është një mundësi e artë për të thelluar njohuritë dhe ndërgjegjësimin mbi çështje të rëndësishme sociale, përcjellë KultPlus.

‘Vogue’ ka përzgjedhur një listë të librave feministë më të mirë ndër vite, me ndihmën e autoreve që vazhdojnë të frymëzojnë dhe edukojnë për temat e gjinisë, identitetit dhe pushtetit. Këto libra nuk janë vetëm lexime të këndshme, por edhe mjete thelbësore për reflektim dhe ndryshim.
Where the Girls Are: Growing Up Female With the Mass Media – Susan J. Douglas (1994)

Girl, Woman, Other – Bernardine Evaristo (2019)

Hunger: A Memoir of (My) Body – Roxane Gay (2017)

Wages Against Housework – Silvia Federici (1975)

Corregidora – Gayl Jones (1975)

Immaculate Conception – Ling Ling Huang (2025)

Love Is an Ex-Country – Randa Jarrar (2021)

Hood Feminism: Notes From the Women That a Movement Forgot – Mikki Kendall (2020)

The Cancer Journals – Audre Lorde (1980)

The Group – Mary McCarthy (1963)

Miss Major Speaks – Toshio Meronek dhe Miss Major Griffin-Gracy (2023)

The Argonauts – Maggie Nelson (2016)

SCUM Manifesto – Valerie Solanas (1967)

Ndërsa nxiheni nën rrezet e diellit, pse të mos kombinoni pushimet me një udhëtim intelektual drejt njohjes së mëtejshme feministe?/KultPlus.com

Margaret Atwood, një nga shkrimtaret më me ndikim të shekujve XX dhe XXI, ka ndërtuar një karrierë të jashtëzakonshme që përfshin më shumë se gjashtë dekada. E lindur më 18 nëntor 1939 në Otava të Kanadasë, ajo është autore romanesh, poezish, esesh dhe një zë i fuqishëm në çështje të të drejtave të njeriut dhe ambientit.

Romani i saj më i njohur, The Handmaid’s Tale (1985), ka lënë gjurmë të thella në letërsinë botërore dhe në diskursin shoqëror për të drejtat e grave. Historia e shërbëtores në një shoqëri totalitare, ku gratë janë kthyer në mjete riprodhimi, mbetet një metaforë e fuqishme për kontrollin dhe shtypjen. Ky roman ka marrë statusin e një vepre kulturore, është përkthyer në mbi 40 gjuhë dhe është adaptuar në serial televiziv të suksesshëm,përcjellë KultPlus

Përveç këtij romani, Atwood ka shkruar edhe vepra të tjera të rëndësishme si The Testaments (fituese e Booker Prize në 2019), The Blind Assassin (fituese e Booker Prize në 2000), Oryx and Crake, Alias Grace, dhe shumë të tjera. Ajo është gjithashtu një poete e vlerësuar, me poezi që shpërfaqin thellësinë emocionale, ndjeshmërinë femërore dhe shqetësimet ekzistenciale.

Veprat e Atwood karakterizohen nga ironia e mprehtë, stili poetik dhe trajtimi i temave si autoritarizmi, ndryshimet klimatike, pabarazia gjinore dhe e drejta për të menduar ndryshe. Ajo nuk shkruan për të parashikuar të ardhmen, por për të reflektuar mbi të tashmen në mënyrë të ekzagjeruar, për të na kujtuar se rreziqet më të mëdha shpesh nisin nga indiferenca.

E pranishme në debatet publike dhe mediat sociale, Margaret Atwood është bërë një ikonë e mendimit kritik global. Në një kohë kur e vërteta dhe trillimi shpesh ndërthuren, ajo na rikujton se letërsia është jo vetëm art, por edhe një mjet për të mbijetuar dhe për të mos heshtur./KultPlus.com

Më 18 korrik 1817, bota humbi një nga mendjet më të ndritura të letërsisë angleze, Jane Austen. Edhe pse ajo jetoi vetëm 41 vjet dhe botoi vetëm gjashtë romane gjatë jetës së saj, ndikimi i saj në letërsinë botërore ka qenë i jashtëzakonshëm.

Austen nuk shkroi për mbretër, revolucione apo drama historike të mëdha. Ajo shkroi për jetën e përditshme të klasës së mesme, për martesën, dashurinë, dinjitetin dhe zgjedhjet që i formësojnë jetët tona. Por ajo e bëri këtë me një mjeshtëri të rrallë.

Romane si “Pride and Prejudice”,”Sense and Sensibility”, “Emma” dhe “Persuasion” vazhdojnë të lexohen, të analizohen dhe të dashurohen nga breza të tërë. Heroina e saj më e njohur, Elizabeth Bennet, mbetet një nga figurat më të dashura në letërsinë botërore, e zgjuar, e guximshme dhe krenare, në një botë që shpesh kërkonte bindje dhe pajtim.

Në një kohë kur gratë kishin shumë pak zë në shoqëri, Austen përdori artin e saj për të folur me forcë. Ajo u ofroi lexuesve një pasqyrë të qartë në jetën e grave të kohës së saj, për kufizimet që përballnin, për pritshmëritë e padrejta dhe për mënyrat se si e ruanin dinjitetin dhe fuqinë personale, përcjellë KultPlus.

Megjithëse në jetën e saj nuk mori famë të madhe, dhe madje botimet e para ishin anonime (“By a Lady”), pas vdekjes emri i saj u rrit me shpejtësi dhe sot qëndron në radhën e autorëve më të mëdhenj të letërsisë angleze, krah për krah me Shakespeare dhe Dickens. Adaptimet e romaneve të saj në film, televizion dhe teatro janë të panumërta. Veprat e saj janë përkthyer në dhjetëra gjuhë dhe kanë kapërcyer çdo kufi kulturor.

Por çfarë e bën Jane Austen kaq të pavdekshme? Mbase është mënyra se si ajo kuptoi natyrën njerëzore. Apo mënyra si i dha zë grave. Ose ndoshta sepse ajo na kujton se edhe në jetën e zakonshme, ka bukuri, dramë dhe dinjitet.

Në këtë përvjetor të ndarjes së saj nga jeta, nuk kujtojmë thjesht një autore. Kujtojmë një zë të qetë që tronditi botën letrare me mençurinë, finesën dhe guximin e saj, e kështu trashëgimia e Jane Austen nuk mbetet vetëm letrare, por mbetet edhe njerëzore./KultPlus.com

Nga Albert Vataj

Në çdo përvjetor të ngjarjeve që kanë shënjuar historinë tonë kombëtare, kujtesa nuk vjen vetëm si një rit ceremonial, por si një thirrje për të ballafaquar të shkuarën me të tashmen. Ka ngjarje që koha përpiqet t’i mbulojë me pluhurin e harresës, por nuk ia del dot, sepse ato bartin peshën e një sakrifice që nuk mund të zbehet, dhe një të vërtetë që nuk mund të fshihet.

Vrasja e Çerçiz Topullit dhe Muço Qullit më 17 korrik 1915 është një nga ato çaste dramatike ku historia merr fytyrën e saj më të ashpër, por edhe më të lavdishme. Ata nuk ishin thjesht dy emra të shkruar në faqet e një libri, por ishin mishërimi i një ideali që nuk kërkoi asnjë shpërblim përveç lirisë së vendit. Në kohë pushtimesh dhe intrigash të egra politike, kur jeta e njeriut vlente më pak se një urdhër gjenerali, këta dy burra qëndruan me dinjitet dhe u përballën me plumbin si me një gjyq të drejtësisë hyjnore.

Në përvjetorin e kësaj ngjarjeje, është e pamundur të mos reflektojmë mbi fjalët e Charles de Gaulle: “Për të kuptuar të tashmen dhe për të ndërtuar të ardhmen, duhet të mbajmë gjallë kujtimet e sakrificave që na sollën deri këtu.”

Dhe kur lexojmë rrëfimet e dëshmitarëve të asaj kohe, ndjejmë se këtu nuk kemi të bëjmë me një thjesht kronikë lufte, por me një testament të gjallë të karakterit dhe burrërisë shqiptare. Ata u përballën me fundin e tyre jo si viktima, por si luftëtarë që, edhe në çastet e fundit, nuk iu përkulën armikut.

Kujtesa e tyre nuk na kërkon të thjesht të qajmë të kaluarën, por të kuptojmë se liria, dinjiteti dhe e vërteta janë themele që nuk mund të ndërtohen mbi harresë. Sot, kur përkujtojmë rënien e tyre në Golem të Shkodrës, ne nderojmë jo vetëm dy individë, por një brez të tërë që me gjakun e tij hapi shtigje për një Shqipëri më të drejtë dhe më të lirë.

Ky përvjetor është një ftesë për të mos harruar: se historia nuk është vetëm e atyre që e shkruajnë, por sidomos e atyre që e jetuan dhe e vulosën me jetën e tyre.

Si çdo vrasje e këtij kalibri, edhe kjo e këtyre dy personazheve me peshë, do të vinte me kohën të interpretohej një mënyra dhe pretendime të ndryshme të së vërtetës. Por falë dëshmitarëve që jetuan atyre kohëve të trazimta, thjeshtësisë dhe vërtetësisë, me të cilën ata rrëfejnë këtë ngjarje, ne kemi mundësinë të njohim të vërtetën dhe të ballafaqohemi me faktet.

Sejfi Vllamasi në librin e tij “Ballafaqime politike në Shqipëri” shkruan mes të tjerash për një nga vrasjet e bujshme të asokohëshme. Më 17 korrik 1915 u pushkatuan në fshatin Golem të Shkodrës atdhetari dhe veprimtari i shquar Rilindjes Kombëtare, Çerçiz Topulli dhe intelektuali Muço Qolli.

“Mua më thirri gjeneral Veshoviq, nis rrëfimi, me porosi që të marr edhe diplomën me vete. Pasi e kontrolloi me vërejtje m’i nguli sytë e tij prej krimineli në bebëzën e syrit dhe më tha: “Ik, se të thërras kur të kem nevojë”. Kështu, pasi Bashkia kishte nevojë për veterinar, ashtu edhe ai vetë, më la të lirë. Të gjithë të arrestuarit u nisën për Cetinë. Më 16 korrik, bashkë me Hamit Gjylbegun shkuam në kazermë, ku takohemi me toger Halimin prej Peje, oficer në ushtrinë malaziase i cili na tha: “Çerçizi me Muço Qullin janë në kazermë”. Halimi ishte i mërzitur dhe na shtoi, “Pritet të vijë major Bahri Begolli, adjutant i kral Nikolës. Në qoftë se majori vjen sonte, të dy të burgosurit kanë shpëtue”. Mjerisht, Bahri Begolli u vonua dhe natën e 17 korrikut, duke u gdhirë, patrioti dhe trimi legjendar Çerçiz Topulli me Muço Qullin u pushkatuan në fushë të Shtoj, afër katundit Golem, prej një toge ushtarake malaziase. Vrasjen e tyre me hollësi e morëm vesh në janar të vitit 1916, kur hyri ushtria austriake në Shkodër. Qysh atë ditë, si dy shokë të ditëve të zeza e të pandarë, prapë bashkë me Hamitin kaluam nëpër Golem, ku hasëm rastësisht një të quajtur Mahmut Golemi, i cili, kur ia treguan shkakun e vizitës, na u përgjigj si vijon:
“Natën e së premtes, natë ramazani, para se del drita, dola me ngarkue sanë prej livadhit, në freskë, kur prej së largut pashë tuj ardhë dy njerëz të përcjellë prej afro 15 ushtarësh, të cilët kur më panë, më urdhëruan të largohem, dhe unë u fsheha mbrapa qerres. Kur erdhën deri në një vend, atje u ndalën dhe ushtarët morën pozicion me qitë mbi dy personat në fjalë.

Ai që ishte veshë me petka bojëhini që ia kisha dhënë unë pse kishte mbetur pa xhaketë (Muço Qulli) bërtiti në një mënyrë alarmante, e një burrë i gjatë dhe i plotë, i bërtiti shokut tue i thanë: “Mos u tremb se patriotët kështu e kanë”. Ushtarët qitën; ai me petka bojëhini ra dekun, kurse tjetri, tue sha, me një zë luani e me një shpejtësi të rrufeshme, mësyn ushtarët dhe pa u lanë kohë të qesin të dytën herë, hyn midis tyre dhe erdhi fytyrat me ta për të marrë një pushkë prej tyre. Kjo luftë vazhdoi afro një minutë. Në atë përleshje mbasi gjetën rast i ranë për herë të dytë dhe e vranë. Të nesërmen shkova në vendin e ngjarjes, ku i pashë se ishin mbulue krejt cekët e me ferra. Si myslimanë që ishin, për sevap, i mbulova më thellë. Në kontrollimin e gropës gjetëm shumë shenja që i përkisnin Muço Qullit, pasi trupin e Çerçizit që ishte mbuluar më thellë nuk e prekëm. Gjeneral Veshoviq kishte vrarë më se 2.000 shqiptarë në atë kohë nga malet e rrethet e Shkodrës e të Kosovës. Kështu mori fund jeta e Heroit të Mashkullorës, pa mundur të hakmerrej nga armiqtë e kombit shqiptar. Çerçizi u vra me nxitjen e Tozlit, tregtar grek në Shkodër, për ta marrë hakun e peshkopit grek që e kishte varë Çerçizi bashkë me Mihal Gramenon në Guri i Cjapit më 1907 për të marrë gjakun e Spiro Kosturit, vrarë nga grekët në Selanik. Muço Qulli u vra si austrofil./ KultPlus.com

Nga të gjithë shkrimtarët që i kanë dhënë letërsisë botërore atmosferën e errët, tronditëse dhe të mbështjellë në mister, Edgar Allan Poe mbetet figura më emblematike. Poeti dhe shkrimtari amerikan, i njohur për tregimet e tij gotike, temat e errëta dhe portretizimet e mendjes njerëzore në kufijtë e çmendurisë dhe ankthit, duket se jetën e tij jo vetëm që e kaloi në hije, por edhe e mbylli në mënyrë po aq të pashpjegueshme.

Vdekja e Poe-s më 7 tetor 1849, në moshën 40-vjeçare, mbetet një nga misteret më të mëdha të historisë letrare. Edhe sot, mbi 170 vjet më vonë, nuk ka një përgjigje të qartë për rrethanat që çuan në fundin e tij tragjik, një përfundim që mund të ishte shkruar prej vetë Poe-s, në ndonjë nga tregimet e tij të ankthshme dhe misterioze.

Poe kishte planifikuar një udhëtim nga Richmond, Virginia, drejt Nju Jorkut, por gjatë rrugës ndaloi në Baltimore më 28 shtator. Pesë ditët në vijim mbeten të paqarta dhe të zhytura në heshtje. Më 3 tetor, ai u gjet në një gjendje të mjerueshme pranë tavernës Gunner’s Hall, i pavetëdijshëm dhe me rroba që nuk i përkisnin. U dërgua në spitalin Washington College, ku kaloi ditët e fundit të jetës në një luhatje mes vetëdijes dhe delirit, përcjellë KultPlus.

Sipas dëshmive të doktor John J. Moran, Poe përjetoi halucinacione, bisedonte me “qenie të padukshme” dhe ishte i mbuluar me djersë, me fytyrë të zbehtë dhe shikim bosh. Asokohe u mendua se ishte viktimë e alkoolit, një plagë që e kishte ndjekur herë pas here gjatë jetës së tij. Por kjo nuk shpjegon shumë: pse ishte me rroba të huaja? Pse ndodhej në një qendër votimi pikërisht ditën e zgjedhjeve?

Një nga teoritë më të përhapura lidhet me praktikën e “cooping”, një metodë mashtrimi elektoral ku viktimat rrëmbeheshin, drogoheshin dhe maskoheshin për të votuar disa herë në emra të ndryshëm. Poe mund të ketë qenë thjesht në vendin e gabuar, në kohën e gabuar dhe me pamjen e një njeriu të paorientuar, ai u bë pre e një praktike brutale.

Të tjerë kanë hedhur hipoteza se mund të jetë rrahur dhe grabitur, ose madje se ka marrë ndonjë sëmundje si tërbimi. Por asnjë nga këto nuk është vërtetuar plotësisht. Misteri mbetet, ashtu siç do ta kishte dashur vetë Poe.

Ironikisht, Poe, mjeshtri i misterit dhe i së panjohurës, u nda nga jeta në mënyrën më të përshtatshme për një autor të tillë: duke lënë pas një fund të hapur, një enigmë dhe një pyetje që vazhdon të ngacmojë mendjet.

Sot, ajo që mbetet nuk është vetëm trishtimi për humbjen e një shkrimtari të madh, por edhe ndjesia e thellë se vetë jeta e Poe-s ishte një rrëfim i paplotë si një poezi e prerë në mes, ose si një tregim që mbyllet me fjali të ftohta, pa përfundim.

Edgar Allan Poe jetoi në mister, dhe vdiq në po të njëjtën mënyrë./KultPlus.com

Romani i famshëm “Njëqind Vjet Vetmi” (Cien Años de Soledad), një nga veprat më të mëdha të letërsisë botërore, pothuajse nuk do të kishte dalë kurrë në dritë, për një arsye sa të thjeshtë aq edhe prekëse: Gabriel García Márquez nuk kishte 82 pesos për ta dërguar me postë dorëshkrimin e tij në shtëpinë botuese në Argjentinë.

Në vitin 1967, Márquez dhe bashkëshortja e tij Mercedes jetonin me vështirësi ekonomike në Meksikë. Kur përfundoi dorëshkrimin e romanit që do të bëhej një nga kulmet e realizmit magjik, ata e çuan në postë për ta dërguar në Buenos Aires. Por dërgesa kushtonte 160 pesos, dhe çifti kishte vetëm 78. Ata e ndanë dorëshkrimin në dy pjesë dhe dërguan gjysmën e parë.

Mercedes, me humorin që e karakterizonte, i tha Gabrielit:
“Po të kishim pasur ato 82 pesos, do t’u kishim dërguar edhe romanin e keq që kishe shkruar.”
Pasi siguruan paratë për pjesën tjetër të dorëshkrimit, romani mbërriti i plotë te shtëpia botuese Sudamericana, dhe pjesa tjetër është histori: një vepër që tronditi botën letrare dhe i dha Márquez-it Çmimin Nobel për Letërsi në vitin 1982.

Ky episod i thjeshtë tregon fuqinë e këmbënguljes, dashurisë dhe besimit në art edhe kur gjithçka duket e pamundur./KultPlus.com

Një mbrëmje e mbushur me humor, ilustrim, dhe identitet ballkanik pritet të zhvillohet këtë të hënë në zemër të Prishtinës. Autorja Lida Berisha sjell para lexuesve librin e saj më të ri me titull:
“Meet the Balkans – An illustration guide to social life”, i cili do të promovohet më 21 korrik 2025, ora 18:30, në Barabar Centre, kati i katërt i Grand Hotel, Prishtinë, transmeton KultPlus

Ky botim i publikuar nga shtëpia botuese Rea, është një përmbledhje vizuale e përditshmërisë në Ballkan, me stil minimalist, humor të hollë dhe vëzhgime të mprehta për zakonet, sjelljet dhe momentet tipike që ndodh të jenë njëherësh komike dhe të ndjera.

‘’Funny, cultural and way too Balkan to be bring’’ – me këtë përshkrim njoftohet zyrtarisht edhe ngjarja, duke premtuar jo vetëm të qeshura por edhe një ndalesë të thellë në mënyrën si jetojmë dhe e kuptojmë jetën si ballkanas.

Eventi organizohet nga Barabar Centre, dhe përpos prezantimit të librit, pjesëmarrësit do të kenë mundësi të shijojnë edhe një atmosferë të ngrohtë rrëfimesh, ku ilustrimet e Lida Berishës bëhen pasqyra të gjalla të realitetit tone shoqëror. /KultPlus.com

Qendra për Ruajtjen dhe Zhvillimin e Kulturës së Pakicave në Mal të Zi (CEKUM) në Podgoricë, këto ditë botoi librin me poezi të poetit, Sali Bashota, me titullin “Legenda sna” (“Legjenda e ëndrrës). Libri është përkthyer mjeshtërisht nga Qazim Muja, me parathënie të shkrimtarit të njohur malazez, Mirash Martinoviq. 

Bashota deri më tani ka botuar mbi pesëdhjetë vepra të llojeve dhe zhanreve të ndryshme, duke përfshirë vepra me poezi, prozë poetike, ese, studime letrare, publicistikë. Libri i botuar në gjuhën malazeze është një përzgjedhje nga krijimtaria e tij letrare me poezi.

Librat e Bashotës me poezi janë: “Albumi i grisur” (1986), “Zogu me profil vjeshte” (1989), “Plagomë” (1994), “Dalje nga trishtimi” (1999) “Bukuri e nëmur” (2006), “Dorëshkrimi i ngjallur” (2011), “Në fillim ishte Drita” (2017), “Asnjë zë tjetër” (2018). “Lutja e parë e shpirtit”, (2020), “Pëshpëritja e agonisë – libri i karantinës” (2020), “Matanë dashurisë është një lumë” (2023), ndërsa me prozë poetike ka botuar këto vepra: “Ëndrra në parajsë” (2006), “Sytë e vetmisë” (2011), “Zemërimi i heshtjes” (2014), “Shkallët e natës” (2020), “Mëkati i buzëqeshjes” (2023).

Në fushën e studimeve letrare, Bashota ka botuar veprat: “Shqipshkrimi kritik” (1997), “Kuteli prozator, poet, kritik” (1999),”Domethënia e ideve letrare” (2001), “Proza e filleve të modernitetit” (2006), “Enigma e shkrimit” (2018), “Esenca e ligjërimit letrar” (2020).

Poezia e Bashotës është përkthyer dhe botuar në libra të veçantë në vende të ndryshme të botës, si në Francë, Zvicër, Rumani, Bullgari, Çeki, Hungari, Greqi, Suedi, Finlandë, Maqedoni, Mal të Zi etj. Veprat e tij të përkthyera deri më tani janë: “Exilul Sufletului” (2004), “Schalte das magische Licht ein” (2004), “Only Death is White” (2005), “Ako stanam angel” (2006), Ploaia fara Tine” (2008), “Beauté Maudite” (2010), “Прокълната красота” (2012) , “När himlen tystnar” (2012), “Allume la lumière magique” (2012), “Il gioco delle foglio” (2015), “Ηάλλη όψη του” (2016), “Albán éjzaska” ( 2017), “La ŝtono de la amo” (2017), “Whispering Agony – a quarantine book” (2020), “Musta sade” (2025), “Legenda sna” (2025) etj.

Gjithashtu, në Prishtinë, Tiranë, Tetovë etj., nga botues të ndryshëm janë botuar me dhjetëra vepra të zgjedhura të autorit, kryesisht me poezi, ndërkaq në vitin 2023, Shtëpia Botuese Logos- A në Shkup, botoi kompletin e veprave të Bashotës në gjashtë vëllime, në të cilin përfshihet krijimtaria e tij përbrenda periudhës dyzetvjeçare.

Sali Bashota është njëri ndër poetët më të njohur dhe më të përkthyer të Kosovës në gjuhë të ndryshme të botës dhe i përfaqësuar në shumë antologji brenda dhe jashtë vendit, ndërsa për krijimtarinë e tij letrare dhe shkencore është nderuar me çmime të larta kombëtare dhe ndërkombëtare, duke përfshirë çmimet letrare “Pjetër Bogdani”, “Serembe”, “Ibrahim Rugova”, “Ali Podrimja”, “Pena e Artë”, “Menada” etj. 

Në vitin 2020 nga Presidenti i Republikës së Kosovës, u dekorua me Medaljen Presidenciale të Meritave për kontributin e dhënë në fushën e letërsisë dhe të kulturës shqiptare, ndërkaq në Festivalin Ndërkombëtar të Autorëve “Netët Korçare të Poezisë”, u shpall Poeti Laureat i vitit 2024.

Parathënia e librit:

Mirash Martinoviq

PALLATI POETIK ME PORTA TË PANUMËRTA

(Sali Bashota: “Legenda sna”, CEKUM, Pogdoricë, 2025)

Jam i befasuar. Në kuptimin më të bukur dhe me ndjenjën më të bukur. Nuk e besoja se ekziston një poet i tillë. Duke lexuar “Legjendën e ëndrrës”, u binda. Poeti quhet Sali Bashota. Ndihem i privilegjuar që mund të shkruaj disa fjalë hyrëse për këtë libër. Një çelës i vogël për Pallatin e Madh të Poezisë, çdo poezi e të cilit është një portë që duhet shkyçur në mënyrë që bota ta gjejë veten në Univers.

Nëse do ta lidhja me ndonjë nga poetët botërorë, edhe pse ai është autentik dhe vetvetja, do të ishte Cesare Pavese (“Vdekja do të vijë dhe do të ketë sytë e tu”). Dhe, nëse një ose më shumë nga poezitë që përbëjnë këtë libër, do t’i zgjidhja për një antologji të mundshme, do të ishte një detyrë shumë e vështirë. Secila prej tyre është për një antologji, dhe atë evropiane dhe botërore, të poetëve të mëdhenj, e më të mëdhenjve. Megjithatë, njërën do ta veçoj për këtë rast, për shkak të poetit të madh, mikut tonë të përbashkët.

MËSOHU ME VDEKË SI ALI PODRIMJA

Këpute edhe këtë degë druri

Këpute si litarin

Hap shteg derisa të dalë shpirti 

Shteg në majë të bregut

Merre me vete simfoninë e heshtjes

Merre nëse zbardhet qielli

Vraje shpendin e zi të natës

Vraje nga pabesia

Beso në simbolin e fjalës së dhënë

Beso aty ku fle malli

Digju brenda syrit të mirë

Digju vetëm për afshin

Mësohu me vdekë si Ali Podrimja

Mësohu me vdekë afër një lumi

Edhe unë personalisht, me të dëgjuar lajmin e vdekjes së Aliut, shkrova një cikël me poezi, “Bari i tufave të yjeve”, duke ia kushtuar atij.

Libri “Legjenda e ëndrrës” më mahniti. Poeti i saj më magjepsi, ma ktheu shpresën te Poezia, më bindi se sa është fuqia e saj. Bashota di t’i shndërrojë çastet në përjetësi. Çdo poezi e tij është një jetë mbas jetës. Edhe pse ai këndon për vdekjen – vdekje nuk ka. Jam i lumtur që kjo poezi, përveç që jeton në disa gjuhë evropiane, tani jeton edhe në gjuhën time – malazeze. Kam besuar se Ali Podrimja ishte poeti më i madh shqiptar që kishte nxjerrë Kosova. Për gëzimin e të gjithëve, ja këtu është një tjetër – që është i vetvetes dhe i madh.

I jam mirënjohës Qazim Mujës, i cili e përktheu librin nga shqipja në gjuhën malazeze. Ai përktheu një korpus librash të shkrimtarëve shqiptarë dhe malazezë, duke krijuar kështu ura të qëndrueshme midis dy popujve dhe dy letërsive.

Respekt i madh për të dy, Poetin dhe Përkthyesin! Si do të ishte bota pa poetë, si do të ishin gjuhët pa përkthyes?!

Në Herceg Novi, 3 mars 2025/ KultPlus.com

Ali Podrimja lindi më 1942 në Gjakovë, ku përfundoi shkollën fillore dhe gjimnazin, ndërsa studimet e larta i kreu në Fakultetin Filozofik, Gjuhë dhe Letërsi Shqipe, në Universitetin e Prishtinës.

Me shkrime Podrimja filloi të merret qysh si gjimnazist. Poezinë e parë “Arabja” e botoi në revistën “Jeta e Re”, nr. 4, 1957. Po kjo revistë në vitin 1961 botoi edhe librin e tij të parë “Thirrje”. Krijimtaria e tij përfaqëson një kontribut të thellë në zhvillimin e poezisë shqipe, si në aspektin tematik, ashtu edhe në atë stilistik e gjuhësor, një kulm të poezisë shqipe moderne dhe është e njohur për fuqinë shprehëse, përthyerjet stilistike dhe thellësinë emocionale.

Veprat kryesore të Ali Podrimjes janë:

“Thirrje” (1961);

“Dhimbë e bukur” (1967);

“Sampo” (1969);

“Credo” (1976);

“Lum Lumi” (2003).

Përmbledhja më prekëse kushtuar humbjes së djalit të tij, që mbetet një nga veprat më kulmore, emocionale dhe letrare të tij është “Lum Lumi”.

Humbja tragjike e djalit, Lumit, për Podrimjen shndërrohet në një shtysë për të krijuar ‘elegjinë’ për të birin, si krijimi i tij më i thellë, më i ndjeshëm e më filozofik i gjithë krijimtarisë.

Kryesisht “Lum Lumi” si tërësi poetike shpërfaq tri periudha:

-para vdekjes së Lumit;

-në vdekjen e Lumit;

-pas vdekjes së Lumit.

Në të tri periudhat para del një Ali i dërrmuar dhe skajshëm i pashpresë. Përpos një lidhjeje prind fëmijë dhe një dashurie prindërore, vepra përçon kryesisht një vuajtje, e cila herë-herë edhe e plotëson idenë e fundit shpirtëror të poetit. Në heshtjen e vargut, poeti mban dritën e tij të thyer, Lumin. Jo vetëm si emër, por si plagë e hapur, jo si fëmijë por si dhembje që flet.

Në një gjendje të tillë deliriumi, mërzie e krijimi njëherësh, dhembja e Podrimjes kthehet në një dhembje të “lumshme”.

Poeti e lumnon qysh në titull të veprës Lumin, por Lumi për të është humbja e rrëzimi, dhembja e silueta e një distopie. E ardhmja ideale e Podrimjes rrënohet, por e rrënuar lumnohet.

Në një rrënim të tillë ekzistencial qenia poetike është përherë në një kërkim, kërkim ky që çon drejt një instance më të madhe e më të fuqishme se vetë njeriu. Podrimja nuk kërkon shkas për vdekjen e Lumit, por vdekjen e kthen në një paradoks, aty ku jeta mbaron, poezia rilind, vdekja lumnohet, vepra kthehet në një tempull për të birin.

Në thelb të “Lum Lumit” pra, shohim se si mungesa bëhet lëndë ndërtuese dhe dhembja bëhet formë e përjetësisë. Ai nuk shkruan poezi për të vajtuar, por për të gdhendur në gjuhë një përballje ekzistenciale, gjë që e pohon edhe vetë ai në parathënien e veprës: 

“Nuk i kam respektuar disa trajta të gjuhës standarde. Kam dëshiruar të “shpirtëroj” fjalën dhe ta mbaj gjallë kujtimin për Lumin.”

 Poezia e këtij vëllimi poetik, si akt krijimi, është një manifest poetik mbi qenien, humbjen.

Podrimja nuk i gjen e as nuk arrin t’i jap përgjigje pyetjes përse vdes Lumi por ia mvesh një domethënie poetike vdekjes së tij. Ai e lumnon Lumin jo përmes iluzioneve, por përmes artit dhe e bën atë të mbetet i gjallë në një mënyrë më të thellë se sa do ta lejonte vetë jeta. Në këtë përballje, poezia fiton ku jeta dorëzohet./ KultPlus.com