❌

Normal view

There are new articles available, click to refresh the page.
Today — 8 August 2025Main stream

Eksodi i çmendur, “Vlora” dhe 20 mijĂ« shpirtra mbi njĂ« det shprese

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
8 August 2025 at 16:26

Nga Leonard Veizi

Nga larg, mĂ«ngjesi i 8 gushtit 1991 nuk dukej se kishte asgjĂ« tĂ« zakonshme nĂ« portin e DurrĂ«sit. Ajri rĂ«ndonte nga dielli i pĂ«rvĂ«luar i verĂ«s dhe nga njĂ« tension i padukshĂ«m qĂ« vinte si njĂ« dallgĂ«, jo nga brigjet, por nga thellĂ«sia e vendit. NĂ« horizont, anija tregtare “Vlora”, e ngarkuar me sheqer nga Kuba, sapo ishte kthyer nga njĂ« udhĂ«tim i lodhshĂ«m. Por vetĂ«m pak orĂ« pasi ishte ankoruar nĂ« kalatĂ«, pa shkarkuar ende asnjĂ« ton nga ngarkesa, ajo ndezi sĂ«rish motorĂ«t pĂ«r njĂ« lundrim tĂ« paparashikuar.

Nga rrugĂ«t qĂ« zbrisnin nĂ« port, turmat u derdhĂ«n si ujĂ« lumi qĂ« nuk mbahet dot nga diga. Gra me fĂ«mijĂ« nĂ« krahĂ«, burra me çanta shpine, djem tĂ« rinj qĂ« mbanin vetĂ«m shpresĂ«n — tĂ« gjithĂ« shtyheshin, bĂ«rtisnin, ngjiteshin nĂ« çdo litar e shkallĂ« tĂ« anijes. Nuk kishte biletĂ«, nuk kishte radhĂ«, nuk kishte kufi. VetĂ«m dĂ«shpĂ«rim dhe njĂ« fjalĂ« e vetme nĂ« mendje: Itali.

Brenda pak orĂ«sh, “Vlora” u kthye nĂ« njĂ« ishull njerĂ«zor: mbi 20 mijĂ« shpirtra, tĂ« shpĂ«rndarĂ« nga kuverta deri nĂ« tualete, nga dhomat e ngarkesĂ«s deri mbi urĂ«n e komandĂ«s e vinçat e mallrave. Kapiteni nuk kishte mĂ« kontroll mbi anijen, ndĂ«rsa autoritetet portuale, tĂ« pafuqishme, shikonin si deti i njerĂ«zve e gĂ«lltiste anijen.

Kur “Vlora” u shfaq nĂ« radĂ«n e Barit, oficerĂ«t italianĂ« mbetĂ«n tĂ« pataksur. NjĂ« mur i gjallĂ« trupash, njĂ« kulla njerĂ«zish mbi valĂ«, po afrohej drejt bregut tĂ« tyre. Ishte pamja e njĂ« eksodi qĂ« nuk e kishin imagjinuar kurrĂ«, edhe pse vetĂ«m pak muaj mĂ« parĂ«, mĂ« 7 mars 1991, Italia kishte pĂ«rjetuar valĂ«n e parĂ« tĂ« madhe tĂ« emigracionit shqiptar: 27 mijĂ« persona nĂ« vetĂ«m 24 orĂ«. AtĂ«herĂ«, anija “Liria” kishte mbĂ«rritur e para me 4 mijĂ« vetĂ«; transoqeaniku “Tirana” kishte sjellĂ« 3 mijĂ« tĂ« tjerĂ«; “Legend”, e mbiquajtura “panamezja”, kishte ngjeshur nĂ« bord 5 mijĂ« persona. Pas tyre, me radhĂ«, kishin mbĂ«rritur “Butrinti”, “Sazani”, “Sopoti”, “Alba”, “Kallmi”, “Apollonia” e tĂ« tjera. NjĂ« armatĂ« e tĂ«rĂ« anijesh shqiptare kishte zbarkuar nĂ« portet e Jugut tĂ« ItalisĂ«.

ItalianĂ«t ishin gjetur tĂ« papĂ«rgatitur atĂ«herĂ«; tani, pĂ«rballĂ« “VlorĂ«s”, ndiheshin tĂ« pushtuar. ShĂ«rbimet sekrete nuk kishin asnjĂ« informacion tĂ« saktĂ«; autoritetet portuale nuk dinin si tĂ« vepronin.

“Vlora” nuk ishte njĂ« anije dosido. E prodhuar nĂ« Itali nĂ« vitin 1960, me njĂ« kapacitet prej 12 341 tonĂ«sh, ajo ishte blerĂ« nga shteti shqiptar vetĂ«m njĂ« vit mĂ« parĂ«, nĂ« Xhenova, pĂ«r rreth 4 milionĂ« dollarĂ«. Por atĂ« ditĂ« nuk transportonte mallra: transportonte shpresĂ«, dĂ«shpĂ«rim dhe frikĂ«.

VetĂ«m pesha trupore e 20 mijĂ« njerĂ«zve arrinte 1 300 ton (20 000 × 65 kg mesatarisht), rreth 10,8% e kapacitetit tĂ« plotĂ« tĂ« saj tĂ« ngarkesĂ«s. Nga ana teknike, kjo nuk ishte rrezik i menjĂ«hershĂ«m pĂ«r trupin e anijes. Por rreziku real ishte tjetĂ«r: pesha ishte shpĂ«rndarĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« çrregullt, nga kuverta e sipĂ«rme deri nĂ« çdo cep tĂ« strukturĂ«s; qendra e gravitetit lĂ«vizte me çdo valĂ« e me çdo shtyrje tĂ« turmĂ«s; njerĂ«zit ishin tĂ« ekspozuar ndaj diellit pĂ«rvĂ«lues, pa ujĂ«, pa ajrim, pa higjienĂ«.

Kur u ankorua nĂ« Bari, “Vlora” nuk ishte mĂ« njĂ« anije tregtare: ishte njĂ« metaforĂ« e njĂ« vendi qĂ« po largohej nga vetvetja, njĂ« arkĂ« e mbingarkuar jo me kafshĂ« tĂ« Noes, por me njerĂ«z qĂ« kĂ«rkonin njĂ« fillim tĂ« ri. PĂ«r disa, ajo ditĂ« ishte hapi i parĂ« drejt njĂ« jete tĂ« re. PĂ«r tĂ« tjerĂ«, ishte thjesht njĂ« ikje e dhimbshme. Por pĂ«r historinĂ«, mbeti dita kur deti Adriatik nuk ndau, por bashkoi ShqipĂ«rinĂ« me ItalinĂ« nĂ« njĂ« pĂ«rqafim tĂ« dĂ«shpĂ«ruar.

“Jemi bĂ«rĂ« mĂ« pak konkurrues”: Stanley Donwood pĂ«r krijimin e artit ikonik tĂ« Radiohead

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
8 August 2025 at 15:00

Nga Alexis Petridis

NĂ« fillim tĂ« viteve ’90, Stanley Donwood ishte “pak i humbur pas universitetit”, duke autostopuar nĂ«pĂ«r Britani dhe duke fituar pak para si zjarrpĂ«shtyes rrugĂ«sh. Duke u ndalur nĂ« Oksford, ai pa njĂ« poster pĂ«r njĂ« koncert tĂ« njĂ« grupi tĂ« quajtur On a Friday. Ai e njohu emrin: njĂ« mik nga Departamenti i Arteve tĂ« Bukura nĂ« Universitetin e Exeter-it, Thom Yorke, ishte vokalisti kryesor.

Donwood e telefonoi Yorke-n. Fillimisht, kishin planifikuar qĂ« ai tĂ« performonte me zjarrin e tij si akt hapĂ«s pĂ«r bandĂ«n, por drejtori i lokalit ishte shumĂ« i shqetĂ«suar pĂ«r sigurinĂ«, ndaj ideja u anulua – megjithatĂ« lidhja midis tyre mbeti. MĂ« vonĂ«, kur On a Friday ndryshuan emrin nĂ« Radiohead, Yorke e kontaktoi sĂ«rish me njĂ« propozim:

“Kishin pasur shumĂ« sukses me Creep, tĂ« cilĂ«n nuk e kisha dĂ«gjuar – nuk ishte fare stili im, unĂ« pĂ«lqeja muzikĂ«n bleepy-bleepy, thumpy-thump,” – thotĂ« Donwood. “Por ai mĂ« tha: ‘Kovat e disqeve tona janĂ« mjerim, do tĂ« vish tĂ« provosh diçka?’”

Fillimet e një bashkëpunimi 31-vjeçar

BashkĂ«punimi nisi nĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« spontane dhe pak kaotike. PĂ«r EP-nĂ« e vitit 1994, My Iron Lung, ata menduan tĂ« regjistronin njĂ« “mushkĂ«ri hekuri” nĂ« video dhe tĂ« pĂ«rdornin njĂ« kornizĂ« tĂ« shkĂ«putur nga ajo pamje si kopertinĂ«. ArritĂ«n tĂ« futeshin me njĂ« kamerĂ« nĂ« spitalin John Radcliffe nĂ« Oksford, por zbuluan se mushkĂ«ria e hekurt ishte thjesht njĂ« “kuti gri si armĂ« – estetikisht shumĂ« e mĂ«rzitshme, megjithĂ«se e frikshme”. Por gjatĂ« qĂ«ndrimit aty, panĂ« njĂ« manekin reanimimi dhe njĂ« pamje me cilĂ«si tĂ« dobĂ«t nga videoja pĂ«rfundoi si kopertina e albumit tĂ« vitit 1995, The Bends.

“ShumĂ« herĂ« mendoj se jam bosh, pa ide. Pastaj ndodh diçka dhe them: Wow!”

Nga OK Computer te The Smile

QĂ« prej atij momenti, Donwood dhe Yorke kanĂ« krijuar bashkĂ«risht artin vizual pĂ«r çdo publikim tĂ« Radiohead qĂ« nga The Bends, si dhe pĂ«r projektet solo tĂ« Yorke – albumet e tij solo, Atoms for Peace dhe The Smile – por edhe njĂ« sĂ«rĂ« librash.

Donwood ka realizuar gjithashtu ekspozita solo, ka shkruar libra, ka bashkĂ«punuar me shkrimtarin Robert Macfarlane dhe ka krijuar posterat pĂ«r Glastonbury pĂ«r mĂ« shumĂ« se 20 vjet. Por janĂ« pikĂ«risht bashkĂ«punimet me Yorke ato qĂ« spikasin nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« veçantĂ« – tĂ« gjitha tĂ« pĂ«rmbledhura nĂ« ekspozitĂ«n e re nĂ« Muzeun Ashmolean nĂ« Oksford, This Is What You Get, titulluar sipas vargut nga kĂ«nga “Karma Police”.

Ekspozita pĂ«rfshin njĂ« shumĂ«llojshmĂ«ri tĂ« gjerĂ« mediums – nga arti kompjuterik, te kolazhet, vajrat dhe gdhendjet linoleumi – por nĂ« thelb, gjithmonĂ« kapin ankthin ekzistencial qĂ« Ă«shtĂ« zemra e muzikĂ«s sĂ« Radiohead.

Proces i pazakontë krijimi

Donwood zakonisht zhvendoset pranĂ« studios ku Radiohead janĂ« duke regjistruar – shpeshherĂ« nĂ« njĂ« ndĂ«rtesĂ« ngjitur me lidhje audio – dhe krijon art drejtpĂ«rdrejt nĂ« reagim ndaj muzikĂ«s qĂ« ata po prodhojnĂ«. Ai vetĂ« e pĂ«rshkruan si njĂ« pĂ«rvojĂ« shumĂ« stresuese:

“Shpesh e gjej veten nĂ« kĂ«to vende tĂ« mrekullueshme, me penelat, kompjuterin, çdo gjĂ« qĂ« mĂ« duhet, duke menduar: Kjo Ă«shtĂ« tmerr – s’kam asgjĂ«. Ndoshta jam bosh. Duhet tĂ« gjej punĂ« tjetĂ«r. ËshtĂ« mjaft dekurajuese. Dhe pastaj, papritmas, ndodh diçka dhe them: Wow!”

Pasi Donwood pĂ«rfundon njĂ« punĂ«, Yorke shpesh e modifikon ose e pĂ«rforcon. NĂ« disa raste, ai e mbulon pjesĂ«risht artin – si me albumin OK Computer (1997). NĂ« raste tĂ« tjera, ata pikturojnĂ« sĂ« bashku nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n telajo:

“MĂ« parĂ« konkuronim pĂ«r ta pĂ«rfunduar punĂ«n. Tani jemi bĂ«rĂ« shumĂ« mĂ« pak konkurrues – Ă«shtĂ« shumĂ« mĂ« bashkĂ«punuese. Thjesht, jemi mĂ« tĂ« vjetĂ«r. MĂ« tĂ« lodhur!”

Vepra nga ekspozita

  1. Snowfall on House, 1997

“Figurat dhe autostrada janĂ« fotografi tĂ« fryra qĂ« Thom i kishte bĂ«rĂ« gjatĂ« njĂ« turneu. PĂ«rdorĂ«m libra shkollorĂ« nga Oxfam, i skanuam dhe pĂ«rdorĂ«m njĂ« tabletĂ« me laps digjital qĂ« fshinte me vĂ«shtirĂ«si. Donim qĂ« gabimet tĂ« dukeshin – si nĂ« jetĂ«n reale, s’mund t’i fshehĂ«sh kurrĂ« mirĂ«.”

  1. Get Out Before Saturday, 2000

“Nga koha e Kid A. Kishim kanavaca aq tĂ« mĂ«dha sa mezi i perceptonim. UnĂ« mora njĂ« studio nĂ« Bath, Thom erdhi, dhe thjesht pikturuam. Disa kanĂ« grimca rĂ«re, tĂ« tjerat Artex – njĂ« masĂ« qĂ« mbulon dĂ«mtime, por nuk i rregullon dot.”

  1. Pacific Coast, 2003

“Radiohead do tĂ« regjistronin Hail to the Thief nĂ« dy javĂ« nĂ« LA. RrugĂ«t ishin shumĂ« tĂ« ngarkuara vizualisht, me ngjyra tĂ« forta pĂ«r shoferĂ«t. I bleva ato 7 ngjyrat standarde dhe nisa tĂ« shkruaj fjalĂ«. Normalisht, ata nuk e pĂ«rfunduan nĂ« dy javĂ« – sigurisht qĂ« jo – u kthyem nĂ« Angli me shi.”

  1. Soken Fen, 2013

“Fillimisht doja tĂ« bĂ«ja piktura realiste me vaj, por dĂ«shtuan keq. Pastaj Radiohead luajtĂ«n njĂ« seancĂ« nĂ« njĂ« hambar tĂ« vjetĂ«r. Muzika mĂ« tingĂ«llonte organike. Mendova pĂ«r njerĂ«zit qĂ« e ndĂ«rtuan hambarin pa makineri. E nisa menjĂ«herĂ« kĂ«tĂ« seri.”

  1. A Map of the New World, 2024

“Nuk Ă«shtĂ« pĂ«r The Smile, por Ă«shtĂ« nĂ« tĂ« njĂ«jtin univers. E punova nĂ« njĂ« shtypshkronjĂ« gjigante nĂ« Paris, njĂ« vend i bukur i quajtur Idem. Por bĂ«ra njĂ« gabim – ishte 2 cm mĂ« e madhe se çdo karton standard. MĂ« duhej tĂ« bĂ«ja bazĂ«n me porosi. TĂ« çmend!”

  1. Wall of Eyes, 2024

“Thom pa njĂ« ekspozitĂ« hartash dhe mĂ« tregoi katalogun. Ishin harta tĂ« bĂ«ra nga njĂ« pirat arab me ngjyra tĂ« pasura dhe bojĂ« tempera. E bĂ«mĂ« Wall of Eyes tĂ« Smile nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n frymĂ«: harta qĂ« s’duken si harta, mĂ« shumĂ« si peizazhe surrealiste.”

Përgatiti për botim: L.Veizi

 

8 gusht 1974 – Richard Nixon njofton dorĂ«heqjen

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
8 August 2025 at 13:55

Presidenti i parë dhe i vetëm që largohet nga Shtëpia e Bardhë nëpërmjet dorëheqjes

Më 8 gusht 1974, Presidenti i 37-të i Shteteve të Bashkuara, Richard M. Nixon, doli në një fjalim televiziv drejtuar kombit, për të njoftuar një akt pa precedent në historinë amerikane: dorëheqjen nga detyra, efektive në mesditën e 9 gushtit. Ai është i vetmi president amerikan që ka dhënë dorëheqjen, një vendim dramatik që erdhi pas një krize të thellë kushtetuese të njohur si Skandali Watergate.

ÇfarĂ« ishte Watergate?

Skandali Watergate filloi mĂ« 17 qershor 1972, kur pesĂ« burra u arrestuan duke hyrĂ« me forcĂ« nĂ« selinĂ« e PartisĂ« Demokratike, qĂ« ndodhej nĂ« ndĂ«rtesĂ«n “Watergate” nĂ« Uashington D.C. Ajo qĂ« fillimisht dukej si njĂ« thyerje ordinere, u shndĂ«rrua nĂ« njĂ« spirale hetimesh qĂ« zbuluan pĂ«rfshirjen e drejtpĂ«rdrejtĂ« tĂ« administratĂ«s Nixon nĂ« spiunazh politik, mbulime tĂ« paligjshme dhe abuzim tĂ« pushtetit ekzekutiv.

