❌

Reading view

There are new articles available, click to refresh the page.
↗

1980 – Vdes Hitchcock: Mjeshtri qĂ« ndryshoi pĂ«rgjithmonĂ« kinemanĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

MĂ« 29 prill 1980, nĂ« moshĂ«n 80-vjeçare, ndĂ«rroi jetĂ« Alfred Hitchcock, njĂ« nga regjisorĂ«t mĂ« tĂ« mĂ«dhenj dhe mĂ« me ndikim nĂ« historinĂ« e kinemasĂ« botĂ«rore. I njohur gjerĂ«sisht si “Mjeshtri i Pezullimit”, Hitchcock la pas njĂ« trashĂ«gimi qĂ« formĂ«soi gjuhĂ«n vizuale dhe psikologjike tĂ« kinemasĂ« moderne.

Lindur nĂ« LondĂ«r mĂ« 1899, ai filloi karrierĂ«n nĂ« epokĂ«n e filmave pa zĂ« nĂ« Britani, por shumĂ« shpejt u shqua pĂ«r pĂ«rdorimin novator tĂ« kamerĂ«s, pĂ«r tensionin psikologjik dhe ndĂ«rtimin e situatave tĂ« frikshme pa pasur nevojĂ« pĂ«r dhunĂ« tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ«. Filmat si “The 39 Steps” (1935) dhe “The Lady Vanishes” (1938) e bĂ«nĂ« tĂ« famshĂ«m nĂ« EvropĂ«, por ishte kalimi i tij nĂ« Hollywood nĂ« vitet 1940 qĂ« shĂ«noi ngritjen nĂ« piedestalin botĂ«ror tĂ« kinemasĂ«.

Në një karrierë që zgjati gjashtë dekada, Hitchcock realizoi mbi 50 filma, përfshirë kryevepra si:

“Rebecca” (1940) – fitues i çmimit Oscar,

“Rear Window” (1954),

“Vertigo” (1958) – i konsideruar shpesh si filmi mĂ« i mirĂ« i tĂ« gjitha kohĂ«rave,

“North by Northwest” (1959), dhe

“Psycho” (1960) – njĂ« pikĂ« kthese pĂ«r kinemanĂ« horror dhe thriller.

Stili i tij ishte një përzierje e mjeshtëruar e suspensit, humorit të zi dhe eksplorimit të ankthit njerëzor. Hitchcock jo vetëm që ndërtoi situata me tension të lartë, por depërtoi thellë në psikikën e personazheve dhe spektatorëve. Ai përdori kamera subjektive, montazh inovator dhe muzikë trazuese për të krijuar ndjesinë e frikës, shpesh duke e vendosur publikun në rolin e vëzhguesit apo bashkëpunëtorit të krimit.

PĂ«rveç filmave, Hitchcock u bĂ« njĂ« ikonĂ« kulturore pĂ«rmes shfaqjes sĂ« tij nĂ« televizion me serinĂ« “Alfred Hitchcock Presents” dhe intervistave tĂ« tij tĂ« shumta, ku shpaloste ironi, elegancĂ« britanike dhe mendje tĂ« mprehtĂ«.

Edhe pse kurrë nuk fitoi një Oscar si regjisor, ndikimi i tij është i pakontestueshëm. Ai u nderua më vonë me çmime nderi për karrierën, përfshirë BAFTA Fellowship dhe AFI Life Achievement Award.

Alfred Hitchcock nuk ishte thjesht një regjisor; ai ishte një arkitekt i ankthit, një mjeshtër i kontrollit emocional të audiencës dhe një novator që e trajtoi kinemanë si artin e nënndërgjegjes. Vdekja e tij më 1980 shënoi fundin e një epoke, por emri dhe vepra e tij jetojnë në çdo rrahje zemre që një film i mirë trilleri ngjall tek shikuesi.

↗

Glasnost hap rrugën për lirinë fetare, Gorbaçov premton një epokë të re të besimit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

1988 – BRSS

Në prill të vitit 1988, në një ngjarje me domethënie të thellë për një shoqëri që për dekada kishte jetuar nën hijen e ateizmit shtetëror, udhëheqësi sovjetik Mihail Gorbaçov premtoi një hapje më të madhe ndaj lirisë fetare, duke sinjalizuar një kthesë të rrallë në politikën zyrtare të Bashkimit Sovjetik.

NĂ« kuadĂ«r tĂ« pĂ«rvjetorit tĂ« 1000-vjetorit tĂ« pagĂ«zimit tĂ« RusisĂ« – njĂ« ngjarje historike qĂ« i referohet konvertimit tĂ« Princit Vladimir dhe popullit tĂ« Kievan Rus nĂ« tĂ« krishterĂ« ortodoks nĂ« vitin 988 – Kremlini, pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« qĂ« nga Revolucioni i Tetorit, u tregua mirĂ«kuptues dhe bashkĂ«punues ndaj KishĂ«s Ortodokse Ruse. Kjo u konsiderua si njĂ« shenjĂ« e qartĂ« se politika e “Glasnost” (hapje) dhe “Perestroika” (ristrukturim) po preknin edhe njĂ« nga fushat mĂ« tĂ« ndaluara tĂ« jetĂ«s sovjetike: besimin fetar.

Për dekada, feja në BRSS ishte shtypur sistematikisht: klerikët ishin arrestuar, kishat mbyllur apo shkatërruar, dhe edukimi ateist ishte imponuar që në shkollat fillore. Por në këtë atmosferë të re politike të krijuar nga Gorbaçovi, filloi të ripërhapej diskutimi mbi rolin e fesë në shoqëri, mbi trashëgiminë shpirtërore të popullit sovjetik, dhe mbi të drejtën e njeriut për të besuar.

Në një takim historik me Patriarkun Pimen, kreun e Kishës Ortodokse Ruse, Gorbaçovi pranoi publikisht rëndësinë e besimit për miliona qytetarë sovjetikë dhe premtoi se shteti nuk do të ndërhynte më në jetën fetare të popullit. Ky takim u pa si rehabilitimi i heshtur i besimit dhe një tentativë për të rigjetur një identitet shpirtëror brenda një sistemi që po lëkundej nga brenda.

Megjithëse disa ishin skeptikë për sinqeritetin e këtyre premtimeve, një gjë ishte e qartë: murret e ndërgjegjes së kontrolluar po binin, dhe për herë të parë pas shumë dekadash, zërat e kambanave po dëgjoheshin sërish mbi qytetet sovjetike, jo si alarm, por si shenjë shprese.

1988-a nuk ishte vetĂ«m njĂ« vit jubile pĂ«r KishĂ«n Ortodokse, por njĂ« kthesĂ« historike pĂ«r njĂ« shoqĂ«ri qĂ« kishte mĂ«suar tĂ« jetonte nĂ« heshtje – dhe tani po mĂ«sonte ta ringjallte shpirtin.

↗

Bota nuk mund të rrijë duarkryq ndërsa Gaza po përballet me urinë masive

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga José Andrés

Katërdhjetë vjet më parë, ndërgjegjja e botës u trondit thellësisht nga imazhet e fëmijëve të dobësuar dhe foshnjave të uritura që vdisnin në krahët e nënave të tyre. Kjo shkaktoi një valë ndihmash ndërkombëtare, hedhje ajrore me ushqime dhe aktivizëm nga artistët më të njohur të kohës. Falë mediave dhe ngjarjeve si Live Aid, nuk mundëm të mbyllnim sytë ndaj urisë në Etiopi.

Një brez më pas, njerëzit me ndërgjegje të pastër duhet të ndalin urinë në Gaza. Nuk ka asnjë justifikim që bota të qëndrojë spektatore ndërsa dy milionë njerëz vuajnë në prag të një urie të përmasave të plota.

Kjo nuk Ă«shtĂ« njĂ« fatkeqĂ«si natyrore e shkaktuar nga thatĂ«sira apo dĂ«shtimi i tĂ« korrave. ËshtĂ« njĂ« krizĂ« e krijuar nga njerĂ«zit — dhe ekzistojnĂ« zgjidhje po aq njerĂ«zore qĂ« mund tĂ« shpĂ«tojnĂ« jetĂ« qĂ« sot. Katastrofa e urisĂ« nĂ« Gaza Ă«shtĂ« krejtĂ«sisht pasojĂ« e burrave tĂ« luftĂ«s nĂ« tĂ« dyja anĂ«t e kalimit Erez: atyre qĂ« masakruan civilĂ« izraelitĂ« mĂ« 7 tetor 2023 dhe atyre qĂ«, pĂ«r mĂ« shumĂ« se 21 muaj, kanĂ« vrarĂ« dhjetĂ«ra mijĂ«ra civilĂ« palestinezĂ«.

Ne jemi përtej lojës së fajësimit se kush është më përgjegjës. Nuk kemi kohë të debatojmë se kush po vonon kamionët me ndihma.

Një njeri që po vdes nga uria ka nevojë për ushqim sot, jo nesër.

Si forcë pushtuese, Izraeli mban përgjegjësinë për mbijetesën bazë të civilëve në Gaza. Disa mund ta konsiderojnë këtë të padrejtë, por kështu e përcakton ligji ndërkombëtar. Në këtë kuadër, Gaza Humanitarian Foundation, një grup ndihmash i mbështetur nga Izraeli, vuri në zbatim një plan të ri për shpërndarjen e ushqimeve nga disa pika qendrore, duke detyruar njerëzit e uritur të ecin kilometra të tëra me rrezikun për jetën. Që në fillim, organizatat ndërkombëtare paralajmëruan se ky plan do të ishte i rrezikshëm dhe joefektiv. Fatkeqësisht, këto paralajmërime dolën të vërteta.

ËshtĂ« koha tĂ« nisim nga e para.

Ushqimi nuk po arrin në Gaza me shpejtësinë e nevojshme. Programi Botëror i Ushqimit, i udhëhequr nga drejtoresha amerikane Cindy McCain, deklaroi javën e kaluar se një e treta e popullsisë së Gazës nuk kishte konsumuar asnjë vakt për disa ditë me radhë. Fëmijët e vegjël po vdesin nga uria dhe numri i tyre po rritet me shpejtësi alarmante.

*Andrés është themeluesi i organizatës humanitare World Central Kitchen.

The New York Times

↗

‘1984’ Nuk ka ndryshuar, por Amerika po

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Charlie English

Gjeta njĂ« kopje tĂ« 1984-Ă«s sĂ« George Orwell-it nĂ« bibliotekĂ«n e departamentit tĂ« shkencave sociale nĂ« Universitetin e VarshavĂ«s – njĂ« thesar letrar qĂ« mbante aromĂ«n e pluhurit dhe letrĂ«s sĂ« vjetĂ«r, dhe aq i mbushur me rafte sa nĂ« disa vende mund tĂ« lĂ«vizje vetĂ«m anash. Prej muajsh po kĂ«rkoja kĂ«tĂ« vĂ«llim tĂ« veçantĂ«, njĂ« libĂ«r qĂ«, sipas mendimit tim, kishte luajtur njĂ« rol tĂ« vogĂ«l, por tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« fitimin e LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ«.

Ka shumë arsye pse Blloku Lindor u shemb në vitin 1989. Stagnimi ekonomik i Lindjes dhe lufta në Afganistan janë dy nga më të përmendurat. Por edhe letërsia luajti rolin e saj, falë një operacioni të gjatë të zhvilluar nga Agjencia Qendrore e Inteligjencës (CIA) që kontrabandoi fshehurazi miliona libra përmes Perdes së Hekurt, në përpjekje për të minuar censurën e Partisë Komuniste.

Edhe pse Ă«shtĂ« e vĂ«shtirĂ« tĂ« matet ndikimi absolut i kĂ«tij programi, historia e tij ofron mĂ«sime tĂ« vyera pĂ«r sot, sidomos kur disa nga tĂ« njĂ«jtat tituj dhe autorĂ« qĂ« CIA dĂ«rgonte nĂ« Lindje gjatĂ« LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ« – pĂ«rfshirĂ« 1984 – sot cilĂ«sohen si tĂ« papĂ«rshtatshĂ«m nga rrjete tĂ« grupeve konservatore nĂ« Shtetet e Bashkuara.

Botuar pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« vitin 1949, romani i Orwell-it pĂ«rshkruan botĂ«n distopike tĂ« OqeanisĂ«, njĂ« shtet totalitar ku protagonisti, Winston Smith, punon nĂ« njĂ« ministri tĂ« madhe qeveritare tĂ« quajtur “Ministria e sĂ« VĂ«rtetĂ«s”. Emri i saj Ă«shtĂ« ironik: detyra e saj nuk Ă«shtĂ« tĂ« mbrojĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«n, por ta shkatĂ«rrojĂ« atĂ« – ta rishkruajĂ« historinĂ« pĂ«r t’iu pĂ«rshtatur nevojave tĂ« momentit tĂ« partisĂ« dhe udhĂ«heqĂ«sit tĂ« saj, VĂ«llait tĂ« Madh (Big Brother), sepse siç thotĂ« slogani: “Kush kontrollon tĂ« kaluarĂ«n, kontrollon tĂ« ardhmen; kush kontrollon tĂ« tashmen, kontrollon tĂ« kaluarĂ«n.”

NĂ« sistemin real sovjetik, çdo vend kishte ekuivalentin e vet tĂ« “MinistrisĂ« sĂ« sĂ« VĂ«rtetĂ«s”, tĂ« ndĂ«rtuar sipas modelit tĂ« MoskĂ«s. NĂ« Poloni, vendi mĂ« i madh i EvropĂ«s Lindore jashtĂ« Bashkimit Sovjetik, kjo strukturĂ« censurimi dhe propagande quhej “Drejtoria Kryesore pĂ«r Kontrollin e Publikimeve dhe Shfaqjeve Publike” dhe selia e saj zinte thuajse njĂ« bllok tĂ« tĂ«rĂ« nĂ« qendĂ«r tĂ« VarshavĂ«s.

Nga arti te reklamat, nga televizioni te teatri, kjo Drejtori depĂ«rtonte nĂ« çdo aspekt tĂ« jetĂ«s polake. Kishte tĂ« punĂ«suar nĂ« çdo stacion televiziv e radiofonik, nĂ« çdo studio filmi dhe çdo shtĂ«pi botuese. Çdo makinĂ« shkrimi nĂ« Poloni duhej tĂ« regjistrohej, hyrja te çdo fotokopjues ishte e kufizuar, dhe njĂ« leje e veçantĂ« nevojitej edhe pĂ«r tĂ« blerĂ« njĂ« paketĂ« letre. Librat qĂ« nuk pĂ«rputheshin me rregullat e censurĂ«s pĂ«rfundonin nĂ« makinat e shkrirjes sĂ« letrĂ«s.

English Ă«shtĂ« autor i librave si “Klubi i Librave tĂ« CIA-s: Misioni Sekret pĂ«r tĂ« Fituar LuftĂ«n e FtohtĂ« me LetĂ«rsi tĂ« Ndaluar”.

Burimi: The New York Times 

↗

Ngrohja globale dhe krimi në Pogradec: me sa duket, botës po i vjen fundi

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

NĂ« pĂ«rditshmĂ«rinĂ« tonĂ«, sikur jemi mĂ«suar qĂ« andej nga Vlora edhe kĂ«rcet sherri, edhe kĂ«rcet koburja, edhe vritet ndokush – si me dashje.

Po Pogradeci
?

Kam shkuar dhe shkoj me qejf nĂ« Pogradec. Qytet me frymĂ« tĂ« butĂ«, me njĂ« klimĂ« qĂ« tĂ« shpon mushkĂ«ritĂ« me freski tĂ« shĂ«ndetshme, qĂ« duket si i bekuar nga Zoti. Aty, nĂ« ditĂ«t e verĂ«s, mbĂ«shtillesh me njĂ« shall tĂ« hollĂ« nĂ« vend tĂ« jorganit tĂ« dimrit. Klima – njĂ« fllad i bekuar qĂ« tĂ« jep shĂ«ndet.

Qyteti tĂ« flet me zĂ« tĂ« ulĂ«t dhe tĂ« mirĂ«, si mik i vjetĂ«r qĂ« s’tĂ« mban hatĂ«r pse mungove gjatĂ«. Ajri i pastĂ«r, liqeni qĂ« rrĂ«zĂ«llin si pasqyrĂ« e njĂ« bote tĂ« pĂ«rkorĂ«, njerĂ«z tĂ« qeshur, tĂ« qetĂ«, qĂ« tĂ« ofrojnĂ« kafet e mĂ«ngjesit me njĂ« mikpritje tĂ« natyrshme – jo me ngut e hile. TĂ« qeshur e mikpritĂ«s sa s’ka mĂ«.

Liqeni – ai pasqyrĂ« blu i qetĂ«sisĂ« ballkanike – tĂ« fton tĂ« harrosh hallet dhe tĂ« pĂ«rtypĂ«sh qetĂ«sisht njĂ« koran tĂ« pjekur, me njĂ« gotĂ« verĂ« nga treva qĂ« s’tĂ« tradhton kurrĂ«.

Pra, ç’tĂ« mungon nĂ« Pogradec? AsgjĂ« – do tĂ« thoshte dikush qĂ« nuk e ka parĂ« qytetin nĂ« vitet e fundit.

Ky është Pogradeci.

Por mund të themi: Ky ka qenë Pogradeci.

Sepse ka nja tre behare, – qĂ« ashtu si nĂ« pĂ«rrallĂ«, – edhe andej ndodhin bĂ«ma. KĂ«rcet sherri, kĂ«rcet grushti. Por ndodh qĂ« edhe vriten njerĂ«z.

– “PogradecarĂ«t kĂ«shtu
?!” ThagmĂ« e madhe. Do pĂ«rmbyset bota, me siguri.

Mos ka të bëjë kjo me ngrohjen globale? Se duket se ajo po na merr në qafë të gjithëve


Sepse koha ka filluar tĂ« trazojĂ« edhe kĂ«tĂ« qytet tĂ« heshtur. Nuk po flas pĂ«r erĂ«ra nga Mali i ThatĂ« apo ndonjĂ« rritje tĂ« lagĂ«shtisĂ« mbi liqen. Po flas pĂ«r njĂ« nxehtĂ«si tjetĂ«r, qĂ« s’vjen prej diellit. NjĂ« tension i padukshĂ«m, por i ndjeshĂ«m. Sepse nĂ« vitet e fundit, nga ky qytet kanĂ« ardhur lajme qĂ« tĂ« lĂ«nĂ« pa fjalĂ«: krime tĂ« rĂ«nda, ngjarje makabre, veprime qĂ« s’i pĂ«rshtaten aspak fizionomisĂ« sĂ« vĂ«rtetĂ« tĂ« Pogradecit.

Sezoni veror rezulton të ketë sjellë incidente të ndjeshme brenda ambientit social: vrasje tragjike dhe thikëzime në ambiente publike, që shkundin strukturën e zakonshme të komunitetit.

PĂ«r sĂ« fundmi u dha lajmi se “nĂ« qytetin e Pogradecit, njĂ« grua 52-vjeçare humbi jetĂ«n si pasojĂ« e zjarrit qĂ« pĂ«rfshiu banesĂ«n e saj”. Por hetimet e para dolĂ«n nĂ« pĂ«rfundimin se gruaja nuk kishte vdekur nga asfiksia, sepse ishte vrarĂ« mĂ« parĂ«. NdĂ«rkohĂ« qĂ« banesa nuk ishte pĂ«rfshirĂ« nga ndonjĂ« shkĂ«ndijĂ« elektrike, por njĂ« mik i viktimĂ«s i kishte vĂ«nĂ« flakĂ«n pas vrasjes, me qĂ«llim qĂ« tĂ« humbte gjurmĂ«t.

E ku nuk i vete mendja njeriut.

Një vit më parë, më 10 gusht 2024, Egli Proga, 42 vjeç, u sulmua dhe u vra gjatë orëve të vona të mbrëmjes, në barin ku punonte. Kjo ngjarje pati një jehonë të madhe mediatike,

E të flasim për burrin 49 vjeç, që në shtator 2024 vrau me sqepar bashkëshorten e tij, po 49 vjeç.

Pogradecar ky? Me sqepar në dorë sikur do priste dru në pyll?

-Po ku e paske fshehur gjithë këtë xhepane Mato evlati?

Ndërsa më 25 gusht 2023, një i ri 22-vjeçar u arrestua pasi kishte goditur me thikë një tjetër 24-vjeçar gjatë një konflikti banal në një bar në lagjen Nr. 1 të qytetit.

Bravo djema


Dhe pyetja lind vetvetiu: A janë vërtet pogradecarë këta që i bëjnë këto krime?

E kjo tĂ« kujton njĂ« batutĂ« emblemĂ« tĂ« kinemasĂ« shqiptare, atĂ« qĂ« thotĂ« Pandi Raidhi si aktor tek filmi “Shtigje Lufte”:

“TĂ« jetĂ« katandisur dhe Shabani ynĂ« kĂ«shtu?”

Apo është sjellë në këtë qytet një frymë tjetër, më e egër, më e shpejtë, më e ngatërruar?

A mos Ă«shtĂ« shfaqur ndonjĂ« “bir i nxehtĂ«sisĂ«â€, qĂ« s’e njeh klimĂ«n dhe as kodin e qetĂ«sisĂ« qĂ« mbante ky vend prej dekadash?

Mos vallĂ« po e paguajmĂ« edhe ne – nĂ« Pogradec – faturĂ«n e ngrohjes globale? Jo vetĂ«m nĂ« temperaturĂ«, por nĂ« karakter, nĂ« moral, nĂ« sjellje. Sepse nxehtĂ«sia e klimĂ«s, siç duket, po e shkrin edhe akullin e qetĂ«sisĂ« qytetare, duke nxjerrĂ« nĂ« sipĂ«rfaqe njĂ« nervozizĂ«m tĂ« pazakontĂ«.

Dikur, njĂ« “Shaban” i urtĂ«, me shall nĂ« qafĂ«, kapele stofi nĂ« kokĂ« dhe gotĂ«n e rakisĂ« nĂ« dorĂ«, e mbyllte çdo bisedĂ« me shprehjen:

“KĂ«tu te ne nuk ndodhin gjĂ«ra tĂ« rĂ«nda, se liqeni i qetĂ«son tĂ« gjithĂ«.”

Po sot, “Shabani” ndoshta s’ështĂ« mĂ«. Apo ndoshta Ă«shtĂ« aty, por s’e dĂ«gjon njeri. Sepse sot, zĂ«rat e lartĂ«, prirjet e dhunshme, nevojat qĂ« bĂ«rtasin dhe zgjidhjet qĂ« mungojnĂ«, kanĂ« mbĂ«rritur edhe nĂ« kĂ«tĂ« skaj tĂ« ShqipĂ«risĂ«, ku dikur jeta rridhte si ujĂ« liqeni.

Pogradeci s’ka faj. Ndoshta as banorĂ«t e tij. Por duket se ka diçka qĂ« po fermentohet nĂ« heshtje – njĂ« ndryshim qĂ« vjen pa bujĂ«, por qĂ« tĂ« trazon stomakun dhe shpirtin.

KĂ«to ishin disa nga rastet kryesore tĂ« pĂ«rfshira nĂ« raportet publike gjatĂ« verave tĂ« fundit nĂ« Pogradec – ngjarje qĂ« sjellin dyshime serioze mbi ndĂ«rtimin e imazhit tĂ« njĂ« qyteti tĂ« qetĂ« dhe mikpritĂ«s.

Na shastisi Pogradeci.

Dhe ndoshta do tĂ« na duhet tĂ« mĂ«sohemi me kĂ«tĂ« klimĂ« tĂ« re: jo vetĂ«m atĂ« qĂ« na djeg nĂ« verĂ«, por edhe atĂ« qĂ« po na shkrin pĂ«rbrenda – ngadalĂ«, nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« padukshme, por tĂ« sigurt.

NĂ« fund tĂ« fundit, edhe liqenet janĂ« tĂ« qetĂ« pĂ«r vite me radhë  derisa ndodh njĂ« pĂ«rmbysje e papritur nĂ« thellĂ«si.

↗

28 korrik 1945/ Kur qielli u ça mbi qytet: Tragjedia e Empire State

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

PĂ«rgatiti: Leonard Veizi

Në legjendat e lashta, kur perënditë hidhëroheshin, dërgonin rrufe nga qielli për të kujtuar njerëzimit se asnjë kulm nuk ishte aq i lartë sa të mos prekej nga hakmarrja hyjnore.

NĂ« kohĂ«t moderne, ne i kemi zĂ«vendĂ«suar rrufetĂ« me avionĂ«, tempujt me gratacela dhe mitet me lajme tĂ« shpejta. Por herĂ« pas here, historia na ndĂ«shkon me kujtesë 


Ishte mëngjesi i një të shtune të rëndë korriku në vitin 1945. Manhattan-i, zakonisht energjik e i gjallë, fshihej atë ditë nën një mantel të bardhë mjegulle, të trashë si heshtja pas një zhurme të madhe. Lufta e Dytë Botërore ishte drejt përfundimit, Gjermania kishte kapitulluar, por beteja e Paqësorit ende derdhte gjak në ishujt e largët. Ndërsa pjesa më e madhe e qytetit merrej me punët e përditshme, duke ecur verbërisht drejt paqes së shumëpritur, qielli kreu një akt që askush nuk do ta kishte parashikuar.

B-25 Mitchell

Në orën 09:40 të mëngjesit të 28 korrikut, një avion bombardues ushtarak B-25 Mitchell, i komanduar nga nënkoloneli William Franklin Smith Jr., fluturonte ulët mbi qytet. Duke kërkuar bazën e tij ajrore në Newark, ai hyri në një errësirë të bardhë që kishte mbuluar Manhattanin dhe, pa e ditur, fluturonte drejt fatkeqësisë. Në vend të një piste, ai hasi në kockën prej çeliku të një kolosi urban: Empire State Building.

PĂ«rplasja

Goditja ndodhi midis kateve të 78-të dhe 80-të të ndërtesës më të lartë në botë në atë kohë. Avioni shpërtheu duke shkaktuar një vrimë të përbindshme, e cila përpiu zyra, njerëz dhe shpresa. Një nga motorët përshkoi ndërtesën, doli nga ana tjetër dhe ra në një çati ku dogji një studio arti. Tjetri u përplas në boshtin e ashensorit, duke shkaktuar një zinxhir ngjarjesh të pamundura për të besuar.

Mbijetesa

Operatorja 19-vjeçare e ashensorit, Betty Lou Oliver, ndodhej nĂ« njĂ« kabinĂ« qĂ« nisi tĂ« binte nga kati i 75-tĂ«. Ajo ra plot 300 metra, por mbijetoi – si me njĂ« ndĂ«rhyrje hyjnore – falĂ« kompresionit tĂ« ajrit dhe kabllove tĂ« pĂ«rflakura qĂ« u pĂ«rthyen si susta. Ajo u bĂ« rekordmbajtĂ«sja e mbijetesĂ«s nĂ« rĂ«nien mĂ« tĂ« gjatĂ« me ashensor nĂ« histori.

Viktimat

Ndërkohë, brenda ndërtesës ndodhte një ferr i vogël. Trupat e tre anëtarëve të ekuipazhit u gjetën të karbonizuar. Albert Perna, një pasagjer civil që ndodhej rastësisht në avion, nuk u gjet deri dy ditë më vonë, i shtypur në fundin e një boshti ashensori.

NĂ« total, 14 persona humbĂ«n jetĂ«n dhe mbi 20 tĂ« tjerĂ« u plagosĂ«n. FlakĂ«t shkrumbuan zyrat, dosjet, dĂ«shirat – dhe vetĂ«m pas 40 minutash beteje, zjarrfikĂ«sit e qytetit ia dolĂ«n ta shuanin zjarrin mĂ« tĂ« lartĂ« qĂ« kishin parĂ« ndonjĂ«herĂ«.

Empire State

Dhe megjithatë, vetëm dy ditë më pas, Empire State hapi sërish dyert për punë, si për të provuar se qyteti nuk përkulet, as edhe përballë qiellit që rrëzohet mbi të. Ky akt qëndrese ishte vetë esenca e shpirtit amerikan, një kokëfortësi për të harruar tragjeditë përmes vazhdimësisë.

Ligji

Por historia nuk harroi. Kjo ngjarje e pĂ«rgjakshme u kthye nĂ« njĂ« pikĂ« kthese ligjore: mĂ« 1946, Kongresi Amerikan miratoi njĂ« ligj qĂ« i jepte pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« qytetarĂ«ve tĂ« drejtĂ«n pĂ«r tĂ« paditur qeverinĂ« federale pĂ«r dĂ«met e shkaktuara nga veprimet apo neglizhenca e saj. Ishte njĂ« precedent i rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« tĂ« drejtĂ«n civile amerikane – njĂ« drejtĂ«si qĂ« lindi mbi rrĂ«nojat e njĂ« tragjedie.

Ironikisht, mĂ« 24 korrik 1946 – vetĂ«m katĂ«r ditĂ« para pĂ«rvjetorit tĂ« parĂ« tĂ« aksidentit – njĂ« tjetĂ«r avion pĂ«r pak sa nuk u pĂ«rplas me tĂ« njĂ«jtĂ«n ndĂ«rtesĂ«, duke sjellĂ« frikĂ«n e pĂ«rsĂ«ritjes sĂ« sĂ« njĂ«jtĂ«s tragjedi.

Epilogu

PĂ«rplasja e B-25 nĂ« Empire State nuk ishte vetĂ«m njĂ« aksident ajror. Ishte njĂ« plagĂ« e hapur nĂ« zemrĂ«n e qytetĂ«rimit, njĂ« kujtesĂ« se asgjĂ« nuk Ă«shtĂ« e paprekshme – as maja mĂ« e lartĂ« e njĂ« ndĂ«rtese, as krenaria e njĂ« kombi, as idetĂ« qĂ« ndĂ«rtojmĂ« mbi mitin e pavdekshmĂ«risĂ« urbane. Ajo ditĂ« e zymtĂ« e korrikut nuk na tregoi vetĂ«m se sa i brishtĂ« Ă«shtĂ« njeriu pĂ«rballĂ« rastĂ«sisĂ«, por edhe se si njĂ« qytet, pĂ«rtej dhimbjes, gjen mĂ«nyra pĂ«r t’u ngritur sĂ«rish.

NjĂ« thĂ«nie e lashtĂ« thotĂ« se Zoti i sheh njerĂ«zit nga lart. Por ndonjĂ«herĂ«, edhe qielli mund tĂ« rrĂ«zohet pĂ«r t’i parĂ« nga afĂ«r.

↗

“The Traitors Prom” – spektakli ikonik, tani me njĂ« melodramĂ« tĂ« ndezur nĂ« maksimum

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Royal Albert Hall, Londër. Claudia Winkleman në rolin e prezantueses, ndërsa Orkestra Simfonike e BBC-së nga Skocia interpretonte mjeshtërisht versione të orkestruara të këngëve të Billie Eilish dhe Olivia Rodrigo, të ndërthurura me pak Saint-Saëns e Puccini.

Nga Imogen Tilden

Edhe sistemi i njoftimeve publike i Royal Albert Hall ishte në frymën e spektaklit:

“TradhtarĂ« dhe besnikĂ«, kjo Ă«shtĂ« paralajmĂ«rimi juaj pesĂ« minutĂ«sh. Ju lutemi, zini vendet. Koncerti fillon pĂ«r pesĂ« minuta.”

Brenda sallĂ«s, referencat ndaj momenteve ikonike tĂ« emisionit televiziv shtuan intensitetin. Tre ekrane tĂ« mĂ«dha shfaqnin montazhe nga seriali, ndĂ«rsa nĂ« qendĂ«r tĂ« arenĂ«s ndodhej tavolina e rrumbullakĂ«t, tashmĂ« e njohur pĂ«r publikun. DymbĂ«dhjetĂ« valltarĂ« tĂ« veshur herĂ« me pelerina dhe maska tĂ« “tradhtarĂ«ve”, herĂ« si personazhe groteske nga detyrat (kllounĂ« tĂ« frikshĂ«m si nga “It”, apo korba qĂ« çalojnĂ« me kashtĂ« nga njĂ« “Oz” i makthshĂ«m) e pĂ«rshkonin auditorin. Skena ishte mbushur me radhĂ«t e OrkestrĂ«s Simfonike tĂ« BBC-sĂ« nga Skocia, Korit Simfonik tĂ« BBC-sĂ« dhe BBC Singers, tĂ« drejtuar nga dirigjentja irlandeze Karen NĂ­ Bhroin, nĂ« debutimin e saj tĂ« sigurt nĂ« Proms.

Zonja e ceremonisĂ« nĂ« kĂ«tĂ« “Prom” tĂ« parĂ« tĂ« “The Traitors” ishte prezantuesja e dashur Claudia Winkleman – pa trikot dhe dorezat pa gishta (tĂ« pajustifikueshme nĂ« njĂ« pasdite tĂ« lagĂ«sht korriku), por me njĂ« xhaketĂ« elegante kadifeje tĂ« zezĂ«, me penel eyeliner dhe balluke nĂ« vend. Ajo hyri nĂ« skenĂ« e shoqĂ«ruar nga njĂ« gajdexhi dhe njĂ« ndjenjĂ« e fortĂ« pritjeje.

I zjarrtë dhe me zë të kristaltë 
 Andrés Presno

Reality show – nĂ« thelb njĂ« lojĂ« vrasjeje me sy brenda njĂ« kalaje tĂ« dekoruar bukur nĂ« SkocinĂ« e lartĂ« – Ă«shtĂ« njĂ« nga sukseset mĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« BBC-sĂ« vitet e fundit. Kolona zanore, e pĂ«rbĂ«rĂ« nga versione tĂ« errĂ«ta gotike tĂ« hiteve tĂ« njohura dhe herĂ« pas here nga pjesĂ« klasike (Beethoven, Mozart, Çajkovski – pĂ«r sa kohĂ« melodrama shkon nĂ« maksimum), Ă«shtĂ« pjesĂ« e pandarĂ« e atmosferĂ«s sĂ« serialit.

“Me temat e tradhtisĂ«, intrigĂ«s dhe mashtrimit, ‘The Traitors’ shkon pĂ«r bukuri me muzikĂ«n klasike,” tha drejtori i Proms, Sam Jackson, gjatĂ« hapjes sĂ« sezonit nĂ« prill. Por nĂ« fakt, pĂ«rmbajtja klasike ishte e lehtĂ« dhe e kujdesshme pĂ«r tĂ« mos zgjatur shumĂ«, ndĂ«rkohĂ« qĂ« programin e dominonin versionet e orkestruara tĂ« kĂ«ngĂ«ve si “Bad Guy” nga Billie Eilish, “Vampire” nga Olivia Rodrigo, “Believer” nga Imagine Dragons, si edhe tema kryesore e “The Traitors” nga Sam Watts.

BBCSSO dhe NĂ­ Bhroin dĂ«shmuan fleksibilitet tĂ« madh duke kaluar nga errĂ«sira e “Nothing Is As It Seems” e Hidden Citizens tek ngjyrat rrĂ«mbyese tĂ« “Danse macabre” nga Saint-SaĂ«ns. Tenori AndrĂ©s Presno shkĂ«lqeu me interpretim tĂ« zjarrtĂ« dhe tĂ« qartĂ« nĂ« arien prekĂ«se tĂ« Cavaradossit “E lucevan le stelle” nga “Tosca” e Puccinit, ku soloja hyrĂ«se me klarinetĂ« ishte veçanĂ«risht e bukur. GjatĂ« “Dance of the Clowns” nga baleti “ArrĂ«thyesi” i Çajkovskit, tetĂ« performues me paruke tĂ« çmendura dhe tuta lĂ«viznin si tĂ« shokuar nĂ« pjesĂ«n ballore tĂ« skenĂ«s sĂ« Albert Hall.

Gjithçka me humor 
 Claudia Winkleman me ish-konkurrentet Minah dhe Linda

KĂ«ngĂ«taret Hayla dhe Andrea Lykke, qĂ« ndanĂ« pjesĂ«t pop, kishin zĂ«ra tĂ« fuqishĂ«m, por tekstet humbisnin nĂ« sallĂ« dhe interpretimet e tyre ngjanin tĂ« shkĂ«putura nga emocionet. Darrell Smith solli mĂ« shumĂ« energji nĂ« “Believer” dhe nĂ« “Murder on the Dancefloor” tĂ« Sophie Ellis-Bextor, qĂ« mbylli shfaqjen me ritĂ«m tĂ« lartĂ«. FatmirĂ«sisht, disa ish-konkurrentĂ« ndihmuan pĂ«r tĂ« ruajtur atmosferĂ«n lozonjare – Minah dhe Linda u ngjitĂ«n nĂ« skenĂ« pĂ«r njĂ« bisedĂ« tĂ« shkurtĂ«r me Claudian, ndĂ«rsa Alexander, i njohur pĂ«r kĂ«ndimin mbrapsht (duhej tĂ« ishe aty), “u zbulua” mes radhĂ«ve tĂ« Korit Simfonik tĂ« BBC-sĂ«.

Finalja e koncertit pĂ«rfundoi – siç pritej – me zbulimin e njĂ« “tradhtari”. Fituesi i sezonit 2, Harry Clark, ndodhej ulur pranĂ« organos sĂ« Royal Albert Hall-it. “UnĂ« jam tradhtari mĂ« i mirĂ« nĂ« Proms,” bĂ«rtiti ai, duke e pĂ«rsĂ«ritur britmĂ«n e fitores sĂ« tij dhe duke rrotulluar pelerinĂ«n.

Burimi: The Guardian/ PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

1915 – Shtetet e Bashkuara nisin njĂ« okupim 20-vjeçar tĂ« Haitit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Më 28 korrik 1915, trupat e marinës amerikane zbarkuan në Haiti, duke nisur një pushtim ushtarak që do të zgjaste dy dekada, deri në vitin 1934. Kjo ndërhyrje u motivua nga interesat strategjike dhe financiare të SHBA-së në Karaibe, por edhe nga një klimë e brendshme e paqëndrueshme në shtetin haitian.

NĂ« muajt para pushtimit, Haiti pĂ«rjetonte njĂ« kaos tĂ« thellĂ« politik: presidenti Vilbrun Guillaume Sam u vra brutalisht nga njĂ« turmĂ« e zemĂ«ruar, pasi kishte urdhĂ«ruar ekzekutimin e mĂ« shumĂ« se 160 tĂ« burgosurve politikĂ«. NĂ« kĂ«tĂ« atmosferĂ« anarkie, SHBA vendosi tĂ« ndĂ«rhynte “pĂ«r tĂ« rivendosur rendin dhe pĂ«r tĂ« mbrojtur interesat e saj”. NĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«, pas nĂ«nshkrimit tĂ« DoktrinĂ«s Monroe dhe mĂ« pas politikĂ«s sĂ« Big Stick tĂ« Theodore Roosevelt, Uashingtoni kishte vendosur tĂ« mos lejonte ndikim evropian nĂ« hemisferĂ«n perĂ«ndimore, sidomos nĂ« vende pranĂ« Kanalit tĂ« PanamasĂ«.

SHBA-tĂ«, nĂ«n pretekstin e stabilizimit, vendosĂ«n kontroll tĂ« plotĂ« mbi financat, doganat, bankat dhe ushtrinĂ« haitiane. Ato imponuan njĂ« kushtetutĂ« tĂ« re nĂ« vitin 1917 – e hartuar nga juristĂ« amerikanĂ« – e cila i jepte tĂ« huajve tĂ« drejtĂ«n tĂ« zotĂ«ronin tokĂ« nĂ« Haiti, njĂ« veprim qĂ« nxiti zemĂ«rim tĂ« thellĂ« nĂ« popullsinĂ« vendase.

PĂ«rgjatĂ« viteve tĂ« okupimit, Marinsat amerikanĂ« shtypĂ«n me forcĂ« çdo rebelim, pĂ«rfshirĂ« kryengritjen famĂ«keqe tĂ« njohur si “Revolta e Cacos”, ku dhjetĂ«ra mijĂ«ra haitianĂ« u vranĂ« ose u internuan. Pushtimi solli ndĂ«rtimin e rrugĂ«ve dhe modernizim tĂ« administratĂ«s, por me kosto tĂ« rĂ«ndĂ« pĂ«r sovranitetin dhe dinjitetin kombĂ«tar tĂ« Haitit.

NĂ« fund tĂ« viteve 1920 dhe fillim tĂ« viteve 1930, kritika ndĂ«rkombĂ«tare dhe opozita brenda SHBA-sĂ« ndaj pushtimit u rrit. NĂ« kĂ«tĂ« klimĂ«, Presidenti Franklin D. Roosevelt, si pjesĂ« e politikĂ«s sĂ« fqinjĂ«sisĂ« sĂ« mirĂ« (“Good Neighbor Policy”), nĂ«nshkroi nĂ« gusht 1933 njĂ« marrĂ«veshje pĂ«r tĂ«rheqje graduale nga Haiti.

MĂ« 1 gusht 1934, pushtimi pĂ«rfundoi zyrtarisht me transferimin e autoritetit tek Garde d’HaĂŻti, njĂ« forcĂ« e trajnuar nga amerikanĂ«t. Kontingjenti i fundit i marinsave u largua mĂ« 15 gusht 1934, duke mbyllur njĂ« kapitull tĂ« errĂ«t dhe tĂ« gjatĂ« tĂ« ndĂ«rhyrjes sĂ« huaj nĂ« historinĂ« e Haitit.

Trashëgimia e këtij pushtimi mbetet e diskutueshme: ndërsa SHBA-të pretenduan se sollën stabilitet dhe zhvillim infrastrukturor, shumë haitianë dhe historianë e konsiderojnë këtë si një akt neo-kolonializmi, që thelloi pabarazitë sociale dhe minoi për një kohë të gjatë vetëvendosjen e popullit haitian.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

 

↗

Edhe mbi letërsinë, Rusia ka shpallur luftë. Shihni çfarë po ndodh dhe merrni masa

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Anna Aslanyan

“Nuk digjen dorĂ«shkrimet,” – i thuhet protagonistit tĂ« romanit Mjeshtri dhe Margarita tĂ« Mikhail Bulgakovit. KĂ«tĂ« sentencĂ« e shqipton vetĂ« Djalli, duke iu referuar veprĂ«s sĂ« shkatĂ«rruar tĂ« Mjeshtrit. Pasi e rikthen, ai ndĂ«shkon njeriun qĂ« kishte lajmĂ«ruar policinĂ« pĂ«r “literaturĂ«n e ndaluar” nĂ« banesĂ«n e Mjeshtrit – pĂ«r t’u vendosur vetĂ« atje. Bulgakovi nuk e shpiku kĂ«tĂ« nga hiçi: i rrethuar nga spiunĂ« dhe denoncues, ai mbijetoi gjatĂ« Terrorit tĂ« Madh tĂ« viteve ’30 – po ashtu edhe librat e tij. Mjeshtri dhe Margarita, mbi tĂ« cilin punoi deri nĂ« vdekjen e tij mĂ« 1940, u botua i pakensuruar nĂ« BRSS vetĂ«m nĂ« vitin 1973.

NĂ« fillim tĂ« viteve ’90, censura u hoq zyrtarisht nĂ« Rusi. PĂ«r njĂ« kohĂ«, mund tĂ« botohej pothuajse gjithçka. Por sot, letĂ«rsia Ă«shtĂ« sĂ«rish nĂ« shĂ«njestĂ«r tĂ« represionit. Situata u pĂ«rkeqĂ«sua veçanĂ«risht pas vitit 2022 – kur Rusia pushtoi UkrainĂ«n dhe kriminalizoi “propagandĂ«n LGBT” edhe mes tĂ« rriturve. NjĂ« vit mĂ« vonĂ«, njĂ« tjetĂ«r ligj e shpalli “LĂ«vizjen NdĂ«rkombĂ«tare Publike LGBT” si organizatĂ« ekstremiste. KĂ«to ligje tani po pĂ«rdoren pĂ«r tĂ« goditur industrinĂ« e librit nĂ« Rusi.

Një listë e zezë, ndalime dhe burg për libra

NĂ« fillim tĂ« kĂ«tij viti, policia ruse, me njĂ« listĂ« prej 48 titujsh nĂ« dorĂ«, bastisi disa librari dhe urdhĂ«roi heqjen nga raftet tĂ« librave pĂ«rkatĂ«s. U hapĂ«n procedura administrative dhe u vendosĂ«n gjoba. NĂ« maj, 10 persona tĂ« lidhur me Eksmo, shtĂ«pia botuese mĂ« e madhe nĂ« vend, u arrestuan nĂ« MoskĂ«. Tre prej tyre – Pavel Ivanov, Dmitry Protopopov dhe Artyom Vakhlyaev – u akuzuan pĂ«r “organizimin e aktivitetit tĂ« njĂ« organizate ekstremiste”, domethĂ«nĂ« pĂ«r shpĂ«rndarjen e librave me tematikĂ« LGBTQ+. Ata ndodhen nĂ« arrest shtĂ«pie dhe pĂ«rballen me deri nĂ« 12 vjet burg.

NjĂ« nga librat qĂ« pĂ«rdoret si provĂ« Ă«shtĂ« Pionieri i verĂ«s (Pioneer Summer), njĂ« roman i suksesshĂ«m pĂ«r adoleshentĂ« nga Elena Malisova dhe Katerina Sylvanova, botuar mĂ« 2021 nga Popcorn Books (njĂ« imprint me bazĂ« nĂ« MoskĂ« qĂ« tani Ă«shtĂ« pjesĂ«risht nĂ« pronĂ«si tĂ« Eksmo). Edhe pse historia pĂ«rshkruan njĂ« lidhje dashurie mes dy djemve qĂ« nuk shkon pĂ«rtej puthjeve, libri Ă«shtĂ« pĂ«rballur me sulme nga politikanĂ« rusĂ«. Suksesi i tij i jashtĂ«zakonshĂ«m u bĂ« njĂ« nga motivet pĂ«r shtrĂ«ngimin e kontrollit. NdĂ«r librat e ndaluar janĂ« edhe pĂ«rkthime nĂ« rusisht tĂ« Against Interpretation nga Susan Sontag dhe Everybody nga Olivia Laing – vepra qĂ« trajtojnĂ« temĂ«n e homoseksualitetit, por pa pĂ«rmbajtje ekstremiste.

Temat tabu shumëfishohen

Por nuk ndalemi vetëm te temat LGBTQ+. Sipas Felix Sandalov, drejtor i projektit ndërkombëtar StraightForward, që promovon letërsi të pakensuruar mbi Rusinë, ka edhe të tjera tabura: krahasimet mes stalinizmit dhe nazizmit, kritikat ndaj Kishës Ortodokse Ruse dhe, natyrisht, çdo qasje që nuk është mjaftueshëm patriotike ndaj luftës në Ukrainë.

Ndalesat shtohen dita-ditĂ«s. NjĂ« projekt-ligj parashikon tĂ« kriminalizojĂ« propagandĂ«n pro jetĂ«s pa fĂ«mijĂ«. NjĂ« tjetĂ«r synon tĂ« godasĂ« atĂ« qĂ« ligjvĂ«nĂ«sit rusĂ« e quajnĂ« “levizje ndĂ«rkombĂ«tare sataniste”. NĂ«se ndodh kjo e fundit, romani i Bulgakovit mund tĂ« zhduket sĂ«rish nga raftet.

Një industri e frikësuar që vetëcensurohet

Pasojat janĂ« tĂ« ndjeshme: industria e librit nĂ« Rusi Ă«shtĂ« nĂ« kaos. TĂ« gjithĂ« kanĂ« frikĂ«, mĂ« thonĂ« disa punonjĂ«s tĂ« shtĂ«pive botuese, qĂ« kĂ«rkuan tĂ« mbeten anonimĂ«. Autoritetet qĂ«llimisht nuk e bĂ«jnĂ« tĂ« qartĂ« çfarĂ« lejohet dhe çfarĂ« jo – njĂ« taktikĂ« e frikĂ«simit shumĂ« e efektshme.

Gjithsesi, disa botues pĂ«rpiqen tĂ« gjejnĂ« rrugĂ«dalje. Sandalov, ish-drejtor editorial i Individuum (njĂ« imprint tjetĂ«r i lidhur me Eksmo), kujton se disa autorĂ« tĂ« tyre u shpallĂ«n “agjentĂ« tĂ« huaj” pas zbatimit tĂ« njĂ« ligji shtypĂ«s mĂ« 2021. “Fillimisht na lejohej t’i botonim, por me etiketime specifike”, thotĂ« ai. Si kundĂ«rveprim, pĂ«rdorĂ«n truke kreative: etiketa “i prodhuar nga njĂ« agjent i huaj” u zbe, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« mos binte nĂ« sy. NjĂ« tjetĂ«r zgjedhje simbolike ishte kopertina e The Face of War nga Martha Gellhorn, e dizajnuar nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« kujtonte shkronjĂ«n Z – simbolin e agresionit ushtarak rus – duke e shndĂ«rruar nĂ« njĂ« mesazh anti-luftĂ«.

Por frika nga ndjekja penale po i detyron botuesit tĂ« braktisin temat “problematike”. NjĂ« botuese e quajtur Viktoria, qĂ« ende ka lidhje me tregun rus tĂ« librit, thotĂ« se botuesit e pavarur po orientohen drejt fushave tĂ« padĂ«mshme, si kultura aziatike apo historia e artit. Sipas saj, kjo Ă«shtĂ« njĂ« formĂ« “opozite ideologjike dhe mbijetese nĂ« kĂ«tĂ« makth totalitar”.

Disa botues hartojnĂ« lista tĂ« brendshme librash qĂ« duhen hequr nga qarkullimi, njĂ« vetĂ«censurĂ« qĂ« i shkon pĂ«r shtat policisĂ« dhe autoriteteve tĂ« zĂ«na. “NĂ« vitet 2010”, thotĂ« Viktoria, “mendohej gjerĂ«sisht se autoritetet nuk lexojnĂ«â€. NĂ«se kjo ka ndryshuar, mbetet e paqartĂ«. PĂ«rndryshe, ndalimi i librit Feminist City nga Leslie Kern – njĂ« studim pĂ«r urbanizmin – mund tĂ« shpjegohet vetĂ«m me paranojĂ«n qĂ« fjala ‘feminizĂ«m’ lidhet automatikisht me LGBTQ+. Po kĂ«shtu, ndalimi i The Book of Disquiet nga Fernando Pessoa dhe One-Way Street nga Walter Benjamin tregon se ata qĂ« vendosin listat nuk i kuptojnĂ« kĂ«to vepra fare.

Nga Bulgakovi te lufta nĂ« UkrainĂ« – historia pĂ«rsĂ«ritet si farsĂ«

Nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m shteti qĂ« kufizon lirinĂ« e shprehjes. Edhe lexues tĂ« zakonshĂ«m bĂ«jnĂ« pjesĂ«n e tyre nĂ« emĂ«r tĂ« “ligjit dhe rendit”. Policia njoftohet shpesh nga qytetarĂ« tĂ« zakonshĂ«m qĂ« publikojnĂ« nĂ« rrjetet sociale pasazhe “tĂ« rrezikshme”. NĂ« njĂ« vend ku mekanizmat demokratikĂ« kanĂ« pushuar sĂ« ekzistuari, spiunimi Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« forma e vetme e pjesĂ«marrjes publike. Kudo ku shoqĂ«ritĂ« ndihen tĂ« ç’angazhuara politikisht – qoftĂ« nĂ« Rusi, nĂ« Britani apo gjetkĂ« – rrezikohet rrĂ«shqitja drejt tĂ« njĂ«jtit çmenduri.

Censura gjithnjë mbështetet në vetëcensurë, qoftë në Rusi, qoftë në Perëndim, ku, për shembull, artistëve që protestojnë ndaj gjenocidit të Izraelit në Gaza u anulohen shfaqjet. Të shprehësh mendimin në vende totalitare sjell pasoja shumë më të rënda se në demokraci, por diferenca po zvogëlohet. Sido të jetë bilanci i të drejtave në vendin ku jeton, liria e shprehjes nuk duhet marrë kurrë si e mirëqenë.

Ndryshe nga dorĂ«shkrimet qĂ« “nuk digjen” te Bulgakovi, librat nĂ« jetĂ«n reale mund tĂ« zhduken pĂ«rgjithmonĂ«. NdĂ«rsa fushata represive vazhdon, vetĂ«censura parandaluese nĂ« Rusi po bĂ«het normĂ«. Muajin e kaluar, Eksmo organizoi njĂ« ekspozitĂ« nĂ« selinĂ« e Komitetit Hetimor tĂ« FederatĂ«s Ruse – agjencia qĂ« ngriti aktakuzĂ«n ndaj punonjĂ«sve tĂ« saj – pĂ«r tĂ« nderuar “heronj tĂ« sĂ« shkuarĂ«s dhe tĂ« sotmes”, nga policĂ«t sekretĂ« sovjetikĂ« deri te pjesĂ«marrĂ«sit nĂ« ndĂ«rtimin e “legjendĂ«s sĂ« madhe”, siç e quan njĂ« nga librat ekspozuar luftĂ«n nĂ« UkrainĂ«. Me mbĂ«shtetje nga Ministria e Mbrojtjes, libri pĂ«rmend emrin e Stalinit qĂ« nĂ« faqen e parĂ«. NĂ« faqen e shtatĂ« ka njĂ« gabim trashanik: autori ka ngatĂ«rruar muajin e fillimit tĂ« pushtimit rus tĂ« UkrainĂ«s mĂ« 2022. HagiografĂ«t e kĂ«saj lufte janĂ« po aq tĂ« paaftĂ« sa edhe ata qĂ« e bĂ«jnĂ« atĂ«.

*Anna Aslanyan është gazetare dhe përkthyese/ Burimi: The Guardian/ Përgatiti: L.Veizi

↗

1347 – Lindi Margherita e DurrĂ«sit, mbretĂ«resha e ardhshme e Napolit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Margherita e Durrësit, e njohur edhe si Margaret e Durrësit, ishte një figurë e rëndësishme e shekullit të XIV, që i përkiste degës anësore të dinastisë së Anzhuinëve të Napolit. Ajo lindi në vitin 1347 në qytetin e Durrësit, atëherë pjesë e Mbretërisë së Shqipërisë që kontrollohej nga Anzhuinët.

Ajo ishte vajza e Ludovikut të Napolit, Duka i Durrësit dhe mbesë e mbretit Robert të Napolit. Familja e saj kishte një pozitë të lartë në hierarkinë aristokratike të mbretërisë napolitane, por me influencë të veçantë në territoret shqiptare, ku titujt e Durrësit dhe të Mbretërisë së Shqipërisë mbaheshin nga degë të veçanta të familjes mbretërore.

NĂ« shkurt tĂ« vitit 1369, Margaret u martua me Karlin (Carlo), djalin e madh tĂ« Gjon GravinĂ«s, i cili kishte mbajtur titujt e DukĂ«s sĂ« DurrĂ«sit dhe Mbretit tĂ« ShqipĂ«risĂ« nĂ« vitet 1332–1336. Kjo martesĂ« pĂ«rforcoi pozitat politike tĂ« degĂ«s sĂ« DurrĂ«sit brenda strukturĂ«s sĂ« gjerĂ« tĂ« dinastisĂ« Anzhuine.

Më vonë, në vitin 1381, pas trazirave dhe luftës civile në Mbretërinë e Napolit, burri i saj Karli u ngjit në fron si mbret i Napolit me emrin Karli III i Napolit. Me këtë rast, Margaret u bë zyrtarisht Mbretëresha e Napolit. Ajo mbajti këtë pozitë deri në vrasjen e burrit të saj në vitin 1386.

Pas vdekjes së Karlit III, Margaret jetoi në hijen e pushtetit dhe ndikimit të saj politik ra ndjeshëm. Megjithatë, ajo mbeti një figurë simbolike e degës durrësake të Anzhuinëve, që përfaqësonte një bashkim të botës shqiptare me atë italiane në një kohë kur lidhjet ndërmjet dy brigjeve të Adriatikut ishin të forta dhe me ndikim të ndërsjellë.

Margaret vdiq në vitin 1412, duke lënë pas një trashëgimi historike që shpesh është lënë në harresë në rrëfimet tradicionale, por që mbetet pjesë e rëndësishme e ndërthurjes shqiptaro-italiane në Mesjetë.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Arrestimi dhe rënia e Maximilien Robespierre: fundi i një tiranie në emër të Revolucionit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

27 korrik 1794

MĂ« 27 korrik 1794 (9 Thermidor sipas kalendarit revolucionar francez), Maximilien Robespierre – njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« fuqishme dhe mĂ« kontradiktore tĂ« Revolucionit Francez – u arrestua nga Konventa KombĂ«tare. Kjo shĂ«noi fundin dramatik tĂ« njĂ« periudhe tĂ« errĂ«t dhe tĂ« pĂ«rgjakshme nĂ« historinĂ« franceze, tĂ« njohur si MbretĂ«rimi i Terrorit.

Avokat dhe orator brilant, Robespierre ishte një nga ideologët më të zjarrtë të revolucionit dhe një përkrahës i flaktë i Virtytit Republikan, të cilin ai e lidhte ngushtësisht me Terrorin si mjet për të ndërtuar një shoqëri të pastër e të drejtë. Por në praktikë, ai e shndërroi drejtësinë revolucionare në një aparat vdekjeje. Si anëtar i Komitetit të Shpëtimit Publik, ai u bë arkitekti i një regjimi që përdori gijotinën për të eliminuar kundërshtarët realë dhe imagjinarë të Revolucionit.

HistorianĂ«t llogarisin se nĂ«n ndikimin dhe urdhrat e tij, gjatĂ« viteve 1793–1794 u ekzekutuan mbi 17,000 vetĂ« – “armiq tĂ« Revolucionit”, shpesh pa gjyq tĂ« drejtĂ«. TĂ« gjithĂ«, nga fisnikĂ«t e mbetur te revolucionarĂ«t rivalĂ«, pĂ«rfundonin nĂ« sheshin e gijotinĂ«s.

Por mĂ« nĂ« fund, Terrori nisi tĂ« pĂ«rpinte edhe vetĂ« krijuesit e tij. Frika, pasiguria dhe arbitrariteti qĂ« shoqĂ«ronin sundimin e Robespierre i shtynĂ« deputetĂ«t e KonventĂ«s KombĂ«tare tĂ« bashkoheshin kundĂ«r tij. MĂ«ngjesin e 27 korrikut 1794, ata e shpallĂ«n “tĂ« jashtĂ«ligjshĂ«m”, dhe urdhĂ«ruan arrestimin e tij dhe aleatĂ«ve tĂ« tij mĂ« tĂ« afĂ«rt, pĂ«rfshirĂ« Louis Antoine de Saint-Just dhe Georges Couthon.

I vetëdijshëm se fundi ishte afër, Robespierre u përpoq të vriste veten me pistoletë, por vetëm u plagos rëndë në nofull. I mbuluar në gjak dhe i paaftë për të folur, ai u mbajt gjallë për të përballur gijotinën.

Më 28 korrik 1794, vetëm një ditë pas arrestimit, Robespierre dhe 21 bashkëpunëtorë të tij u ekzekutuan në Sheshin e Revolucionit, përpara një turme që, këtë herë, nuk brohoriste me entuziazëm, por shihte në heshtje fundin e një njeriu që kishte mbjellë vdekje në emër të dritës.

RĂ«nia e Robespierre shĂ«noi fundin e MbretĂ«rimit tĂ« Terrorit dhe fillimin e njĂ« faze tĂ« re mĂ« tĂ« moderuar nĂ« Revolucionin Francez – njĂ« fazĂ« qĂ« do tĂ« pĂ«rgatiste terrenin pĂ«r ngjitjen e njĂ« figure tjetĂ«r dominuese: Napoleon Bonaparte.

Historia e tij mbetet një paralajmërim i fuqishëm: kur drejtësia vihet në shërbim të fanatizmit, ajo mund të kthehet në një formë tjetër tiranie.

↗

Dhuna e idjotëve që po na i degdis djemtë matanë detit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

Me shumĂ« gjasa, njĂ« 18-vjeçar nga Vlora, qĂ« punonte si kamarier – student, i qetĂ«, i sjellshĂ«m, i cili po aq mirĂ« mund tĂ« ishte edhe nga Shkodra – do tĂ« marrĂ« çantĂ«n e shpinĂ«s dhe do tĂ« niset pĂ«r udhĂ«. Do tĂ« ikĂ«. NĂ« emigracion. Pa shumĂ« fjalĂ«. Pa zhurmĂ«.

Me siguri ai nuk donte ta braktiste vendlindjen, përderisa kishte zënë punë si kamarier në një nga baret e qytetit bregdetar, por mund të detyrohet nga rrethanat.

Gjithsesi, ky është një mendim hipotetik, sepse ngjarjet mund edhe të mos rrjedhin kështu. Por, duke parë historikun e përgjithshëm të vendit në këto vite, mbi trasenë e shtruar mund të lëvizin trena papushim.

Dhe ky djalosh i shkolluar, kur t’i afrohet tragetit atje te Triporti, do tĂ« ndalet pĂ«r njĂ« çast. Do tĂ« kthejĂ« kokĂ«n mbrapa, drejt VlorĂ«s sĂ« bukur – ashtu siç nganjĂ«herĂ« kthehemi drejt njĂ« dashurie tĂ« pamundur. Do ta pĂ«rshĂ«ndesĂ« me inat, me dĂ«shpĂ«rim, me gjuhĂ«n e mendjes qĂ« vlon brenda vetes:

“Ky vend s’bĂ«het!”

Po ore, po
 ke tĂ« drejtĂ«. Ky vend nuk bĂ«het. Dhe ky vend do t’i marrĂ« me dru tĂ« gjithĂ« ata qĂ« duan tĂ« punojnĂ«. Sepse parapĂ«lqehen gangsterĂ«t. Ata qĂ« rrinĂ« me kobure nĂ« brez dhe qĂ«, pĂ«r ta pasur mirĂ« me strukturat shtetĂ«rore, bĂ«hen pjesĂ« pĂ«rbĂ«rĂ«se e strukturave tĂ« shtetit.

E si mund tĂ« bĂ«het ky vend, kur njĂ« djalĂ« qĂ« nuk humbet kohĂ«n me videogame, qĂ« nuk endet i dehur nĂ« zgĂ«qet e qytetit, qĂ« nuk tymos bar nĂ«pĂ«r cepa, por zgjedh tĂ« punojĂ« – me mund dinjitetin, pĂ«r vete dhe ndoshta pĂ«r familjen qĂ« mund tĂ« ketĂ« 101 halle – e qĂ« pĂ«rplaset me shpĂ«rfilljen inatçore dhe krejt idiote tĂ« njerĂ«zve qĂ« ia presin rrugĂ«n nĂ« mes?

NjĂ« klient – pĂ«r tĂ« cilin thuhet se Ă«shtĂ« njĂ« ish-polic, gjĂ« qĂ« nuk ka kurrfarĂ« rĂ«ndĂ«sie – i jep njĂ« “mĂ«sim” djaloshit ende tĂ« pamĂ«suar me fyerjet dhe dhunĂ«n e mĂ« tĂ« mĂ«dhenjve, apo mĂ« tĂ« fortĂ«ve. E ofendon. I ngre dorĂ«n. Sepse, sipas tij, kamarieri ia kishte futur rĂ«ndshĂ«m nĂ« faturĂ«: jo njĂ« shishe shampanjĂ« tĂ« ardhur drejt e nga Riviera Franceze, por njĂ« bidon uji. Uji i ftohtĂ« i VlorĂ«s, qĂ« dikur derdhej kot rrugĂ«ve, sot qenka bĂ«rĂ« mall me çmim, me kupon fiskal – dhe me hakmarrje, nĂ«se tĂ« rĂ«ndon nĂ« tavolinĂ«.

Dy shuplaka. Tri fjalë të ndyra.

– Ore lyrash, mua do ma fusĂ«sh ti


E pas kësaj, një ndjesi braktisjeje që përpëlitet nën lëkurë.

KĂ«shtu lajmi mori dhenĂ«. U shpĂ«rnda gjerĂ«sisht nĂ« rrjete sociale. NjĂ« trim me “yll nĂ« ballĂ«â€ duke goditur nje djalosh me syza. Por shans qĂ« syzet nuk iu thyen.

– TĂ« iki, vĂ«lla, sa nuk Ă«shtĂ« vonĂ«. “Ciao” dhe “in bocca al lupo” andej nga Brindisi


Po si bëhet ky vend, kur të rinjtë që duan të qëndrojnë e të punojnë këtu, ne i largojmë me grusht? I largojmë qoftë edhe me indiferencën tonë. I largojmë drejt Perëndimit, ndërkohë që vendet bosh po na i zënë djemtë e Lindjes së Mesme dhe vajzat e asaj të largët
 të cilët së shpejti do të jenë shqiptarët e shekullit të ri: me pasaportë dhe kartë identiteti.

↗

Hulk Hogan, legjenda e muskujve që kaloi nga ringu në kinematografi

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

I gjatĂ«, i fuqishĂ«m, me njĂ« buzĂ«qeshje prej gladiatori dhe mustaqe tĂ« verdha qĂ« nuk e tradhtonin dot personalitetin ekstravagant – Hulk Hogan ishte dhe mbetet njĂ« ndĂ«r figurat mĂ« ikonike tĂ«mundjes amerikane. Ai nuk ishte thjesht njĂ« mundĂ«s profesionist; ishte njĂ« fenomen kulturor. NjĂ« legjendĂ« qĂ« nuk kufizohej vetĂ«m nĂ« ringun e WWE-sĂ«, por pĂ«rhapi hijen e tij edhe nĂ« ekranin e madh.

I lindur si Terry Gene Bollea mĂ« 11 gusht 1953 nĂ« Augusta tĂ« Xhorxhias, ai e mori emrin “Hulk” nga madhĂ«sia dhe forca e jashtĂ«zakonshme, e krahasuar dikur me aktorin qĂ« luante rolin e “The Incredible Hulk”. Por ky “Hulk” nuk ishte njĂ« krijesĂ« e trilluar nga Marvel-i – ishte mishĂ«rimi i shpirtit rebel amerikan tĂ« viteve ‘80 dhe ‘90, i pakompromis nĂ« luftĂ«, por gjithmonĂ« me njĂ« kod nderi.

Popullariteti i tij shpĂ«rtheu me pĂ«rmasat e njĂ« uragani nĂ« vitet ’80, kur WWE (atĂ«herĂ« WWF) nisi njĂ« epokĂ« tĂ« re argĂ«timi sportiv dhe Hogan u bĂ« fytyra e saj kryesore. “Hulkamania” ishte mĂ« shumĂ« se njĂ« markĂ« – ishte njĂ« lĂ«vizje masive qĂ« frymĂ«zonte fĂ«mijĂ«t dhe tĂ« rinjtĂ« me parullat e tij tĂ« njohura: “Say your prayers, take your vitamins and you will never go wrong!”

Por ndikimi i tij nuk u ndal nĂ« ring. NĂ« vitin 1982, ai hyri nĂ« botĂ«n e kinemasĂ« dhe tĂ« gjithĂ« e mbajnĂ« mend pĂ«r rolin e tij si “Thunderlips”, njĂ« mundĂ«s i egĂ«r dhe teatror, nĂ« filmin “Rocky III”, pĂ«rkrah Sylvester Stallone. Ishte njĂ« skenĂ« ikonike ku muskujt e ekranit pĂ«rplasnin energjitĂ« e tyre – Stallone si boksieri i palodhur Rocky Balboa dhe Hogan si bishĂ« e ringut qĂ« i sfidonte tĂ« gjithĂ« me shfaqjen e tij. Ajo skenĂ« ishte mĂ« shumĂ« se njĂ« pĂ«rballje – ishte njĂ« kryqĂ«zim mes dy botĂ«ve: boksit kinematografik dhe mundjes spektakolare tĂ« WWE-sĂ«.

Pas “Rocky III”, Hogan u shfaq edhe nĂ« filma tĂ« tjerĂ« si “No Holds Barred” dhe “Suburban Commando”, ku mishĂ«roi rolet e heroit muskulor me zemĂ«r tĂ« butĂ«. Ai madje pati edhe njĂ« serial televiziv, “Thunder in Paradise”, qĂ« pĂ«rforcoi imazhin e tij si luftĂ«tar i sĂ« mirĂ«s nĂ« njĂ« botĂ« plot kaos.

NĂ« vitet nĂ« vijim, jeta e tij nuk kaloi pa turbullira – pĂ«rplasje personale, skandale mediatike dhe rikthime tĂ« shumta nĂ« ring. Por pavarĂ«sisht gjithçkaje, Hogan mbetet njĂ« simbol i njĂ« epoke – ai mishĂ«ronte Ă«ndrrĂ«n amerikane tĂ« suksesit tĂ« ndĂ«rtuar me djersĂ«, karizĂ«m dhe shumĂ« spektakĂ«l.

Sot, edhe pse jo mĂ« nĂ« jetĂ«, emri Hulk Hogan vazhdon tĂ« ngjallĂ« respekt, nostalgji dhe admirim. Ai ishte mĂ« shumĂ« se njĂ« mundĂ«s apo aktor – ai ishte njĂ« ikonĂ« pop, njĂ« superyll qĂ« bĂ«ri histori
 nĂ« ring dhe jashtĂ« tij.

↗

Pikat ushqimore të Izraelit nuk janë vetëm kurthe vdekjeje, janë alibi për urinë në Gaza

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Alex de Waal

Kur uria masive kaplon njĂ« shoqĂ«ri, ndodh diçka e rrallĂ« dhe e tmerrshme. Uria nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« fenomen biologjik, kur trupi fillon tĂ« shuhet ngadalĂ«. ËshtĂ« edhe klithma e fundit e njĂ« shoqĂ«rie nĂ« shpĂ«rbĂ«rje. Uria Ă«shtĂ« pamja e njerĂ«zve qĂ« kĂ«rkojnĂ« ushqim nĂ« plehra. ËshtĂ« gruaja qĂ« gatuan fshehurazi, duke fshehur ushqimin nga kushĂ«rinjtĂ« e uritur. ËshtĂ« familja qĂ« shet stolitĂ« e gjyshes pĂ«r njĂ« vakt tĂ« vetĂ«m, me fytyra tĂ« ngrira, pa emocione, me sy tĂ« fikur. Ky Ă«shtĂ« degradimi, poshtĂ«rimi, turpi – dhe, po, çnjerĂ«zimi – qĂ« ndodh kur njerĂ«zit pĂ«rpiqen pĂ«r ushqim si kafshĂ«t.

Kjo Ă«shtĂ« njĂ« realitet qĂ« asnjĂ« statistikĂ« nuk e kap. Dhe metodat pĂ«r tĂ« matur urgjencat ushqimore, pĂ«r t’u dhĂ«nĂ« atyre njĂ« shkallĂ« vlerĂ«simi – ku “uria” Ă«shtĂ« kategoria mĂ« e rĂ«ndĂ« – dĂ«shtojnĂ« kur shoqĂ«ria vetĂ« dĂ«shtojnĂ«.

Por, njësoj si një mjek me përvojë që mund të diagnostikojë ethen pa pasur nevojë për analizë gjaku, edhe punonjësit humanitarë të stërvitur, ata që panë tmerret në Biafra në vitin 1969 apo në Etiopi në vitin 1984, i njohin këto simptoma sapo i shohin.

Dhe ata i shohin sot në Gaza.

NĂ«se i referohesh deklaratave tĂ« “Fondacionit Humanitar pĂ«r GazĂ«n” – njĂ« organizatĂ« e mbĂ«shtetur nga SHBA dhe Izraeli, e cila nisi veprimtarinĂ« nĂ« maj – futesh nĂ« njĂ« botĂ« krejt tjetĂ«r. GHF paraqitet si njĂ« operacion profesionist, njerĂ«zor, i pĂ«rgatitur pĂ«r shekullin XXI. Pamjet qĂ« shpĂ«rndan tregojnĂ« rend dhe efikasitet, me krenari se ka shpĂ«rndarĂ« mĂ« shumĂ« se 2 milionĂ« vakte vetĂ«m dje, nga katĂ«r “qendra tĂ« sigurta shpĂ«rndarjeje”.

Por, pĂ«rkrah fotove tĂ« fĂ«mijĂ«ve tĂ« uritur dhe grave qĂ« shemben nga uria, gjen edhe pamje tĂ« djemve tĂ« shĂ«ndetshĂ«m. NĂ« kontrast me pamjet e filmuara nga gazetarĂ«t palestinezĂ« – qĂ« tregojnĂ« njerĂ«z tĂ« dĂ«shpĂ«ruar qĂ« grumbullohen pĂ«r pak ndihmĂ« nga OKB-ja – GHF publikon imazhe shpĂ«rndarjesh tĂ« rregullta, me punonjĂ«sit e saj qĂ« mbajnĂ« pĂ«r dore fĂ«mijĂ« palestinezĂ«.

ZĂ«dhĂ«nĂ«sit izraelitĂ« pohojnĂ« se OKB-ja ka qindra kamionĂ« ushqimorĂ« brenda GazĂ«s qĂ« refuzon t’i shpĂ«rndajĂ«.

Por kjo tablo e zbukuruar nuk qëndron. Ka katër arsye pse kjo, në rastin më të mirë, është një improvizim amatorësh dhe në rastin më të keq, një mbulim për krimin e urisë së qëllimshme.

Së pari, shifrat nuk dalin. Në prill, Organizata e Ushqimit dhe Bujqësisë e OKB-së vlerësoi rezervat ushqimore në Gaza, pas 18 muajsh rrethimi dhe lufte, dhe dy muaj bllokade totale nga Izraeli. Parashikimi ishte që disponueshmëria e ushqimit do të binte nën gjysmën e minimumit të nevojshëm për të mbijetuar diku mes majit dhe korrikut. Kjo do të thotë se ndihma duhet të mbulojë të gjithë nevojën ushqimore të Gazës. Dy milionë vakte në ditë janë më pak se gjysma e nevojshme. Racionet e GHF-së mund të kenë ngadalësuar marshimin drejt urisë, por shumë pak.

Së dyti, uria nuk luftohet vetëm me numra. Sistemi i GHF është si të qëndrosh në buzë të një pellgu dhe të hedhësh bukë për peshqit. Kush i merr këto racione?

Uria godet më të dobëtit. Sipas matësve të OKB-së, një situatë shpallet uri kur 20% e familjeve përballen me mungesë ekstreme ushqimi. Viktimat janë ata më në nevojë, jo më të fortët.

Programet humanitare, pĂ«r dekada me radhĂ«, kanĂ« mĂ«suar tĂ« synojnĂ« mĂ« tĂ« varfrit: gratĂ« pa bashkĂ«shortĂ«, me shumĂ« fĂ«mijĂ« dhe ndoshta prindĂ«r tĂ« moshuar. ËshtĂ« “kilometri i fundit” i shpĂ«rndarjes qĂ« ka rĂ«ndĂ«si.

GHF operon vetĂ«m katĂ«r pika shpĂ«rndarjeje: tre nĂ« jug tĂ« GazĂ«s, nĂ« rrĂ«nojat e Rafahut, njĂ« nĂ« qendĂ«r. TĂ« gjitha ndodhen nĂ« zona ushtarake. Hapet pĂ«r pak kohĂ« dhe pa paralajmĂ«rim. PĂ«r tĂ« marrĂ« racione, njerĂ«zit duhet tĂ« qĂ«ndrojnĂ« nĂ« rrĂ«noja, gati pĂ«r tĂ« vrapuar drejt portĂ«s nĂ« çdo çast, duke kaluar nĂ«pĂ«r postblloqet e Forcave MbrojtĂ«se tĂ« Izraelit, tĂ« cilat kontrollojnĂ« turmat me municion tĂ« vĂ«rtetĂ« – edhe kur nuk qĂ«llojnĂ« pĂ«r tĂ« vrarĂ«.

Kur GHF flet pĂ«r “qendra tĂ« sigurta shpĂ«rndarjeje”, ajo nĂ«nkupton kontrollin mbi paketat deri nĂ« dorĂ«zimin, jo sigurinĂ« e pĂ«rfituesve. DhjetĂ«ra vetĂ« vriten çdo ditĂ« duke tentuar tĂ« arrijnĂ« kĂ«to pika.

Si do t’ia dalĂ« njĂ« nĂ«nĂ« e rraskapitur me fĂ«mijĂ« tĂ« uritur? Apo njĂ« i moshuar? Apo njĂ« person me aftĂ«si tĂ« kufizuara? Si do tĂ« shmangin jo vetĂ«m ushtarĂ«t izraelitĂ«, por edhe bandat qĂ« vjedhin ndihmat pĂ«r t’i shitur nĂ« treg? GHF nuk e di kush i konsumon kĂ«to racione. Nuk Ă«shtĂ« njĂ« formulĂ« pĂ«r tĂ« ushqyer mĂ« tĂ« varfrit. ËshtĂ« ligji i xhunglĂ«s.

SĂ« treti, ndihma duhet tĂ« jetĂ« e pĂ«rshtatur pĂ«r nevojat reale. NĂ« krye tĂ« listĂ«s janĂ« ushqimet terapeutike pĂ«r fĂ«mijĂ«t e kequshqyer qĂ« nuk mund tĂ« konsumojnĂ« ushqime tĂ« zakonshme – si Plumpy’Nut, njĂ« pastĂ« proteinike e gatshme pĂ«r pĂ«rdorim.

Kutia e racionit nga GHF pĂ«rmban zakonisht miell, makarona, tahini, vaj gatimi, oriz dhe qiqra ose thjerrĂ«za. AsnjĂ« ushqim pĂ«r foshnjat. AsnjĂ« Plumpy’Nut. Dhe asnjĂ« infermiere apo dietologe pĂ«r tĂ« kujdesur fĂ«mijĂ«t e uritur.

Mendoni për nënën e dëshpëruar që ndodhet në fund të zinxhirit ushqimor: si do ta gatuajë këtë ushqim? Ku do të gjejë ujë të pastër? Izraeli ka ulur furnizimin me ujë në minimum, dhe po bombardon uzinat e fundit të desalinizimit. Me çfarë do të ndezë zjarrin? Pa energji elektrike apo gaz, ajo mund të digjë mbeturina për të ngrohur ushqimin.

SĂ« fundi – dhe mĂ« domethĂ«nĂ«sja, njĂ« operacion vĂ«rtet humanitar i ndihmon njerĂ«zit e prekur, duke respektuar dinjitetin e tyre, duke bashkĂ«punuar me komunitetet. GHF, nĂ« thelb, bĂ«n tĂ« kundĂ«rtĂ«n: poshtĂ«ron dhe çnjerĂ«zon.

ShkatĂ«rrimi shoqĂ«ror qĂ« po shohim, degradimi i qenieve njerĂ«zore, nuk Ă«shtĂ« pasojĂ« dytĂ«sore e dhunĂ«s sĂ« Izraelit. ËshtĂ« qĂ«llimi vetĂ« i krimit: shkatĂ«rrimi i shoqĂ«risĂ« palestineze. Qeveria e Izraelit nuk jep asnjĂ« shenjĂ« se i intereson nĂ«se palestinezĂ«t jetojnĂ« apo vdesin. Ajo kĂ«rkon vetĂ«m tĂ« shmangĂ« akuzĂ«n e urisĂ« sĂ« qĂ«llimshme dhe gjenocidit – dhe GHF Ă«shtĂ« alibia e saj e momentit.

TĂ« mos mashtrohemi.

*Alex de Waal është drejtor ekzekutiv i World Peace Foundation në Universitetin Tufts, Massachusetts.

Burimi: The Guardian. Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

Sir Walter Raleigh sjell duhanin e parë nga Virxhinia në Angli

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Në vitin 1586, eksploruesi dhe oborrtari anglez Sir Walter Raleigh solli në Angli duhanin e parë nga kolonitë e Virxhinias, duke shënuar fillimin e një zakoni që do të ndryshonte jo vetëm zakonet e shoqërisë evropiane, por edhe historinë globale të konsumit dhe industrisë.

Duhani, tashmë i përdorur prej shekujsh nga popujt indigjenë të Amerikës, kishte filluar të tërhiqte vëmendjen e europianëve që prej eksplorimeve të para spanjolle dhe portugeze. Por ishte Raleigh ai që e përhapi dhe e bëri të modës pirjen e duhanit në oborrin mbretëror të Anglisë, duke e prezantuar atë si një simbol të sofistikimit dhe prestigjit aristokratik.

Në dekadat dhe shekujt që pasuan, përdorimi i duhanit u përhap me shpejtësi në të gjithë Evropën dhe më tej. Fillimisht u konsumua në formë gjetesh për tymosje apo përtypsh, por me avancimin e teknologjisë, veçanërisht pas Revolucionit Industrial, prodhimi masiv i cigares e bëri duhanin të lirë, të përballueshëm dhe jashtëzakonisht të popullarizuar në shtresat e gjera të shoqërisë.

PĂ«r pjesĂ«n mĂ« tĂ« madhe tĂ« shekullit XX, duhani nuk ishte thjesht njĂ« zakon personal – ai u kthye nĂ« njĂ« industri gjigante me ndikim tĂ« madh ekonomik, kulturor dhe politik. Reklamat e duhanit dominojnĂ« mediat, ndĂ«rsa pirja e tij shfaqej si simbol viriliteti, bukurie apo rebelimi.

MegjithatĂ«, entuziazmi pĂ«r tĂ« u zbeh me zbulimet shkencore tĂ« viteve 1950–1960, kur filluan tĂ« publikoheshin rezultatet e para tĂ« studimeve qĂ« lidhnin konsumimin e duhanit me sĂ«mundje tĂ« rĂ«nda si kanceri i mushkĂ«rive, sĂ«mundjet e zemrĂ«s dhe bronkiti kronik. MĂ« pas, nĂ« shumĂ« vende, filluan fushatat ndĂ«rgjegjĂ«suese, paralajmĂ«rimet shĂ«ndetĂ«sore nĂ« paketimet e cigareve dhe kufizimet e reklamimit.

PĂ«r mĂ« shumĂ« se katĂ«r shekuj, duhani ka qenĂ« njĂ« produkt qĂ« ka shkaktuar varĂ«si, pasuri, sĂ«mundje dhe debat. Historia e tij fillon me njĂ« udhĂ«tim kolonial dhe pĂ«rfundon nĂ« qendĂ«r tĂ« njĂ« prej pĂ«rballjeve mĂ« tĂ« mĂ«dha mes industrisĂ« dhe shĂ«ndetit publik. Dhe gjithçka nisi nĂ« vitin 1586, kur Sir Walter Raleigh e solli pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« brigjet e Anglisë  njĂ« erĂ« tĂ« re, me aromĂ« tymi.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Beteja vendimtare e Bouvines: Franca mposht koalicionin gjermano-anglo-flamand

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

27 korrik 1214

Më 27 korrik 1214, në fushat pranë qytetit Bouvines, në veri të Francës, ndodhi një nga betejat më vendimtare të Mesjetës: Filip II Augusti i Francës përballoi dhe shpartalloi një koalicion të fuqishëm të përbërë nga perandori gjerman Otto IV, konti i Flandrës dhe forcat e mbretit anglez Gjon Pa Tokë.

Ky konfrontim shënoi kulmin e Luftës Anglo-franceze, që kishte nisur në vitin 1202, dhe ishte përplasja përfundimtare mes interesave territoriale të Plantagenetëve anglezë dhe mbretërisë në rritje të Francës. Filipi II kishte ndjekur për vite me radhë një politikë të zgjuar për të rikuperuar territoret e humbura të kurorës franceze dhe për të thyer hegjemoninë anglo-normane në Francën perëndimore.

Beteja u zhvillua në një ditë të diel, duke habitur bashkëkohësit, pasi ishte zakon të shmangeshin luftërat në ditë të shenjta. Forcat franceze, edhe pse numerikisht më të pakta, kishin një komandë të unifikuar dhe përfitonin nga përkrahja e fisnikërisë vendase. Koalicioni kundërshtar, megjithë madhështinë e tij, u shpërbë nga një ofensivë e vendosur e kalorësisë franceze dhe nga vendosmëria e mbretit Filip, i cili luftoi personalisht në betejë dhe për pak humbi jetën.

Fitorja e Francës në Bouvines jo vetëm që i dha fund menjëherë luftës me Anglinë dhe perandorinë gjermane, por kishte pasoja të thella politike. Perandori Otto IV humbi prestigjin dhe mbështetjen e princave gjermanë, duke hapur rrugën për ngjitjen e Frederikut II Hohenstaufen. Në Angli, disfatat e Gjonit i dobësuan autoritetin dhe çuan vetëm një vit më vonë në kryengritjen e baronëve dhe nënshkrimin e Magna Carta (1215), një gur themeli për historinë kushtetuese të Evropës.

Në anën tjetër, Filip II u konsolidua si një nga mbretërit më të fuqishëm të Francës mesjetare, duke forcuar monarkinë dhe pushtetin qendror në një kohë kur shumica e Evropës ishte ende e fragmentuar në domenë fisnikësh.

Beteja e Bouvines nuk ishte vetĂ«m njĂ« pĂ«rballje ushtarake – ajo ishte njĂ« pikĂ« kthese historike qĂ« ndryshoi hartĂ«n politike tĂ« EvropĂ«s PerĂ«ndimore dhe e shndĂ«rroi FrancĂ«n nĂ« fuqinĂ« dominuese tĂ« kontinentit.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Paqja nĂ« UkrainĂ« nuk ka dĂ«shtuar – sepse ende nuk ka nisur vĂ«rtet

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Samuel Charap

Donald Trump Ă«shtĂ« i zhgĂ«njyer nga Vladimir Putini. “Bisedat nuk kanĂ« asnjĂ« vlerĂ«,” ka deklaruar Trump pĂ«r telefonatat e tij me presidentin rus rreth pĂ«rfundimit tĂ« luftĂ«s nĂ« UkrainĂ«. “BĂ«jmĂ« njĂ« bisedĂ« tĂ« shkĂ«lqyer,” i tha BBC-sĂ«. “UnĂ« them: ‘MirĂ«, duket se jemi afĂ«r marrĂ«veshjes,’ dhe pastaj ai shemb njĂ« godinĂ« nĂ« Kiev.”

Kjo frustrim Ă«shtĂ« shndĂ«rruar nĂ« mbĂ«shtetje shtesĂ« pĂ«r UkrainĂ«n dhe nĂ« premtime pĂ«r tĂ« rritur presionin ndaj RusisĂ«. Trump njoftoi javĂ«n e kaluar se Shtetet e Bashkuara do t’u shesin armĂ« vendeve evropiane, tĂ« cilat do t’ua dĂ«rgojnĂ« UkrainĂ«s, dhe paralajmĂ«roi tarifa “jashtĂ«zakonisht tĂ« ashpra” nĂ«se Rusia nuk pranon njĂ« armĂ«pushim brenda 50 ditĂ«sh.

Trump duket se ka arritur nĂ« pĂ«rfundimin se Putini Ă«shtĂ« pengesa kryesore pĂ«r paqen nĂ« UkrainĂ« – njĂ« paqe qĂ« Trump ka premtuar se do ta sjellĂ«. MegjithĂ«se Ă«shtĂ« dĂ«rguar njĂ« i dĂ«rguar i posaçëm nĂ« MoskĂ«, janĂ« shkĂ«mbyer disa propozime tĂ« ftohta dhe janĂ« bĂ«rĂ« disa telefonata mes dy presidentĂ«ve, Putini jo vetĂ«m qĂ« ka vazhduar agresionin, por madje e ka pĂ«rshkallĂ«zuar atĂ«.

Trump mund tĂ« ketĂ« tĂ« drejtĂ«: ndoshta Putini mendon se nuk ka arsye pĂ«r kompromis, se ende mund ta kontrollojĂ« situatĂ«n nĂ« UkrainĂ« pĂ«rmes forcĂ«s. Por nĂ«se Trump beson se diplomacia Ă«shtĂ« provuar dhe ka dĂ«shtuar, ai gabon. Disa telefonata dhe vizita tĂ« izoluara nuk mjaftojnĂ« pĂ«r tĂ« pĂ«rmbyllur njĂ« luftĂ«. Dhe askush – ndoshta as vetĂ« Putini – nuk e di saktĂ«sisht se çfarĂ« do tĂ« pranonte nĂ« njĂ« proces real negociatash, ku tĂ« gjitha palĂ«t do tĂ« detyroheshin tĂ« bĂ«nin lĂ«shime. Derisa tĂ« vihet nĂ« provĂ« pĂ«rmes njĂ« procesi tĂ« tillĂ«, nuk mund tĂ« jemi tĂ« sigurt se Putini do tĂ« luftojĂ« pavarĂ«sisht çdo rrethane.

NĂ« historinĂ« moderne, negociatat pĂ«r t’i dhĂ«nĂ« fund konflikteve tĂ« mĂ«dha kanĂ« qenĂ« tĂ« dhimbshme dhe tĂ« gjata. MarrĂ«veshja e tĂ« Premtes sĂ« MirĂ« nĂ« vitin 1998, qĂ« i dha fund gjakderdhjes sĂ« njohur si “Telasheve” nĂ« IrlandĂ«n e Veriut, kĂ«rkoi gati dy vite negociata direkte – dhe ato u zhvilluan vetĂ«m pas shumĂ« vitesh pĂ«rgatitjeje dhe bisedimesh tĂ« fshehta. Pas luftĂ«s arabo-izraelite tĂ« vitit 1973, Henry Kissinger kaloi muaj tĂ« tĂ«rĂ« duke fluturuar mes Egjiptit dhe Izraelit, pastaj nĂ« Siri dhe pĂ«rsĂ«ri nĂ« Izrael, pĂ«r tĂ« ngushtuar hendekun mes palĂ«ve qĂ« kishin luftuar dy herĂ« brenda mĂ« pak se gjashtĂ« vitesh. Termi “diplomaci pendĂ«l” lindi pĂ«r tĂ« pĂ«rshkruar kĂ«tĂ« qasje kĂ«mbĂ«ngulĂ«se. NdĂ«rsa armĂ«pushimi pĂ«r t’i dhĂ«nĂ« fund LuftĂ«s sĂ« KoresĂ« u arrit pas 575 takimeve qĂ« zgjatĂ«n dy vjet.

KĂ«to shembuj nĂ«nvizojnĂ« nevojĂ«n qĂ« Trump tĂ« autorizojĂ« njĂ« ekip profesionistĂ«sh negociatorĂ« pĂ«r tĂ« angazhuar rregullisht palĂ«t nĂ« konflikt. NdĂ«rmjetĂ«sit amerikanĂ« mund tĂ« pĂ«rdorin modelin e Kissingerit tĂ« “pendulimit diplomatik”, ose tĂ« organizojnĂ« bisedime nĂ« njĂ« vend tĂ« tretĂ«, ku delegacionet ruse dhe ukrainase tĂ« jenĂ« tĂ« vendosura pĂ«rkohĂ«sisht. PĂ«r njĂ«farĂ« kohe, ndoshta pĂ«r muaj tĂ« tĂ«rĂ«, Trump do tĂ« duhet t’u lĂ«rĂ« dorĂ« tĂ« lirĂ« negociatorĂ«ve. Ai mund tĂ« ndĂ«rhyjĂ« herĂ« pas here pĂ«r tĂ« zhbllokuar situatĂ«n ose nĂ« fund pĂ«r tĂ« vulosur marrĂ«veshjen. Por nuk mund tĂ« menaxhojĂ« vetĂ« njĂ« proces diplomatik çdo ditĂ«.

Samuel Charap është shkencëtar politik dhe bashkautor i një libri mbi Ukrainën dhe Euroazinë post-sovjetike.

The New York Times Company/ PĂ«rgatiti/ L.Veizi

↗

Mbrëmja e fundit e një mbreti: Rënia e Farukut dhe fundi i një dinastie

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

NĂ« verĂ«n pĂ«rvĂ«luese tĂ« 26 korrikut 1952, ndĂ«rsa flluskat e protestĂ«s dhe urrejtjes ndaj aristokracisĂ« mbushnin rrugĂ«t e Kajros, Mbreti Faruk I i Egjiptit firmoste aktin qĂ« do tĂ« shĂ«nonte fundin e mbretĂ«rimit tĂ« tij dhe tĂ« gjithĂ« dinastisĂ« Muhamed Ali, qĂ« kishte sunduar Egjiptin pĂ«r mĂ« shumĂ« se njĂ« shekull. Ai abdikoi formalisht nĂ« favor tĂ« djalit tĂ« tij tĂ« mitur, Princit Fuad II, por ky ishte njĂ« akt simbolik – mbretĂ«ria egjiptiane kishte hyrĂ« nĂ« agoni.

Farouk I, djali i Mbretit Fuad I, kishte hipur në fron në moshën 16-vjeçare në vitin 1936, me një pritshmëri të lartë si një monark modernizues. Por sundimi i tij u karakterizua nga luks i tepërt, korrupsion në oborrin mbretëror dhe një shkëputje e thellë nga populli i zakonshëm egjiptian. Ai u bë objekt i satirave popullore, i përfolur për koleksionet e shtrenjta dhe për stilin e jetesës që sfidonte vuajtjet e masave. Në sfondin e një situate gjithnjë e më të tensionuar politike dhe sociale, pushteti i tij po rrënohej dalëngadalë.

Vendimi pĂ«r abdikim u nxit nga grushti i shtetit ushtarak i udhĂ«hequr nga njĂ« grup oficerĂ«sh tĂ« rinj, tĂ« njohur si “OficerĂ«t e LirĂ«â€, tĂ« cilĂ«t, mĂ« 23 korrik 1952, ndĂ«rmorĂ«n njĂ« lĂ«vizje tĂ« organizuar qĂ« synonte çrrĂ«njosjen e monarkisĂ« dhe reformimin e shoqĂ«risĂ« egjiptiane. Lideri shpirtĂ«ror dhe figura nĂ« prapaskenĂ« e kĂ«saj revolucioni ishte Gamal Abdel Nasser, i cili mĂ« vonĂ« do tĂ« bĂ«hej president dhe figurĂ« emblemĂ« e nacionalizmit arab.

Pas abdikimit, Faruku u nis në mërgim drejt Italisë, duke lënë pas një Egjipt që do të hynte në një epokë të re republikane. Princi Fuad II, vetëm gjashtë muajsh, nuk sundoi kurrë në mënyrë reale. Në vitin 1953, monarkia egjiptiane u shpall e përfunduar dhe Egjipti u shpall republikë.

RĂ«nia e Farukut ishte mĂ« shumĂ« sesa fundi i njĂ« mbreti – ishte rĂ«nia e njĂ« epoke. Ishte mbyllja e njĂ« kapitulli qĂ« fillonte me reformat e Muhamed Ali PashĂ«s dhe mbaronte me largimin e njĂ« monarku tĂ« zhytur nĂ« dekadencĂ«, nĂ« njĂ« botĂ« qĂ« kĂ«rkonte drejtĂ«si sociale, barazi dhe sovranitet tĂ« vĂ«rtetĂ«.

PĂ«rgatiti/ L.Veizi

↗

Pse barku me muskuj është gjëja më pak radikale në transformimin e Sacha Baron Cohen

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

nga Stuart Heritage

Ka njĂ« ritual qĂ« pothuajse çdo aktor komik e pĂ«rjeton gjatĂ« karrierĂ«s sĂ« tij. Pas vitesh – ndonjĂ«herĂ« dekadash – ndĂ«rtimi tĂ« njĂ« reputacioni si djaloshi i zakonshĂ«m, anonim, i kĂ«ndshĂ«m, papritur troket Marvel-i. Dhe e kupton se do tĂ« ndash skenĂ«n me Chris Hemsworth, pranĂ« tĂ« cilit dukesh si njĂ« pĂ«rzierje mes njĂ« fije bari dhe njĂ« krimbi tĂ« dobĂ«t. Dhe ja ku pĂ«rfundon: nĂ«pĂ«r internet, i lyer me vaj dhe duke shfaqur muskujt. QĂ« do tĂ« thotĂ«: Borat tani ka bark me muskuj.

Sacha Baron Cohen Ă«shtĂ« nĂ« kopertinĂ«n e revistĂ«s Men’s Fitness pĂ«r muajin gusht. Gjoksi i fryrĂ«, bicepsĂ«t e stĂ«rfryrĂ«, parakrahĂ«t si thes gjarpĂ«rinjsh tĂ« gjallĂ«. Pantallonat i ka, me pĂ«rmbledhje tĂ« kujdesshme, afro 6 cm mĂ« poshtĂ« sesa duhet. Torsi i tij duket sikur Ă«shtĂ« rrotulluar nĂ« margarinĂ«. Siç e thotĂ« edhe vetĂ«: “Po bĂ«j njĂ« prezantim tĂ« fortĂ« tĂ« krizĂ«s sime tĂ« moshĂ«s sĂ« mesme”.

E gjithë kjo, sigurisht, ka lidhje me Marvel-in. Cohen luan rolin e Mephisto-s në serialin Ironheart të platformës Disney+. Por shumica ndoshta as nuk e ka dëgjuar këtë fakt, pasi Ironheart doli pikërisht në kulmin e lodhjes së publikut nga superheronjtë, aq sa presidenti i Marvel Studios, Kevin Feige, vendosi ta promovojë filmin Fantastic Four duke premtuar se do të prodhojë më pak seriale. Por kjo është çështje tjetër.

Nga tĂ« gjithĂ« aktorĂ«t komikĂ« qĂ« kanĂ« zbuluar trupin e tonifikuar nĂ« ekran, vetĂ«m Chris Pratt ka arritur tĂ« pĂ«rfitojĂ« realisht nĂ« ekranin e madh. QĂ« prej se zbuloi muskujt nĂ« Instagram, ka luajtur nĂ« gjashtĂ« filma tĂ« MCU, njĂ« special pĂ«r Krishtlindje dhe projekte tĂ« tjera qĂ« varen nga fiziku i tij. NĂ« krahun tjetĂ«r kemi Kumail Nanjiani, i cili nga njĂ« skenarist me fytyrĂ« tĂ« rrumbullakĂ«t dhe i nominuar pĂ«r Oscar nĂ« 2017, u shndĂ«rrua nĂ« njĂ« trup qĂ« duket si qese me arra tĂ« ngjeshura nĂ« vitin 2019, pĂ«r njĂ« rol dytĂ«sor nĂ« The Eternals. PĂ«rveç njĂ« zĂ«ri nĂ« njĂ« episod tĂ« What If
?, ai nuk Ă«shtĂ« shfaqur mĂ« nĂ« universin Marvel.

Dhe pastaj kemi Sacha Baron Cohen. Mephisto i tij Ă«shtĂ« shfaqur vetĂ«m nĂ« njĂ« episod, i veshur nga koka te kĂ«mbĂ«t, dhe nĂ« njĂ« serial qĂ« s’la asnjĂ« gjurmĂ« kulturore. Pra, pĂ«r tĂ« gjithĂ« ata qĂ« nisin palestĂ«r pĂ«r njĂ« rol te Marvel, transformimi fizik nuk Ă«shtĂ« gjithmonĂ« qĂ«llimi pĂ«rfundimtar. PĂ«r Mephisto-n mund tĂ« mos dĂ«gjojmĂ« mĂ« kurrĂ«, por imazhi i Cohen me pesha nĂ« dorĂ«, i mbuluar me dhjamĂ« patashuqeje si notarĂ«t e Kanalit tĂ« La Manshit, do tĂ« jetojĂ« gjatĂ«.

E gjitha kjo Ă«shtĂ« veçanĂ«risht ironike, sepse karriera e hershme e Cohen-it bazohej nĂ« ekspozimin e trupit tĂ« tij. Kujtoni mankini-n e Borat-it dhe do ta kuptoni kontrastin. MegjithĂ«se tani Ă«shtĂ« mĂ« i hollĂ« dhe mĂ« i formuar, diferenca mĂ« e madhe duket se Ă«shtĂ« thjesht
 heqja e qimeve tĂ« kraharorit.

MegjithatĂ«, le ta shijojĂ« kĂ«tĂ« moment. TĂ« paktĂ«n, Cohen Ă«shtĂ« shumĂ« vetĂ«-ironik dhe i sinqertĂ«, duke u tallur me veten nĂ« Instagram: “Disa tĂ« famshĂ«m pĂ«rdorin Ozempic, disa kanĂ« kuzhinierĂ« personalĂ«, disa tĂ« tjerĂ« trajnerĂ« personalĂ«. UnĂ« i pĂ«rdora tĂ« tre.” Dhe mĂ« tej: “Kjo nuk Ă«shtĂ« AI. Jam me tĂ« vĂ«rtetĂ« aq egoist sa ta bĂ«j kĂ«tĂ«.”

NĂ«se kjo do tĂ« thotĂ« se po largohet nga komedia – sepse nuk ka asnjĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« Borat tĂ« veshĂ« sĂ«rish njĂ« mankini, pĂ«rveçse nĂ«se s’ka ndĂ«rmend tĂ« rebrandohet si njĂ« divorcues i etur pĂ«r vĂ«mendje – atĂ«herĂ« mirĂ« Ă«shtĂ«. Midis Ironheart dhe Disclosure-it tĂ« vitit tĂ« kaluar, duket se po ecĂ«n nĂ« atĂ« drejtim.

Dhe ky zbulim e afron Cohen-in edhe mĂ« shumĂ« me fazĂ«n tjetĂ«r tĂ« recetĂ«s Marvel: ankesat pĂ«r sa e tmerrshme Ă«shtĂ« tĂ« dukesh nĂ« kĂ«tĂ« formĂ«. Chris Pratt e bĂ«ri – duke u ankuar se duhej tĂ« pinte aq shumĂ« ujĂ«, sa jeta iu kthye nĂ« makth. Kumail Nanjiani e bĂ«ri – duke festuar me histeri ditĂ«n qĂ« mĂ« nĂ« fund hĂ«ngri pak tortĂ«. Sacha Baron Cohen do tