❌

Normal view

There are new articles available, click to refresh the page.
Today — 31 July 2025Main stream

30 p.e.s – Beteja e AleksandrisĂ«: Bie sundimi i Ptolemejve nĂ« Egjipt, triumfon Oktaviani

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
31 July 2025 at 07:10

Beteja e Aleksandrisë (30 p.e.s) ishte një përballje vendimtare në historinë e Republikës Romake, që shënoi fundin e sundimit të Ptolemejve në Egjipt dhe triumfin përfundimtar të Oktavianit (më pas Perandori Augustus) ndaj rivalëve të tij të fundit: Mark Antonit dhe Kleopatrës VII.

Konteksti historik

Pas vrasjes sĂ« Jul Cezarit nĂ« vitin 44 p.e.s., nisi njĂ« luftĂ« civile pĂ«r pushtetin midis udhĂ«heqĂ«sve kryesorĂ« tĂ« RomĂ«s. Mark Antoniu, njĂ« nga gjeneralĂ«t mĂ« tĂ« afĂ«rt tĂ« Cezarit, formoi njĂ« aleancĂ« me KleopatrĂ«n, mbretĂ«reshĂ«n e Egjiptit dhe ish-tĂ« dashurĂ«n e Cezarit. Aleanca e tyre nuk ishte vetĂ«m politike, por edhe romantike dhe, me kalimin e kohĂ«s, gjithnjĂ« e mĂ« e frikshme pĂ«r Senatin romak dhe pĂ«r rivalin e Antonit – Oktavianin, trashĂ«gimtarin ligjor tĂ« Cezarit.

Pas humbjes së flotës së Antonit dhe Kleopatrës në Betejën e Aktiumit (31 p.e.s.), ata u tërhoqën në Egjipt për të mbrojtur mbretërinë dhe pozitën e tyre të brishtë. Oktaviani, duke përfituar nga fitorja detare, marshoi drejt lindjes me ushtrinë e tij dhe në verën e vitit 30 p.e.s. rrethoi qytetin e Aleksandrisë.

Beteja

Në korrik të vitit 30 p.e.s., ushtritë e Oktavianit u përleshën me trupat e mbetura të Antonit pranë Aleksandrisë. Edhe pse forcat e Antonit ishin të lodhura dhe të pakta, ai arriti të organizojë një kundërsulm të përgjakshëm. Për një moment, forcat e tij patën sukses të pjesshëm, por disiplina dhe numri i ushtrisë romake të Oktavianit e bënë të pashmangshëm rënien e qytetit.

Më 1 gusht, pasi mori lajmin (të rremë) se Kleopatra kishte vdekur, Mark Antoniu ra mbi shpatën e tij dhe vrau veten. Pak ditë më vonë, më 12 gusht, Kleopatra, për të mos u dorëzuar në zinxhirë dhe për të mos u bërë spektakël në triumfin e Oktavianit në Romë, vrau edhe ajo veten, sipas traditës, me anë të një gjarpri helmues (sipas versionit më të njohur).

Pasojat

Me vdekjen e Kleopatrës, përfundoi dinastia Ptolemease, e themeluar nga gjenerali i Aleksandrit të Madh, Ptolemeu I, më shumë se tre shekuj më parë. Egjipti u bë provincë e Perandorisë Romake, nën emrin Aegyptus, dhe Oktaviani u bë sundimtari absolut i të gjithë botës romake.

Në vitin 27 p.e.s., ai mori titullin Augustus, duke shënuar fundin e Republikës Romake dhe fillimin e Perandorisë Romake.

Në fund, Beteja e Aleksandrisë nuk ishte vetëm një konflikt ushtarak. Ajo ishte një ngjarje simbolike që shënoi kalimin nga një epokë të udhëhequr nga individë me ambicie personale të pangopura në një rend të ri imperial të qëndrueshëm, me një qendër të vetme pushteti: Romën nën Augustus-in.

Yesterday — 30 July 2025Main stream

Njihuni me James Bond-in e ri: “007: First Light” fitoi licencĂ«n pĂ«r tĂ« ngjallur emocione

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
30 July 2025 at 14:25

Ndërsa e ardhmja e sagës filmike mbetet e paqartë, zhvilluesit e lojës së re zbulojnë si ia paraqitën idenë origjinale kompanisë Eon Productions dhe si e rilindën karakterin për një epokë të re.

Joshua Rivera

KatĂ«r vjet pas No Time to Die – filmi i 25-tĂ« i James Bond-it dhe paraqitja e fundit e Daniel Craig si spiuni mĂ« i famshĂ«m nĂ« botĂ« – ende nuk ka njĂ« pasardhĂ«s zyrtar qĂ« tĂ« veshĂ« smokingun, tĂ« porosisĂ« njĂ« martini apo tĂ« hipĂ« nĂ« njĂ« Aston Martin. TĂ« paktĂ«n, jo nĂ« kinema. Por pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« historinĂ« e Bond-it, bota do tĂ« njohĂ« njĂ« James Bond tĂ« ri pĂ«rmes njĂ« videoloje, pĂ«rpara se njĂ« 007 i ri tĂ« bĂ«jĂ« debutimin nĂ« film.

Zhvilluar nga studio daneze IO Interactive, loja e shumĂ«pritur 007: First Light, qĂ« pritet vitin tjetĂ«r, paraqet njĂ« Bond tĂ« ri – njĂ« pamje klasikisht e pashme, thuajse si kukull. Ai ka njĂ« fytyrĂ« tĂ« pastĂ«r dhe sy blu mĂ« shumĂ« vetĂ«besues sesa depĂ«rtues, ndryshe nga Bond-i i pjekur dhe i sofistikuar i shumicĂ«s sĂ« filmave, apo nga ashpĂ«rsia e Craig. MegjithatĂ«, Ă«shtĂ« qartazi i frymĂ«zuar nga qasja fizike e Craig. NĂ«nteksti Ă«shtĂ« se ky Bond nuk i mohon kĂ«to cilĂ«si – ai do t’i fitojĂ« ato. First Light Ă«shtĂ« njĂ« histori origjine, qĂ« synon tĂ« pĂ«rcaktojĂ« njĂ« nga protagonistĂ«t mĂ« jetĂ«gjatĂ« tĂ« argĂ«timit pĂ«r njĂ« brez tĂ« ri fansash qĂ« janĂ« rritur me video-lojĂ«ra.

“Ne e nisĂ«m nga origjina. Sepse kĂ«shtu mund tĂ« luajmĂ« me pyetje si: ‘Kush Ă«shtĂ« James Bond si i ri, dhe çfarĂ« do tĂ« thotĂ« tĂ« jesh agjent 00?’”, thotĂ« Christian Elverdam, bashkĂ«pronar i IO Interactive dhe drejtor kreativ i First Light. “ÇfarĂ« do tĂ« thotĂ« tĂ« bĂ«hesh 007?”

Shumica e lojĂ«rave tĂ« mĂ«parshme me Bond-in kanĂ« qenĂ« qitĂ«se (shooters), tĂ« frymĂ«zuara nga GoldenEye 007, loja famshme e Nintendo 64 e vitit 1997. Por, pavarĂ«sisht popullaritetit tĂ« kĂ«tij zhanri, lojĂ«rat e mĂ«vonshme tĂ« Bond-it patĂ«n njĂ« kthim tĂ« dobĂ«t. Komentet e vakĂ«ta dhe shitjet zhgĂ«njyese tĂ« 007 Legends (2012) e lanĂ« Bond-in nĂ« njĂ« heshtje tĂ« gjatĂ« dixhitale – deri kur IO iu drejtua kompanisĂ« Eon Productions me njĂ« propozim tĂ« thjeshtĂ« nĂ« pamje tĂ« parĂ«: njĂ« lojĂ« qĂ« nuk Ă«shtĂ« thjesht pĂ«r tĂ« qĂ«lluar, por pĂ«r tĂ« pĂ«rjetuar atmosferĂ«n e njĂ« filmi tĂ« Bond-it.

“NĂ« filma ka skena tĂ« mira qitjeje – por, nĂ«se mendon mirĂ«, nuk janĂ« aq shumĂ«, apo jo?” thotĂ« Elverdam. Korrigjimi i kĂ«saj mospĂ«rputhjeje mes filmave dhe lojĂ«rave u bĂ« “thelbi” i prezantimit tĂ« IO pĂ«r Eon: qĂ« tĂ« bĂ«sh njĂ« Bond tĂ« vĂ«rtetĂ« nĂ« lojĂ«, duhej tĂ« krijoje njĂ« personazh qĂ« “nuk Ă«shtĂ« gjithmonĂ« duke qĂ«lluar”.

IO kishte pĂ«rvojĂ« nĂ« kĂ«tĂ« drejtim. NdĂ«rmjet viteve 2016 dhe 2021, ajo zhvilloi njĂ« trilogji tĂ« re tĂ« serisĂ« Hitman – lojĂ« pĂ«r njĂ« vrasĂ«s profesionist – duke ruajtur elementĂ«t mĂ« tĂ« mirĂ« si planifikimi strategjik dhe zgjidhja elegante e problemeve, dhe duke hequr dorĂ« nga toni shpesh vulgar dhe historitĂ« konfuze. Rezultati ishte i jashtĂ«zakonshĂ«m: puzzle tĂ« riluajtshme pafund, ku objektivi Ă«shtĂ« tĂ« eliminosh figura tĂ« fuqishme globale pa krijuar panik dhe pa u zbuluar. Satirike, ironike dhe inteligjente, Hitman: World of Assassination ishte karta mĂ« e mirĂ« qĂ« IO mund tĂ« vinte nĂ« duart e Eon.

“Gjithçka qĂ« ka Hitman duket si spiunazh,” thotĂ« Elverdam, “Prandaj, nĂ«se marrim kĂ«tĂ« dhe hedhim disa hapa mĂ« tutje” – kĂ«to hapa pĂ«rfshijnĂ« skena vozitjeje, pĂ«rleshje fizike, dhe po, ndonjĂ«herĂ« edhe qitje – “kjo Ă«shtĂ« ideja qĂ« pĂ«rfundoi nĂ« First Light.”

Titulli “First Light” (Drita e ParĂ«) Ă«shtĂ« shumĂ« domethĂ«nĂ«s, pasi ky projekt Ă«shtĂ« rrezja e parĂ« e shpresĂ«s pĂ«r njĂ« markĂ« argĂ«timi qĂ« po kalon njĂ« kohĂ« tĂ« pasigurt. Fillimisht njoftuar si “Project 007” nĂ« nĂ«ntor 2020, loja ka mbijetuar njĂ« periudhĂ« tĂ« trazuar pĂ«r Bond-in, qĂ« nisi me bashkimin e MGM me Amazon pĂ«r 8.45 miliardĂ« dollarĂ« nĂ« mars 2022. MegjithĂ«se Amazon mori tĂ« drejtat pĂ«r filmat ekzistues tĂ« Bond-it, vendimet krijuese pĂ«r tĂ« ardhmen – pĂ«rfshirĂ« aktorin e ri tĂ« MI6 – mbetĂ«n nĂ« duart e Eon Productions, e drejtuar nga Barbara Broccoli dhe Michael G. Wilson.

Por në shkurt të këtij viti, Broccoli dhe Wilson dorëzuan drejtimin krijues tek Amazon në një marrëveshje të padeklaruar, por me vlerë të madhe, duke i dhënë fund 63 viteve të trashëgimisë familjare të Bond-it në kinema. Që prej atëherë, Amazon ka filluar të shpalosë planet e veta dhe ka përzgjedhur Denis Villeneuve si regjisorin e filmit të ardhshëm. Megjithatë, e gjithë bota është ende në pritje të emrit të aktorit të ri, çka do të përcaktojë drejtimin e një prej markave më fitimprurëse të filmit.

NdĂ«rsa Bond-i kinematografik mbetet pezull, Bond-i i lojĂ«s video ka mundĂ«si tĂ« lĂ«rĂ« gjurmĂ«. Trailer-i i parĂ« pĂ«r 007: First Light nuk jep shumĂ« detaje, por rrezaton besim tĂ« plotĂ«. ËshtĂ« njĂ« montazh qĂ« konfirmon se gjithçka qĂ« duan fansat nga Bond-i do tĂ« jetĂ« aty: kurthet vdekjeprurĂ«se dhe pajisjet nga epoka e Roger Moore, fiziku i fuqishĂ«m i Daniel Craig, dhe qĂ«ndrimi i qetĂ« e rebel qĂ« pĂ«rshkon çdo version tĂ« Bond-it nĂ« ekran.

“NĂ«se do ta bĂ«sh kĂ«tĂ« me ambicie tĂ« lartĂ«, duhet tĂ« studiosh çdo interpretim tĂ« Bond-it dhe tĂ« kuptosh çfarĂ« synonte secili, qĂ« ta ndĂ«rtosh versionin tĂ«nd,” thotĂ« Elverdam.

Edhe pse Elverdam ka shumë për të thënë për Bond-in në përgjithësi, ai nuk është gati të zbulojë hollësira për versionin e vet. Emri i aktorit që i jep zërin Bond-it, për shembull, mbetet sekret. Por ai është i vetëdijshëm se Bond-i, pavarësisht popullaritetit të përjetshëm, nuk është një karakter që mund të transplantosh në botën moderne pa reflektim.

“Çdo Bond Ă«shtĂ« Bond i kohĂ«s sĂ« vet, pa marrĂ« parasysh sa i kujdesshĂ«m je. ËshtĂ« e pashmangshme,” thotĂ« ai. “ÇfarĂ« konsiderohet kĂ«rcĂ«nim, çfarĂ« Ă«shtĂ« cilĂ«si pĂ«r t’u admiruar – tĂ« gjitha kĂ«to ndryshojnĂ« me kohĂ«n.”

Elverdam rendit disa nga pyetjet qĂ« versioni i IO do tĂ« trajtojĂ«: kur duhet ta bĂ«sh detyrĂ«n? Kur tĂ« improvizosh? ÇfarĂ« do tĂ« thotĂ« tĂ« shĂ«rbesh pĂ«r Mbretin dhe Atdheun? Dhe pse duhet ta bĂ«sh kĂ«tĂ« nĂ« radhĂ« tĂ« parĂ«?

NĂ«se Elverdam dhe IO dinĂ« t’u japin pĂ«rgjigje tĂ« mençura kĂ«tyre pyetjeve, ata mund t’i hapin rrugĂ« Bond-it tĂ« ardhshĂ«m kinematografik me njĂ« sfidĂ« serioze – dhe ndoshta ta vendosin videolojĂ«n si terren kryesor pĂ«r rilindjen e njĂ« legjende.

Burimi: theguardian.com/ Pergatiti për botim: L.V

162 të vdekur, përplasja fatale e Boeing 727 dhe luftarakut F-86 tronditi Japoninë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
30 July 2025 at 13:00

30 korrik 1971 – Tragjedia ajrore mbi Morioka

PĂ«rgatiti: L. Veizi

Më 30 korrik 1971, një nga fatkeqësitë më të mëdha ajrore në historinë e Japonisë ndodhi mbi qiejt e qytetit Morioka, në prefekturën Iwate, kur një aeroplan pasagjerësh i kompanisë All Nippon Airways (ANA), tip Boeing 727-281, u përplas në ajër me një avion luftarak F-86F Sabre të Forcave Ajrore të Japonisë. Si pasojë, 162 persona humbën jetën, duke e renditur këtë ngjarje ndër aksidentet më tragjike të aviacionit civil japonez të asaj kohe.

Rrethanat e ngjarjes

Avioni i kompanisë All Nippon Airways ishte ngritur nga aeroporti Sapporo (Chitose) dhe ishte në rrugën për në aeroportin Tokyo Haneda, duke transportuar 155 pasagjerë dhe 7 anëtarë të ekuipazhit. Ndërkohë, avioni ushtarak F-86F Sabre ishte pjesë e një stërvitjeje rutinë, i pilotuar nga një kadet i ri në trajnim, i cili po kryente një fluturim nën mbikëqyrjen e instruktorëve të Forcave Ajrore.

Për arsye që mbetën të debatueshme, dy avionët u gjendën në të njëjtin sektor lartësie, dhe për shkak të komunikimeve të pasakta dhe mungesës së koordinimit mes kontrollit të trafikut civil dhe atij ushtarak, ndodhi përplasja.

PĂ«rplasja

Sipas hetimeve zyrtare, avioni luftarak u përplas me krahun e majtë të Boeing-ut, duke shkaktuar humbjen e menjëhershme të kontrollit nga ekuipazhi i aeroplanit civil. Avioni i ANA-s u shkatërrua në ajër dhe rrënojat ranë mbi një zonë malore pranë qytetit Shizukuishi, duke i vrarë të gjithë personat në bord.

Piloti i avionit ushtarak arriti të hidhej me parashutë dhe mbijetoi, çka ngjalli reagime të forta publike dhe politike.

Pasojat dhe hetimet

Ngjarja shkaktoi zemërim të madh publik në Japoni. U shtrojnë pyetje të mëdha rreth rolit të ushtrisë në hapësirat ajrore civile dhe mungesës së koordinimit mes kontrollorëve të fluturimit ushtarak dhe civil. Hetimet treguan se kadeti në avionin luftarak kishte bërë manovra të papërshtatshme, por përgjegjësia e plotë i takonte gjithashtu edhe sistemit të kontrollit të fluturimeve, i cili kishte lejuar dy avionët të operonin në të njëjtën lartësi pa paralajmërim të mjaftueshëm.

Në vitin 1973, piloti i F-86, 22-vjeçari Kazumi Hirose, u dënua me dy vjet burg me kusht, çka u kritikua si një dënim shumë i lehtë në raport me pasojat katastrofike.

Trashëgimia

Kjo tragjedi shërbeu si një pikë kthese për përmirësimin e sigurisë ajrore në Japoni. U përforcua ndarja mes trafikut ajror civil dhe atij ushtarak, u rritën investimet në sistemet e radarëve dhe komunikimit, dhe u vendosën protokolle të reja për koordinimin ndërmjet aviacionit civil dhe ushtrisë.

Ngjarja mbetet ende një nga aksidentet më të rënda ajrore në historinë e Japonisë, dhe një simbol i rrezikut që paraqet ndërhyrja ushtarake në hapësirat ajrore të banuara pa koordinim të plotë.

Patrik Modiano, kur kujtesa shërben si letërsi dhe heshtja si stil

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
30 July 2025 at 11:15

30 korrik 1945 – Dita e lindjes sĂ« shkrimtarit

Nga Leonard Veizi

Në rrugët e Parisit, si në një fantashkencë, ka hije që ecin më ngadalë se kalimtarët. Ato ndalen pranë vitrinave, zhduken pas qosheve të mjegullta, shfaqen befas në ndonjë kafene të harruar. Janë hije që nuk mbajnë emra të qartë, as fytyra të plota. Janë kujtime, të kaluara e të fshira, njerëz që ndoshta kanë ekzistuar vetëm në ndjesinë e një fëmije të përgjumur që kërkon prindërit e tij në një qytet të zhurmshëm. Pikërisht në këtë univers të zymtë dhe të tronditur nga pasiguria e identitetit, lindi dhe u rrit Patrik Modiano, shkrimtari francez që e shndërroi mungesën në temë qendrore, harresën në strukturë narrative, dhe kujtimin e lënduar në art të lartë letrar



Përmes veprës së tij, Modiano eksploron thellësisht ndërlidhjen mes memories, identitetit dhe historisë, duke krijuar një atmosferë melankolike dhe misterioze që i fton lexuesit të zhytën në thellësitë e ndërgjegjes njerëzore. Ai kërkon vazhdimisht përgjigje për pyetjet themelore mbi atë se kush jemi dhe si na formëson e kaluara, edhe kur ajo mbetet e paqartë apo e humbur.

Rrënjë

Patrik Modiano lindi më 30 korrik 1945, në Boulogne-Billancourt, në periferi të Parisit, vetëm disa muaj pas çlirimit të Francës nga nazistët. Ishte një fëmijë i një kohe të pasigurt dhe një familjeje të përçarë: babai i tij, Alberto Modiano, ishte një hebre sefardik me origjinë italiane, i cili kishte qëndruar në Paris gjatë pushtimit gjerman dhe ishte përfshirë në veprimtari të dyshimta, ndërsa nëna, aktorja belge Luiza Kolpain, ishte shpesh e munguar dhe e ftohtë. Fëmijëria e tj kaloi ndër internate të ashpra dhe kujdes të shpërfillur, duke i lënë atij një ndjenjë të thellë braktisjeje, që do të shfaqej më vonë si temë themelore e veprës së tij. Vëllai i tij më i vogël, Rudi, vdiq në moshë të njomë, një ngjarje që e shënjoi përjetë. Modiano ia dedikoi shumë nga librat e tij emrit të vëllait, sikur të përpiqej ta mbante të gjallë në faqet e kujtesës.

Letërsia e kujtimit

NĂ« qendĂ«r tĂ« veprĂ«s sĂ« Modiano-s Ă«shtĂ« Parisi – jo ai turistik dhe i ndritshĂ«m, por njĂ« Paris gri, melankolik, me rrugĂ« tĂ« mjegullta, kafene tĂ« errĂ«ta dhe apartamente tĂ« mbyllura plot sekrete. Shkrimtari ndjek nĂ« romanet e tij personazhe qĂ« kĂ«rkojnĂ« njĂ« tĂ« kaluar tĂ« zhdukur, qĂ« pĂ«rpiqen tĂ« rindĂ«rtojnĂ« jetĂ«n e dikujt tjetĂ«r – apo edhe tĂ« vetes – pĂ«rmes fragmentesh tĂ« çoroditura kujtese, emrash qĂ« nuk pĂ«rputhen, adresash tĂ« fshira nga hartat.

Romane si “La Place de l’Étoile” mĂ« 1968, “Rue des boutiques obscures” apo e ardhur nĂ« shqip si “Rruga e dyqaneve tĂ« errĂ«ta” mĂ« 1978, fitues i Çmimit Goncourt, “Dora Bruder” 1997 dhe “Accident nocturne” apo nĂ« shqip: “Aksident natĂ«n” mĂ« 2003, nuk janĂ« vetĂ«m histori, janĂ« investigime poetike mbi atĂ« çfarĂ« do tĂ« thotĂ« tĂ« jesh njeri nĂ« njĂ« botĂ« ku identiteti Ă«shtĂ« gjithnjĂ« nĂ« rrĂ«shqitje, dhe ku e kaluara Ă«shtĂ« mĂ« shumĂ« zbrazĂ«ti sesa fakt.

NĂ« “Dora Bruder”, Modiano ndjek gjurmĂ«t e njĂ« vajze hebreje qĂ« u zhduk gjatĂ« pushtimit nazist, pĂ«rmes kĂ«rkimeve nĂ« arkiva, gazeta tĂ« vjetra dhe kujtime personale. Ai nuk e plotĂ«son dot portretin e saj, por pikĂ«risht pĂ«rmes kĂ«saj mospasjeje, ai i jep zĂ« gjithĂ« atyre pĂ«r tĂ« cilĂ«t historia ka heshtur.

Nobeli i heshtur

NĂ« vitin 2014, Akademia Suedeze i dha Patrik Modiano-s Çmimin Nobel pĂ«r LetĂ«rsi, me motivacionin: “PĂ«r artin e shkrimit tĂ« kujtimeve, me tĂ« cilat evokon fatet njerĂ«zore mĂ« tĂ« pakapshme dhe pĂ«rmes tĂ« cilave ai ka zbuluar jetĂ«n e njerĂ«zve gjatĂ« periudhĂ«s pushtimit”.

NĂ« vend qĂ« tĂ« ndriçonte tĂ« shkuarĂ«n me prozhektor, Modiano e rindĂ«rton me dritĂ« tĂ« zbehtĂ«, duke lĂ«nĂ« hapĂ«sira tĂ« bardha qĂ« lexuesi duhet t’i mbushĂ« vetĂ«. Ai nuk Ă«shtĂ« njĂ« shkrimtar i ndĂ«rtimit klasik, por njĂ« zhbirues i tĂ« padukshmes, njĂ« arkeolog i kujtesĂ«s sĂ« thyer, njĂ« topograf i heshtjes.

Kur mori Nobelin, Modiano nuk mbajti ndonjë fjalim të madh. I rezervuar, i përkorë, ai është një ndër të paktët laureatë të Nobelit që ka preferuar të mos bëjë zhurmë, në një epokë që shpesh vlerëson më shumë figurën publike sesa veprën.

Stili

Kritika Ă«shtĂ« shprehur se stili i tij Ă«shtĂ« shpesh minimalist, i pastĂ«r, thuajse i zhveshur nga retorika, por bart nĂ« heshtjen e vet njĂ« ngarkesĂ« emocionale tĂ« thellĂ«. FjalitĂ« e tij janĂ« tĂ« shkurtra, tĂ« qeta, por me njĂ« ritĂ«m tĂ« veçantĂ«: ato nuk tregojnĂ« – kĂ«rkojnĂ«; nuk zbulojnĂ« – pĂ«rpiqen tĂ« kujtojnĂ«. LetĂ«rsia e Modiano-s Ă«shtĂ« njĂ« akt rikthimi, jo drejt ngjarjes, por drejt jehonĂ«s sĂ« saj.

NĂ« mjegull

Sot, Patrik Modiano mbetet njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« veçanta tĂ« letĂ«rsisĂ« bashkĂ«kohore. Ai ka shkruar dhjetĂ«ra vepra qĂ«, edhe pse tĂ« ngjashme nĂ« atmosferĂ« dhe ndĂ«rtim, kurrĂ« nuk pĂ«rsĂ«riten. LetĂ«rsia e tij Ă«shtĂ« si tĂ« ndjekĂ«sh hapat e tua nĂ« mjegull: duken pĂ«r njĂ« çast, pastaj zhduken
 Por ti e di se kanĂ« qenĂ« aty.

Protokolli i Firencës: Fundi formal i kufijve të Shqipërisë, tensionet tendosen

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
30 July 2025 at 10:00

1926 – Ratifikimi i Protokollit tĂ« FirencĂ«s

Nga Leonard Veizi

NĂ« korrikun e nxehtĂ« tĂ« vitit 1926, nĂ« Parisin qĂ« ende mbante nĂ« damarĂ«t e vet dridhjet e njĂ« lufte botĂ«rore tĂ« sapokaluar, u vulos njĂ« copĂ«z e vogĂ«l paqeje nĂ« cepin mĂ« tĂ« trazuar tĂ« EvropĂ«s: Ballkanin. NĂ« sallat e heshtura tĂ« KonferencĂ«s sĂ« AmbasadorĂ«ve, nĂ«n dritaret e mĂ«dha qĂ« shihnin SenĂ«n, fuqitĂ« e mĂ«dha tĂ« botĂ«s nĂ«nshkruan fatin gjeografik tĂ« njĂ« vendi tĂ« vogĂ«l, tĂ« sapodalĂ« nga mjegulla osmane dhe intrigat ballkanike: ShqipĂ«risë 


Ratifikimi i Protokollit tĂ« FirencĂ«s nuk ishte thjesht njĂ« akt diplomatik; ishte njĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« vĂ«nĂ« njĂ« vijĂ« tĂ« qartĂ« mes tokĂ«s sĂ« shqiptarĂ«ve dhe pretendimeve tĂ« fqinjĂ«ve tĂ« saj. NjĂ« vijĂ« qĂ« nĂ« hartĂ« dukej e drejtĂ«, por nĂ« mendjet dhe zemrat e njerĂ«zve mbeti gjithmonĂ« njĂ« plagĂ« e hapur. Ashtu siç ndodh shpesh nĂ« historinĂ« e popujve tĂ« vegjĂ«l, kufiri u caktua jo me kompasin e drejtĂ«sisĂ«, por me penĂ«n e interesit ndĂ«rkombĂ«tar. E megjithatĂ«, ajo ditĂ« nĂ« Paris shĂ«noi njĂ« akt zyrtar: pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, kufijtĂ« e ShqipĂ«risĂ« u njohĂ«n dhe u pranuan botĂ«risht. Ishte njĂ« fitore e heshtur pĂ«r njĂ« komb tĂ« ri, por njĂ« fitore qĂ« vinte me njĂ« barrĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«: pĂ«r ta ruajtur atĂ« kufi, ShqipĂ«ria do tĂ« duhej tĂ« luftonte jo mĂ« me armĂ«, por me diplomaci, me qĂ«ndresĂ« dhe me kujtesĂ« historike.

Ngjarja

MĂ« 29 korrik 1926, nĂ« KonferencĂ«n e AmbasadorĂ«ve nĂ« Paris, pĂ«rfaqĂ«suesit e fuqive tĂ« mĂ«dha tĂ« kohĂ«s – FrancĂ«s, BritanisĂ« sĂ« Madhe, RusisĂ« (BRSS), ItalisĂ« dhe JaponisĂ« – ratifikuan zyrtarisht Protokollin e FirencĂ«s tĂ« vitit 1925, njĂ« dokument ndĂ«rkombĂ«tar qĂ« sanksiononte pĂ«rcaktimin pĂ«rfundimtar tĂ« kufijve tĂ« ShqipĂ«risĂ«.

Ky moment historik, i regjistruar edhe në aktet zyrtare të Lidhjes së Kombeve, përfaqësonte fundin juridik ndërkombëtar të debatit për kufijtë e Shqipërisë, siç kishin dalë ata pas Konferencës së Ambasadorëve të Londrës në vitin 1913 dhe zhvillimeve të mëvonshme gjatë dhe pas Luftës së Parë Botërore.

ÇfarĂ« ishte Protokolli i FirencĂ«s?

Protokolli i Firencës u hartua më 17 dhjetor 1925, si një përpjekje për të stabilizuar marrëdhëniet ndërmjet Shqipërisë, Greqisë dhe Jugosllavisë, tri shtete që kishin pasur pretendime të ndryshme territoriale pas rënies së Perandorisë Osmane dhe krijimit të shtetit shqiptar në 1912. Protokolli synonte të vërtetonte kufijtë ekzistues të Shqipërisë sipas vendimeve të mëparshme të fuqive të mëdha dhe të vendoste një rend të qëndrueshëm në Ballkanin e trazuar.

Pasi u firmos në Firence nga përfaqësuesit e fuqive të mëdha dhe të shteteve përkatëse (Shqipëria, Greqia, Jugosllavia), protokolli u dërgua për ratifikim përfundimtar në Konferencën e Parisit.

29 Korrik 1926: Njohja ndërkombëtare

Me ratifikimin më 29 korrik 1926, protokolli mori vlerë ndërkombëtare detyruese dhe u regjistrua në sekretariatin e Lidhjes së Kombeve, organi i atëhershëm që merrej me ruajtjen e paqes dhe zgjidhjen e mosmarrëveshjeve ndërkombëtare. Shqipëria, e cila sapo kishte dalë nga një periudhë e gjatë paqëndrueshmërie politike, e konsideroi këtë akt si një fitore të diplomacisë së saj të re, nën drejtimin e Ahmet Zogut dhe qeverisë së tij.

Reagimet dhe tensionet e pasuara

Megjithëse juridikisht çështja e kufijve të Shqipërisë u mbyll përfundimisht, ratifikimi i protokollit nuk i qetësoi tensionet rajonale.

Greqia vijoi tĂ« shprehte pakĂ«naqĂ«si lidhur me minoritetin grek nĂ« jug tĂ« ShqipĂ«risĂ« dhe pĂ«r kufijtĂ« nĂ« ÇamĂ«ri.

Jugosllavia, ndërkohë, u mundua të mbante një qasje të kujdesshme, duke kërkuar të ruante ndikimin në Shqipërinë veriore por dhe duke ndërhyrë shpesh në politikën e brendshme të saj.

Rëndësia historike

Ratifikimi i Protokollit të Firencës është një nga momentet kyçe në procesin e konsolidimit të shtetit shqiptar dhe njohjes së sovranitetit të tij territorial nga komuniteti ndërkombëtar. Ai i dha fund një periudhe të gjatë pasigurie mbi kufijtë, por tregoi gjithashtu se njohja formale nuk do të mjaftonte për të garantuar fqinjësi të qeta me shtetet përreth.

1629 – TĂ«rmet nĂ« Napoli, katastrofa shkatĂ«rrimtare me 10 mijĂ« tĂ« vdekur

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
30 July 2025 at 07:15

MĂ« 1629, njĂ« tĂ«rmet i fuqishĂ«m goditi zonĂ«n e Napolit nĂ« ItalinĂ« jugore, duke shkaktuar vdekjen e afro 10.000 personave dhe duke lĂ«nĂ« gjurmĂ« tĂ« thella nĂ« kujtesĂ«n kolektive tĂ« banorĂ«ve tĂ« Rajonit tĂ« Kampanias. Ngjarja ndodhi nĂ« njĂ« periudhĂ« kur njohuritĂ« mbi natyrĂ«n sizmike ishin tĂ« kufizuara dhe ndĂ«rtesat nuk ishin aspak tĂ« pĂ«rgatitura pĂ«r t’i rezistuar lĂ«kundjeve tĂ« tokĂ«s. 

Konteksti historik

NĂ« fillim tĂ« shekullit XVII, Napoli ishte njĂ« nga qytetet mĂ« tĂ« mĂ«dha dhe mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« EvropĂ«s, nĂ«n sundimin spanjoll tĂ« PerandorisĂ« Habsburge. Me njĂ« popullsi qĂ« i afrohej 300.000 banorĂ«ve, ai pĂ«rfaqĂ«sonte njĂ« qendĂ«r tĂ« rĂ«ndĂ«sishme politike, ekonomike dhe kulturore nĂ« Mesdhe. Por pozita e tij gjeografike – pranĂ« vullkanit Vezuvi dhe nĂ« njĂ« zonĂ« me aktivitet sizmik tĂ« lartĂ« – e bĂ«nte tĂ« cenueshĂ«m ndaj fatkeqĂ«sive natyrore. 

TĂ«rmeti

Tërmeti i vitit 1629, për të cilin nuk ka një datë të saktë ditore të regjistruar në burimet historike, besohet të ketë qenë me magnitudë mbi 6.0 në shkallën Richter (sipas vlerësimeve retrospektive të sizmiologëve modernë). Ai goditi veçanërisht krahinat jugore të Italisë, me Napolin si një nga zonat më të prekura.

Shumë nga ndërtesat mesjetare dhe kishat u shembën, duke zënë përfshirë dhe qindra njerëz që ndodheshin brenda tyre në momente lutjeje. Rrugët e ngushta të qytetit e bënë më të vështirë evakuimin. Thuhet se në vetëm disa minuta, qyteti humbi mijëra jetë njerëzish. Numri i viktimave u llogarit të ishte rreth 10.000, një shifër shumë e lartë për kohën.

Pasojat

Përveç humbjeve njerëzore, tërmeti shkatërroi infrastrukturën dhe thelloi mjerimin ekonomik në zonë. Frika nga një tjetër tërmet, por edhe nga ndonjë shpërthim i mundshëm i Vezuviut, shkaktoi valë paniku dhe emigrim të përkohshëm të mijëra banorëve.

Në kronikat e kohës, ngjarja u konsiderua nga shumë si një ndëshkim hyjnor, dhe kjo shkaktoi rritje të devotshmërisë fetare në zonë. U organizuan procesione, lutje dhe ndërtim i kishave për falje mëkatesh.

Trashëgimia

Megjithëse tërmeti i vitit 1629 është më pak i njohur në krahasim me tërmetet e tjera më të dokumentuara në Itali, ai mbetet një pikë e errët në historinë sizmike të Napolit. Arkivat e kishave dhe dokumentet e manastireve ofrojnë dëshmi të çmuara për tragjedinë dhe pasojat e saj. Ai gjithashtu shërben si një kujtesë e rrezikut të vazhdueshëm sizmik që rëndon mbi qytetet historike të Italisë jugore.

Before yesterdayMain stream

1980 – Vdes Hitchcock: Mjeshtri qĂ« ndryshoi pĂ«rgjithmonĂ« kinemanĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
29 July 2025 at 16:25

MĂ« 29 prill 1980, nĂ« moshĂ«n 80-vjeçare, ndĂ«rroi jetĂ« Alfred Hitchcock, njĂ« nga regjisorĂ«t mĂ« tĂ« mĂ«dhenj dhe mĂ« me ndikim nĂ« historinĂ« e kinemasĂ« botĂ«rore. I njohur gjerĂ«sisht si “Mjeshtri i Pezullimit”, Hitchcock la pas njĂ« trashĂ«gimi qĂ« formĂ«soi gjuhĂ«n vizuale dhe psikologjike tĂ« kinemasĂ« moderne.

Lindur nĂ« LondĂ«r mĂ« 1899, ai filloi karrierĂ«n nĂ« epokĂ«n e filmave pa zĂ« nĂ« Britani, por shumĂ« shpejt u shqua pĂ«r pĂ«rdorimin novator tĂ« kamerĂ«s, pĂ«r tensionin psikologjik dhe ndĂ«rtimin e situatave tĂ« frikshme pa pasur nevojĂ« pĂ«r dhunĂ« tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ«. Filmat si “The 39 Steps” (1935) dhe “The Lady Vanishes” (1938) e bĂ«nĂ« tĂ« famshĂ«m nĂ« EvropĂ«, por ishte kalimi i tij nĂ« Hollywood nĂ« vitet 1940 qĂ« shĂ«noi ngritjen nĂ« piedestalin botĂ«ror tĂ« kinemasĂ«.

Në një karrierë që zgjati gjashtë dekada, Hitchcock realizoi mbi 50 filma, përfshirë kryevepra si:

“Rebecca” (1940) – fitues i çmimit Oscar,

“Rear Window” (1954),

“Vertigo” (1958) – i konsideruar shpesh si filmi mĂ« i mirĂ« i tĂ« gjitha kohĂ«rave,

“North by Northwest” (1959), dhe

“Psycho” (1960) – njĂ« pikĂ« kthese pĂ«r kinemanĂ« horror dhe thriller.

Stili i tij ishte një përzierje e mjeshtëruar e suspensit, humorit të zi dhe eksplorimit të ankthit njerëzor. Hitchcock jo vetëm që ndërtoi situata me tension të lartë, por depërtoi thellë në psikikën e personazheve dhe spektatorëve. Ai përdori kamera subjektive, montazh inovator dhe muzikë trazuese për të krijuar ndjesinë e frikës, shpesh duke e vendosur publikun në rolin e vëzhguesit apo bashkëpunëtorit të krimit.

PĂ«rveç filmave, Hitchcock u bĂ« njĂ« ikonĂ« kulturore pĂ«rmes shfaqjes sĂ« tij nĂ« televizion me serinĂ« “Alfred Hitchcock Presents” dhe intervistave tĂ« tij tĂ« shumta, ku shpaloste ironi, elegancĂ« britanike dhe mendje tĂ« mprehtĂ«.

Edhe pse kurrë nuk fitoi një Oscar si regjisor, ndikimi i tij është i pakontestueshëm. Ai u nderua më vonë me çmime nderi për karrierën, përfshirë BAFTA Fellowship dhe AFI Life Achievement Award.

Alfred Hitchcock nuk ishte thjesht një regjisor; ai ishte një arkitekt i ankthit, një mjeshtër i kontrollit emocional të audiencës dhe një novator që e trajtoi kinemanë si artin e nënndërgjegjes. Vdekja e tij më 1980 shënoi fundin e një epoke, por emri dhe vepra e tij jetojnë në çdo rrahje zemre që një film i mirë trilleri ngjall tek shikuesi.

Glasnost hap rrugën për lirinë fetare, Gorbaçov premton një epokë të re të besimit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
29 July 2025 at 15:20

1988 – BRSS

Në prill të vitit 1988, në një ngjarje me domethënie të thellë për një shoqëri që për dekada kishte jetuar nën hijen e ateizmit shtetëror, udhëheqësi sovjetik Mihail Gorbaçov premtoi një hapje më të madhe ndaj lirisë fetare, duke sinjalizuar një kthesë të rrallë në politikën zyrtare të Bashkimit Sovjetik.

NĂ« kuadĂ«r tĂ« pĂ«rvjetorit tĂ« 1000-vjetorit tĂ« pagĂ«zimit tĂ« RusisĂ« – njĂ« ngjarje historike qĂ« i referohet konvertimit tĂ« Princit Vladimir dhe popullit tĂ« Kievan Rus nĂ« tĂ« krishterĂ« ortodoks nĂ« vitin 988 – Kremlini, pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« qĂ« nga Revolucioni i Tetorit, u tregua mirĂ«kuptues dhe bashkĂ«punues ndaj KishĂ«s Ortodokse Ruse. Kjo u konsiderua si njĂ« shenjĂ« e qartĂ« se politika e “Glasnost” (hapje) dhe “Perestroika” (ristrukturim) po preknin edhe njĂ« nga fushat mĂ« tĂ« ndaluara tĂ« jetĂ«s sovjetike: besimin fetar.

Për dekada, feja në BRSS ishte shtypur sistematikisht: klerikët ishin arrestuar, kishat mbyllur apo shkatërruar, dhe edukimi ateist ishte imponuar që në shkollat fillore. Por në këtë atmosferë të re politike të krijuar nga Gorbaçovi, filloi të ripërhapej diskutimi mbi rolin e fesë në shoqëri, mbi trashëgiminë shpirtërore të popullit sovjetik, dhe mbi të drejtën e njeriut për të besuar.

Në një takim historik me Patriarkun Pimen, kreun e Kishës Ortodokse Ruse, Gorbaçovi pranoi publikisht rëndësinë e besimit për miliona qytetarë sovjetikë dhe premtoi se shteti nuk do të ndërhynte më në jetën fetare të popullit. Ky takim u pa si rehabilitimi i heshtur i besimit dhe një tentativë për të rigjetur një identitet shpirtëror brenda një sistemi që po lëkundej nga brenda.

Megjithëse disa ishin skeptikë për sinqeritetin e këtyre premtimeve, një gjë ishte e qartë: murret e ndërgjegjes së kontrolluar po binin, dhe për herë të parë pas shumë dekadash, zërat e kambanave po dëgjoheshin sërish mbi qytetet sovjetike, jo si alarm, por si shenjë shprese.

1988-a nuk ishte vetĂ«m njĂ« vit jubile pĂ«r KishĂ«n Ortodokse, por njĂ« kthesĂ« historike pĂ«r njĂ« shoqĂ«ri qĂ« kishte mĂ«suar tĂ« jetonte nĂ« heshtje – dhe tani po mĂ«sonte ta ringjallte shpirtin.

Bota nuk mund të rrijë duarkryq ndërsa Gaza po përballet me urinë masive

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
29 July 2025 at 14:10

Nga José Andrés

Katërdhjetë vjet më parë, ndërgjegjja e botës u trondit thellësisht nga imazhet e fëmijëve të dobësuar dhe foshnjave të uritura që vdisnin në krahët e nënave të tyre. Kjo shkaktoi një valë ndihmash ndërkombëtare, hedhje ajrore me ushqime dhe aktivizëm nga artistët më të njohur të kohës. Falë mediave dhe ngjarjeve si Live Aid, nuk mundëm të mbyllnim sytë ndaj urisë në Etiopi.

Një brez më pas, njerëzit me ndërgjegje të pastër duhet të ndalin urinë në Gaza. Nuk ka asnjë justifikim që bota të qëndrojë spektatore ndërsa dy milionë njerëz vuajnë në prag të një urie të përmasave të plota.

Kjo nuk Ă«shtĂ« njĂ« fatkeqĂ«si natyrore e shkaktuar nga thatĂ«sira apo dĂ«shtimi i tĂ« korrave. ËshtĂ« njĂ« krizĂ« e krijuar nga njerĂ«zit — dhe ekzistojnĂ« zgjidhje po aq njerĂ«zore qĂ« mund tĂ« shpĂ«tojnĂ« jetĂ« qĂ« sot. Katastrofa e urisĂ« nĂ« Gaza Ă«shtĂ« krejtĂ«sisht pasojĂ« e burrave tĂ« luftĂ«s nĂ« tĂ« dyja anĂ«t e kalimit Erez: atyre qĂ« masakruan civilĂ« izraelitĂ« mĂ« 7 tetor 2023 dhe atyre qĂ«, pĂ«r mĂ« shumĂ« se 21 muaj, kanĂ« vrarĂ« dhjetĂ«ra mijĂ«ra civilĂ« palestinezĂ«.

Ne jemi përtej lojës së fajësimit se kush është më përgjegjës. Nuk kemi kohë të debatojmë se kush po vonon kamionët me ndihma.

Një njeri që po vdes nga uria ka nevojë për ushqim sot, jo nesër.

Si forcë pushtuese, Izraeli mban përgjegjësinë për mbijetesën bazë të civilëve në Gaza. Disa mund ta konsiderojnë këtë të padrejtë, por kështu e përcakton ligji ndërkombëtar. Në këtë kuadër, Gaza Humanitarian Foundation, një grup ndihmash i mbështetur nga Izraeli, vuri në zbatim një plan të ri për shpërndarjen e ushqimeve nga disa pika qendrore, duke detyruar njerëzit e uritur të ecin kilometra të tëra me rrezikun për jetën. Që në fillim, organizatat ndërkombëtare paralajmëruan se ky plan do të ishte i rrezikshëm dhe joefektiv. Fatkeqësisht, këto paralajmërime dolën të vërteta.

ËshtĂ« koha tĂ« nisim nga e para.

Ushqimi nuk po arrin në Gaza me shpejtësinë e nevojshme. Programi Botëror i Ushqimit, i udhëhequr nga drejtoresha amerikane Cindy McCain, deklaroi javën e kaluar se një e treta e popullsisë së Gazës nuk kishte konsumuar asnjë vakt për disa ditë me radhë. Fëmijët e vegjël po vdesin nga uria dhe numri i tyre po rritet me shpejtësi alarmante.

*Andrés është themeluesi i organizatës humanitare World Central Kitchen.

The New York Times

‘1984’ Nuk ka ndryshuar, por Amerika po

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
29 July 2025 at 11:05

Nga Charlie English

Gjeta njĂ« kopje tĂ« 1984-Ă«s sĂ« George Orwell-it nĂ« bibliotekĂ«n e departamentit tĂ« shkencave sociale nĂ« Universitetin e VarshavĂ«s – njĂ« thesar letrar qĂ« mbante aromĂ«n e pluhurit dhe letrĂ«s sĂ« vjetĂ«r, dhe aq i mbushur me rafte sa nĂ« disa vende mund tĂ« lĂ«vizje vetĂ«m anash. Prej muajsh po kĂ«rkoja kĂ«tĂ« vĂ«llim tĂ« veçantĂ«, njĂ« libĂ«r qĂ«, sipas mendimit tim, kishte luajtur njĂ« rol tĂ« vogĂ«l, por tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« fitimin e LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ«.

Ka shumë arsye pse Blloku Lindor u shemb në vitin 1989. Stagnimi ekonomik i Lindjes dhe lufta në Afganistan janë dy nga më të përmendurat. Por edhe letërsia luajti rolin e saj, falë një operacioni të gjatë të zhvilluar nga Agjencia Qendrore e Inteligjencës (CIA) që kontrabandoi fshehurazi miliona libra përmes Perdes së Hekurt, në përpjekje për të minuar censurën e Partisë Komuniste.

Edhe pse Ă«shtĂ« e vĂ«shtirĂ« tĂ« matet ndikimi absolut i kĂ«tij programi, historia e tij ofron mĂ«sime tĂ« vyera pĂ«r sot, sidomos kur disa nga tĂ« njĂ«jtat tituj dhe autorĂ« qĂ« CIA dĂ«rgonte nĂ« Lindje gjatĂ« LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ« – pĂ«rfshirĂ« 1984 – sot cilĂ«sohen si tĂ« papĂ«rshtatshĂ«m nga rrjete tĂ« grupeve konservatore nĂ« Shtetet e Bashkuara.

Botuar pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« vitin 1949, romani i Orwell-it pĂ«rshkruan botĂ«n distopike tĂ« OqeanisĂ«, njĂ« shtet totalitar ku protagonisti, Winston Smith, punon nĂ« njĂ« ministri tĂ« madhe qeveritare tĂ« quajtur “Ministria e sĂ« VĂ«rtetĂ«s”. Emri i saj Ă«shtĂ« ironik: detyra e saj nuk Ă«shtĂ« tĂ« mbrojĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«n, por ta shkatĂ«rrojĂ« atĂ« – ta rishkruajĂ« historinĂ« pĂ«r t’iu pĂ«rshtatur nevojave tĂ« momentit tĂ« partisĂ« dhe udhĂ«heqĂ«sit tĂ« saj, VĂ«llait tĂ« Madh (Big Brother), sepse siç thotĂ« slogani: “Kush kontrollon tĂ« kaluarĂ«n, kontrollon tĂ« ardhmen; kush kontrollon tĂ« tashmen, kontrollon tĂ« kaluarĂ«n.”

NĂ« sistemin real sovjetik, çdo vend kishte ekuivalentin e vet tĂ« “MinistrisĂ« sĂ« sĂ« VĂ«rtetĂ«s”, tĂ« ndĂ«rtuar sipas modelit tĂ« MoskĂ«s. NĂ« Poloni, vendi mĂ« i madh i EvropĂ«s Lindore jashtĂ« Bashkimit Sovjetik, kjo strukturĂ« censurimi dhe propagande quhej “Drejtoria Kryesore pĂ«r Kontrollin e Publikimeve dhe Shfaqjeve Publike” dhe selia e saj zinte thuajse njĂ« bllok tĂ« tĂ«rĂ« nĂ« qendĂ«r tĂ« VarshavĂ«s.

Nga arti te reklamat, nga televizioni te teatri, kjo Drejtori depĂ«rtonte nĂ« çdo aspekt tĂ« jetĂ«s polake. Kishte tĂ« punĂ«suar nĂ« çdo stacion televiziv e radiofonik, nĂ« çdo studio filmi dhe çdo shtĂ«pi botuese. Çdo makinĂ« shkrimi nĂ« Poloni duhej tĂ« regjistrohej, hyrja te çdo fotokopjues ishte e kufizuar, dhe njĂ« leje e veçantĂ« nevojitej edhe pĂ«r tĂ« blerĂ« njĂ« paketĂ« letre. Librat qĂ« nuk pĂ«rputheshin me rregullat e censurĂ«s pĂ«rfundonin nĂ« makinat e shkrirjes sĂ« letrĂ«s.

English Ă«shtĂ« autor i librave si “Klubi i Librave tĂ« CIA-s: Misioni Sekret pĂ«r tĂ« Fituar LuftĂ«n e FtohtĂ« me LetĂ«rsi tĂ« Ndaluar”.

Burimi: The New York Times 

Ngrohja globale dhe krimi në Pogradec: me sa duket, botës po i vjen fundi

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
29 July 2025 at 10:00

Nga Leonard Veizi

NĂ« pĂ«rditshmĂ«rinĂ« tonĂ«, sikur jemi mĂ«suar qĂ« andej nga Vlora edhe kĂ«rcet sherri, edhe kĂ«rcet koburja, edhe vritet ndokush – si me dashje.

Po Pogradeci
?

Kam shkuar dhe shkoj me qejf nĂ« Pogradec. Qytet me frymĂ« tĂ« butĂ«, me njĂ« klimĂ« qĂ« tĂ« shpon mushkĂ«ritĂ« me freski tĂ« shĂ«ndetshme, qĂ« duket si i bekuar nga Zoti. Aty, nĂ« ditĂ«t e verĂ«s, mbĂ«shtillesh me njĂ« shall tĂ« hollĂ« nĂ« vend tĂ« jorganit tĂ« dimrit. Klima – njĂ« fllad i bekuar qĂ« tĂ« jep shĂ«ndet.

Qyteti tĂ« flet me zĂ« tĂ« ulĂ«t dhe tĂ« mirĂ«, si mik i vjetĂ«r qĂ« s’tĂ« mban hatĂ«r pse mungove gjatĂ«. Ajri i pastĂ«r, liqeni qĂ« rrĂ«zĂ«llin si pasqyrĂ« e njĂ« bote tĂ« pĂ«rkorĂ«, njerĂ«z tĂ« qeshur, tĂ« qetĂ«, qĂ« tĂ« ofrojnĂ« kafet e mĂ«ngjesit me njĂ« mikpritje tĂ« natyrshme – jo me ngut e hile. TĂ« qeshur e mikpritĂ«s sa s’ka mĂ«.

Liqeni – ai pasqyrĂ« blu i qetĂ«sisĂ« ballkanike – tĂ« fton tĂ« harrosh hallet dhe tĂ« pĂ«rtypĂ«sh qetĂ«sisht njĂ« koran tĂ« pjekur, me njĂ« gotĂ« verĂ« nga treva qĂ« s’tĂ« tradhton kurrĂ«.

Pra, ç’tĂ« mungon nĂ« Pogradec? AsgjĂ« – do tĂ« thoshte dikush qĂ« nuk e ka parĂ« qytetin nĂ« vitet e fundit.

Ky është Pogradeci.

Por mund të themi: Ky ka qenë Pogradeci.

Sepse ka nja tre behare, – qĂ« ashtu si nĂ« pĂ«rrallĂ«, – edhe andej ndodhin bĂ«ma. KĂ«rcet sherri, kĂ«rcet grushti. Por ndodh qĂ« edhe vriten njerĂ«z.

– “PogradecarĂ«t kĂ«shtu
?!” ThagmĂ« e madhe. Do pĂ«rmbyset bota, me siguri.

Mos ka të bëjë kjo me ngrohjen globale? Se duket se ajo po na merr në qafë të gjithëve


Sepse koha ka filluar tĂ« trazojĂ« edhe kĂ«tĂ« qytet tĂ« heshtur. Nuk po flas pĂ«r erĂ«ra nga Mali i ThatĂ« apo ndonjĂ« rritje tĂ« lagĂ«shtisĂ« mbi liqen. Po flas pĂ«r njĂ« nxehtĂ«si tjetĂ«r, qĂ« s’vjen prej diellit. NjĂ« tension i padukshĂ«m, por i ndjeshĂ«m. Sepse nĂ« vitet e fundit, nga ky qytet kanĂ« ardhur lajme qĂ« tĂ« lĂ«nĂ« pa fjalĂ«: krime tĂ« rĂ«nda, ngjarje makabre, veprime qĂ« s’i pĂ«rshtaten aspak fizionomisĂ« sĂ« vĂ«rtetĂ« tĂ« Pogradecit.

Sezoni veror rezulton të ketë sjellë incidente të ndjeshme brenda ambientit social: vrasje tragjike dhe thikëzime në ambiente publike, që shkundin strukturën e zakonshme të komunitetit.

PĂ«r sĂ« fundmi u dha lajmi se “nĂ« qytetin e Pogradecit, njĂ« grua 52-vjeçare humbi jetĂ«n si pasojĂ« e zjarrit qĂ« pĂ«rfshiu banesĂ«n e saj”. Por hetimet e para dolĂ«n nĂ« pĂ«rfundimin se gruaja nuk kishte vdekur nga asfiksia, sepse ishte vrarĂ« mĂ« parĂ«. NdĂ«rkohĂ« qĂ« banesa nuk ishte pĂ«rfshirĂ« nga ndonjĂ« shkĂ«ndijĂ« elektrike, por njĂ« mik i viktimĂ«s i kishte vĂ«nĂ« flakĂ«n pas vrasjes, me qĂ«llim qĂ« tĂ« humbte gjurmĂ«t.

E ku nuk i vete mendja njeriut.

Një vit më parë, më 10 gusht 2024, Egli Proga, 42 vjeç, u sulmua dhe u vra gjatë orëve të vona të mbrëmjes, në barin ku punonte. Kjo ngjarje pati një jehonë të madhe mediatike,

E të flasim për burrin 49 vjeç, që në shtator 2024 vrau me sqepar bashkëshorten e tij, po 49 vjeç.

Pogradecar ky? Me sqepar në dorë sikur do priste dru në pyll?

-Po ku e paske fshehur gjithë këtë xhepane Mato evlati?

Ndërsa më 25 gusht 2023, një i ri 22-vjeçar u arrestua pasi kishte goditur me thikë një tjetër 24-vjeçar gjatë një konflikti banal në një bar në lagjen Nr. 1 të qytetit.

Bravo djema


Dhe pyetja lind vetvetiu: A janë vërtet pogradecarë këta që i bëjnë këto krime?

E kjo tĂ« kujton njĂ« batutĂ« emblemĂ« tĂ« kinemasĂ« shqiptare, atĂ« qĂ« thotĂ« Pandi Raidhi si aktor tek filmi “Shtigje Lufte”:

“TĂ« jetĂ« katandisur dhe Shabani ynĂ« kĂ«shtu?”

Apo është sjellë në këtë qytet një frymë tjetër, më e egër, më e shpejtë, më e ngatërruar?

A mos Ă«shtĂ« shfaqur ndonjĂ« “bir i nxehtĂ«sisĂ«â€, qĂ« s’e njeh klimĂ«n dhe as kodin e qetĂ«sisĂ« qĂ« mbante ky vend prej dekadash?

Mos vallĂ« po e paguajmĂ« edhe ne – nĂ« Pogradec – faturĂ«n e ngrohjes globale? Jo vetĂ«m nĂ« temperaturĂ«, por nĂ« karakter, nĂ« moral, nĂ« sjellje. Sepse nxehtĂ«sia e klimĂ«s, siç duket, po e shkrin edhe akullin e qetĂ«sisĂ« qytetare, duke nxjerrĂ« nĂ« sipĂ«rfaqe njĂ« nervozizĂ«m tĂ« pazakontĂ«.

Dikur, njĂ« “Shaban” i urtĂ«, me shall nĂ« qafĂ«, kapele stofi nĂ« kokĂ« dhe gotĂ«n e rakisĂ« nĂ« dorĂ«, e mbyllte çdo bisedĂ« me shprehjen:

“KĂ«tu te ne nuk ndodhin gjĂ«ra tĂ« rĂ«nda, se liqeni i qetĂ«son tĂ« gjithĂ«.”

Po sot, “Shabani” ndoshta s’ështĂ« mĂ«. Apo ndoshta Ă«shtĂ« aty, por s’e dĂ«gjon njeri. Sepse sot, zĂ«rat e lartĂ«, prirjet e dhunshme, nevojat qĂ« bĂ«rtasin dhe zgjidhjet qĂ« mungojnĂ«, kanĂ« mbĂ«rritur edhe nĂ« kĂ«tĂ« skaj tĂ« ShqipĂ«risĂ«, ku dikur jeta rridhte si ujĂ« liqeni.

Pogradeci s’ka faj. Ndoshta as banorĂ«t e tij. Por duket se ka diçka qĂ« po fermentohet nĂ« heshtje – njĂ« ndryshim qĂ« vjen pa bujĂ«, por qĂ« tĂ« trazon stomakun dhe shpirtin.

KĂ«to ishin disa nga rastet kryesore tĂ« pĂ«rfshira nĂ« raportet publike gjatĂ« verave tĂ« fundit nĂ« Pogradec – ngjarje qĂ« sjellin dyshime serioze mbi ndĂ«rtimin e imazhit tĂ« njĂ« qyteti tĂ« qetĂ« dhe mikpritĂ«s.

Na shastisi Pogradeci.

Dhe ndoshta do tĂ« na duhet tĂ« mĂ«sohemi me kĂ«tĂ« klimĂ« tĂ« re: jo vetĂ«m atĂ« qĂ« na djeg nĂ« verĂ«, por edhe atĂ« qĂ« po na shkrin pĂ«rbrenda – ngadalĂ«, nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« padukshme, por tĂ« sigurt.

NĂ« fund tĂ« fundit, edhe liqenet janĂ« tĂ« qetĂ« pĂ«r vite me radhë  derisa ndodh njĂ« pĂ«rmbysje e papritur nĂ« thellĂ«si.

28 korrik 1945/ Kur qielli u ça mbi qytet: Tragjedia e Empire State

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
28 July 2025 at 16:00

PĂ«rgatiti: Leonard Veizi

Në legjendat e lashta, kur perënditë hidhëroheshin, dërgonin rrufe nga qielli për të kujtuar njerëzimit se asnjë kulm nuk ishte aq i lartë sa të mos prekej nga hakmarrja hyjnore.

NĂ« kohĂ«t moderne, ne i kemi zĂ«vendĂ«suar rrufetĂ« me avionĂ«, tempujt me gratacela dhe mitet me lajme tĂ« shpejta. Por herĂ« pas here, historia na ndĂ«shkon me kujtesë 


Ishte mëngjesi i një të shtune të rëndë korriku në vitin 1945. Manhattan-i, zakonisht energjik e i gjallë, fshihej atë ditë nën një mantel të bardhë mjegulle, të trashë si heshtja pas një zhurme të madhe. Lufta e Dytë Botërore ishte drejt përfundimit, Gjermania kishte kapitulluar, por beteja e Paqësorit ende derdhte gjak në ishujt e largët. Ndërsa pjesa më e madhe e qytetit merrej me punët e përditshme, duke ecur verbërisht drejt paqes së shumëpritur, qielli kreu një akt që askush nuk do ta kishte parashikuar.

B-25 Mitchell

Në orën 09:40 të mëngjesit të 28 korrikut, një avion bombardues ushtarak B-25 Mitchell, i komanduar nga nënkoloneli William Franklin Smith Jr., fluturonte ulët mbi qytet. Duke kërkuar bazën e tij ajrore në Newark, ai hyri në një errësirë të bardhë që kishte mbuluar Manhattanin dhe, pa e ditur, fluturonte drejt fatkeqësisë. Në vend të një piste, ai hasi në kockën prej çeliku të një kolosi urban: Empire State Building.

PĂ«rplasja

Goditja ndodhi midis kateve të 78-të dhe 80-të të ndërtesës më të lartë në botë në atë kohë. Avioni shpërtheu duke shkaktuar një vrimë të përbindshme, e cila përpiu zyra, njerëz dhe shpresa. Një nga motorët përshkoi ndërtesën, doli nga ana tjetër dhe ra në një çati ku dogji një studio arti. Tjetri u përplas në boshtin e ashensorit, duke shkaktuar një zinxhir ngjarjesh të pamundura për të besuar.

Mbijetesa

Operatorja 19-vjeçare e ashensorit, Betty Lou Oliver, ndodhej nĂ« njĂ« kabinĂ« qĂ« nisi tĂ« binte nga kati i 75-tĂ«. Ajo ra plot 300 metra, por mbijetoi – si me njĂ« ndĂ«rhyrje hyjnore – falĂ« kompresionit tĂ« ajrit dhe kabllove tĂ« pĂ«rflakura qĂ« u pĂ«rthyen si susta. Ajo u bĂ« rekordmbajtĂ«sja e mbijetesĂ«s nĂ« rĂ«nien mĂ« tĂ« gjatĂ« me ashensor nĂ« histori.

Viktimat

Ndërkohë, brenda ndërtesës ndodhte një ferr i vogël. Trupat e tre anëtarëve të ekuipazhit u gjetën të karbonizuar. Albert Perna, një pasagjer civil që ndodhej rastësisht në avion, nuk u gjet deri dy ditë më vonë, i shtypur në fundin e një boshti ashensori.

NĂ« total, 14 persona humbĂ«n jetĂ«n dhe mbi 20 tĂ« tjerĂ« u plagosĂ«n. FlakĂ«t shkrumbuan zyrat, dosjet, dĂ«shirat – dhe vetĂ«m pas 40 minutash beteje, zjarrfikĂ«sit e qytetit ia dolĂ«n ta shuanin zjarrin mĂ« tĂ« lartĂ« qĂ« kishin parĂ« ndonjĂ«herĂ«.

Empire State

Dhe megjithatë, vetëm dy ditë më pas, Empire State hapi sërish dyert për punë, si për të provuar se qyteti nuk përkulet, as edhe përballë qiellit që rrëzohet mbi të. Ky akt qëndrese ishte vetë esenca e shpirtit amerikan, një kokëfortësi për të harruar tragjeditë përmes vazhdimësisë.

Ligji

Por historia nuk harroi. Kjo ngjarje e pĂ«rgjakshme u kthye nĂ« njĂ« pikĂ« kthese ligjore: mĂ« 1946, Kongresi Amerikan miratoi njĂ« ligj qĂ« i jepte pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« qytetarĂ«ve tĂ« drejtĂ«n pĂ«r tĂ« paditur qeverinĂ« federale pĂ«r dĂ«met e shkaktuara nga veprimet apo neglizhenca e saj. Ishte njĂ« precedent i rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« tĂ« drejtĂ«n civile amerikane – njĂ« drejtĂ«si qĂ« lindi mbi rrĂ«nojat e njĂ« tragjedie.

Ironikisht, mĂ« 24 korrik 1946 – vetĂ«m katĂ«r ditĂ« para pĂ«rvjetorit tĂ« parĂ« tĂ« aksidentit – njĂ« tjetĂ«r avion pĂ«r pak sa nuk u pĂ«rplas me tĂ« njĂ«jtĂ«n ndĂ«rtesĂ«, duke sjellĂ« frikĂ«n e pĂ«rsĂ«ritjes sĂ« sĂ« njĂ«jtĂ«s tragjedi.

Epilogu

PĂ«rplasja e B-25 nĂ« Empire State nuk ishte vetĂ«m njĂ« aksident ajror. Ishte njĂ« plagĂ« e hapur nĂ« zemrĂ«n e qytetĂ«rimit, njĂ« kujtesĂ« se asgjĂ« nuk Ă«shtĂ« e paprekshme – as maja mĂ« e lartĂ« e njĂ« ndĂ«rtese, as krenaria e njĂ« kombi, as idetĂ« qĂ« ndĂ«rtojmĂ« mbi mitin e pavdekshmĂ«risĂ« urbane. Ajo ditĂ« e zymtĂ« e korrikut nuk na tregoi vetĂ«m se sa i brishtĂ« Ă«shtĂ« njeriu pĂ«rballĂ« rastĂ«sisĂ«, por edhe se si njĂ« qytet, pĂ«rtej dhimbjes, gjen mĂ«nyra pĂ«r t’u ngritur sĂ«rish.

NjĂ« thĂ«nie e lashtĂ« thotĂ« se Zoti i sheh njerĂ«zit nga lart. Por ndonjĂ«herĂ«, edhe qielli mund tĂ« rrĂ«zohet pĂ«r t’i parĂ« nga afĂ«r.

“The Traitors Prom” – spektakli ikonik, tani me njĂ« melodramĂ« tĂ« ndezur nĂ« maksimum

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
28 July 2025 at 14:15

Royal Albert Hall, Londër. Claudia Winkleman në rolin e prezantueses, ndërsa Orkestra Simfonike e BBC-së nga Skocia interpretonte mjeshtërisht versione të orkestruara të këngëve të Billie Eilish dhe Olivia Rodrigo, të ndërthurura me pak Saint-Saëns e Puccini.

Nga Imogen Tilden

Edhe sistemi i njoftimeve publike i Royal Albert Hall ishte në frymën e spektaklit:

“TradhtarĂ« dhe besnikĂ«, kjo Ă«shtĂ« paralajmĂ«rimi juaj pesĂ« minutĂ«sh. Ju lutemi, zini vendet. Koncerti fillon pĂ«r pesĂ« minuta.”

Brenda sallĂ«s, referencat ndaj momenteve ikonike tĂ« emisionit televiziv shtuan intensitetin. Tre ekrane tĂ« mĂ«dha shfaqnin montazhe nga seriali, ndĂ«rsa nĂ« qendĂ«r tĂ« arenĂ«s ndodhej tavolina e rrumbullakĂ«t, tashmĂ« e njohur pĂ«r publikun. DymbĂ«dhjetĂ« valltarĂ« tĂ« veshur herĂ« me pelerina dhe maska tĂ« “tradhtarĂ«ve”, herĂ« si personazhe groteske nga detyrat (kllounĂ« tĂ« frikshĂ«m si nga “It”, apo korba qĂ« çalojnĂ« me kashtĂ« nga njĂ« “Oz” i makthshĂ«m) e pĂ«rshkonin auditorin. Skena ishte mbushur me radhĂ«t e OrkestrĂ«s Simfonike tĂ« BBC-sĂ« nga Skocia, Korit Simfonik tĂ« BBC-sĂ« dhe BBC Singers, tĂ« drejtuar nga dirigjentja irlandeze Karen NĂ­ Bhroin, nĂ« debutimin e saj tĂ« sigurt nĂ« Proms.

Zonja e ceremonisĂ« nĂ« kĂ«tĂ« “Prom” tĂ« parĂ« tĂ« “The Traitors” ishte prezantuesja e dashur Claudia Winkleman – pa trikot dhe dorezat pa gishta (tĂ« pajustifikueshme nĂ« njĂ« pasdite tĂ« lagĂ«sht korriku), por me njĂ« xhaketĂ« elegante kadifeje tĂ« zezĂ«, me penel eyeliner dhe balluke nĂ« vend. Ajo hyri nĂ« skenĂ« e shoqĂ«ruar nga njĂ« gajdexhi dhe njĂ« ndjenjĂ« e fortĂ« pritjeje.

I zjarrtë dhe me zë të kristaltë 
 Andrés Presno

Reality show – nĂ« thelb njĂ« lojĂ« vrasjeje me sy brenda njĂ« kalaje tĂ« dekoruar bukur nĂ« SkocinĂ« e lartĂ« – Ă«shtĂ« njĂ« nga sukseset mĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« BBC-sĂ« vitet e fundit. Kolona zanore, e pĂ«rbĂ«rĂ« nga versione tĂ« errĂ«ta gotike tĂ« hiteve tĂ« njohura dhe herĂ« pas here nga pjesĂ« klasike (Beethoven, Mozart, Çajkovski – pĂ«r sa kohĂ« melodrama shkon nĂ« maksimum), Ă«shtĂ« pjesĂ« e pandarĂ« e atmosferĂ«s sĂ« serialit.

“Me temat e tradhtisĂ«, intrigĂ«s dhe mashtrimit, ‘The Traitors’ shkon pĂ«r bukuri me muzikĂ«n klasike,” tha drejtori i Proms, Sam Jackson, gjatĂ« hapjes sĂ« sezonit nĂ« prill. Por nĂ« fakt, pĂ«rmbajtja klasike ishte e lehtĂ« dhe e kujdesshme pĂ«r tĂ« mos zgjatur shumĂ«, ndĂ«rkohĂ« qĂ« programin e dominonin versionet e orkestruara tĂ« kĂ«ngĂ«ve si “Bad Guy” nga Billie Eilish, “Vampire” nga Olivia Rodrigo, “Believer” nga Imagine Dragons, si edhe tema kryesore e “The Traitors” nga Sam Watts.

BBCSSO dhe NĂ­ Bhroin dĂ«shmuan fleksibilitet tĂ« madh duke kaluar nga errĂ«sira e “Nothing Is As It Seems” e Hidden Citizens tek ngjyrat rrĂ«mbyese tĂ« “Danse macabre” nga Saint-SaĂ«ns. Tenori AndrĂ©s Presno shkĂ«lqeu me interpretim tĂ« zjarrtĂ« dhe tĂ« qartĂ« nĂ« arien prekĂ«se tĂ« Cavaradossit “E lucevan le stelle” nga “Tosca” e Puccinit, ku soloja hyrĂ«se me klarinetĂ« ishte veçanĂ«risht e bukur. GjatĂ« “Dance of the Clowns” nga baleti “ArrĂ«thyesi” i Çajkovskit, tetĂ« performues me paruke tĂ« çmendura dhe tuta lĂ«viznin si tĂ« shokuar nĂ« pjesĂ«n ballore tĂ« skenĂ«s sĂ« Albert Hall.

Gjithçka me humor 
 Claudia Winkleman me ish-konkurrentet Minah dhe Linda

KĂ«ngĂ«taret Hayla dhe Andrea Lykke, qĂ« ndanĂ« pjesĂ«t pop, kishin zĂ«ra tĂ« fuqishĂ«m, por tekstet humbisnin nĂ« sallĂ« dhe interpretimet e tyre ngjanin tĂ« shkĂ«putura nga emocionet. Darrell Smith solli mĂ« shumĂ« energji nĂ« “Believer” dhe nĂ« “Murder on the Dancefloor” tĂ« Sophie Ellis-Bextor, qĂ« mbylli shfaqjen me ritĂ«m tĂ« lartĂ«. FatmirĂ«sisht, disa ish-konkurrentĂ« ndihmuan pĂ«r tĂ« ruajtur atmosferĂ«n lozonjare – Minah dhe Linda u ngjitĂ«n nĂ« skenĂ« pĂ«r njĂ« bisedĂ« tĂ« shkurtĂ«r me Claudian, ndĂ«rsa Alexander, i njohur pĂ«r kĂ«ndimin mbrapsht (duhej tĂ« ishe aty), “u zbulua” mes radhĂ«ve tĂ« Korit Simfonik tĂ« BBC-sĂ«.

Finalja e koncertit pĂ«rfundoi – siç pritej – me zbulimin e njĂ« “tradhtari”. Fituesi i sezonit 2, Harry Clark, ndodhej ulur pranĂ« organos sĂ« Royal Albert Hall-it. “UnĂ« jam tradhtari mĂ« i mirĂ« nĂ« Proms,” bĂ«rtiti ai, duke e pĂ«rsĂ«ritur britmĂ«n e fitores sĂ« tij dhe duke rrotulluar pelerinĂ«n.

Burimi: The Guardian/ PĂ«rgatiti: L.Veizi

1915 – Shtetet e Bashkuara nisin njĂ« okupim 20-vjeçar tĂ« Haitit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
28 July 2025 at 13:35

Më 28 korrik 1915, trupat e marinës amerikane zbarkuan në Haiti, duke nisur një pushtim ushtarak që do të zgjaste dy dekada, deri në vitin 1934. Kjo ndërhyrje u motivua nga interesat strategjike dhe financiare të SHBA-së në Karaibe, por edhe nga një klimë e brendshme e paqëndrueshme në shtetin haitian.

NĂ« muajt para pushtimit, Haiti pĂ«rjetonte njĂ« kaos tĂ« thellĂ« politik: presidenti Vilbrun Guillaume Sam u vra brutalisht nga njĂ« turmĂ« e zemĂ«ruar, pasi kishte urdhĂ«ruar ekzekutimin e mĂ« shumĂ« se 160 tĂ« burgosurve politikĂ«. NĂ« kĂ«tĂ« atmosferĂ« anarkie, SHBA vendosi tĂ« ndĂ«rhynte “pĂ«r tĂ« rivendosur rendin dhe pĂ«r tĂ« mbrojtur interesat e saj”. NĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«, pas nĂ«nshkrimit tĂ« DoktrinĂ«s Monroe dhe mĂ« pas politikĂ«s sĂ« Big Stick tĂ« Theodore Roosevelt, Uashingtoni kishte vendosur tĂ« mos lejonte ndikim evropian nĂ« hemisferĂ«n perĂ«ndimore, sidomos nĂ« vende pranĂ« Kanalit tĂ« PanamasĂ«.

SHBA-tĂ«, nĂ«n pretekstin e stabilizimit, vendosĂ«n kontroll tĂ« plotĂ« mbi financat, doganat, bankat dhe ushtrinĂ« haitiane. Ato imponuan njĂ« kushtetutĂ« tĂ« re nĂ« vitin 1917 – e hartuar nga juristĂ« amerikanĂ« – e cila i jepte tĂ« huajve tĂ« drejtĂ«n tĂ« zotĂ«ronin tokĂ« nĂ« Haiti, njĂ« veprim qĂ« nxiti zemĂ«rim tĂ« thellĂ« nĂ« popullsinĂ« vendase.

PĂ«rgjatĂ« viteve tĂ« okupimit, Marinsat amerikanĂ« shtypĂ«n me forcĂ« çdo rebelim, pĂ«rfshirĂ« kryengritjen famĂ«keqe tĂ« njohur si “Revolta e Cacos”, ku dhjetĂ«ra mijĂ«ra haitianĂ« u vranĂ« ose u internuan. Pushtimi solli ndĂ«rtimin e rrugĂ«ve dhe modernizim tĂ« administratĂ«s, por me kosto tĂ« rĂ«ndĂ« pĂ«r sovranitetin dhe dinjitetin kombĂ«tar tĂ« Haitit.

NĂ« fund tĂ« viteve 1920 dhe fillim tĂ« viteve 1930, kritika ndĂ«rkombĂ«tare dhe opozita brenda SHBA-sĂ« ndaj pushtimit u rrit. NĂ« kĂ«tĂ« klimĂ«, Presidenti Franklin D. Roosevelt, si pjesĂ« e politikĂ«s sĂ« fqinjĂ«sisĂ« sĂ« mirĂ« (“Good Neighbor Policy”), nĂ«nshkroi nĂ« gusht 1933 njĂ« marrĂ«veshje pĂ«r tĂ«rheqje graduale nga Haiti.

MĂ« 1 gusht 1934, pushtimi pĂ«rfundoi zyrtarisht me transferimin e autoritetit tek Garde d’HaĂŻti, njĂ« forcĂ« e trajnuar nga amerikanĂ«t. Kontingjenti i fundit i marinsave u largua mĂ« 15 gusht 1934, duke mbyllur njĂ« kapitull tĂ« errĂ«t dhe tĂ« gjatĂ« tĂ« ndĂ«rhyrjes sĂ« huaj nĂ« historinĂ« e Haitit.

Trashëgimia e këtij pushtimi mbetet e diskutueshme: ndërsa SHBA-të pretenduan se sollën stabilitet dhe zhvillim infrastrukturor, shumë haitianë dhe historianë e konsiderojnë këtë si një akt neo-kolonializmi, që thelloi pabarazitë sociale dhe minoi për një kohë të gjatë vetëvendosjen e popullit haitian.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

 

Edhe mbi letërsinë, Rusia ka shpallur luftë. Shihni çfarë po ndodh dhe merrni masa

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
28 July 2025 at 11:10

Anna Aslanyan

“Nuk digjen dorĂ«shkrimet,” – i thuhet protagonistit tĂ« romanit Mjeshtri dhe Margarita tĂ« Mikhail Bulgakovit. KĂ«tĂ« sentencĂ« e shqipton vetĂ« Djalli, duke iu referuar veprĂ«s sĂ« shkatĂ«rruar tĂ« Mjeshtrit. Pasi e rikthen, ai ndĂ«shkon njeriun qĂ« kishte lajmĂ«ruar policinĂ« pĂ«r “literaturĂ«n e ndaluar” nĂ« banesĂ«n e Mjeshtrit – pĂ«r t’u vendosur vetĂ« atje. Bulgakovi nuk e shpiku kĂ«tĂ« nga hiçi: i rrethuar nga spiunĂ« dhe denoncues, ai mbijetoi gjatĂ« Terrorit tĂ« Madh tĂ« viteve ’30 – po ashtu edhe librat e tij. Mjeshtri dhe Margarita, mbi tĂ« cilin punoi deri nĂ« vdekjen e tij mĂ« 1940, u botua i pakensuruar nĂ« BRSS vetĂ«m nĂ« vitin 1973.

NĂ« fillim tĂ« viteve ’90, censura u hoq zyrtarisht nĂ« Rusi. PĂ«r njĂ« kohĂ«, mund tĂ« botohej pothuajse gjithçka. Por sot, letĂ«rsia Ă«shtĂ« sĂ«rish nĂ« shĂ«njestĂ«r tĂ« represionit. Situata u pĂ«rkeqĂ«sua veçanĂ«risht pas vitit 2022 – kur Rusia pushtoi UkrainĂ«n dhe kriminalizoi “propagandĂ«n LGBT” edhe mes tĂ« rriturve. NjĂ« vit mĂ« vonĂ«, njĂ« tjetĂ«r ligj e shpalli “LĂ«vizjen NdĂ«rkombĂ«tare Publike LGBT” si organizatĂ« ekstremiste. KĂ«to ligje tani po pĂ«rdoren pĂ«r tĂ« goditur industrinĂ« e librit nĂ« Rusi.

Një listë e zezë, ndalime dhe burg për libra

NĂ« fillim tĂ« kĂ«tij viti, policia ruse, me njĂ« listĂ« prej 48 titujsh nĂ« dorĂ«, bastisi disa librari dhe urdhĂ«roi heqjen nga raftet tĂ« librave pĂ«rkatĂ«s. U hapĂ«n procedura administrative dhe u vendosĂ«n gjoba. NĂ« maj, 10 persona tĂ« lidhur me Eksmo, shtĂ«pia botuese mĂ« e madhe nĂ« vend, u arrestuan nĂ« MoskĂ«. Tre prej tyre – Pavel Ivanov, Dmitry Protopopov dhe Artyom Vakhlyaev – u akuzuan pĂ«r “organizimin e aktivitetit tĂ« njĂ« organizate ekstremiste”, domethĂ«nĂ« pĂ«r shpĂ«rndarjen e librave me tematikĂ« LGBTQ+. Ata ndodhen nĂ« arrest shtĂ«pie dhe pĂ«rballen me deri nĂ« 12 vjet burg.

NjĂ« nga librat qĂ« pĂ«rdoret si provĂ« Ă«shtĂ« Pionieri i verĂ«s (Pioneer Summer), njĂ« roman i suksesshĂ«m pĂ«r adoleshentĂ« nga Elena Malisova dhe Katerina Sylvanova, botuar mĂ« 2021 nga Popcorn Books (njĂ« imprint me bazĂ« nĂ« MoskĂ« qĂ« tani Ă«shtĂ« pjesĂ«risht nĂ« pronĂ«si tĂ« Eksmo). Edhe pse historia pĂ«rshkruan njĂ« lidhje dashurie mes dy djemve qĂ« nuk shkon pĂ«rtej puthjeve, libri Ă«shtĂ« pĂ«rballur me sulme nga politikanĂ« rusĂ«. Suksesi i tij i jashtĂ«zakonshĂ«m u bĂ« njĂ« nga motivet pĂ«r shtrĂ«ngimin e kontrollit. NdĂ«r librat e ndaluar janĂ« edhe pĂ«rkthime nĂ« rusisht tĂ« Against Interpretation nga Susan Sontag dhe Everybody nga Olivia Laing – vepra qĂ« trajtojnĂ« temĂ«n e homoseksualitetit, por pa pĂ«rmbajtje ekstremiste.

Temat tabu shumëfishohen

Por nuk ndalemi vetëm te temat LGBTQ+. Sipas Felix Sandalov, drejtor i projektit ndërkombëtar StraightForward, që promovon letërsi të pakensuruar mbi Rusinë, ka edhe të tjera tabura: krahasimet mes stalinizmit dhe nazizmit, kritikat ndaj Kishës Ortodokse Ruse dhe, natyrisht, çdo qasje që nuk është mjaftueshëm patriotike ndaj luftës në Ukrainë.

Ndalesat shtohen dita-ditĂ«s. NjĂ« projekt-ligj parashikon tĂ« kriminalizojĂ« propagandĂ«n pro jetĂ«s pa fĂ«mijĂ«. NjĂ« tjetĂ«r synon tĂ« godasĂ« atĂ« qĂ« ligjvĂ«nĂ«sit rusĂ« e quajnĂ« “levizje ndĂ«rkombĂ«tare sataniste”. NĂ«se ndodh kjo e fundit, romani i Bulgakovit mund tĂ« zhduket sĂ«rish nga raftet.

Një industri e frikësuar që vetëcensurohet

Pasojat janĂ« tĂ« ndjeshme: industria e librit nĂ« Rusi Ă«shtĂ« nĂ« kaos. TĂ« gjithĂ« kanĂ« frikĂ«, mĂ« thonĂ« disa punonjĂ«s tĂ« shtĂ«pive botuese, qĂ« kĂ«rkuan tĂ« mbeten anonimĂ«. Autoritetet qĂ«llimisht nuk e bĂ«jnĂ« tĂ« qartĂ« çfarĂ« lejohet dhe çfarĂ« jo – njĂ« taktikĂ« e frikĂ«simit shumĂ« e efektshme.

Gjithsesi, disa botues pĂ«rpiqen tĂ« gjejnĂ« rrugĂ«dalje. Sandalov, ish-drejtor editorial i Individuum (njĂ« imprint tjetĂ«r i lidhur me Eksmo), kujton se disa autorĂ« tĂ« tyre u shpallĂ«n “agjentĂ« tĂ« huaj” pas zbatimit tĂ« njĂ« ligji shtypĂ«s mĂ« 2021. “Fillimisht na lejohej t’i botonim, por me etiketime specifike”, thotĂ« ai. Si kundĂ«rveprim, pĂ«rdorĂ«n truke kreative: etiketa “i prodhuar nga njĂ« agjent i huaj” u zbe, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« mos binte nĂ« sy. NjĂ« tjetĂ«r zgjedhje simbolike ishte kopertina e The Face of War nga Martha Gellhorn, e dizajnuar nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« kujtonte shkronjĂ«n Z – simbolin e agresionit ushtarak rus – duke e shndĂ«rruar nĂ« njĂ« mesazh anti-luftĂ«.

Por frika nga ndjekja penale po i detyron botuesit tĂ« braktisin temat “problematike”. NjĂ« botuese e quajtur Viktoria, qĂ« ende ka lidhje me tregun rus tĂ« librit, thotĂ« se botuesit e pavarur po orientohen drejt fushave tĂ« padĂ«mshme, si kultura aziatike apo historia e artit. Sipas saj, kjo Ă«shtĂ« njĂ« formĂ« “opozite ideologjike dhe mbijetese nĂ« kĂ«tĂ« makth totalitar”.

Disa botues hartojnĂ« lista tĂ« brendshme librash qĂ« duhen hequr nga qarkullimi, njĂ« vetĂ«censurĂ« qĂ« i shkon pĂ«r shtat policisĂ« dhe autoriteteve tĂ« zĂ«na. “NĂ« vitet 2010”, thotĂ« Viktoria, “mendohej gjerĂ«sisht se autoritetet nuk lexojnĂ«â€. NĂ«se kjo ka ndryshuar, mbetet e paqartĂ«. PĂ«rndryshe, ndalimi i librit Feminist City nga Leslie Kern – njĂ« studim pĂ«r urbanizmin – mund tĂ« shpjegohet vetĂ«m me paranojĂ«n qĂ« fjala ‘feminizĂ«m’ lidhet automatikisht me LGBTQ+. Po kĂ«shtu, ndalimi i The Book of Disquiet nga Fernando Pessoa dhe One-Way Street nga Walter Benjamin tregon se ata qĂ« vendosin listat nuk i kuptojnĂ« kĂ«to vepra fare.

Nga Bulgakovi te lufta nĂ« UkrainĂ« – historia pĂ«rsĂ«ritet si farsĂ«

Nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m shteti qĂ« kufizon lirinĂ« e shprehjes. Edhe lexues tĂ« zakonshĂ«m bĂ«jnĂ« pjesĂ«n e tyre nĂ« emĂ«r tĂ« “ligjit dhe rendit”. Policia njoftohet shpesh nga qytetarĂ« tĂ« zakonshĂ«m qĂ« publikojnĂ« nĂ« rrjetet sociale pasazhe “tĂ« rrezikshme”. NĂ« njĂ« vend ku mekanizmat demokratikĂ« kanĂ« pushuar sĂ« ekzistuari, spiunimi Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« forma e vetme e pjesĂ«marrjes publike. Kudo ku shoqĂ«ritĂ« ndihen tĂ« ç’angazhuara politikisht – qoftĂ« nĂ« Rusi, nĂ« Britani apo gjetkĂ« – rrezikohet rrĂ«shqitja drejt tĂ« njĂ«jtit çmenduri.

Censura gjithnjë mbështetet në vetëcensurë, qoftë në Rusi, qoftë në Perëndim, ku, për shembull, artistëve që protestojnë ndaj gjenocidit të Izraelit në Gaza u anulohen shfaqjet. Të shprehësh mendimin në vende totalitare sjell pasoja shumë më të rënda se në demokraci, por diferenca po zvogëlohet. Sido të jetë bilanci i të drejtave në vendin ku jeton, liria e shprehjes nuk duhet marrë kurrë si e mirëqenë.

Ndryshe nga dorĂ«shkrimet qĂ« “nuk digjen” te Bulgakovi, librat nĂ« jetĂ«n reale mund tĂ« zhduken pĂ«rgjithmonĂ«. NdĂ«rsa fushata represive vazhdon, vetĂ«censura parandaluese nĂ« Rusi po bĂ«het normĂ«. Muajin e kaluar, Eksmo organizoi njĂ« ekspozitĂ« nĂ« selinĂ« e Komitetit Hetimor tĂ« FederatĂ«s Ruse – agjencia qĂ« ngriti aktakuzĂ«n ndaj punonjĂ«sve tĂ« saj – pĂ«r tĂ« nderuar “heronj tĂ« sĂ« shkuarĂ«s dhe tĂ« sotmes”, nga policĂ«t sekretĂ« sovjetikĂ« deri te pjesĂ«marrĂ«sit nĂ« ndĂ«rtimin e “legjendĂ«s sĂ« madhe”, siç e quan njĂ« nga librat ekspozuar luftĂ«n nĂ« UkrainĂ«. Me mbĂ«shtetje nga Ministria e Mbrojtjes, libri pĂ«rmend emrin e Stalinit qĂ« nĂ« faqen e parĂ«. NĂ« faqen e shtatĂ« ka njĂ« gabim trashanik: autori ka ngatĂ«rruar muajin e fillimit tĂ« pushtimit rus tĂ« UkrainĂ«s mĂ« 2022. HagiografĂ«t e kĂ«saj lufte janĂ« po aq tĂ« paaftĂ« sa edhe ata qĂ« e bĂ«jnĂ« atĂ«.

*Anna Aslanyan është gazetare dhe përkthyese/ Burimi: The Guardian/ Përgatiti: L.Veizi

1347 – Lindi Margherita e DurrĂ«sit, mbretĂ«resha e ardhshme e Napolit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
28 July 2025 at 07:10

Margherita e Durrësit, e njohur edhe si Margaret e Durrësit, ishte një figurë e rëndësishme e shekullit të XIV, që i përkiste degës anësore të dinastisë së Anzhuinëve të Napolit. Ajo lindi në vitin 1347 në qytetin e Durrësit, atëherë pjesë e Mbretërisë së Shqipërisë që kontrollohej nga Anzhuinët.

Ajo ishte vajza e Ludovikut të Napolit, Duka i Durrësit dhe mbesë e mbretit Robert të Napolit. Familja e saj kishte një pozitë të lartë në hierarkinë aristokratike të mbretërisë napolitane, por me influencë të veçantë në territoret shqiptare, ku titujt e Durrësit dhe të Mbretërisë së Shqipërisë mbaheshin nga degë të veçanta të familjes mbretërore.

NĂ« shkurt tĂ« vitit 1369, Margaret u martua me Karlin (Carlo), djalin e madh tĂ« Gjon GravinĂ«s, i cili kishte mbajtur titujt e DukĂ«s sĂ« DurrĂ«sit dhe Mbretit tĂ« ShqipĂ«risĂ« nĂ« vitet 1332–1336. Kjo martesĂ« pĂ«rforcoi pozitat politike tĂ« degĂ«s sĂ« DurrĂ«sit brenda strukturĂ«s sĂ« gjerĂ« tĂ« dinastisĂ« Anzhuine.

Më vonë, në vitin 1381, pas trazirave dhe luftës civile në Mbretërinë e Napolit, burri i saj Karli u ngjit në fron si mbret i Napolit me emrin Karli III i Napolit. Me këtë rast, Margaret u bë zyrtarisht Mbretëresha e Napolit. Ajo mbajti këtë pozitë deri në vrasjen e burrit të saj në vitin 1386.

Pas vdekjes së Karlit III, Margaret jetoi në hijen e pushtetit dhe ndikimit të saj politik ra ndjeshëm. Megjithatë, ajo mbeti një figurë simbolike e degës durrësake të Anzhuinëve, që përfaqësonte një bashkim të botës shqiptare me atë italiane në një kohë kur lidhjet ndërmjet dy brigjeve të Adriatikut ishin të forta dhe me ndikim të ndërsjellë.

Margaret vdiq në vitin 1412, duke lënë pas një trashëgimi historike që shpesh është lënë në harresë në rrëfimet tradicionale, por që mbetet pjesë e rëndësishme e ndërthurjes shqiptaro-italiane në Mesjetë.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Arrestimi dhe rënia e Maximilien Robespierre: fundi i një tiranie në emër të Revolucionit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
27 July 2025 at 15:15

27 korrik 1794

MĂ« 27 korrik 1794 (9 Thermidor sipas kalendarit revolucionar francez), Maximilien Robespierre – njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« fuqishme dhe mĂ« kontradiktore tĂ« Revolucionit Francez – u arrestua nga Konventa KombĂ«tare. Kjo shĂ«noi fundin dramatik tĂ« njĂ« periudhe tĂ« errĂ«t dhe tĂ« pĂ«rgjakshme nĂ« historinĂ« franceze, tĂ« njohur si MbretĂ«rimi i Terrorit.

Avokat dhe orator brilant, Robespierre ishte një nga ideologët më të zjarrtë të revolucionit dhe një përkrahës i flaktë i Virtytit Republikan, të cilin ai e lidhte ngushtësisht me Terrorin si mjet për të ndërtuar një shoqëri të pastër e të drejtë. Por në praktikë, ai e shndërroi drejtësinë revolucionare në një aparat vdekjeje. Si anëtar i Komitetit të Shpëtimit Publik, ai u bë arkitekti i një regjimi që përdori gijotinën për të eliminuar kundërshtarët realë dhe imagjinarë të Revolucionit.

HistorianĂ«t llogarisin se nĂ«n ndikimin dhe urdhrat e tij, gjatĂ« viteve 1793–1794 u ekzekutuan mbi 17,000 vetĂ« – “armiq tĂ« Revolucionit”, shpesh pa gjyq tĂ« drejtĂ«. TĂ« gjithĂ«, nga fisnikĂ«t e mbetur te revolucionarĂ«t rivalĂ«, pĂ«rfundonin nĂ« sheshin e gijotinĂ«s.

Por mĂ« nĂ« fund, Terrori nisi tĂ« pĂ«rpinte edhe vetĂ« krijuesit e tij. Frika, pasiguria dhe arbitrariteti qĂ« shoqĂ«ronin sundimin e Robespierre i shtynĂ« deputetĂ«t e KonventĂ«s KombĂ«tare tĂ« bashkoheshin kundĂ«r tij. MĂ«ngjesin e 27 korrikut 1794, ata e shpallĂ«n “tĂ« jashtĂ«ligjshĂ«m”, dhe urdhĂ«ruan arrestimin e tij dhe aleatĂ«ve tĂ« tij mĂ« tĂ« afĂ«rt, pĂ«rfshirĂ« Louis Antoine de Saint-Just dhe Georges Couthon.

I vetëdijshëm se fundi ishte afër, Robespierre u përpoq të vriste veten me pistoletë, por vetëm u plagos rëndë në nofull. I mbuluar në gjak dhe i paaftë për të folur, ai u mbajt gjallë për të përballur gijotinën.

Më 28 korrik 1794, vetëm një ditë pas arrestimit, Robespierre dhe 21 bashkëpunëtorë të tij u ekzekutuan në Sheshin e Revolucionit, përpara një turme që, këtë herë, nuk brohoriste me entuziazëm, por shihte në heshtje fundin e një njeriu që kishte mbjellë vdekje në emër të dritës.

RĂ«nia e Robespierre shĂ«noi fundin e MbretĂ«rimit tĂ« Terrorit dhe fillimin e njĂ« faze tĂ« re mĂ« tĂ« moderuar nĂ« Revolucionin Francez – njĂ« fazĂ« qĂ« do tĂ« pĂ«rgatiste terrenin pĂ«r ngjitjen e njĂ« figure tjetĂ«r dominuese: Napoleon Bonaparte.

Historia e tij mbetet një paralajmërim i fuqishëm: kur drejtësia vihet në shërbim të fanatizmit, ajo mund të kthehet në një formë tjetër tiranie.

Dhuna e idjotëve që po na i degdis djemtë matanë detit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
27 July 2025 at 12:50

Nga Leonard Veizi

Me shumĂ« gjasa, njĂ« 18-vjeçar nga Vlora, qĂ« punonte si kamarier – student, i qetĂ«, i sjellshĂ«m, i cili po aq mirĂ« mund tĂ« ishte edhe nga Shkodra – do tĂ« marrĂ« çantĂ«n e shpinĂ«s dhe do tĂ« niset pĂ«r udhĂ«. Do tĂ« ikĂ«. NĂ« emigracion. Pa shumĂ« fjalĂ«. Pa zhurmĂ«.

Me siguri ai nuk donte ta braktiste vendlindjen, përderisa kishte zënë punë si kamarier në një nga baret e qytetit bregdetar, por mund të detyrohet nga rrethanat.

Gjithsesi, ky është një mendim hipotetik, sepse ngjarjet mund edhe të mos rrjedhin kështu. Por, duke parë historikun e përgjithshëm të vendit në këto vite, mbi trasenë e shtruar mund të lëvizin trena papushim.

Dhe ky djalosh i shkolluar, kur t’i afrohet tragetit atje te Triporti, do tĂ« ndalet pĂ«r njĂ« çast. Do tĂ« kthejĂ« kokĂ«n mbrapa, drejt VlorĂ«s sĂ« bukur – ashtu siç nganjĂ«herĂ« kthehemi drejt njĂ« dashurie tĂ« pamundur. Do ta pĂ«rshĂ«ndesĂ« me inat, me dĂ«shpĂ«rim, me gjuhĂ«n e mendjes qĂ« vlon brenda vetes:

“Ky vend s’bĂ«het!”

Po ore, po
 ke tĂ« drejtĂ«. Ky vend nuk bĂ«het. Dhe ky vend do t’i marrĂ« me dru tĂ« gjithĂ« ata qĂ« duan tĂ« punojnĂ«. Sepse parapĂ«lqehen gangsterĂ«t. Ata qĂ« rrinĂ« me kobure nĂ« brez dhe qĂ«, pĂ«r ta pasur mirĂ« me strukturat shtetĂ«rore, bĂ«hen pjesĂ« pĂ«rbĂ«rĂ«se e strukturave tĂ« shtetit.

E si mund tĂ« bĂ«het ky vend, kur njĂ« djalĂ« qĂ« nuk humbet kohĂ«n me videogame, qĂ« nuk endet i dehur nĂ« zgĂ«qet e qytetit, qĂ« nuk tymos bar nĂ«pĂ«r cepa, por zgjedh tĂ« punojĂ« – me mund dinjitetin, pĂ«r vete dhe ndoshta pĂ«r familjen qĂ« mund tĂ« ketĂ« 101 halle – e qĂ« pĂ«rplaset me shpĂ«rfilljen inatçore dhe krejt idiote tĂ« njerĂ«zve qĂ« ia presin rrugĂ«n nĂ« mes?

NjĂ« klient – pĂ«r tĂ« cilin thuhet se Ă«shtĂ« njĂ« ish-polic, gjĂ« qĂ« nuk ka kurrfarĂ« rĂ«ndĂ«sie – i jep njĂ« “mĂ«sim” djaloshit ende tĂ« pamĂ«suar me fyerjet dhe dhunĂ«n e mĂ« tĂ« mĂ«dhenjve, apo mĂ« tĂ« fortĂ«ve. E ofendon. I ngre dorĂ«n. Sepse, sipas tij, kamarieri ia kishte futur rĂ«ndshĂ«m nĂ« faturĂ«: jo njĂ« shishe shampanjĂ« tĂ« ardhur drejt e nga Riviera Franceze, por njĂ« bidon uji. Uji i ftohtĂ« i VlorĂ«s, qĂ« dikur derdhej kot rrugĂ«ve, sot qenka bĂ«rĂ« mall me çmim, me kupon fiskal – dhe me hakmarrje, nĂ«se tĂ« rĂ«ndon nĂ« tavolinĂ«.

Dy shuplaka. Tri fjalë të ndyra.

– Ore lyrash, mua do ma fusĂ«sh ti


E pas kësaj, një ndjesi braktisjeje që përpëlitet nën lëkurë.

KĂ«shtu lajmi mori dhenĂ«. U shpĂ«rnda gjerĂ«sisht nĂ« rrjete sociale. NjĂ« trim me “yll nĂ« ballĂ«â€ duke goditur nje djalosh me syza. Por shans qĂ« syzet nuk iu thyen.

– TĂ« iki, vĂ«lla, sa nuk Ă«shtĂ« vonĂ«. “Ciao” dhe “in bocca al lupo” andej nga Brindisi


Po si bëhet ky vend, kur të rinjtë që duan të qëndrojnë e të punojnë këtu, ne i largojmë me grusht? I largojmë qoftë edhe me indiferencën tonë. I largojmë drejt Perëndimit, ndërkohë që vendet bosh po na i zënë djemtë e Lindjes së Mesme dhe vajzat e asaj të largët
 të cilët së shpejti do të jenë shqiptarët e shekullit të ri: me pasaportë dhe kartë identiteti.

Hulk Hogan, legjenda e muskujve që kaloi nga ringu në kinematografi

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
27 July 2025 at 12:00

Nga Leonard Veizi

I gjatĂ«, i fuqishĂ«m, me njĂ« buzĂ«qeshje prej gladiatori dhe mustaqe tĂ« verdha qĂ« nuk e tradhtonin dot personalitetin ekstravagant – Hulk Hogan ishte dhe mbetet njĂ« ndĂ«r figurat mĂ« ikonike tĂ«mundjes amerikane. Ai nuk ishte thjesht njĂ« mundĂ«s profesionist; ishte njĂ« fenomen kulturor. NjĂ« legjendĂ« qĂ« nuk kufizohej vetĂ«m nĂ« ringun e WWE-sĂ«, por pĂ«rhapi hijen e tij edhe nĂ« ekranin e madh.

I lindur si Terry Gene Bollea mĂ« 11 gusht 1953 nĂ« Augusta tĂ« Xhorxhias, ai e mori emrin “Hulk” nga madhĂ«sia dhe forca e jashtĂ«zakonshme, e krahasuar dikur me aktorin qĂ« luante rolin e “The Incredible Hulk”. Por ky “Hulk” nuk ishte njĂ« krijesĂ« e trilluar nga Marvel-i – ishte mishĂ«rimi i shpirtit rebel amerikan tĂ« viteve ‘80 dhe ‘90, i pakompromis nĂ« luftĂ«, por gjithmonĂ« me njĂ« kod nderi.

Popullariteti i tij shpĂ«rtheu me pĂ«rmasat e njĂ« uragani nĂ« vitet ’80, kur WWE (atĂ«herĂ« WWF) nisi njĂ« epokĂ« tĂ« re argĂ«timi sportiv dhe Hogan u bĂ« fytyra e saj kryesore. “Hulkamania” ishte mĂ« shumĂ« se njĂ« markĂ« – ishte njĂ« lĂ«vizje masive qĂ« frymĂ«zonte fĂ«mijĂ«t dhe tĂ« rinjtĂ« me parullat e tij tĂ« njohura: “Say your prayers, take your vitamins and you will never go wrong!”

Por ndikimi i tij nuk u ndal nĂ« ring. NĂ« vitin 1982, ai hyri nĂ« botĂ«n e kinemasĂ« dhe tĂ« gjithĂ« e mbajnĂ« mend pĂ«r rolin e tij si “Thunderlips”, njĂ« mundĂ«s i egĂ«r dhe teatror, nĂ« filmin “Rocky III”, pĂ«rkrah Sylvester Stallone. Ishte njĂ« skenĂ« ikonike ku muskujt e ekranit pĂ«rplasnin energjitĂ« e tyre – Stallone si boksieri i palodhur Rocky Balboa dhe Hogan si bishĂ« e ringut qĂ« i sfidonte tĂ« gjithĂ« me shfaqjen e tij. Ajo skenĂ« ishte mĂ« shumĂ« se njĂ« pĂ«rballje – ishte njĂ« kryqĂ«zim mes dy botĂ«ve: boksit kinematografik dhe mundjes spektakolare tĂ« WWE-sĂ«.

Pas “Rocky III”, Hogan u shfaq edhe nĂ« filma tĂ« tjerĂ« si “No Holds Barred” dhe “Suburban Commando”, ku mishĂ«roi rolet e heroit muskulor me zemĂ«r tĂ« butĂ«. Ai madje pati edhe njĂ« serial televiziv, “Thunder in Paradise”, qĂ« pĂ«rforcoi imazhin e tij si luftĂ«tar i sĂ« mirĂ«s nĂ« njĂ« botĂ« plot kaos.

NĂ« vitet nĂ« vijim, jeta e tij nuk kaloi pa turbullira – pĂ«rplasje personale, skandale mediatike dhe rikthime tĂ« shumta nĂ« ring. Por pavarĂ«sisht gjithçkaje, Hogan mbetet njĂ« simbol i njĂ« epoke – ai mishĂ«ronte Ă«ndrrĂ«n amerikane tĂ« suksesit tĂ« ndĂ«rtuar me djersĂ«, karizĂ«m dhe shumĂ« spektakĂ«l.

Sot, edhe pse jo mĂ« nĂ« jetĂ«, emri Hulk Hogan vazhdon tĂ« ngjallĂ« respekt, nostalgji dhe admirim. Ai ishte mĂ« shumĂ« se njĂ« mundĂ«s apo aktor – ai ishte njĂ« ikonĂ« pop, njĂ« superyll qĂ« bĂ«ri histori
 nĂ« ring dhe jashtĂ« tij.

Pikat ushqimore të Izraelit nuk janë vetëm kurthe vdekjeje, janë alibi për urinë në Gaza

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
27 July 2025 at 11:10

Nga Alex de Waal

Kur uria masive kaplon njĂ« shoqĂ«ri, ndodh diçka e rrallĂ« dhe e tmerrshme. Uria nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« fenomen biologjik, kur trupi fillon tĂ« shuhet ngadalĂ«. ËshtĂ« edhe klithma e fundit e njĂ« shoqĂ«rie nĂ« shpĂ«rbĂ«rje. Uria Ă«shtĂ« pamja e njerĂ«zve qĂ« kĂ«rkojnĂ« ushqim nĂ« plehra. ËshtĂ« gruaja qĂ« gatuan fshehurazi, duke fshehur ushqimin nga kushĂ«rinjtĂ« e uritur. ËshtĂ« familja qĂ« shet stolitĂ« e gjyshes pĂ«r njĂ« vakt tĂ« vetĂ«m, me fytyra tĂ« ngrira, pa emocione, me sy tĂ« fikur. Ky Ă«shtĂ« degradimi, poshtĂ«rimi, turpi – dhe, po, çnjerĂ«zimi – qĂ« ndodh kur njerĂ«zit pĂ«rpiqen pĂ«r ushqim si kafshĂ«t.

Kjo Ă«shtĂ« njĂ« realitet qĂ« asnjĂ« statistikĂ« nuk e kap. Dhe metodat pĂ«r tĂ« matur urgjencat ushqimore, pĂ«r t’u dhĂ«nĂ« atyre njĂ« shkallĂ« vlerĂ«simi – ku “uria” Ă«shtĂ« kategoria mĂ« e rĂ«ndĂ« – dĂ«shtojnĂ« kur shoqĂ«ria vetĂ« dĂ«shtojnĂ«.

Por, njësoj si një mjek me përvojë që mund të diagnostikojë ethen pa pasur nevojë për analizë gjaku, edhe punonjësit humanitarë të stërvitur, ata që panë tmerret në Biafra në vitin 1969 apo në Etiopi në vitin 1984, i njohin këto simptoma sapo i shohin.

Dhe ata i shohin sot në Gaza.

NĂ«se i referohesh deklaratave tĂ« “Fondacionit Humanitar pĂ«r GazĂ«n” – njĂ« organizatĂ« e mbĂ«shtetur nga SHBA dhe Izraeli, e cila nisi veprimtarinĂ« nĂ« maj – futesh nĂ« njĂ« botĂ« krejt tjetĂ«r. GHF paraqitet si njĂ« operacion profesionist, njerĂ«zor, i pĂ«rgatitur pĂ«r shekullin XXI. Pamjet qĂ« shpĂ«rndan tregojnĂ« rend dhe efikasitet, me krenari se ka shpĂ«rndarĂ« mĂ« shumĂ« se 2 milionĂ« vakte vetĂ«m dje, nga katĂ«r “qendra tĂ« sigurta shpĂ«rndarjeje”.

Por, pĂ«rkrah fotove tĂ« fĂ«mijĂ«ve tĂ« uritur dhe grave qĂ« shemben nga uria, gjen edhe pamje tĂ« djemve tĂ« shĂ«ndetshĂ«m. NĂ« kontrast me pamjet e filmuara nga gazetarĂ«t palestinezĂ« – qĂ« tregojnĂ« njerĂ«z tĂ« dĂ«shpĂ«ruar qĂ« grumbullohen pĂ«r pak ndihmĂ« nga OKB-ja – GHF publikon imazhe shpĂ«rndarjesh tĂ« rregullta, me punonjĂ«sit e saj qĂ« mbajnĂ« pĂ«r dore fĂ«mijĂ« palestinezĂ«.

ZĂ«dhĂ«nĂ«sit izraelitĂ« pohojnĂ« se OKB-ja ka qindra kamionĂ« ushqimorĂ« brenda GazĂ«s qĂ« refuzon t’i shpĂ«rndajĂ«.

Por kjo tablo e zbukuruar nuk qëndron. Ka katër arsye pse kjo, në rastin më të mirë, është një improvizim amatorësh dhe në rastin më të keq, një mbulim për krimin e urisë së qëllimshme.

Së pari, shifrat nuk dalin. Në prill, Organizata e Ushqimit dhe Bujqësisë e OKB-së vlerësoi rezervat ushqimore në Gaza, pas 18 muajsh rrethimi dhe lufte, dhe dy muaj bllokade totale nga Izraeli. Parashikimi ishte që disponueshmëria e ushqimit do të binte nën gjysmën e minimumit të nevojshëm për të mbijetuar diku mes majit dhe korrikut. Kjo do të thotë se ndihma duhet të mbulojë të gjithë nevojën ushqimore të Gazës. Dy milionë vakte në ditë janë më pak se gjysma e nevojshme. Racionet e GHF-së mund të kenë ngadalësuar marshimin drejt urisë, por shumë pak.

Së dyti, uria nuk luftohet vetëm me numra. Sistemi i GHF është si të qëndrosh në buzë të një pellgu dhe të hedhësh bukë për peshqit. Kush i merr këto racione?

Uria godet më të dobëtit. Sipas matësve të OKB-së, një situatë shpallet uri kur 20% e familjeve përballen me mungesë ekstreme ushqimi. Viktimat janë ata më në nevojë, jo më të fortët.

Programet humanitare, pĂ«r dekada me radhĂ«, kanĂ« mĂ«suar tĂ« synojnĂ« mĂ« tĂ« varfrit: gratĂ« pa bashkĂ«shortĂ«, me shumĂ« fĂ«mijĂ« dhe ndoshta prindĂ«r tĂ« moshuar. ËshtĂ« “kilometri i fundit” i shpĂ«rndarjes qĂ« ka rĂ«ndĂ«si.

GHF operon vetĂ«m katĂ«r pika shpĂ«rndarjeje: tre nĂ« jug tĂ« GazĂ«s, nĂ« rrĂ«nojat e Rafahut, njĂ« nĂ« qendĂ«r. TĂ« gjitha ndodhen nĂ« zona ushtarake. Hapet pĂ«r pak kohĂ« dhe pa paralajmĂ«rim. PĂ«r tĂ« marrĂ« racione, njerĂ«zit duhet tĂ« qĂ«ndrojnĂ« nĂ« rrĂ«noja, gati pĂ«r tĂ« vrapuar drejt portĂ«s nĂ« çdo çast, duke kaluar nĂ«pĂ«r postblloqet e Forcave MbrojtĂ«se tĂ« Izraelit, tĂ« cilat kontrollojnĂ« turmat me municion tĂ« vĂ«rtetĂ« – edhe kur nuk qĂ«llojnĂ« pĂ«r tĂ« vrarĂ«.

Kur GHF flet pĂ«r “qendra tĂ« sigurta shpĂ«rndarjeje”, ajo nĂ«nkupton kontrollin mbi paketat deri nĂ« dorĂ«zimin, jo sigurinĂ« e pĂ«rfituesve. DhjetĂ«ra vetĂ« vriten çdo ditĂ« duke tentuar tĂ« arrijnĂ« kĂ«to pika.

Si do t’ia dalĂ« njĂ« nĂ«nĂ« e rraskapitur me fĂ«mijĂ« tĂ« uritur? Apo njĂ« i moshuar? Apo njĂ« person me aftĂ«si tĂ« kufizuara? Si do tĂ« shmangin jo vetĂ«m ushtarĂ«t izraelitĂ«, por edhe bandat qĂ« vjedhin ndihmat pĂ«r t’i shitur nĂ« treg? GHF nuk e di kush i konsumon kĂ«to racione. Nuk Ă«shtĂ« njĂ« formulĂ« pĂ«r tĂ« ushqyer mĂ« tĂ« varfrit. ËshtĂ« ligji i xhunglĂ«s.

SĂ« treti, ndihma duhet tĂ« jetĂ« e pĂ«rshtatur pĂ«r nevojat reale. NĂ« krye tĂ« listĂ«s janĂ« ushqimet terapeutike pĂ«r fĂ«mijĂ«t e kequshqyer qĂ« nuk mund tĂ« konsumojnĂ« ushqime tĂ« zakonshme – si Plumpy’Nut, njĂ« pastĂ« proteinike e gatshme pĂ«r pĂ«rdorim.

Kutia e racionit nga GHF pĂ«rmban zakonisht miell, makarona, tahini, vaj gatimi, oriz dhe qiqra ose thjerrĂ«za. AsnjĂ« ushqim pĂ«r foshnjat. AsnjĂ« Plumpy’Nut. Dhe asnjĂ« infermiere apo dietologe pĂ«r tĂ« kujdesur fĂ«mijĂ«t e uritur.

Mendoni për nënën e dëshpëruar që ndodhet në fund të zinxhirit ushqimor: si do ta gatuajë këtë ushqim? Ku do të gjejë ujë të pastër? Izraeli ka ulur furnizimin me ujë në minimum, dhe po bombardon uzinat e fundit të desalinizimit. Me çfarë do të ndezë zjarrin? Pa energji elektrike apo gaz, ajo mund të digjë mbeturina për të ngrohur ushqimin.

SĂ« fundi – dhe mĂ« domethĂ«nĂ«sja, njĂ« operacion vĂ«rtet humanitar i ndihmon njerĂ«zit e prekur, duke respektuar dinjitetin e tyre, duke bashkĂ«punuar me komunitetet. GHF, nĂ« thelb, bĂ«n tĂ« kundĂ«rtĂ«n: poshtĂ«ron dhe çnjerĂ«zon.

ShkatĂ«rrimi shoqĂ«ror qĂ« po shohim, degradimi i qenieve njerĂ«zore, nuk Ă«shtĂ« pasojĂ« dytĂ«sore e dhunĂ«s sĂ« Izraelit. ËshtĂ« qĂ«llimi vetĂ« i krimit: shkatĂ«rrimi i shoqĂ«risĂ« palestineze. Qeveria e Izraelit nuk jep asnjĂ« shenjĂ« se i intereson nĂ«se palestinezĂ«t jetojnĂ« apo vdesin. Ajo kĂ«rkon vetĂ«m tĂ« shmangĂ« akuzĂ«n e urisĂ« sĂ« qĂ«llimshme dhe gjenocidit – dhe GHF Ă«shtĂ« alibia e saj e momentit.

TĂ« mos mashtrohemi.

*Alex de Waal është drejtor ekzekutiv i World Peace Foundation në Universitetin Tufts, Massachusetts.

Burimi: The Guardian. Përgatiti për botim: L.Veizi

❌
❌