GazetarĂ«t e “The Washington Post”, Bob Woodward dhe Carl Bernstein, luajtĂ«n njĂ« rol kyç nĂ« ndriçimin e çështjes, pĂ«rmes njĂ« hetimi kĂ«mbĂ«ngulĂ«s qĂ« ekspozoi lidhjet mes grabitĂ«sve dhe Komitetit pĂ«r Rizgjedhjen e Presidentit (CREEP). Burimi misterioz i njohur si “Deep Throat” (i identifikuar dekada mĂ« vonĂ« si Mark Felt, zĂ«vendĂ«sdrejtor i FBI-sĂ«) dha informacione thelbĂ«sore qĂ« çuan te ShtĂ«pia e BardhĂ«.

Përshkallëzimi dhe kriza politike

Me kalimin e kohës, doli në dritë se Nixon kishte regjistruar fshehurazi bisedat në Zyrën Ovale, dhe kur Kongresi kërkoi kasetat si provë, ai refuzoi, duke shkaktuar një krizë institucionale.

Në korrik 1974, Gjykata e Lartë e SHBA-së urdhëroi dorëzimin e kasetave, të cilat provuan se Nixon kishte urdhëruar ndërprerjen e hetimeve të FBI-së, një veprim që u interpretua si pengim i drejtësisë.

Komisioni Juridik i Dhomës së Përfaqësuesve kishte përgatitur akuza për shkarkim (impeachment) kundër tij, dhe mbështetja për Nixon kishte rënë thellë, madje edhe brenda partisë së tij, Republikanëve. U bë e qartë se ai do të shkarkohej nëse nuk jepte dorëheqjen.

Fjalimi historik i dorĂ«heqjes – 8 gusht 1974

Në një fjalim solemn dhe emocional, transmetuar nga televizionet kombëtare, Nixon deklaroi:

“GjatĂ« gjithĂ« jetĂ«s sime politike, kam luftuar pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« atĂ« qĂ« Ă«shtĂ« mĂ« e mirĂ« pĂ«r kombin
 MegjithatĂ«, pĂ«rballĂ« zhvillimeve tĂ« fundit, mĂ« Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« e qartĂ« se nuk kam mĂ« bazĂ«n e nevojshme politike pĂ«r tĂ« vazhduar tĂ« udhĂ«heq me efektivitet
 Prandaj, do tĂ« jap dorĂ«heqjen nga posti i Presidentit tĂ« Shteteve tĂ« Bashkuara, efektive nĂ« mesditĂ«n e nesĂ«rme.”

Ai e mbylli fjalimin duke shprehur shpresĂ«n se dorĂ«heqja do t’i shĂ«rbente unitetit kombĂ«tar dhe do tĂ« shmangte njĂ« betejĂ« tĂ« gjatĂ« qĂ« do tĂ« dĂ«mtonte mĂ« tej institucionet amerikane.

Pasojat dhe trashëgimia

Më 9 gusht 1974, Nixon u largua nga Shtëpia e Bardhë me helikopterin presidencial, ndërsa zëvendëspresidenti i tij, Gerald Ford, u betua si presidenti i 38-të.

MĂ« 8 shtator 1974, Presidenti Ford i dha njĂ« falje tĂ« plotĂ« Nixonit pĂ«r çdo krim federal qĂ« ai mund tĂ« kishte kryer si president – njĂ« akt i shumĂ«diskutuar qĂ« ndau opinionin publik.

Nixon u tërhoq nga jeta politike, por më vonë botoi libra dhe ofroi analiza politike deri në vdekjen e tij në 1994.

Një precedent i rrezikshëm dhe një mësim për demokracinë

Dorëheqja e Nixonit u pa si një fitore për shtetin e së drejtës dhe pavarësinë e institucioneve demokratike amerikane. U dëshmua se asnjë president nuk është mbi ligjin, dhe se shtypi i lirë, drejtësia dhe Kongresi luajnë rol thelbësor në ruajtjen e ekuilibrave të pushtetit.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

8 gusht 1793 – Revolucionit Francez, shpĂ«rthen Kryengritja e Lyonit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
8 August 2025 at 12:30

Revolta kundër Konventës Kombëtare

MĂ« qershor 1793, nĂ« kulmin e Revolucionit Francez, shpĂ«rtheu nĂ« qytetin Lyon njĂ« nga kryengritjet mĂ« tĂ« fuqishme kundĂ«r pushtetit jakobin nĂ« Paris. Kryengritja mori njĂ« kthesĂ« vendimtare mĂ« august, kur qyteti u deklarua haptazi nĂ« revoltĂ« kundĂ«r KonventĂ«s KombĂ«tare – organi drejtues i RepublikĂ«s Franceze. Kjo ngjarje hyri nĂ« histori si Kryengritja e Lyonit, njĂ« kapitull tragjik i luftĂ«s civile franceze, qĂ« pĂ«rfundoi me njĂ« shtypje brutale dhe gjakderdhje masive.

Sfondi politik dhe shkaqet e kryengritjes

Pas rrëzimit të monarkisë më 1792 dhe shpalljes së Republikës, Franca hyri në një fazë të trazuar politike. Konventa Kombëtare, që drejtonte vendin, u nda në fraksione rivale: Jakobinët (radikalët e majtë) dhe Girondinët (më të moderuar). Në maj-qershor 1793, jakobinët, me mbështetjen e Komunës së Parisit dhe sanskulotëve, margjinalizuan dhe përjashtuan girondinët nga Konventa, duke marrë kontrollin total.

Në shumë qytete të Francës, përfshirë Lyonin, ky zhvillim u pa si grusht shteti dhe filloi të ngjallte zemërim lokal ndaj autoritetit qendror. Lyon, një qytet i madh, tregtar dhe konservator, kishte lidhje të forta me girondinët dhe nuk pranoi hegjemoninë jakobine. Qyteti u bë simbol i kundërshtimit ndaj radikalizmit revolucionar.

Fillimi i kryengritjes – qershor 1793

Në qershor, banorët e Lyonit dhe udhëheqësit lokalë rrëzuan autoritetet jakobine dhe morën kontrollin e qytetit. Ata krijuan një këshill të përkohshëm, të përbërë kryesisht nga moderatë dhe të djathtë, që kundërshtonin diktaturën jakobine dhe terrorin politik të Robespierre-it.

Qyteti i Lyonit u deklarua në revoltë kundër Konventës Kombëtare, e cila tashmë po përforconte regjimin e saj përmes Komitetit të Sigurisë Publike, organi që do të shpinte në Terrorin e Madh.

Reagimi i Parisit dhe rrethimi i qytetit

Konventa Kombëtare nuk mund të toleronte sfida të tilla ndaj autoritetit të saj. Në gusht 1793, ajo urdhëroi një ushtri revolucionare të marshonte drejt Lyonit për të shtypur kryengritjen. Gjatë shtatorit dhe tetorit, Lyon u rrethua, ndërsa brenda qytetit shpërthyen tensione dhe mungesa të ushqimeve. Pas një rrethimi të gjatë dhe bombardimesh të rënda, më 9 tetor 1793, Lyon u dorëzua.

DĂ«nimi dhe hakmarrja – Lyon duhet tĂ« zhduket

Në Paris, jakobinët ishin të vendosur të jepnin një shembull brutal. Robespierre dhe Komiteti i Sigurisë Publike deklaruan:

“Lyon ka bĂ«rĂ« krim kundĂ«r lirisĂ«. Lyon nuk ekziston mĂ«!”

U urdhĂ«rua qĂ« qyteti tĂ« çmontoheshin simbolikisht, tĂ« shembej pjesĂ«risht dhe tĂ« quhej “Ville-affranchie” (Qyteti i Çliruar).

Pas dorëzimit, filloi një spastrimi i egër. Midis dhe 2,000 njerëzve u arrestuan, shumë prej të cilëve u ekzekutuan. Ekzekutimet ndodhnin shpesh me pushkatime masive në sheshin Brotteaux, ose me gijotinë. Vrasjet ishin aq të shumta dhe brutale, sa vetë Danton dhe më vonë Robespierre filluan të shqetësoheshin për imazhin e terrorit.

Pasojat e kryengritjes

Lyon u dëmtua rëndë ekonomikisht, politikisht dhe moralisht.

Terrori i ushtruar mbi banorët e qytetit u bë një nga shembujt më të errët të dhunës së shtetit revolucionar kundër popullsisë së vet.

Kryengritja tregoi se Revolucioni Francez nuk ishte vetëm përplasja e popullit kundër aristokracisë, por edhe një luftë civile midis fraksioneve dhe klasave brenda vetë revolucionit.

Kur Terrori përfundoi më 1794 pas rënies së Robespierre-it, disa nga të mbijetuarit e Lyonit u rehabilituan pjesërisht, por plagët e konfliktit mbetën për dekada.

Kryengritja e Lyonit është një nga ngjarjet më të errëta dhe dramatike të Revolucionit Francez, që dëshmon sesi idealet e lirisë, barazisë dhe vëllazërisë u përplasën me realitetin e luftës politike dhe hakmarrjes sistematike. Lyon nuk u zhduk, por mbijetoi për të kujtuar se edhe revolucioni mund të kthehet në shtypje.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Kam parë se si Rusia torturon të burgosurit e luftës

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
8 August 2025 at 11:15

Nga Alice Edwards*

Një nga pak sukseset që kanë dalë nga negociatat e fundit të paqes midis Ukrainës dhe Rusisë kanë qenë marrëveshjet për shkëmbime të të burgosurve. Në fund të majit, ndodhi shkëmbimi më i madh që nga fillimi i luftës, me të dyja palët që dorëzuan mbi 300 ushtarë dhe civilë. Këtë javë, Presidenti Volodymyr Zelensky shkroi në Telegram se po bëhen përgatitje për të shkëmbyer edhe 1,200 të tjerë.

Por mijĂ«ra ushtarĂ« dhe civilĂ« ukrainas — pĂ«rfshirĂ« gazetarĂ«, aktivistĂ« dhe banorĂ« tĂ« territoreve tĂ« pushtuara — vazhdojnĂ« tĂ« mbahen nĂ« kushte tĂ« mbingarkuara dhe tĂ« papastra nĂ« njĂ« rrjet qendrash paraburgimi nĂ« territore tĂ« pushtuara nga Rusia nĂ« UkrainĂ«, nĂ« Bjellorusi dhe nĂ« vetĂ« RusinĂ«. Ata mbahen shpesh nĂ« izolim, nĂ« ambiente tĂ« mbipopulluara ku torturohen fizikisht dhe psikologjikisht, nuk ushqehen mjaftueshĂ«m dhe u mohohet pĂ«rfaqĂ«simi ligjor dhe kujdesi mjekĂ«sor. Disa janĂ« kthyer nĂ« shtĂ«pi nĂ« arkivole.

TĂ« burgosur nga tĂ« dyja palĂ«t e kĂ«tij konflikti kanĂ« raportuar pĂ«r abuzime, ndonĂ«se ligji ndĂ«rkombĂ«tar kĂ«rkon trajtim njerĂ«zor pĂ«r tĂ« burgosurit e luftĂ«s. Nga tĂ« dhĂ«nat e mia, vetĂ«m njĂ«ra palĂ« e pĂ«rdor torturĂ«n si pjesĂ« integrale tĂ« strategjisĂ« sĂ« saj ushtarake: Rusia. Edhe pse Rusia e mohon pĂ«rdorimin e torturĂ«s, natyra e pĂ«rsĂ«ritur dhe e pĂ«rhapur e dĂ«shmive tĂ« tĂ« mbijetuarve — sĂ« bashku me mungesĂ«n e vullnetit tĂ« MoskĂ«s pĂ«r ta adresuar kĂ«tĂ« çështje — mĂ« kanĂ« çuar nĂ« pĂ«rfundimin se bĂ«het fjalĂ« pĂ«r njĂ« praktikĂ« sistematike, tĂ« miratuar nĂ« nivelet mĂ« tĂ« larta tĂ« shtetit. Kjo e minon thellĂ«sisht besimin nĂ« Rusi si njĂ« partner negociues.

Që nga fillimi i pushtimit të plotë tre vite më parë, kam dokumentuar akuza për rrahje të zgjatura nga forcat ruse dhe autoritete të tjera mbi të burgosur ukrainas të luftës dhe civilë, dhunë seksuale ekstreme, elektroshokë, mbytje, privim nga gjumi dhe ekzekutime të simuluara. Kequshqyerja është e zakonshme, dhe të mbijetuarit raportojnë se janë varur përmbys ose janë mbajtur në pozicione stresuese për periudha të gjata, ndërkohë që janë rrahur. Shumë nga gjetjet e mia janë mbështetur edhe nga autoritete të tjera ndërkombëtare, përfshirë Komisionin e Hetimeve të OKB-së.

Tregimet janë tronditëse. Oleksandr Kharlats, një veteran ukrainas që u arrestua dy herë në fillim të luftës, më tregoi se ishte mbajtur në një qeli të vogël me rreth tetë burra të tjerë. Ai tha se ishte marrë në pyetje gjashtë ose shtatë herë, ndonjëherë natën, me të njëjtën metodë: i vendosnin elektroshokë ndërkohë që i detyrohej të mbante duart ngjitur me trupin për të rritur dhimbjen. Kur rrëzohej në tokë duke pësuar konvulsione, ushtarët e godisnin me fundet e armëve automatike ose e rrihnin me shkopinj gome.

Anatoliy Tutov mĂ« tha se ishte marrĂ« nĂ« pyetje katĂ«r herĂ« gjatĂ« paraburgimit, pĂ«rfshirĂ« elektroshokĂ« tĂ« pĂ«rsĂ«ritur, rrahje dhe torturĂ« seksuale, pĂ«rfshirĂ« kĂ«rcĂ«nime pĂ«r t’i prerĂ« organin gjenital dhe pĂ«r ta dhunuar. Pas lirimit, mjekĂ«t i diagnostikuan mavijosje nĂ« organet e brendshme, dy brinjĂ« tĂ« thyera dhe tĂ« çara nĂ« disa tĂ« tjera.

Një grua civile nga një rajon i pushtuar i Khersonit, për të cilën po përpiqem të siguroj lirimin, u arrestua papritur në rrugë teksa shkonte në punë në fillim të vitit të kaluar. Ajo raportoi se ishte përdhunuar dhe i ishin dhënë elektroshokë që në ditën e parë në paraburgim. Që prej asaj kohe, është zhvendosur vazhdimisht nëpër qendra të ndryshme dhe tani ndodhet në një burg në Rusi.

Rusia pĂ«rdor torturĂ«n pĂ«r tĂ« nxjerrĂ« informacione strategjike ose ushtarake, si ndĂ«shkim ndaj atyre qĂ« janĂ« besnikĂ« ndaj UkrainĂ«s dhe pĂ«r tĂ« pĂ«rhapur frikĂ« e nĂ«nshtrim nĂ« territoret e pushtuara. Raportet forensike nga Bucha dhe Irpin, periferitĂ« e Kievit tĂ« pushtuara herĂ«t nga Rusia, kanĂ« dokumentuar trupa me shenja traume tĂ« ndodhur rreth momentit tĂ« vdekjes — nĂ« pĂ«rputhje me torturĂ«n.

Përmasat e gjera të këtij trajtimi nuk mund të relativizojnë faktin se tortura është një krim i ndaluar nga ligji ndërkombëtar. Nuk ka përjashtime, falje apo afat parashkrimi për të. Hetimi dhe ndëshkimi i torturës është një detyrim ligjor, jo një zgjedhje diplomatike apo çështje për negociata.

Marrëveshjet e mëparshme të paqes, si Marrëveshja e Dayton-it që i dha fund luftës në Bosnjë dhe Hercegovinë, vendosën si kusht bashkëpunimin për hetimin e krimeve të luftës. Drejtësia, sado e paplotë të jetë, nuk mund të mungojë fare.

Mbledhja e provave nuk do tĂ« jetĂ« e lehtĂ«. Ka pasur pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« dokumentuar torturat me prova fizike dhe dĂ«shmi, por Rusia ka bĂ«rĂ« gjithçka pĂ«r t’i fshehur krimet. NĂ« intervistat e mia me tĂ« liruar nga shkĂ«mbimet, tĂ« mbijetuarit kanĂ« treguar se ishin paralajmĂ«ruar tĂ« mos flisnin, pĂ«rndryshe tĂ« tjerĂ«t do tĂ« ndĂ«shkoheshin. Disa janĂ« zhvendosur nĂ« vende tĂ« tjera pak para shkĂ«mbimeve dhe janĂ« mbajtur aty sa tĂ« zhduken gjurmĂ«t nĂ« trup. Ka gjithashtu sfida tĂ« mĂ«dha pĂ«r ekspertĂ«t forensikĂ« nĂ« sigurimin e trupave dhe pĂ«rcaktimin e shkakut tĂ« vdekjes. NĂ« disa raste, mungojnĂ« organet e brendshme ose trupat janĂ« dekompozuar.

Ka pasur gjithashtu raporte për shkelje të kryera nga ukrainas ndaj robërve rusë, të cilat gjithashtu duhet të hetohen në mënyrë të pavarur. Disa luftëtarë rusë kanë raportuar rrezik më të lartë të keqtrajtimit menjëherë pas kapjes, gjatë marrjes në pyetje ose gjatë transportit. Ukraina, megjithatë, më ka lejuar të vizitoj kampet e saj të të burgosurve të luftës, dhe gjatë një inspektimi të papritur në një kamp në Lviv, vura re përpjekje të sinqerta për të trajtuar më shumë se 300 të burgosur me dinjitet. Vigjilenca nga të dyja palët është e domosdoshme. Kërkesat e mia për të vizituar objektet e kontrolluara nga Rusia janë refuzuar në mënyrë të përsëritur.

MijĂ«ra persona tĂ« burgosur ose tĂ« rrĂ«mbyer nga Rusia nuk janĂ« “monedhĂ« shkĂ«mbimi”. NĂ«se do tĂ« ketĂ« njĂ« paqe tĂ« drejtĂ« dhe tĂ« qĂ«ndrueshme pĂ«r luftĂ«n nĂ« UkrainĂ«, duhet njĂ« marrĂ«veshje armĂ«pushimi qĂ«, pĂ«rveç çështjeve tĂ« territorit dhe garancive tĂ« sigurisĂ«, tĂ« kĂ«rkojĂ« rikthimin e menjĂ«hershĂ«m tĂ« tĂ« gjithĂ« tĂ« burgosurve tĂ« mbetur. AsnjĂ« qytetar ukrainas nuk mund tĂ« lihet nĂ« duart e torturuesve tĂ« njohur dhe viktimat duhet tĂ« kenĂ« mundĂ«sinĂ« tĂ« kĂ«rkojnĂ« drejtĂ«si pĂ«r abuzimin mizor qĂ« kanĂ« pĂ«rjetuar.

Çdo marrĂ«veshje paqeje duhet gjithashtu tĂ« mundĂ«sojĂ« kthimin e tĂ« paktĂ«n 19,000 fĂ«mijĂ«ve ukrainas qĂ«, sipas qeverisĂ« sĂ« UkrainĂ«s, janĂ« zhvendosur me forcĂ« nĂ« Rusi, territore tĂ« pushtuara ose nĂ« Bjellorusi, shumĂ« prej tĂ« cilĂ«ve janĂ« dhĂ«nĂ« pĂ«r birĂ«sim. Duhet tĂ« ketĂ« dĂ«mshpĂ«rblime dhe rehabilitim pĂ«r tĂ« mbijetuarit, si dhe akses tĂ« pakufizuar pĂ«r monitorĂ«t ndĂ«rkombĂ«tarĂ«, pĂ«rfshirĂ« Komitetin NdĂ«rkombĂ«tar tĂ« Kryqit tĂ« Kuq.

Alternativa — njĂ« paqe e nxituar qĂ« varros tĂ« vĂ«rtetĂ«n — rrezikon tĂ« bĂ«het shkaku i luftĂ«s sĂ« ardhshme.

* Alice Edwards është raportuese speciale e Kombeve të Bashkuara për çështjen e torturës. Ajo ka mbledhur dëshmi nga viktima dhe përfaqësuesit e tyre dhe ka zhvilluar misione faktmbledhëse në Ukrainë.

 Publikuar nga New York Times / Përgatiti për botim: L.Veizi

Dustin Hoffman, mjeshtri i ndjeshmërisë së thellë në ekran

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
8 August 2025 at 10:00

Nga Leonard Veizi

Në panteonin e artit të kinemasë, ka aktorë që thjesht luajnë një rol, dhe ka artistë që e transformojnë atë, duke e shkrirë veten deri në thellësitë e shpirtit njerëzor. Dustin Hoffman është një prej këtyre të fundit. Me një karrierë që shtrihet përtej gjysmë shekulli, ai sfidoi pamjen e yllit tradicional të Hollivudit, duke ndërtuar një reputacion si mishërimi i antiheroit, njeriut të zakonshëm me të gjitha brishtësinë, tensionin e brendshëm dhe kompleksitetin e thellë që e bën një personazh të vërtetë. Nëpërmjet rolit, ai shndërroi të zakonshmen në art, duke na dëshmuar se fuqia e një aktori nuk qëndron te bukuria apo fiziku, por te shpirti që arrin të përçojë.

Nga pianoja në skenë

Më 8 gusht 1937, në Los Anxhelos, lindi Dustin Lee Hoffman, një djalë nga një familje hebreje me origjinë nga Ukraina dhe Rumania. Prindërit e tij e nxitën fillimisht drejt muzikës klasike, duke e orientuar të bëhej pianist koncertesh. Por, pas një shkëputjeje nga kolegji, rruga e tij u nda, duke marrë kthesën artistike. Ai vendosi të ndjekë aktrimin, duke studiuar në Pasadena Playhouse dhe më vonë në shkollën e famshme të aktrimit në Nju Jork, Actors Studio, ku u zhyt në metodën revolucionare të Lee Strasberg. Këtu, brenda mureve të kësaj shkolle, nisi të formësohej artisti që do të sfidonte konvencionet.

Roli që ndryshoi gjithçka

Pas disa roleve tĂ« vogla nĂ« teatĂ«r dhe televizion, ylli i Hoffman u ndez fuqishĂ«m me filmin The Graduate (1967). Ai luajti rolin e Benjamin Braddock, njĂ« i ri i hutuar qĂ« bie nĂ« njĂ« lidhje tĂ« ndaluar me gruan e moshuar tĂ« njĂ« miku tĂ« familjes. Ky personazh ishte njĂ« kundĂ«rshtim i plotĂ« me modelin e aktorit hollivudian tĂ« kohĂ«s: Hoffman nuk ishte i gjatĂ«, as muskuloz, as me fytyrĂ« klasike pĂ«r njĂ« yll. MegjithatĂ«, ishte pikĂ«risht intensiteti emocional dhe inteligjenca e brendshme e interpretimit tĂ« tij qĂ« ishin befasuese. Filmi u kthye nĂ« njĂ« fenomen kulturor dhe e bĂ«ri Hoffman njĂ« emĂ«r tĂ« madh, njĂ« zĂ« tĂ« ri pĂ«r brezin e viteve ’60.

Rrugëtimi i artë

Pas The Graduate, Dustin Hoffman ndërtoi një karrierë të jashtëzakonshme duke zgjedhur role sfiduese, që shmangnin klishetë dhe thellonin psikologjinë e personazhit. Ai gjithmonë ishte në kërkim të njerëzve të thjeshtë, me plagë të dukshme ose të fshehura, që përfaqësonin njeriun e zakonshëm në një botë kaotike. Ai nuk ishte një yll që imponohej mbi personazhin, por zhdukej brenda tij. Përmes kësaj shkrirjeje, ai na dhuroi disa nga rolet më të paharrueshme:

-Midnight Cowboy (1969) – si Ratso Rizzo, njĂ« mashtrues i sĂ«murĂ« dhe i dĂ«shpĂ«ruar nĂ« rrugĂ«t e Nju Jorkut.

-Lenny (1974) – si komediani tragjik Lenny Bruce.

-Kramer vs. Kramer (1979) – pĂ«r tĂ« cilin fitoi Oscar-in e parĂ«, si njĂ« baba i vetĂ«m qĂ« pĂ«rballet me dhimbjen e divorcit dhe dashurinĂ« e tij tĂ« thellĂ« pĂ«r djalin.

-Tootsie (1982) – si njĂ« aktor qĂ« vishet si grua pĂ«r tĂ« gjetur punĂ«, nĂ« njĂ« komedi tĂ« mprehtĂ« pĂ«r identitetin dhe seksizmin.

-Rain Man (1988) – ku fitoi Oscar-in e dytĂ« pĂ«r rolin e njĂ« burri me autizĂ«m, tĂ« portretizuar me njĂ« ndjeshmĂ«ri tĂ« jashtĂ«zakonshme dhe pa asnjĂ« klishe.

-Wag the Dog (1997) – njĂ« satirĂ« politike ku ai luan rolin e njĂ« producenti hollivudian qĂ« ndihmon pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar njĂ« president nga njĂ« skandal.

PĂ«rtej kamerave

Përveç karrierës së shkëlqyer si aktor, Dustin Hoffman ka bërë edhe regji, duke debutuar në një moshë të vonë me filmin Quartet (2012). Ai është gjithashtu një zë i fuqishëm për artin, duke folur hapur për sfidat e aktorëve që nuk i përkasin modeleve tradicionale të industrisë. Me qindra role të luajtura dhe dy çmime Oscar, ai mbetet një ikonë e kinemasë moderne amerikane.

Trashëgimia

TrashĂ«gimia e Dustin Hoffman Ă«shtĂ« njĂ« dĂ«shmi e guximit artistik. Ai e bĂ«ri tĂ« pranueshme qĂ« heroi i filmit tĂ« ishte i çrregullt, i ndjeshĂ«m, i frikĂ«suar, dhe pikĂ«risht pĂ«r kĂ«tĂ«, i thellĂ« dhe i vĂ«rtetĂ«. Filozofia e tij e aktrimit pĂ«rmblidhet bukur nga vetĂ« ai: “NĂ«se nuk ndihesh i pasigurt, nuk po rrezikon mjaftueshĂ«m.” Kjo frazĂ« thekson njĂ« eksplorim tĂ« pandĂ«rprerĂ« tĂ« njeriut pĂ«rmes maskave tĂ« jetĂ«s, duke na lĂ«nĂ« njĂ« galeri tĂ« pasur personazhesh qĂ« jetojnĂ« pĂ«rtej ekranit.

Emiliano Zapata, figura emblematike e revolucionit meksikan

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
8 August 2025 at 07:15

8 gusht 1879

Emiliano Zapata Salazar lindi mĂ« 8 gusht 1879 nĂ« fshatin Anenecuilco tĂ« shtetit Morelos nĂ« MeksikĂ«n qendrore. Ai u rrit nĂ« njĂ« familje me origjinĂ« fshatare, por me disa prona toke, gjĂ« qĂ« i dha atij njĂ« kuptim tĂ« hershĂ«m pĂ«r rĂ«ndĂ«sinĂ« e pronĂ«sisĂ« mbi tokĂ«n – njĂ« temĂ« qĂ« mĂ« vonĂ« do tĂ« bĂ«hej thelbi i luftĂ«s sĂ« tij revolucionare.

Rrënjët dhe rritja në një realitet të padrejtë

Në fund të shekullit XIX, Meksika ishte nën sundimin diktatorial të Porfirio Díaz, i cili kishte qëndruar në pushtet për dekada duke favorizuar elitën, kompanitë e huaja dhe latifondistët e mëdhenj. Reforma tokësore e premtuar pas pavarësisë së Meksikës nuk u realizua kurrë, dhe mijëra fshatarë humbën tokat e tyre në favor të haciendave të mëdha.

Në këtë kontekst, Zapata pa nga afër sesi komuniteti i tij, që kishte zotëruar tokat tradicionalisht, po i humbiste ato për shkak të ligjeve të reja që favorizonin latifondistët. Qysh në rininë e hershme ai u përfshi në përpjekjet për të mbrojtur të drejtat tokësore të fshatit të tij. Në vitin 1909, banorët e Anenecuilcos e zgjodhën Zapata si lider të mbrojtjes së tokës, duke njohur kurajën dhe ndershmërinë e tij.

Revolucioni Meksikan dhe ngritja si lider

Kur shpërtheu Revolucioni Meksikan më 1910, i nxitur nga thirrja e Francisco I. Madero për të përmbysur regjimin e Díazit, Zapata iu bashkua kryengritjes. Fillimisht aleat me Maderon, Zapata shpejt u zhgënjye kur ky i fundit, pasi mori pushtetin, nuk i përmbushi premtimet për reformën agrare.

NĂ« vitin 1911, Zapata shpalli “Planin e Ayala-s”, njĂ« dokument politik qĂ« dĂ«nonte Maderon si tradhtar dhe kĂ«rkonte konfiskimin dhe shpĂ«rndarjen e tokave latifondistĂ«ve tek fshatarĂ«t. Slogani i tij “Toka dhe Liria” (ÂĄTierra y Libertad!) u bĂ« moto e revolucionit agrar.

Luftëtar i popullit dhe udhëheqës gueril

Zapata udhĂ«hoqi njĂ« ushtri fshatare tĂ« njohur si EjĂ©rcito Libertador del Sur (Ushtria Çlirimtare e Jugut), qĂ« pĂ«rdorte taktika guerile kundĂ«r pushtetit qendror dhe sundimtarĂ«ve tĂ« ndryshĂ«m qĂ« u ndĂ«rruan gjatĂ« viteve tĂ« revolucionit. Ai refuzoi tĂ« angazhohej me kompromiset politike qĂ« bĂ«nin figurat e tjera, si Venustiano Carranza apo Pancho Villa, me tĂ« cilin ndau pĂ«rkohĂ«sisht njĂ« aleancĂ« strategjike.

Ndryshe nga revolucionarë të tjerë që kërkonin pushtet personal, Zapata mbeti besnik ndaj idealit të tij të reformës tokësore, duke e bërë atë një simbol të pastër të drejtësisë sociale në sytë e popullit.

Tradhtia dhe vrasja

MĂ« 10 prill 1919, Emiliano Zapata ra nĂ« njĂ« kurth tĂ« organizuar nga gjenerali JesĂșs Guajardo, me miratimin e qeverisĂ« sĂ« CarranzĂ«s. Ai u ftua pĂ«r njĂ« takim, por nĂ« momentin qĂ« hyri nĂ« haciendĂ«n Chinameca, trupat e fshehura hapĂ«n zjarr mbi tĂ«, duke e vrarĂ« nĂ« vend. Vdekja e tij ishte njĂ« tronditje e madhe, por jo fundi i ndikimit tĂ« tij.

Trashëgimia

Zapata është sot një nga figurat më të dashura dhe më të respektuara të historisë meksikane. Ai simbolizon luftën për barazi, drejtësi dhe të drejtat e fshatarëve, dhe është kthyer në një ikonë jo vetëm në Meksikë, por edhe në lëvizjet ndërkombëtare për të drejtat e njeriut.

NĂ« vitet ‘90, njĂ« grup guerilĂ«sh tĂ« quajtur EZLN (EjĂ©rcito Zapatista de LiberaciĂłn Nacional), tĂ« njohur si zapatistĂ«t, morĂ«n emrin e tij si frymĂ«zim nĂ« luftĂ«n kundĂ«r neoliberalizmit dhe pĂ«r tĂ« drejtat e indigjenĂ«ve nĂ« Chiapas.

Figura e Zapatas, me mustaqet e tij karakteristike dhe sombreron e madh, mbetet një ikonë vizuale dhe morale e revolucionit për drejtësi shoqërore.

Në historinë e Meksikës, Zapata nuk përfaqëson vetëm një luftëtar me pushkë, por një vizionar që kërkoi një botë më të drejtë për ata që nuk kishin zë. Ndaj, data 8 gusht 1879, dita e lindjes së tij, mbetet një pikë referimi në kalendarin e kujtesës kolektive për ata që besojnë në idealet e lirisë dhe barazisë.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

8 gusht 1963: Kur 15 veta grabitën 2.6 milionë paund nga një tren postar në Angli

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
8 August 2025 at 00:35

MĂ« 8 gusht 1963, nĂ« orĂ«t e para tĂ« mĂ«ngjesit, njĂ« grup prej 15 vjedhĂ«sish profesionistĂ«, tĂ« armatosur dhe jashtĂ«zakonisht tĂ« organizuar, sulmuan njĂ« tren postar qĂ« udhĂ«tonte nga Glasgow pĂ«r nĂ« LondĂ«r, duke realizuar njĂ« nga grabitjet mĂ« tĂ« famshme nĂ« historinĂ« britanike: “The Great Train Robbery”.

ÇfarĂ« ndodhi?

Treni, i cili transportonte postën dhe para të gatshme të Bankës së Anglisë, kishte ndaluar në një stacion të izoluar në zonën Bridego Bridge, pranë Ledburn në Buckinghamshire, jo shumë larg Londrës. Grabitesit, të cilët kishin modifikuar sinjalet hekurudhore për ta ndalur trenin në vendin e duhur, u futën në kabinën e makinistit dhe e detyruan atë të mos lëvizte.

Makinisti i trenit, Jack Mills, u godit me njĂ« shufĂ«r metalike dhe u plagos rĂ«ndĂ«, gjĂ« qĂ« mĂ« vonĂ« shkaktoi zemĂ«rim tĂ« madh publik. Nga 72 qeset postare qĂ« ndodheshin nĂ« tren, u morĂ«n 120 qese me para nĂ« banknota, me njĂ« vlerĂ« totale prej 2.6 milionĂ« paund – ekuivalente me mĂ« shumĂ« se 60 milionĂ« paund sot.

Organizimi i grabitjes

Truri i operacionit ishte Bruce Reynolds, një hajdut me përvojë në grabitje të nivelit të lartë. Ai, së bashku me një ekip prej specialistësh, përfshirë Ronnie Biggs, Charlie Wilson, Buster Edwards, dhe Roger Cordrey, kishin përgatitur gjithçka me detaje të jashtëzakonshme për muaj me radhë.

Grupi u strehua pas grabitjes nĂ« njĂ« shtĂ«pi tĂ« izoluar nĂ« Leatherslade Farm, ku qĂ«ndruan pĂ«r disa ditĂ«, derisa tĂ« ftohej gjurmimi policor. Por njĂ« gabim fatal i tyre – mosdjegia e shtĂ«pisĂ« qĂ« pĂ«rmbante prova – i çoi hetuesit britanikĂ« nĂ« vendin e fshehjes, ku u gjetĂ«n shenja gishtash, lista dhe materiale provuese.

Kapja dhe dënimi

Policia britanike ndĂ«rmori njĂ« nga hetimet mĂ« tĂ« mĂ«dha nĂ« historinĂ« e saj. Brenda pak muajsh, shumica e grabitĂ«sve u arrestuan dhe u dĂ«nuan me burgime tĂ« gjata, mes 25 dhe 30 vjetĂ«sh – ndĂ«shkim i ashpĂ«r pĂ«r kohĂ«n, i cili kishte pĂ«r qĂ«llim tĂ« jepte njĂ« shembull.

Ronnie Biggs, njĂ« nga mĂ« tĂ« njohurit e grupit, u arratis nga burgu nĂ« vitin 1965 dhe u zhduk pĂ«r dekada, duke jetuar nĂ« Brazil si njĂ« personazh gjysmĂ« legjendar, deri sa u kthye vetĂ«vullnetarisht nĂ« Angli nĂ« 2001 pĂ«r t’u pĂ«rballur me drejtĂ«sinĂ«.

ÇfarĂ« ndodhi me paratĂ«?

Shumica e parave nuk u gjetĂ«n kurrĂ«. Thuhet se njĂ« pjesĂ« e madhe u shpĂ«rnda midis grabitĂ«sve dhe u shpenzua shumĂ« shpejt, ndĂ«rsa tĂ« tjerĂ« u mashtruan nga persona tĂ« tretĂ« qĂ« pretenduan t’i ndihmonin nĂ« fshehjen e tyre.

Trashëgimia dhe ndikimi

“The Great Train Robbery” mbeti nĂ« kujtesĂ«n kolektive britanike jo vetĂ«m pĂ«r shumĂ«n marramendĂ«se tĂ« parave, por pĂ«r mĂ«nyrĂ«n e sofistikuar tĂ« organizimit. ShumĂ« prej grabitĂ«sve, megjithĂ«se kriminelĂ«, u trajtuan nga opinioni publik si “antiburrokratĂ«â€ ose “Robin Hood modernĂ«â€, sidomos pasi askush nuk u vra, edhe pse dhuna ndaj makinistit Mills u dĂ«nua gjerĂ«sisht.

Ngjarja frymëzoi filma, libra dhe dokumentarë, dhe është ende objekt i analizave kriminalistike, sociale dhe kulturore. Grabitja shënoi një pikë kthese për mënyrën si policia britanike filloi të modernizonte metodat hetimore dhe të merrej më seriozisht me kriminalitetin e organizuar.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Yesterday — 7 August 2025Main stream

2008: Lufta Ruso-Gjeorgjiane, një përplasje e re në kufijtë e ish-Bashkimit Sovjetik

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
7 August 2025 at 13:20

Në datën 7 gusht 2008, shpërtheu zyrtarisht konflikti ushtarak midis Gjeorgjisë dhe Rusisë, i njohur si lufta Ruso-Gjeorgjiane, ose lufta pesë-ditore, për shkak të kohëzgjatjes së saj. Konflikti shpërtheu mbi kontrollin e Osetisë së Jugut, një rajon separatist brenda territorit të Gjeorgjisë, i cili mbështetej nga Rusia. Paralelisht, Abkazia, një tjetër rajon separatist gjeorgjian me lidhje të ngushta me Rusinë, u përfshi gjithashtu në luftime.

Sfondi politik dhe etnik

Tensionet kishin vite që përvëlonin. Pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik në vitin 1991, Gjeorgjia rifitoi pavarësinë, por përballë saj qëndronin ambiciet separatiste të Osetisë së Jugut dhe Abkazisë, të cilat dëshironin të shkëputeshin dhe të bashkoheshin me Rusinë, apo të ishin të pavarura nga Tbilisi. Rusia i mbështeste politikisht, ekonomikisht dhe ushtarakisht këto rajone.

Marrëdhëniet mes Gjeorgjisë dhe Rusisë u përkeqësuan ndjeshëm pas vitit 2004, kur në pushtet në Tbilisi erdhi presidenti Mikheil Saakashvili, një lider pro-perëndimor që synonte integrimin e Gjeorgjisë në NATO dhe Bashkimin Evropian. Kjo gjë u perceptua si kërcënim direkt nga Kremlini.

Shpërthimi i luftës

NĂ« natĂ«n midis 7 dhe 8 gushtit 2008, forcat gjeorgjiane ndĂ«rmorĂ«n njĂ« ofensivĂ« pĂ«r tĂ« rimarrĂ« kontrollin mbi kryeqytetin e OsetisĂ« sĂ« Jugut, Tskhinvali. Rusia reagoi menjĂ«herĂ« duke nisur njĂ« ndĂ«rhyrje ushtarake nĂ« shkallĂ« tĂ« gjerĂ«, nĂ«n justifikimin e “mbrojtjes sĂ« qytetarĂ«ve rusĂ«â€ (pasi shumĂ« banorĂ« tĂ« OsetisĂ« sĂ« Jugut kishin marrĂ« pasaporta ruse).

Zhvillimet ushtarake

Brenda pak ditësh, ushtria ruse, e mbështetur nga forcat separatiste osetiane dhe abkaze, zmbrapsi forcat gjeorgjiane, avancoi në territorin e Gjeorgjisë dhe shkatërroi infrastrukturë ushtarake dhe rrugore. Luftimet u përqendruan në Transkaukazi, një rajon me rëndësi strategjike që lidh Detin e Zi me Kaspikun, dhe ku kalojnë korridore energjetike vitale për Perëndimin.

Armëpushimi dhe pasojat

Me ndërmjetësimin e Bashkimit Evropian, veçanërisht presidentit francez Nicolas Sarkozy, më 12 gusht 2008 u arrit një marrëveshje armëpushimi gjashtëpikëshe. Por edhe pas nënshkrimit të marrëveshjes, trupat ruse qëndruan për javë të tëra në disa pjesë të territorit gjeorgjian.

Pas përfundimit të luftimeve, Rusia njohu pavarësinë e Osetisë së Jugut dhe Abkazisë, gjë që u dënua nga Perëndimi. Vetëm pak shtete ndjekën këtë njohje. Gjeorgjia, nga ana tjetër, i konsideron këto territore si të pushtuara ilegalisht nga Rusia.

Pasojat dhe ndikimi gjeopolitik

Për Gjeorgjinë, lufta ishte një goditje e rëndë për ambiciet e saj euroatlantike dhe integrimin në NATO.

PĂ«r RusinĂ«, ishte njĂ« demonstrim force dhe njĂ« sinjal i qartĂ« se Moska do tĂ« ndĂ«rhynte me forcĂ« nĂ« “oborrin e saj tĂ« pasĂ«m”.

Për Perëndimin, ishte një alarm për mënyrën e re agresive të politikës së jashtme ruse, që më pas do të ripërsëritej në Krime në vitin 2014 dhe më vonë në pushtimin e Ukrainës më 2022.

Lufta e parë evropiane e shekullit XXI

Lufta Ruso-Gjeorgjiane u konsiderua nga shumë analistë si konflikti i parë ndërkombëtar i armatosur në Evropën e shekullit XXI, duke sinjalizuar fundin e një epoke iluzionesh për paqe të qëndrueshme pas Luftës së Ftohtë.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Konstantius II, Perandori i Ri që masakroi të gjithë pretendentët e fronit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
7 August 2025 at 07:15

MĂ« 7 gusht tĂ« vitit 317, nĂ« qytetin e lashtĂ« Sirmium tĂ« krahinĂ«s Pannonia – njĂ« qytet i rĂ«ndĂ«sishĂ«m i PerandorisĂ« Romake, i ndĂ«rtuar mbi themelet e njĂ« vendbanimi ilir-kelt – lindi njĂ« fĂ«mijĂ« qĂ« do tĂ« mbante nĂ« duar fatin e mijĂ«ra njerĂ«zve: Konstantius II, biri i Konstandinit tĂ« Madh, perandorit qĂ« e shndĂ«rroi Krishterimin nĂ« fenĂ« dominuese tĂ« PerandorisĂ« dhe themeloi KonstandinopojĂ«n si kryeqytet tĂ« ri


..NĂ« moshĂ«n vetĂ«m 7-vjeçare, mĂ« 13 nĂ«ntor tĂ« vitit 324, Konstantius II u shpall Cezar – titull qĂ« e pĂ«rfshinte brenda logjikĂ«s sĂ« romakĂ«ve si trashĂ«gimtar dhe bashkĂ«-sundimtar i ardhshĂ«m. NdonĂ«se fĂ«mijĂ«, ai ishte futur tashmĂ« nĂ« lojĂ«n e madhe tĂ« pushtetit, njĂ« lojĂ« qĂ« nuk i kurseu as fĂ«mijĂ«t.

Vdekja e Konstandinit të Madh

Kur Konstandini i Madh u sĂ«mur rĂ«ndĂ« nĂ« vitin 337, djemtĂ« e tij, pĂ«rfshirĂ« Konstantiusin, u thirrĂ«n pranĂ« shtratit tĂ« tij nĂ« KonstandinopojĂ«. Me vdekjen e tij, filloi njĂ« krizĂ« trashĂ«gimie, e cila duhej zgjidhur shpejt dhe me forcĂ«. Brenda pak javĂ«sh, Konstantius II – tani vetĂ«m 20 vjeç – urdhĂ«roi njĂ« masakĂ«r qĂ« do tĂ« hynte nĂ« histori.

Masakra e familjes perandorake

Historiani Eutropius dhe burime të tjera të kohës, ndonëse jo gjithmonë të sakta në detaje, përshkruajnë një masakër të përgjakshme të organizuar në mënyrë sistematike: dy xhaxhallarë dhe gjashtë kushërinj të Konstantiusit u vranë, mes tyre edhe Dalmatius, një nga anëtarët më të rëndësishëm të familjes perandorake që sundonte Moesinë (krahinë në afërsi të Ballkanit).

Kjo ngjarje makabre kishte për qëllim eliminimin e çdo pretendenti të mundshëm për fronin, për të garantuar që vetëm djemtë e Konstandinit të Madh të kishin të drejtën legjitime të sundonin. Nga kjo masakër mbijetuan vetëm tre të afërm të rëndësishëm: Gallus, Julian dhe Nepotianus.

Gjithashtu mbijetuan edhe dy vëllezërit e tij: Konstandini II dhe Konstansi, të cilët do të ndanin Perandorinë me Konstantiusin II.

Ndarja e Perandorisë

Pas eliminimit të kundërshtarëve, tre vëllezërit u takuan pikërisht në Sirmium, qytetin ku kishte lindur Konstantiusi, dhe zyrtarizuan ndarjen e Perandorisë Romake në tri pjesë:

Konstantius II mori Lindjen: Konstandinopojë, Trakia, Azia e Vogël, Siria, Egjipti, dhe Cyrenaika.

Konstandini II, vëllai më i madh, mori Perëndimin e largët: Britania, Galicia, Hispania dhe Mauretania.

Konstansi, më i vogli, mori qendrat mesdhetare: Italia, Afrika e Veriut, Iliria, Maqedonia dhe Akaea.

Fëmija tiran në rritje

Kur Konstantiusi II u bë Cezar në moshën 7-vjeçare, ai nuk kishte as fuqinë reale për të sunduar, as mendësinë e një tirani. Ai ishte një vegël e politikës së Konstandinit të Madh, dhe për disa vite veproi nën hijen e babait. Por deri në vitin 337, ai tashmë ishte një burrë i ri në pushtet, dhe vendimi për masakrën nuk mund të justifikohet me moshën apo naivitetin.

Kjo tregon një aspekt të errët të politikës romake: për të sunduar duhej të eliminoje çdo rival, madje edhe nëse ishte i afërmi yt i gjakut. Konstantiusi II, edhe pse kishte lindur në një qytet ilir të lashtë me histori të thellë, mori rrugën klasike të sundimtarëve romakë: rruga e gjakut, frikës dhe stabilitetit të ndërtuar mbi rrënojat e familjes së vet.

Sirmiumi – njĂ« qytet ilir me rĂ«ndĂ«si perandorake

Sirmiumi, ku filloi dhe mori formĂ« karriera e Konstantiusit II, nuk ishte njĂ« qytet i zakonshĂ«m. QĂ« nga shekulli I p.e.s., ai ishte kthyer nĂ« njĂ« qendĂ«r tĂ« rĂ«ndĂ«sishme ushtarake dhe politike. NĂ« vitin 294, u shpall njĂ« nga katĂ«r kryeqytetet e PerandorisĂ« Romake, bashkĂ« me RomĂ«n, NikomedinĂ« dhe Treverin. Ishte kryeqytet i prefekturĂ«s sĂ« IlirisĂ« – krahinĂ« e banuar fillimisht nga ilirĂ« dhe keltĂ«.

Edhe sot, qyteti mban emrin Sremska Mitrovica, njĂ« pasardhĂ«s gjuhĂ«sor i emrit tĂ« lashtĂ« ilir Sirmium – njĂ« dĂ«shmi e qartĂ« e vazhdimĂ«sisĂ« historike tĂ« kĂ«tij vendbanimi.

PĂ«rfundimi

Historia e Konstantius II është një kujtesë e fuqishme se mosha nuk të bën as të pafajshëm, as të pamundur. Në një sistem brutal si ai i Perandorisë Romake, një djalë që dikur ishte shpallur Cezar në moshën 7-vjeçare, në vetëm pak vite mund të kthehej në arkitektin e një masakre. Dhe kjo histori, e cila nisi në zemër të një qyteti ilir, tregon për ndërthurjen e fatit, gjakut dhe pushtetit në themelet e botës perandorake.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Before yesterdayMain stream

1945 – Apokalipsi nĂ« Hiroshima: kur njerĂ«zimi kaloi pragun atomik

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
6 August 2025 at 14:45

MĂ« 6 gusht 1945, ora shĂ«nonte 8:15 tĂ« mĂ«ngjesit nĂ« qytetin japonez tĂ« HiroshimĂ«s, kur njĂ« dritĂ« verbuese, pasuar nga njĂ« shtytje e tmerrshme ajri dhe njĂ« re kĂ«rpudhe qĂ« u ngjit nĂ« qiell mbi 10 kilometra lartĂ«si, shĂ«noi njĂ« moment qĂ« ndau historinĂ« e njerĂ«zimit nĂ« para dhe pas bombĂ«s atomike. Ishte hera e parĂ« qĂ« njĂ« armĂ« bĂ«rthamore u pĂ«rdor kundĂ«r civilĂ«ve. Emri i saj: “Little Boy”. Mjeti qĂ« e transportoi: “Enola Gay”, njĂ« bombardues B-29 i forcave ajrore amerikane.

Katastrofa fizike dhe njerëzore

Brenda sekondave, qyteti u pĂ«rfshi nga njĂ« shpĂ«rthim i krahasueshĂ«m me 16 mijĂ« tonĂ« TNT. Temperatura nĂ« epiqendĂ«r arriti nĂ« 4000°C, duke avulluar gjithçka – ndĂ«rtesa, trupa, jetĂ«. Rreth 70.000 njerĂ«z vdiqĂ«n menjĂ«herĂ« nga shpĂ«rthimi, shumĂ« prej tyre u zhdukĂ«n pa lĂ«nĂ« as kocka. NĂ« ditĂ«t, javĂ«t, muajt dhe vitet nĂ« vijim, tĂ« paktĂ«n 140.000 persona humbĂ«n jetĂ«n si pasojĂ« e djegieve, plagĂ«ve dhe helmimit nga rrezatimi.

FĂ«mijĂ«t u dogjĂ«n gjallĂ« nĂ«pĂ«r shkolla. NjerĂ«zit shfaqeshin si fantazma me lĂ«kurĂ«n e varur, me sy qĂ« nuk mund tĂ« qanin mĂ«. VetĂ« uji, burimi i jetĂ«s, u bĂ« helm. Koha u ndal, dhe njeriu u bĂ« dĂ«shmitar i njĂ« forme tĂ« re vdekjeje qĂ« nuk kishte njohur mĂ« parĂ« – vdekje nga ajri, nga drita, nga atomi.

QĂ«llimi: kapitullimi i JaponisĂ« – por me çfarĂ« çmimi?

Shtetet e Bashkuara, qĂ« luftonin nĂ« njĂ« luftĂ« tĂ« gjatĂ« dhe tĂ« pĂ«rgjakshme nĂ« PaqĂ«sor, justifikuan hedhjen e bombĂ«s me nevojĂ«n pĂ«r tĂ« pĂ«rfunduar luftĂ«n shpejt dhe pĂ«r tĂ« shmangur njĂ« pushtim tokĂ«sor tĂ« JaponisĂ«, qĂ« do tĂ« sillte humbje edhe mĂ« tĂ« mĂ«dha. Por zgjedhja pĂ«r ta pĂ«rdorur atĂ« mbi njĂ« qytet civil – pa paralajmĂ«rim, pa mundĂ«si arratisjeje – u konsiderua nga shumĂ« historianĂ« dhe mendimtarĂ« mĂ« vonĂ« si njĂ« krim moral i papĂ«rshkrueshĂ«m.

NjerĂ«zimi kishte shpikur njĂ« armĂ« qĂ« nuk vriste vetĂ«m sot, por qĂ« vret edhe nesĂ«r – pĂ«rmes mutacioneve, kancerit, lindjeve me defekte, dhe njĂ« trashĂ«gimie rrezatimi qĂ« zgjat pĂ«r breza.

Dëshmia e tmerrit: kur historia bëhet psike kolektive

Shpërthimi atomik në Hiroshima nuk ishte vetëm një akt lufte. Ishte një tronditje filozofike, një përmbysje e marrëdhënies së njeriut me vetveten dhe me universin. Për herë të parë, njeriu kishte në dorë fuqinë për të asgjësuar vetveten si specie.

Në një mënyrë të pashprehur më parë, bomba atomike e rrëzoi Hyjin nga qielli dhe vendosi frikën në vend të shpresës. Ajo krijoi një lloj psikologjie apokaliptike, një ethe ekzistenciale që do të ushqente letërsinë, artin, filozofinë dhe politikën e gjithë shekullit XX.

Trashëgimia dhe pasojat

Tri ditĂ« mĂ« pas, mĂ« 9 gusht 1945, njĂ« bombĂ« e dytĂ«, “Fat Man”, u hodh mbi Nagasaki.

Më 15 gusht 1945, Japonia shpalli kapitullimin pa kushte, duke i dhënë fund Luftës së Dytë Botërore.

NĂ« vitet pasuese, tĂ« mbijetuarit – hibakusha – u pĂ«rballĂ«n me pĂ«rjashtim social, trauma psikike dhe pasoja tĂ« rĂ«nda shĂ«ndetĂ«sore.

Ngjarja shënoi fillimin e epokës bërthamore dhe Luftës së Ftohtë, ku frika nga një shpërthim i dytë global nuk ishte më metaforë, por realitet i mundshëm.

Një datë që nuk shlyhet

6 gushti Ă«shtĂ« mĂ« shumĂ« se njĂ« datĂ« nĂ« histori. ËshtĂ« njĂ« pikĂ« kulmore e vetĂ«dijes njerĂ«zore, ku njeriu e pa se sa larg mund tĂ« shkojĂ« nĂ« pĂ«rdorimin e arsyes pĂ«r tĂ« ndĂ«rtuar teknologji qĂ« shkatĂ«rrojnĂ«, jo qĂ« shpĂ«tojnĂ«.

ËshtĂ« njĂ« kujtesĂ« e pĂ«rhershme se civilizimi nuk ecĂ«n gjithmonĂ« paralel me humanizmin, dhe se forca e mendjes pa udhĂ«heqjen e moralit mund tĂ« çojĂ« nĂ« fundin e gjithçkaje.

Nëse dëshiron, mund ta përpunojmë këtë tekst si pjesë e një dosjeje historiko-filozofike për botim, ose ta plotësojmë me dëshmi të mbijetuarish dhe reflektime bashkëkohore.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Domeniko Modunjo, një zë që fluturoi mbi kohën

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
6 August 2025 at 12:30

6 gusht 1994 – Vdekja e kĂ«ngĂ«tarit nĂ« moshĂ«n 66 vjeçare

Nga Leonard Veizi

NĂ« horizontin e kaltĂ«r tĂ« viteve pesĂ«dhjetĂ«, kur Evropa ende mblidhte copat e shpirtit pas luftrave, njĂ« zĂ« ngrihej si fluturim i papritur lirie. Ishte zĂ«ri i njĂ« njeriu qĂ« nuk kĂ«ndonte thjesht, por fluturonte – “Volare!”, siç do tĂ« thoshte vetĂ«, me krahĂ« tĂ« pikturuar blu mbi njĂ« qiell Ă«ndrrash.

Quhej Domeniko Modunjo, dhe pĂ«rmes zĂ«rit tĂ« tij, Italia gjeti jo vetĂ«m njĂ« poet muzikor, por edhe njĂ« simbol tĂ« ringjalljes emocionale. Lindur nĂ« Polignano a Mare, ai e solli me vete detin e jugut, diellin e Adriatikut dhe gjuhĂ«n e shpirtit tĂ« thjeshtĂ«. Nuk ishte thjesht kĂ«ngĂ«tar, por njĂ« kantautor – ndoshta i pari i ItalisĂ« moderne – qĂ« nuk pranoi tĂ« kĂ«ndonte fjalĂ« tĂ« huaja nga tĂ« tjerĂ«t, por i ndĂ«rtonte vetĂ« si arkitekt i emocioneve.

Me kitare në dorë dhe zërin që thyente kufijtë e kohës, Modunjo përçoi jo vetëm muzikë, por një mënyrë të re të të ndierit, të të qenurit. Në një kohë kur skena muzikore italiane ishte ende e ngurtë, e përmbajtur, ai erdhi si një stuhi ngjyrash dhe gjestesh, duke transformuar çdo skenë ku ngjitej në një shfaqje jetësore.

KĂ«nga “Nel blu dipinto di blu”, qĂ« u pagĂ«zua mĂ« vonĂ« me emrin “Volare”, ishte shumĂ« mĂ« tepĂ«r se njĂ« hit. Ajo fitoi dy çmime Grammy nĂ« vitin 1958 – pĂ«r “Record of the Year” dhe “Song of the Year” – dhe u ngjit nĂ« krye tĂ« klasifikimeve muzikore nĂ« Shtetet e Bashkuara, diçka e rrallĂ« pĂ«r njĂ« kĂ«ngĂ« nĂ« gjuhĂ«n italiane. Por pĂ«rtej statistikave, kĂ«nga u bĂ« njĂ« himn i gĂ«zimit dhe shpĂ«timit, njĂ« metaforĂ« e atyre qĂ«, nĂ« njĂ« botĂ« gri pas luftĂ«s, guxuan tĂ« Ă«ndĂ«rronin sĂ«rish nĂ« ngjyrĂ«.

“Volare” Ă«shtĂ« ripĂ«rdorur me kalimin e kohĂ«s nĂ« mĂ«nyra qĂ« Modunjo ndoshta nuk do t’i kishte imagjinuar. NĂ« vitet ’80, kur Etiopia po kalonte njĂ« krizĂ« tĂ« madhe urie, kĂ«nga u rikĂ«ndua nga emra tĂ« mĂ«dhenj tĂ« muzikĂ«s italiane nĂ« njĂ« version solidariteti, pĂ«r tĂ« mbledhur fonde humanitare. Dhe shumĂ« mĂ« vonĂ«, gjatĂ« pandemisĂ« sĂ« Covid-19, “Volare” u dĂ«gjua nga ballkonet e ItalisĂ«, si zĂ«ri i njĂ« populli tĂ« izoluar qĂ« refuzonte tĂ« nĂ«nshtrohej, qĂ« donte tĂ« besonte, tĂ« ngrihej mbi frikĂ«n dhe tĂ« kujtonte se shpresa Ă«shtĂ« njĂ« krahĂ« qĂ« nuk i preket gravitetit.

MĂ« vonĂ«, jeta e çoi Modunjon nĂ« kinema, teatĂ«r dhe mĂ« tej, edhe nĂ« politikĂ«, ku shĂ«rbeu si deputet nĂ« Parlamentin Italian. Por ai nuk e la kurrĂ« artin pas – ai mbeti gjithmonĂ« njĂ« qenie e ndjeshme nĂ« shĂ«rbim tĂ« njerĂ«zores, njĂ« artist qĂ« kuptonte se muzika nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m melodi, por edhe ilaç pĂ«r kohĂ«t e vĂ«shtira.

Domeniko Modunjo ndërroi jetë më 6 gusht 1994, në moshën 66-vjeçare, por zëri i tij vijon të dëgjohet si zë i shpresës dhe lirive personale. Ai nuk ishte thjesht një artist. Ishte era që fryn kur njeriu vendos të fluturojë mbi veten.

Në një botë ku shpesh harrojmë të ngremë sytë nga toka, Modunjo na mëson ende të fluturojmë. Me sy të mbyllur, por me zemrën hapur, nel blu, dipinto di blu


Agjendën e gjelbër: Shtytja për zgjerimin e aeroporteve ndërsa udhëtimi me tren ngec

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
6 August 2025 at 11:15

Dëmi klimatik që shkaktohet nga fluturimet e shmangshme është i jashtëzakonshëm, por qeveria sheh më shumë aeroplanë si zgjidhje për problemet ekonomike të saj.

Polly Toynbee*

Gushti Ă«shtĂ« kulmi i fluturimeve, dhe aeroportet janĂ« nĂ« mendjen e shumĂ«kujt. Qeveria ka sinjalizuar mbĂ«shtetjen pĂ«r zgjerime kolosale tĂ« aeroporteve, me fluturime shtesĂ« qĂ« do tĂ« shpĂ«rthenin premtimet e saj pĂ«r ulje tĂ« emetimeve tĂ« karbonit. Arsyeja? Se teknologjia do tĂ« “zhdukĂ«â€ magjikisht CO₂ shtesĂ« – edhe pse qeveria e di mirĂ« se fluturimi i pastĂ«r, i gjelbĂ«r, Ă«shtĂ« ende fantashkencĂ«. Dhe ja paradoksi: deri tani kjo qeveri kishte tĂ« drejtĂ« tĂ« mburrej pĂ«r meritat e saj mjedisore – me investime tĂ« mĂ«dha nĂ« energji tĂ« qĂ«ndrueshme dhe izolimin e shtĂ«pive tĂ« ftohta. Por zgjerimi i udhĂ«timit ajror nuk Ă«shtĂ« pjesĂ« e asnjĂ« agjende tĂ« gjelbĂ«r.

Zgjerimi i Heathrow: një pistë e tretë për £50 miliardë

Heathrow ka paraqitur propozimin pĂ«r ndĂ«rtimin e njĂ« piste tĂ« tretĂ«, me kosto ÂŁ50 miliardĂ« – projekt qĂ« u miratua fillimisht nga LaburistĂ«t mĂ« 2009 dhe mĂ« pas nga KonservatorĂ«t nĂ« 2018. Pandemia e Covid e ndaloi pĂ«rkohĂ«sisht projektin, por tashmĂ« Heathrow rikthehet me plane “gati pĂ«r ndĂ«rtim”, me financim nga Katar, Singapor dhe Arabia Saudite. InvestitorĂ«t presin qĂ« ligji i planifikimit tĂ« parandalojĂ« çdo bllokim ligjor apo ambientalist, si pĂ«r shkak tĂ« hardhucave, ashtu edhe nga gjykatat.

Argumenti? 100,000 vende tĂ« reja pune dhe 750 fluturime shtesĂ« çdo ditĂ« – njĂ« ofertĂ« tĂ«rheqĂ«se pĂ«r njĂ« qeveri qĂ« kĂ«rkon investime tĂ« huaja.

Laburistët pro-fluturimit, përballë çmimit klimatik

Sekretarja e Transportit, Heidi Alexander, ka miratuar dyfishimin e madhĂ«sisĂ« sĂ« aeroportit tĂ« Lutonit, favorizon ndĂ«rtimin e pistĂ«s sĂ« dytĂ« nĂ« Gatwick pĂ«r 100,000 fluturime shtesĂ«, dhe mbĂ«shtet zgjerimin e Stanstedit. Kjo do tĂ« sillte 70% mĂ« shumĂ« fluturime sesa niveli i vitit 2018 – duke anuluar gjithĂ« pĂ«rfitimet e planit tĂ« energjisĂ« sĂ« pastĂ«r tĂ« qeverisĂ«.

Ministrja e Financave, Rachel Reeves, kishte premtuar tĂ« bĂ«hej “kancelarja e parĂ« e gjelbĂ«r e BritanisĂ«â€. Por planet e saj varen nga rritja ekonomike, dhe miliarda paund nga investime private janĂ« tundim i madh. MegjithatĂ«, pĂ«rtej ndĂ«rtimit, pretendimet pĂ«r rritje pĂ«rmes fluturimeve duken tĂ« dyshimta.

Kush fluturon vërtet? Jo biznesmenët, por turistët

Ideja e “lidhjes globale” sugjeron se biznesmenĂ« do tĂ« vijnĂ« nĂ« Britani me çanta tĂ« mbushura me kontrata. Por tĂ« dhĂ«nat tregojnĂ« se vetĂ«m 1 nĂ« 14 pasagjerĂ« janĂ« udhĂ«tarĂ« biznesi. Pandemia tregoi se takimet online janĂ« mĂ« efikase, dhe udhĂ«timi i biznesit ka arritur kulmin.

A sjellin fluturimet më shumë turistë të huaj? Jo. 70% e fluturimeve janë britanikë që shkojnë jashtë, duke shpenzuar shumë më tepër jashtë sesa vizitorët harxhojnë në Britani.

NĂ« 20 vitet e fundit, 83% e fluturimeve shtesĂ« i pĂ«rkasin atyre qĂ« fluturojnĂ« shpesh, kryesisht pĂ«r pushime. Gjysma e popullsisĂ« nuk fluturon asnjĂ«herĂ« gjatĂ« vitit, ndĂ«rsa 15% e britanikĂ«ve pĂ«rdorin 70% tĂ« tĂ« gjitha fluturimeve. Dhe njĂ« e treta janĂ« “fluturues ultra-frekuentĂ«â€ – 6+ udhĂ«time nĂ« vit.

Një taksë e drejtë për ndotësit e mëdhenj

NĂ« vend qĂ« kĂ«ta pĂ«rdorues tĂ« mĂ«dhenj tĂ« ndĂ«shkohen, kompanitĂ« ajrore i shpĂ«rblejnĂ« me bonuse. NjĂ« raport i New Economics Foundation, “Flying Fair”, propozon njĂ« taksĂ« tĂ« lartĂ« pĂ«r ata qĂ« fluturojnĂ« mĂ« shumĂ« se 6 herĂ« nĂ« vit, e cila tĂ« pĂ«rfshihet nĂ« deklaratat tatimore – jo nĂ« çmimin e biletĂ«s. Kjo e bĂ«n mĂ« tĂ« dukshĂ«m çmimin mjedisor tĂ« fluturimeve tĂ« tepĂ«rta dhe mund tĂ« sjellĂ« ÂŁ6 miliardĂ« nĂ« vit, duke ulur CO₂ nga aviacioni me 28%.

Heqja dorë nga treni: kur absurdi bëhet politikë

Trenat e sapo-nacionalizuar do tĂ« pĂ«rfitonin nga frenimi i udhĂ«timeve ajrore – por çmimet nĂ« Britani janĂ« pengesĂ« absurde. PĂ«r shembull: njĂ« fluturim LondĂ«r-Edinburg kushton ÂŁ29.99 vajtje-ardhje, ndĂ«rsa me tren (LNER) ÂŁ181.69. NĂ« FrancĂ« Ă«shtĂ« ndaluar fluturimi pĂ«r distanca qĂ« mund tĂ« pĂ«rshkohen me tren pĂ«r mĂ« pak se 2.5 orĂ« – dhe kĂ«shtu duhet tĂ« bĂ«jmĂ« edhe ne. Fillimisht, ndaloni kompanitĂ« ajrore tĂ« ofrojnĂ« çmime mĂ« tĂ« ulĂ«ta sesa treni. Ka 39 milionĂ« udhĂ«time ajrore brenda vendit çdo vit qĂ« mund tĂ« kalonin nĂ« hekurudhĂ«.

Tuneli i La Manshit: potencial i pashfrytëzuar

Tuneli i Kanalit mund tĂ« pĂ«rballojĂ« 2.5 herĂ« mĂ« shumĂ« trenĂ« sesa aktualisht – por ka nevojĂ« pĂ«r investim modest pĂ«r tĂ« rritur kapacitetin. Ky Ă«shtĂ« drejtimi ku duhet tĂ« shkojĂ« financimi, jo nĂ« aeroporte. Po, treni merr mĂ« shumĂ« kohĂ« – por Ă«shtĂ« mĂ« i rehatshĂ«m, mĂ« qendror dhe shumĂ« mĂ« pak stresues sesa aeroportet e stĂ«rmbushura dhe fluturimet e vona.

Teknologjia e gjelbër ende nuk ka ardhur

DĂ«mi klimatik Ă«shtĂ« kostoja e vĂ«rtetĂ« e fluturimeve tĂ« panevojshme. Ministria e Financave thotĂ« se zgjerimi duhet tĂ« ndodhĂ« “nĂ« pĂ«rputhje me detyrimet ligjore, mjedisore dhe klimatike tĂ« BritanisĂ«â€. Por Komiteti pĂ«r Ndryshimet Klimatike (CCC) paralajmĂ«ron se zgjerimi i aeroporteve do tĂ« shkelĂ« buxhetet e karbonit pĂ«r zero emetime deri nĂ« 2050.

Qeveria dhe industria flasin pĂ«r teknologji magjike: avionĂ« elektrikĂ«, lĂ«ndĂ« djegĂ«se tĂ« qĂ«ndrueshme (SAFs), kapje tĂ« karbonit – por asnjĂ« prej tyre nuk Ă«shtĂ« gati. CCC thotĂ« se nĂ« 2040 mund tĂ« ketĂ« vetĂ«m 17% SAFs, dhe asnjĂ« rritje tĂ« fluturimeve para 2030. KĂ«ta qĂ« besojnĂ« nĂ« fluturimin e pastĂ«r duhet tĂ« pranojnĂ« njĂ« moratorium tĂ« pĂ«rkohshĂ«m deri sa tĂ« vijĂ« teknologjia.

Një test i sinqeritetit për Laburistët

Qeveria po shfaqet gjithnjë e më pro-fluturimeve, pa inkurajuar udhëtimin me ndërgjegje klimatike. Duhet të ndalojë shpërblimet për fluturuesit e shpeshtë. Pse lejohen avionët privatë? Ata janë 30 herë më ndotës për vend, dhe paguajnë më pak taksa për pasagjer.

Politika ndaj aeroporteve do tĂ« tregojĂ« sa seriozisht e merr qeveria krizĂ«n klimatike. Politikisht, kjo Ă«shtĂ« edhe njĂ« pĂ«rballje me presionin e majtĂ« – nga tĂ« Gjelbrit, Liberal DemokratĂ«t dhe lĂ«vizjet pro-trenit tĂ« rilindura nga Jeremy Corbyn.

Por ndalimi i zgjerimeve do t’i lejonte konservatorĂ«ve dhe tĂ« djathtĂ«s sĂ« Farage tĂ« spekulojnĂ« se “milionat e humbura nga turistĂ«t” janĂ« pjesĂ« e “kostos sĂ« rreme tĂ« net zero”.

MegjithatĂ«, njĂ« sondazh YouGov zbuloi se 61% e publikut Ă«shtĂ« kundĂ«r zgjerimit tĂ« aeroporteve – njĂ« qĂ«ndrim i ndarĂ« nga kryetarĂ«t e bashkive si Andy Burnham dhe Sadiq Khan.

Dilema: Klima apo Para?

Thesari përballet me një zgjedhje të qartë: klima apo paraja?

Përgjigjja duhet të jetë po aq e qartë:

Shpallni njĂ« moratorium – derisa tĂ« vijĂ« fluturimi i gjelbĂ«r.

*Polly Toynbee është kolumniste e gazetës The Guardian. Përgatiti: L.Veizi

Marrëdhënia e njeriut me vdekjen, ekzekutimi i parë në karrige elektrike

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
6 August 2025 at 10:00

6 gusht 1890

Nga Leonard Veizi

Njeriu Ă«shtĂ« qenie e vetĂ«dijshme pĂ«r vdekjen. Ai nuk e pĂ«rjeton vdekjen vetĂ«m nĂ« fund, por e mendon gjatĂ« gjithĂ« jetĂ«s si kufirin qĂ« i jep kuptim tĂ« tashmes. Nga ritualet e lashta te filozofia ekzistenciale moderne, njeriu ka kĂ«rkuar ta humanizojĂ« vdekjen, ta nĂ«nshkruajĂ« me simbolikĂ«, ta mbĂ«shtjellĂ« me etikĂ«. Por nĂ« kohĂ«n e revolucionit industrial, kjo marrĂ«dhĂ«nie nisi tĂ« ndryshojĂ«. Makina nisi tĂ« zĂ«vendĂ«sojĂ« njeriun – jo vetĂ«m nĂ« punĂ«, por edhe nĂ« aktin mĂ« tĂ« fundit dhe tĂ« pandryshueshĂ«m: vdekjen



Më 6 gusht 1890, në burgun Auburn të shtetit të Nju-Jorkut, ndodhi një ngjarje që shënoi një kthesë dramatike jo vetëm në historinë penale, por edhe në mënyrën se si njeriu përfytyronte, përgatitej dhe i dorëzohej vdekjes: Uilliam Kemllër, i dënuar për vrasjen e të dashurës së tij me një sëpatë, u bë njeriu i parë në botë që u ekzekutua në karrigen elektrike.

Ngjarja ishte mĂ« shumĂ« se njĂ« ekzekutim. Ajo ishte njĂ« eksperiment i dhunshĂ«m moderniteti, njĂ« pĂ«rpjekje e kohĂ«s pĂ«r tĂ« zĂ«vendĂ«suar barbarinĂ« e vjetĂ«r (ekzekutimi me varje) me diçka qĂ« premtonte efikasitet, racionalitet dhe – paradoksalisht – mĂ«shirĂ«.

Vdekja dhe teknologjia

Karrigia elektrike nuk ishte njĂ« shpikje e rastĂ«sishme. Ajo lindi nĂ« njĂ« kontekst tĂ« pĂ«rplasjes sĂ« interesave shkencore, etike dhe industriale – mes Xhorxh Uestinghaus dhe Tomas Edisonit, qĂ« ndanĂ« botĂ«n mes rrymĂ«s alternative dhe asaj direkte. Edison mbĂ«shteti pĂ«rdorimin e rrymĂ«s sĂ« kundĂ«rshtarit tĂ« tij pĂ«r ekzekutime, pĂ«r tĂ« demonstruar rrezikshmĂ«rinĂ« e saj – dhe kĂ«shtu, trupi i njeriut u kthye nĂ« fushĂ«betejĂ« propagandistike.

Dështimi i dhunshëm

Kur Kemllër u ul në karrigen elektrike, premtimi ishte që vdekja do të ishte e shpejtë, pa dhimbje, më e qytetëruar se varja. Por ajo që ndodhi ishte krejt tjetër:

Rryma e parë, e fortë, nuk e vrau menjëherë. Trupi i tij u përvëlua në sytë e dëshmitarëve, u përhap aroma e mishit të djegur, dhe njerëzit ulërinin të tronditur.

U desh njĂ« valĂ« e dytĂ« rryme pĂ«r tĂ« pĂ«rfunduar ekzekutimin – dhe vdekja, qĂ« duhej tĂ« ishte moderne dhe sterile, u shndĂ«rrua nĂ« njĂ« akte primitive tĂ« torturĂ«s me mjete teknologjike.

Pas ngjarjes, Uestinghaus u shpreh: “Do tĂ« kishte qenĂ« mĂ« mirĂ« sikur ta kishin varur.”

Simbolika filozofike

Ekzekutimi i KemllĂ«rit Ă«shtĂ« mĂ« shumĂ« se njĂ« fakt historik – Ă«shtĂ« shfaqja e njeriut modern qĂ« dorĂ«zon veten te makina edhe pĂ«r çështjen mĂ« tĂ« ndjeshme: kalimin nga jeta nĂ« vdekje.

Karrigia elektrike nuk ishte vetĂ«m njĂ« mjet – ajo ishte shkallĂ« drejt njĂ« etike tĂ« re tĂ« pushtetit, ku vdekja nuk Ă«shtĂ« mĂ« njĂ« çështje personale, por njĂ« proces tĂ«rĂ«sisht i kontrolluar nga shteti dhe teknologjia. ËshtĂ« momenti kur trupi njerĂ«zor zhvishet nga sakraliteti dhe trajtohet si objekt qarkullimi energjie – si llambĂ« qĂ« fiket.

Trashëgimia e errët

Pas Kemlerit, mijĂ«ra tĂ« tjerĂ« do tĂ« uleshin nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n karrige – dhe Amerika do tĂ« ndahej ndĂ«r vite mes kundĂ«rshtarĂ«ve tĂ« dĂ«nimit me vdekje dhe mbĂ«shtetĂ«sve tĂ« ekzekutimeve “humane”. Por kjo ngjarje e vitit 1890 mbetet si çast themeltar i pĂ«rpjekjes njerĂ«zore pĂ«r tĂ« kontrolluar jo vetĂ«m jetĂ«n, por edhe vdekjen – pĂ«rmes racionalitetit teknik dhe arrogancĂ«s shkencore.

Në fund, ajo që ndodhi në burgun Auburn nuk ishte vetëm një vrasje me leje të shtetit. Ishte një pasqyrë e frikshme e botës moderne, ku vdekja nuk ka më zë hyjnor, por tingëllon si shkëndijë elektrike që digjet në heshtje.

1806 – Beteja e Austerlitzit qĂ« solli fundin e PerandorisĂ« sĂ« ShenjtĂ« Romake

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
6 August 2025 at 08:30

MĂ« 6 gusht 1806, Franz II (Françesku i DytĂ«) shpalli shpĂ«rbĂ«rjen e PerandorisĂ« sĂ« ShenjtĂ« Romake tĂ« Kombit Gjerman, duke i dhĂ«nĂ« fund njĂ« prej strukturave mĂ« tĂ« vjetra politike tĂ« EvropĂ«s, e cila kishte ekzistuar pĂ«r mĂ« shumĂ« se mĂ« shumĂ« se 800 vjet – qĂ« nga kurorĂ«zimi i Karli tĂ« Madh si perandor nĂ« vitin 800.

Konteksti historik

NĂ« fillim tĂ« shekullit XIX, Evropa po tronditej nga revolucionet dhe luftĂ«rat napoleone, ku Napoleoni Bonaparti, tashmĂ« Perandor i FrancĂ«s, kishte filluar fushatat pĂ«r zgjerimin e ndikimit francez nĂ« tĂ« gjithĂ« kontinentin. Perandoria e ShenjtĂ« Romake, e ndarĂ« nĂ« qindra principata, dukata dhe qytete tĂ« lira, ishte bĂ«rĂ« njĂ« organizĂ«m i plogĂ«sht dhe i paaftĂ« pĂ«r t’u pĂ«rballur me fuqinĂ« qendrore tĂ« Napoleonit.

Katalizatori për shpërbërjen erdhi pas betejës së Austerlitz, më 2 dhjetor 1805, një prej fitoreve më të mëdha ushtarake të Napoleonit, ku forcat franceze shpartalluan koalicionin austro-rus. Pas kësaj disfate poshtëruese, Franz II, që mbante edhe titullin e Perandorit të Austrisë (që nga viti 1804, si Franz I i Austrisë), u vu përballë një zgjedhjeje të vështirë.

Dorëheqja dhe shpërbërja

I ndodhur nën presionin e realitetit ushtarak dhe diplomatik, dhe për të shmangur që Napoleon të merrte vetë titullin e Perandorit të Shenjtë Romak, Franz II vendosi të abdikojë nga froni perandorak dhe të shpallë fundin e Perandorisë së Shenjtë Romake.

Në deklaratën e tij, ai argumentoi se struktura perandorake nuk ishte më e vlefshme në një Evropë të ndryshuar dhe se për mbrojtjen e popujve të tij, ai do të vazhdonte të sundonte si Perandor i Austrisë, një shtet tashmë i ndarë nga organizma të tjerë gjermanë.

Pasojat

Shpërbërja e Perandorisë së Shenjtë Romake:

-Shënoi fundin e një epoke mesjetare dhe kalimin drejt shteteve-komb moderne;

-Lëshoi terrenin për krijimin e Konfederatës së Rinit nën ndikimin francez, e cila zëvendësoi perandorinë në shumë territore gjermane;

-Ngriti Austrinë si një perandori më të centralizuar, ndërkohë që Franca e Napoleonit konsolidoi dominimin në Evropën kontinentale;

-Hapi rrugën për bashkimin e mëvonshëm gjerman, i cili do të ndodhte vetëm në vitin 1871 nën udhëheqjen prusiane.

Vlerësimi

Fundi i Perandorisë së Shenjtë Romake nuk ishte thjesht një akt formal dorëheqjeje, por një ndryshim epokal në arkitekturën politike të Evropës. Ishte fundi i një sistemi feudal, të ndërlikuar dhe shpesh simbolik, dhe lindja e rendit të ri gjeopolitik, ku fuqia ushtarake dhe organizimi shtetëror kishin më shumë peshë sesa kurorat e trashëguara apo titujt perandorakë.

Nëse dëshiron, mund ta shtjelloj edhe në formë eseje historike ose ta shndërroj në tekst për botim.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Venediku tradhëton Skënderbeun, por osmanët munden në betejën e Dibrës

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
6 August 2025 at 07:15

Ngjarja e vitit 1448 Ă«shtĂ« njĂ« episod i rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« mozaikun diplomatik dhe ushtarak tĂ« kohĂ«s sĂ« Gjergj Kastriotit – SkĂ«nderbeut, qĂ« dĂ«shmon pĂ«r rolin e tij si faktor i fuqishĂ«m politik dhe ushtarak nĂ« Ballkanin e shekullit XV, nĂ« njĂ« kohĂ« kur perandoritĂ« dhe principatat pĂ«rpiqeshin tĂ« ruanin influencat e tyre.

Konteksti i ngjarjes

Pas betejave tĂ« suksesshme kundĂ«r PerandorisĂ« Osmane dhe rimarrjes sĂ« territoreve shqiptare, SkĂ«nderbeu po forconte autoritetin e tij jo vetĂ«m nĂ« zonat shqiptare, por edhe si njĂ« udhĂ«heqĂ«s me ndikim nĂ« rajon. Kjo situatĂ« i gĂ«zoi PapĂ«n Eugen IV (jo IX – ka tĂ« ngjarĂ« tĂ« jetĂ« lapsus kronologjik; Papa Eugen IV ishte nĂ« detyrĂ« deri mĂ« 1447) dhe mbretin Alfons V tĂ« Napolit, tĂ« cilĂ«t e shihnin SkĂ«nderbeun si aleat natyror nĂ« luftĂ«n kundĂ«r islamizmit osman dhe nĂ« pĂ«rpjekjen pĂ«r tĂ« ruajtur katolicizmin nĂ« Ballkan.

Por fuqizimi i Skënderbeut nuk u prit mirë nga Republika e Venedikut, e cila kishte interesa të drejtpërdrejta në Shqipëri dhe Ballkan. Venediku i frikësuar për humbjen e territoreve dhe ndikimit të saj, vendosi të ndryshojë pozicionin. Fillimisht me ndihma të fshehta, pastaj me përkrahje të drejtpërdrejtë ndaj osmanëve.

Marrëveshja me Venedikun

Meqë ndihma osmane po vonohej dhe Skënderbeu kishte fituar avantazhe ushtarake e politike, Venediku u detyrua të nënshkruajë një marrëveshje më 4 tetor 1448, në të cilën pranonte të paguante një pagesë vjetore prej 1 400 dukatësh për mbajtjen e Danjës dhe rrethinave të saj, të cilat ishin kthyer në pikë përplasjeje mes dy palëve.

Ky ishte një akt i detyruar dhe përkohshëm nga ana e Venedikut, një përpjekje për të fituar kohë, ndërkohë që kërkonte të aktivizonte kanalet e tjera për të zbehur ndikimin e Skënderbeut.

Beteja e Dibrës

Vetëm dy javë më vonë, një forcë osmane sulmoi nga lindja, në zonën e Dibrës së Sipërme, por u mund nga ushtria shqiptare nën drejtimin e Skënderbeut. Fitorja e shpejtë e Skënderbeut u shoqërua me kapjen e dokumenteve ushtarake që tregonin se Venediku kishte nxitur sulmin osman, duke dëshmuar për herë të parë një aleancë të fshehtë të Venedikut me Perandorinë Osmane kundër një princ krishter.

Vlerësimi historik

Ky episod dëshmon jo vetëm për forcën ushtarake të Skënderbeut, por edhe për guximin e tij diplomatik, në një situatë ku armiku shpeshherë vishej me petkun e aleatit. Ishte një prej shembujve ku Venediku, një fuqi tregtare dhe politike me pretendime për neutralitet, i shërbente interesave të saj në mënyrë pragmatike, edhe duke bashkëpunuar me osmanët kundër një udhëheqësi të krishterë.

Kjo ngjarje është një paralajmërim i hershëm për ndërlikimet ballkanike, ku kufiri mes aleatëve dhe armiqve ishte i paqartë, dhe ku liria varej shpesh nga vendosmëria e një individi përballë intrigës diplomatike dhe trysnisë ushtarake.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Me Trumpin që sjell kaos, një pyetje për Demokratët amerikanë: kur do mësoni ndonjëherë?

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
5 August 2025 at 15:20

Timothy Garton Ash

AsgjĂ« nuk Ă«shtĂ« mĂ« e padurueshme sesa dikush qĂ« thotĂ«: “Ta thashĂ«â€; prandaj ju lutem mĂ« falni qĂ« do tĂ« jem i padurueshĂ«m. MĂ« 29 shtator 2023, pas disa muajsh tĂ« kaluar nĂ« SHBA, publikova njĂ« kolumne qĂ« u pĂ«rmblodh mjaft mirĂ« nĂ« titullin e The Guardian: “NĂ«se Joe Biden nuk tĂ«rhiqet, bota duhet tĂ« pĂ«rgatitet pĂ«r Presidentin Trump 2.0”. AsnjĂ«herĂ« nuk mund tĂ« thuhet me siguri “çfarĂ« do tĂ« kishte ndodhur nĂ«se
”, por ka njĂ« shans tĂ« madh qĂ«, nĂ«se Biden do tĂ« kishte hapur rrugĂ«n pĂ«r njĂ« garĂ« primare nĂ« vjeshtĂ«n e 2023-shit, kandidati mĂ« i fortĂ« i mundshĂ«m do tĂ« mund ta kishte mposhtur Trumpin. Dhe kĂ«shtu, e gjithĂ« bota do tĂ« ishte kursyer nga katastrofa qĂ« po shpaloset tani.

“Mos qaj mbi qumĂ«shtin e derdhur,” mund tĂ« thoni ju. Po, por gjithmonĂ« ia vlen tĂ« nxirren mĂ«sime pĂ«r tĂ« ardhmen. Jam pĂ«rsĂ«ri nĂ« SHBA tani, dhe njĂ« sondazh i fundit i Wall Street Journal tregon se 63% e votuesve kanĂ« njĂ« mendim negativ pĂ«r PartinĂ« Demokratike. PĂ«r tĂ« thĂ«nĂ« butĂ«: DemokratĂ«t kanĂ« njĂ« rrugĂ« tĂ« gjatĂ« pĂ«rpara.

AtĂ«herĂ«, duke pasur parasysh gjithçka qĂ« po ndodh dhe gjithçka qĂ« tashmĂ« dimĂ«, cilat janĂ« mĂ«simet e duhura? Arsyeja pse pĂ«rmend artikullin tim tĂ« vjetĂ«r nuk Ă«shtĂ« pĂ«r tĂ« mburrur ndonjĂ« intuitĂ« tĂ« posaçme pĂ«r politikĂ«n e lartĂ« nĂ« Uashington – pĂ«rkundrazi. PikĂ«risht sepse nuk kisha asnjĂ«. Ishte thjesht çmenduri e qartĂ« tĂ« paraqitje njĂ« kandidat dukshĂ«m plak dhe i dobĂ«suar, qĂ« do tĂ« ishte 86 vjeç nĂ« fund tĂ« mandatit tĂ« dytĂ«. PĂ«r krahasim, liderĂ«t e Bashkimit Sovjetik, qĂ« i kujtojmĂ« si mishĂ«rim tĂ« gerontokracisĂ« sĂ« kalbur, ishin 75 (Leonid Brezhnev), 69 (Yuri Andropov) dhe 73 (Konstantin Çernenko) kur vdiqĂ«n nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pakujtuar.

Nuk duhej ndonjĂ« dijeni e veçantĂ« pĂ«r ta kuptuar kĂ«tĂ« – shumica e amerikanĂ«ve tashmĂ« e kishin kuptuar. Deri kur shkrova artikullin tim, njĂ« sondazh tregonte se 77% e amerikanĂ«ve mendonin se Biden ishte shumĂ« i vjetĂ«r pĂ«r tĂ« qenĂ« president edhe pĂ«r katĂ«r vjet tĂ« tjerĂ«. VetĂ«m rrethi i brendshĂ«m politik, komentatorĂ«t liberalĂ« dhe establishmenti demokrat vazhdonin tĂ« binin dakord me presidentin, familjen e tij dhe (nuk do ta besonit) me atĂ« qĂ« njihej nĂ« mĂ«nyrĂ« joformale si “politbyroja” e kĂ«shilltarĂ«ve mĂ« tĂ« afĂ«rt, qĂ« ai ishte i vetmi njeri pĂ«r atĂ« punĂ«.

NĂ« librin e tyre tĂ« fundit, shumĂ« tĂ« pĂ«rfolur, MĂ«kati Fillestar, dy gazetarĂ«t e njohur tĂ« Uashingtonit, Jake Tapper i CNN dhe Alex Thompson i Axios, argumentojnĂ« se kishte – siç sugjeron nĂ«ntitulli i librit – njĂ« mbulim (ose fshehje tĂ« realitetit). Familja e Biden dhe politbyroja e tij tentuan tĂ« fshihnin rĂ«nien e shpejtĂ« njohĂ«se tĂ« presidentit, duke kufizuar takimet e tij vetĂ«m nga ora 10:00 deri nĂ« 16:00. Edhe anĂ«tarĂ«t e kabinetit nuk e kishin parĂ« atĂ« nga afĂ«r pĂ«r muaj tĂ« tĂ«rĂ«, ndĂ«rsa intervistat e thelluara me media ishin tĂ« rralla si njĂ« paradĂ« e Pride-it nĂ« Vatikan.

AutorĂ«t ndajnĂ« me bujari pĂ«rgjegjĂ«sinĂ« mes presidentit, gruas sĂ« tij, anĂ«tarĂ«ve tĂ« familjes dhe kĂ«shilltarĂ«ve mĂ« tĂ« ngushtĂ« – por njĂ« grup njerĂ«zish e kursejnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« çuditshme: veten dhe kolegĂ«t e tyre gazetarĂ« tĂ« brendshĂ«m tĂ« Uashingtonit. Nuk kam rilexuar gjithĂ« raportimet e tyre nĂ« CNN e Axios, dhe me siguri ka artikuj qĂ« mund tĂ« pĂ«rmenden pĂ«r tĂ« mbrojtur karrierĂ«n e tyre gazetareske. Por nuk ka dyshim qĂ« gazetarĂ«t politikĂ« amerikanĂ« nĂ« pĂ«rgjithĂ«si, dhe komentatorĂ«t liberalĂ« nĂ« veçanti, ishin tĂ« ngadaltĂ« dhe vonuan shumĂ« pĂ«r tĂ« thĂ«nĂ« atĂ« qĂ« shumica e “amerikanĂ«ve tĂ« zakonshĂ«m” kishin parĂ« me kohĂ«.

Pse? Ezra Klein i New York Times e trajton kĂ«tĂ« nĂ« njĂ« episod tĂ« podcast-it tĂ« tij tĂ« shkĂ«lqyer. Duke pranuar ndershmĂ«risht qĂ« edhe thirrja e tij nĂ« shkurt 2024 qĂ« Biden tĂ« tĂ«rhiqej ishte “e vonuar”, Klein eksploron me Tapper-in pse shumica e tĂ« tjerĂ«ve ishin edhe mĂ« tĂ« vonuar. PĂ«rgjigjja duket tĂ« jetĂ« njĂ« pĂ«rzierje faktorĂ«sh: frikĂ« gazetareske pĂ«r humbjen e aksesit; tribalizmi hakmarrĂ«s i establishmentit demokrat; nĂ«nshtrim ndaj njĂ« presidencĂ« perandorake; frika nga Donald Trump; shqetĂ«simi pĂ«r Kamala Harris si alternativa e mundshme.

Frika pĂ«r tĂ« humbur aksesin Ă«shtĂ« njĂ« sĂ«mundje profesionale e gazetarisĂ«. “Ndiheshe sikur po shkatĂ«rroje tĂ« gjitha marrĂ«dhĂ«niet e tua me ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ« nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«,” thotĂ« Klein, duke kujtuar deklaratĂ«n e tij nĂ« shkurt 2024. “Jo vetĂ«m me ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ«, por me tĂ« gjithĂ« PartinĂ« Demokratike,” shton Tapper. NĂ« ditarin tim tĂ« shtatorit 2023, kam pĂ«rmbledhur njĂ« bisedĂ« private me njĂ« kolumnist tĂ« Uashingtonit: “Po, Biden duhet tĂ« tĂ«rhiqet. Ai [kolumnisti] nuk mund ta thotĂ«.” (ShĂ«nimi vazhdon: “Jill Biden mundet, por asaj i pĂ«lqen kjo.”)

E di edhe nga burime tĂ« tjera se sa kĂ«rcĂ«nues mund tĂ« ishte establishmenti demokrat kur pĂ«rpiqej tĂ« mbyllte çdo pyetje mbi aftĂ«sinĂ« e Biden pĂ«r njĂ« mandat tĂ« dytĂ«. Edhe nĂ« artikujt kritikĂ« qĂ« u botuan, ekzistonte njĂ«farĂ« respekti i mbetur pĂ«r presidencĂ«n – pothuajse sikur t’i kĂ«rkoje njĂ« mbreti tĂ« abdikonte, e jo njĂ« politikani tĂ« thjeshtĂ« tĂ« tĂ«rhiqej. Kjo vjen pjesĂ«risht nga mekanizmi 237-vjeçar i kushtetutĂ«s amerikane qĂ« bashkon kryeministrin dhe monarkun nĂ« njĂ« figurĂ« tĂ« vetme. NĂ« Britani, respekti ynĂ« i mbetur i takon monarkut, ndĂ«rsa kryeministri skuqet çdo tĂ« mĂ«rkurĂ« nĂ« seancĂ«n e pyetjeve nĂ« parlament. Dikush nĂ« gjendjen e Biden nĂ« vitin 2023 nuk do tĂ« kishte mbijetuar dy javĂ« nĂ« Westminster.

Pastaj është fakti që njerëzit ishin tashmë të panikosur nga Trumpi dhe u mendua, sidomos pas sukseseve të demokratëve në zgjedhjet afatmesme të vitit 2022, se Biden ishte i vetmi që mund ta mposhtte atë. Aq më tepër që alternativa e mundshme ishte Harris, e perceptuar si një kandidate relativisht e dobët. Dhe kështu, nga frika për të marrë Harris dhe pastaj Trumpin, ata përfunduan me Harris dhe pastaj Trumpin.

Disa mĂ«sime, pra, janĂ« tĂ« qarta. Tapper dhe Thompson e hapin librin e tyre me njĂ« citat tĂ« George Orwell: “TĂ« shohĂ«sh atĂ« qĂ« ndodhet pĂ«rpara hundĂ«s kĂ«rkon pĂ«rpjekje tĂ« vazhdueshme.” Por Orwelli gjithashtu na thĂ«rret gjithmonĂ« tĂ« themi atĂ« qĂ« shohim – sidomos kur Ă«shtĂ« e pakĂ«ndshme pĂ«r anĂ«n tonĂ«. Ky Ă«shtĂ« testi i dyfishtĂ« pĂ«r gazetarĂ«t: ta shohin dhe ta thonĂ«.

PĂ«r establishmentin demokrat: mos tentoni tĂ« frikĂ«soni median nĂ« autocensurĂ« me argumentin se po i shĂ«rbejnĂ« armikut. Do tĂ« kishit qenĂ« mĂ« tĂ« shĂ«rbyer nĂ«se gazetarĂ«t do tĂ« kishin bĂ«rĂ« punĂ«n e tyre – nĂ« frymĂ«n e Orwellit. Pastaj: ndĂ«rroni gardĂ«n e vjetĂ«r. Chuck Schumer, udhĂ«heqĂ«si i shumicĂ«s nĂ« Senat, Ă«shtĂ« mĂ« i vjetĂ«r se Çernenko dhe shpejt po arrin Brezhnevin. Ah po – dhe thjesht dĂ«gjoni njerĂ«zit qĂ« jeni zgjedhur pĂ«r t’i pĂ«rfaqĂ«suar.

Tragjedia e gjithĂ« kĂ«saj historie Ă«shtĂ« se DemokratĂ«t kanĂ« njĂ« bollĂ«k talenti tek brezat e rinj – nga Pete Buttigieg, Josh Shapiro, Gretchen Whitmer dhe Gavin Newsom deri te ylli i ri i Nju Jorkut, Zohran Mamdani. Ata ende nuk kanĂ« njĂ« platformĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t qĂ« mund tĂ« fitojĂ« njĂ« zgjedhje presidenciale, por mendimtarĂ« si Klein dhe Derek Thompson, bashkautorĂ« tĂ« Abundance, libri tjetĂ«r i momentit, po pĂ«rpunojnĂ« ide tĂ« mira. DemokratĂ«t ka shumĂ« gjasa tĂ« fitojnĂ« DhomĂ«n e PĂ«rfaqĂ«suesve nĂ« zgjedhjet afatmesme tĂ« vitit tĂ« ardhshĂ«m me disa fytyra tĂ« reja – dhe duke u fokusuar tek pasojat negative tĂ« dukshme tĂ« Trump pĂ«r amerikanĂ«t e klasĂ«s punĂ«tore dhe tĂ« mesme. Por deri nĂ« vitin 2027, nĂ« prag tĂ« zgjedhjeve tĂ« ardhshme presidenciale, do t’u duhet gjithçka qĂ« dĂ«shtuan tĂ« prodhojnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« spektakolare nĂ« 2023.

*Timothy Garton Ash Ă«shtĂ« historian, publicist politik dhe kolumnist i “The Guardian”. PĂ«rgatiti pĂ«r botim: L.Veizi

Rreziku i vĂ«rtetĂ« nĂ« kĂ«tĂ« “krizĂ« tĂ« pĂ«rhershme” Ă«shtĂ« rreziku qĂ« asgjĂ« tĂ« mos ndryshojĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
5 August 2025 at 13:45

Thuhet se qendra nuk mund të qëndrojë, por çfarë ndodh nëse qëndron? Kjo është një recetë frikësuese për më shumë stanjacion dhe më shumë zemërim.

Nesrine Malik*

NjĂ« parti e re Ă«shtĂ« lançuar nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar, dhe nuk zgjati shumĂ« pĂ«r t’u bĂ«rĂ« subjekt i spekulimeve tĂ« ethshme. A do tĂ« ndajĂ« tĂ« majtĂ«n? A do tĂ« krijojĂ« mĂ« shumĂ« hapĂ«sirĂ« pĂ«r Reform UK? A duhet tĂ« lidhĂ« aleancĂ« me tĂ« Gjelbrit? ShpejtĂ«sia befasuese me tĂ« cilĂ«n partia e re e Jeremy Corbyn-it mblodhi mbĂ«shtetĂ«s – qĂ« tani janĂ« 600 mijĂ« brenda njĂ« jave – e bĂ«n tĂ« ndihesh si diçka reale dhe e qĂ«ndrueshme. Dhe hapi tjetĂ«r logjik Ă«shtĂ« tĂ« vlerĂ«sohen shanset e saj pĂ«r tĂ« sfiduar seriozisht kryefuqitĂ« politike. Por pyetja mĂ« e madhe Ă«shtĂ«: A mund tĂ« sfidohet realisht qendra, apo e ardhmja Ă«shtĂ« njĂ« e fragmentuar gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ«, me njĂ« monopol tĂ« tensionuar dhe tĂ« vazhdueshĂ«m tĂ« pushtetit nga elita politike?

Shenjat që qendra po shkatërrohet nga anët u bënë të qarta në zgjedhjet e fundit të përgjithshme. Pjesëmarrja në votime ishte më e ulëta ndonjëherë në përqindje të popullsisë (duke rezultuar në rezultatin më disproporcional të zgjedhjeve në histori), Laburistët fituan përqindjen më të ulët të votave në zonat e varfra, dhe një brez i ri deputetësh të pavarur dhe kandidatësh nga Reform u shfaq në skenë.

QĂ« atĂ«herĂ«, mandati tashmĂ« “i gjerĂ« por i cekĂ«t” i dhĂ«nĂ« PartisĂ« Laburiste Ă«shtĂ« zvogĂ«luar edhe mĂ« shumĂ«, me normat e miratimit qĂ« kanĂ« rĂ«nĂ« mĂ« shumĂ« se pĂ«r çdo parti qeverisĂ«se brenda vitit tĂ« parĂ« qĂ« nga katastrofa e John Major nĂ« vitet 1990. Dhe brenda vetĂ« partisĂ«, njĂ« sĂ«rĂ« pezullimesh pĂ«r shkak tĂ« projektligjit pĂ«r reformĂ«n e mirĂ«qenies kanĂ« nxjerrĂ« nĂ« pah njĂ« organizatĂ« qĂ« vĂ«shtirĂ« se arrin tĂ« mbajĂ« tĂ« kĂ«naqur edhe anĂ«tarĂ«t e saj. Kjo nuk Ă«shtĂ« njĂ« gjendje e qĂ«ndrueshme – por mund tĂ« jetĂ« e qĂ«ndrueshme nĂ« mĂ«nyrĂ« paradoksale. Sepse edhe kur elitat degradojnĂ« dhe humbasin mbĂ«shtetjen publike, ato pĂ«rfitojnĂ« ende nga pĂ«rmasat dhe rrĂ«njosja e thellĂ« nĂ« sistemin qeverisĂ«s dhe elektoral – s’quhen kot “elita”. Shtoji kĂ«tu mungesĂ«n e pĂ«rfaqĂ«simit proporcional, dhe ke njĂ« situatĂ« ku numrat nuk pĂ«rkthehen domosdoshmĂ«risht nĂ« ulĂ«se.

Rotacioni i vazhdueshĂ«m mes dy partive kryesore, qĂ« janĂ« pa ide dhe pa zgjidhje pĂ«r gjithçka – nga kostoja e jetesĂ«s te politika e jashtme – ka çuar nĂ« njĂ« gjendje zhgĂ«njimi tĂ« pĂ«rsĂ«ritur. Historia Ă«shtĂ« e njĂ«jtĂ« edhe nĂ« SHBA. DemokratĂ«t u refuzuan pĂ«r herĂ« tĂ« dytĂ« nĂ« tetĂ« vjet nĂ« favor tĂ« Donald Trump-it, por vetĂ« Trump tani ka normĂ«n mĂ« tĂ« ulĂ«t tĂ« miratimit nĂ« mandatin e tij tĂ« dytĂ«. As qendristĂ«t, as tĂ« djathtĂ«t nuk po japin rezultat, dhe megjithatĂ« partitĂ« e tyre rrinĂ« ngulur nĂ« skenĂ«n politike, me barriera tĂ« larta qĂ« pengojnĂ« sfidat nga jashtĂ« dhe dekurajojnĂ« reformat nga brenda. Kjo Ă«shtĂ« njĂ« recetĂ« pĂ«r njĂ« shkĂ«putje tĂ« pĂ«rhershme: qeveri qĂ« dĂ«shtojnĂ«, lĂ«vizje proteste tĂ« zemĂ«ruara nga e djathta dhe e majta, rezultate zgjedhore tĂ« çuditshme – dhe asnjĂ« ndryshim. Ata individĂ« qĂ« arrijnĂ« tĂ« çajnĂ« pĂ«rpara, nga Zohran Mamdani nĂ« Nju Jork te deputetĂ«t e pavarur nĂ« MB, nĂ« vend qĂ« t’i sinjalizojnĂ« partive tĂ« ngjashme se rrjeta politike duhet zgjeruar, nĂ« fakt luftohen hapur. DemokratĂ«t mĂ« tĂ« lartĂ« nĂ« DhomĂ«n e PĂ«rfaqĂ«suesve ende nuk e kanĂ« mbĂ«shtetur Mamdani-n.

Dhe pse do ta bĂ«nin, nĂ«se mund tĂ« qĂ«ndrojnĂ« nĂ« zonĂ«n e tyre tĂ« rehatisĂ« politike, pastaj tĂ« fitojnĂ« sĂ«rish nĂ« kushtet e tyre kur zhgĂ«njimi me Trump-in tĂ« kthehet fuqishĂ«m, dhe cikli tĂ« rifillojĂ«? NdĂ«rkohĂ«, zemĂ«rimi qĂ« mblidhet rreth figurave si Mamdani apo partia e re nĂ« MB, i bĂ«n ata tĂ« trashĂ«gojnĂ« njĂ« barrĂ« gjigande pritshmĂ«rish. NjĂ« barrĂ« e pamundur pĂ«r t’u pĂ«rmbushur, sepse zhgĂ«njimi me partitĂ« tradicionale Ă«shtĂ« aq i lartĂ«, sa qĂ« partitĂ« e reja, pĂ«rveçse duhet tĂ« jenĂ« altoparlantĂ« tĂ« zemĂ«rimit, duhet njĂ«kohĂ«sisht tĂ« pĂ«rpiqen tĂ« formĂ«sojnĂ« njĂ« alternativĂ« reale.

NĂ« rritje Ă«shtĂ« edhe etja pĂ«r sfida tĂ« mprehta politike, ushqyer nga njĂ« ekosistem informacioni qĂ« lejon mĂ« shumĂ« mĂ«nyra pĂ«r tĂ« sfiduar rrĂ«fimin tradicional tĂ« realitetit politik. Procesi i fragmentimit, i kombinuar me njĂ« monopol tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m, pasqyrohet edhe nĂ« media. VetĂ«m nĂ« dy vitet e fundit, janĂ« krijuar e rritur media tĂ« tĂ«ra pĂ«r shkak tĂ« dĂ«shtimit tĂ« mediave tradicionale pĂ«r tĂ« kapur zemĂ«rimin ndaj situatĂ«s nĂ« Gaza. Nga Zeteo (e cilĂ«suar si “sensacioni i ri”) te Drop Site News, qĂ« nisi vetĂ«m njĂ« vit mĂ« parĂ« dhe ka tashmĂ« gati 400 mijĂ« abonentĂ«, dhe bashkĂ«punon ngushtĂ«sisht me gazetarĂ« nĂ« Gaza, ekziston njĂ« oreks i madh pĂ«r njĂ« diskurs mĂ« tĂ« pakompromis dhe mbulim tĂ« thellĂ« pĂ«r Lindjen e Mesme dhe bashkĂ«fajĂ«sinĂ« nĂ« Gaza.

MegjithatĂ«, kjo nuk e ka ulur zemĂ«rimin ndaj mediave tradicionale, sepse kuptohet qĂ« ato ende kanĂ« ndikim tĂ« madh mbi opinionin publik, dhe nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« mbi rezultatet politike. Prandaj raportimet e New York Times pĂ«r urinĂ« nĂ« Gaza janĂ« sfiduar fuqishĂ«m nga zĂ«ra pro-qeverisĂ« izraelite – sepse ky gazetĂ« ka autoritet tĂ« madh nĂ« tĂ« vetmin vend qĂ« ka ndikim tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« mbi Izraelin.

Pavarësisht kaosit të nisjes, partia e re e Jeremy Corbyn dhe Zarah Sultana ka prekur një nerv të shoqërisë.

Por gjithĂ« kjo fuqi e mbetur, nga politika te media, nuk ndryshon faktin qĂ« diçka e madhe Ă«shtĂ« nĂ« diskutim – besimi i zakonshĂ«m se kĂ«to institucione e meritojnĂ« pushtetin qĂ« kanĂ«, pavarĂ«sisht nĂ«se mund t’u hiqet apo jo. TĂ« flasĂ«sh pĂ«r lĂ«vizje tĂ« reja tĂ« majta qĂ« forcojnĂ« Reform-in apo kĂ«rcĂ«nimin ndaj LaburistĂ«ve (njĂ« debat qĂ« e kemi dĂ«gjuar qĂ« pĂ«rpara zgjedhjeve tĂ« fundit), Ă«shtĂ« tĂ« humbasĂ«sh thelbin – Ă«shtĂ« shumĂ« vonĂ«. LaburistĂ«t po funksionojnĂ« mbi inercinĂ«, trashĂ«giminĂ« dhe rrĂ«njosjen fizike dhe historike, jo mbi njĂ« besim tĂ« gjallĂ« nĂ« parti. Ajo ka hequr dorĂ« prej kohĂ«sh nga formĂ«simi i opinionit publik, duke ndjekur verbĂ«risht atĂ« qĂ« kanĂ« krijuar politikanĂ«t cinikĂ« dhe rrethanat ekonomiko-gjeopolitike. Sot Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« njĂ« parti e shformuar, qĂ« ndjek votuesit e Reform-it duke u pĂ«rpjekur (pa sukses) tĂ« dalĂ« mĂ« djathtas se Nigel Farage, ndĂ«rkohĂ« qĂ« pĂ«rpiqet tĂ« fitojĂ« edhe opinionin pro-Gaza me kĂ«rcĂ«nime tĂ« çuditshme pĂ«r tĂ« njohur PalestinĂ«n nĂ«se Izraeli nuk bie dakord pĂ«r armĂ«pushim. NdĂ«rkohĂ« vazhdon me masat shtrĂ«nguese ekonomike, ndĂ«rsa pĂ«rpiqet tĂ« shuajĂ« zjarret qĂ« vetĂ« ato masa ndezin.

Ka dy mĂ«nyra si partitĂ« apo lĂ«vizjet e reja mund tĂ« japin rezultate: e para, duke qenĂ« nĂ« qeveri; dhe e dyta, duke mbledhur mjaftueshĂ«m mbĂ«shtetje pĂ«r tĂ« ushtruar presion ndaj qeverisĂ«. E dyta Ă«shtĂ« mĂ« e arritshme nĂ« afat tĂ« shkurtĂ«r, por problemi Ă«shtĂ« qĂ« shkalla dhe larmia e çështjeve qĂ« partitĂ« ekzistuese kanĂ« dĂ«shtuar t’i trajtojnĂ« janĂ« tashmĂ« shumĂ« tĂ« gjera dhe shumĂ« tĂ« polarizuara qĂ« presioni nga jashtĂ« tĂ« japĂ« rezultat.

Rreziku tani Ă«shtĂ« krijimi i njĂ« ndarjeje tĂ« pĂ«rhershme. Nga njĂ«ra anĂ«, njĂ« histeri gjithnjĂ« e mĂ« e pakontrolluar pĂ«r emigracionin qĂ« fuqizon figura tĂ« errĂ«ta si Farage dhe e bĂ«n retorikĂ«n e tij helmuese pjesĂ« tĂ« pĂ«rhershme tĂ« jetĂ«s dhe politikĂ«s sonĂ«. Nga ana tjetĂ«r, zemĂ«rimi pĂ«r GazĂ«n dhe politikat ekonomike qĂ« vazhdimisht errĂ«sojnĂ« atmosferĂ«n politike. Dhe pĂ«rballĂ« tyre, njĂ« qeveri e ngrirĂ«, e paaftĂ« tĂ« pĂ«rballet me asgjĂ«, qĂ« shpreson vetĂ«m se Ă«shtĂ« shumĂ« e madhe pĂ«r tĂ« dĂ«shtuar dhe kundĂ«rshtarĂ«t e saj shumĂ« tĂ« vegjĂ«l dhe tĂ« pĂ«rçarĂ« pĂ«r tĂ« fituar. Po sikur problemi tĂ« mos jetĂ« se qendra nuk mund tĂ« qĂ«ndrojĂ«, por se ajo qĂ«ndron – dhe nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« sjell njĂ« status quo tĂ« re, tĂ« paqĂ«ndrueshme, tĂ« mjerĂ«, me zemĂ«rim nĂ« rritje dhe qeveri tĂ« pafuqishme?

*Nesrine Malik Ă«shtĂ« kolumniste nĂ« “The Guardian”/ PĂ«rgatiti pĂ«r botim: L.Veizi

Gjy dë Mopasan, portreti i një mjeshtri të rrëfimit realist

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
5 August 2025 at 12:15

Nga Leonard Veizi

NĂ« ShqipĂ«rinĂ« e komunizmit, disa nga librat e Gjy dĂ« Mopasanit cilĂ«soheshin si libra tĂ« verdhĂ« – njĂ« etiketim qĂ« shpesh, dhe gabimisht, nĂ«nkuptonte libra tĂ« ndaluar apo me pĂ«rmbajtje tĂ« papĂ«rshtatshme. PikĂ«risht pĂ«r kĂ«tĂ« arsye, njĂ« libĂ«r si Bel Ami mĂ« duhej ta kĂ«rkoja gjatĂ«, si njĂ« thes tĂ« çmuar tĂ« fshehur nĂ«pĂ«r raftet e harruara tĂ« librarive. Por kush ishte nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« Mopasani?


NĂ« njĂ« cep tĂ« harlisur tĂ« NormandisĂ«, atje ku peizazhi i gjelbĂ«r shtrihet pĂ«rtej vijĂ«s sĂ« syrit dhe qielli ulĂ«ret mbi fshatra tĂ« heshtur, lindi mĂ« 5 gusht 1850 njĂ« nga shkrimtarĂ«t mĂ« tĂ« fuqishĂ«m tĂ« ndjeshmĂ«risĂ« realiste: Gjy dĂ« Mopasan. Ai do tĂ« sillte nĂ« letĂ«rsinĂ« evropiane njĂ« zĂ« tĂ« ftohtĂ« si thikĂ« dhe tĂ« kthjellĂ«t si xhami i krisur i jetĂ«s njerĂ«zore. MjeshtĂ«r i formĂ«s sĂ« shkurtĂ«r, Maupassant-i e bĂ«ri tregimin e pĂ«rmbledhur tĂ« tingĂ«llonte si njĂ« goditje e qetĂ« me çekan nĂ« tru. Me prejardhje normande, i rritur mes natyrĂ«s sĂ« ashpĂ«r dhe atmosferĂ«s sĂ« zymtĂ« tĂ« provincĂ«s franceze, ai u ushqye me realitete qĂ«, mĂ« vonĂ«, do t’i shndĂ«rronte nĂ« rrĂ«fime therĂ«se. JetĂ«n nuk e pa pĂ«rmes Ă«ndrrave, por pĂ«rmes kontrasteve tĂ« pamĂ«shirshme: bukuri dhe brutalitet, dĂ«shirĂ« dhe kotĂ«si, ngjitje dhe rĂ«nie.

“Miku i bukur”

Dhe kur mĂ« nĂ« fund e mbajta nĂ« duar “Bel Ami”-n, ndjeva sikur po lexoja jo vetĂ«m pĂ«r rrugĂ«t e Parisit, por edhe pĂ«r rrugicat tona tĂ« pĂ«rditshmĂ«risĂ«. Historia e Zhorzh Duroit – njĂ« njeriu tĂ« zakonshĂ«m qĂ« ngjitet nĂ« majĂ« pĂ«rmes manipulimit, joshjes dhe mashtrimit – mĂ« dukej njĂ« pasqyrĂ« e turbullt ku secili prej nesh mund tĂ« shihte njĂ« grimĂ« vetvetjeje. NĂ« çdo rresht kishte diçka tĂ« njohur, tĂ« ndaluar dhe njĂ«kohĂ«sisht tĂ« magjishme. Ai mĂ« mĂ«soi se njeriu shpesh nuk bie pĂ«r shkak tĂ« dĂ«shtimeve, por ngjitet pĂ«rmes rĂ«nieve morale. Dhe ky ishte ndoshta “rreziku i vĂ«rtetĂ«â€ qĂ« e fshihte censura pas etiketĂ«s ‘libra tĂ« verdhë’: fuqia pĂ«r tĂ« parĂ« mĂ« thellĂ« se morali i kohĂ«s.

Mjeshtri i vëzhgimit dhe pesimizmit të qetë

Fati i tij letrar u kthye pĂ«r mirĂ« kur u njoh me Gustav Flober-in, autorin e ZonjĂ«s Bovari, i cili jo vetĂ«m qĂ« e pranoi si nxĂ«nĂ«s shpirtĂ«ror, por edhe si mik dhe bashkĂ«bisedues. NĂ« rrethin e ngushtĂ« tĂ« Floberit, Mopasan njohu kolosĂ« si Émile Zola, babai i natyralizmit francez, dhe Ivan Turgenjev, mjeshtĂ«r i dhimbjes sĂ« qetĂ« ruse. Takime qĂ«, mĂ« shumĂ« se frymĂ«zim, u bĂ«nĂ« udhĂ«rrĂ«fyes pĂ«r njĂ« stil qĂ« ndĂ«rthurte kthjelltĂ«sinĂ« e njĂ« kronike me ndjenjĂ«n e zymtĂ« tĂ« absurditetit njerĂ«zor.

Mopasan u bë mjeshtër i rrëfimit realist, por me një sy që shihte më thellë se dukja. Ai dinte të dallonte ndjeshmërinë brenda poshtërsisë, tmerrin pas rutinës, të çarat e mëdha në sipërfaqe të qeta. Stili i tij është i lakuriqtë, i ngjeshur, pa stoli të tepërta: një narrativë që të ndjek si hija e së vërtetës.

Veprat më të njohura

“Topi i yndyrĂ«s” (Boule de Suif) – njĂ« tregim i madhĂ«rishĂ«m mbi hipokrizinĂ« shoqĂ«rore, i vendosur nĂ« kohĂ«n e LuftĂ«s Franko-Prusiane. NjĂ« prostitutĂ« shpĂ«ton njĂ« grup udhĂ«tarĂ«sh borgjezĂ«, tĂ« cilĂ«t mĂ« pas e braktisin me pĂ«rbuzje.

-“Gjerdani” (La Parure) – njĂ« reflektim mbi kotĂ«sinĂ« dhe fati tragjik i njerĂ«zve tĂ« zakonshĂ«m qĂ« mashtrohen nga iluzionet e shkĂ«lqimit.

-“Bel Ami” – njĂ« roman qĂ« rrĂ«fen ngjitjen e njĂ« gazetari mediokĂ«r nĂ« shoqĂ«rinĂ« e lartĂ« pĂ«rmes mashtrimeve dhe joshjes, njĂ« satirĂ« therĂ«se mbi moralin e klasĂ«s borgjeze.

-“Pierre dhe Zhan” (Pierre et Jean) – njĂ« roman i shkurtĂ«r qĂ« eksploron xhelozinĂ« vĂ«llazĂ«rore dhe dilemĂ«n identitare nĂ« njĂ« ambient tĂ« heshtur familjar.

Ai shkroi mbi 300 tregime të shkurtra, që prekin çdo aspekt të jetës franceze të fund-shekullit XIX: nga lufta dhe dashuria, te sëmundjet mendore, dëshpërimi, mashtrimi, sensualiteti dhe vdekja.

Errësira që vinte nga brenda

Në vitet e fundit, Mopasan u përfshi nga një errësirë e thellë mendore. I sëmurë nga sifilizi, një trashëgimi e rinisë së shfrenuar, ai filloi të përjetonte halucinacione, ndjekje imagjinare dhe një frikë të fiksuar nga vdekja. Shkrimet e tij të fundit janë të mbushura me paranojë dhe trishtim ekzistencial.

Më 2 janar 1892, në një moment dëshpërimi të thellë, tentoi vetëvrasje duke prerë fytin me një thikë letre. U shtrua në një sanatorium në Paris, ku jetoi edhe një vit të fundit nën terrin e harresës dhe çmendurisë. Vdiq më 6 korrik 1893, në moshën vetëm 42 vjeç.

Trashëgimia e një shikimi të kthjellët

Gjy dĂ« Mopasan mbetet njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« ndritura tĂ« letĂ«rsisĂ« realiste europiane. Ai nuk shkroi pĂ«r tĂ« kĂ«naqur, por pĂ«r tĂ« zbuluar tĂ« vĂ«rtetĂ«n e brendshme tĂ« qenies njerĂ«zore – qoftĂ« ajo e dhimbshme, mizore apo tragjikisht qesharake.

Në varrin e tij në Paris, gdhendet një fjali që përmbledh thelbin e jetës së tij:

“Desha gjithçka dhe mora kĂ«naqĂ«sinĂ« e asgjĂ«je.”

Richard Burton, zëri i thellë i tragjedisë dhe pasioni që dogji skenën dhe jetën

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
5 August 2025 at 11:15

5 gusht 1984 – vdekja e aktorit nĂ« moshĂ«n 58-vjeçare

Richard Burton (1925–1984), aktori uellsian me zĂ« bariton dhe prani magnetike, mbetet njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« spikatura tĂ« teatrit dhe kinemasĂ« britanike tĂ« shekullit XX. I lindur si Richard Walter Jenkins nĂ« njĂ« familje minatorĂ«sh nĂ« Uellsin e jugut, ai u adoptua nga mĂ«suesi dhe mentori Philip Burton, nga i cili mori edhe mbiemrin qĂ« do ta bĂ«nte tĂ« njohur nĂ« mbarĂ« botĂ«n.

Karriera e tij shpĂ«rtheu nĂ« vitet 1950, sidomos pĂ«rmes interpretimeve tĂ« fuqishme tĂ« veprave tĂ« Shekspirit, ku mjeshtĂ«ria e tij gjuhĂ«sore dhe pĂ«rqendrimi emocional e shndĂ«rruan nĂ« njĂ« figurĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« skenĂ«s britanike. Kulmi i karrierĂ«s teatrale u arrit me interpretimin e Hamletit nĂ« vitin 1964 nĂ« Broadway – njĂ« shfaqje e regjistruar edhe pĂ«r ekranin dhe ende e konsideruar ndĂ«r mĂ« tĂ« veçantat nĂ« historinĂ« e teatrit. Kritiku Kenneth Tynan e quajti atĂ« “pasardhĂ«si natyror i Laurence Olivier”, duke e vendosur krah figurave mĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« artit skenik britanik.

Burton pĂ«rqafoi kinemanĂ« me tĂ« njĂ«jtĂ«n intensitet: rolet e tij nĂ« filma si “Who’s Afraid of Virginia Woolf?”, “Becket”, “The Spy Who Came in from the Cold” dhe “The Night of the Iguana” i sollĂ«n vlerĂ«sime tĂ« shumta dhe shtatĂ« nominime pĂ«r çmimin Oscar, edhe pse asnjĂ«herĂ« nuk e fitoi. Ai ishte njĂ« yll i dy botĂ«ve – skenĂ«s klasike dhe Hollivudit.

Jeta e tij private ishte po aq dramatike sa rolet e tij. MarrĂ«dhĂ«nia shpĂ«rthyese me Elizabeth Taylor – me tĂ« cilĂ«n u martua dhe u divorcua dy herĂ« – u bĂ« legjendare. Ata ishin çift i adhurimit publik dhe subjekt i pafund i mediave, por edhe partnerĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« nĂ« art, duke luajtur sĂ« bashku nĂ« disa filma tĂ« paharrueshĂ«m, pĂ«rfshirĂ« “Cleopatra” dhe “The Taming of the Shrew”.

Richard Burton vdiq më 5 gusht 1984, në moshën 58-vjeçare. Megjithëse jetoi një jetë të shkurtër dhe shpesh të trazuar nga alkooli dhe ankthi i brendshëm, ai la pas një trashëgimi të madhe artistike. Mbetet një figurë tragjike në vetvete: një aktor me dhunti të jashtëzakonshme, zë të paimitueshëm dhe një shpirt që i printe gjithnjë thellësive të dramës njerëzore.

Në skenë dhe në jetë, Burton ishte gjithnjë i pakursyer. Siç u shpreh njëherë për veten:
“UnĂ« nuk jam aktor. Jam njĂ« shpĂ«rthim.”

PĂ«rgatiti: L.Veizi

❌
❌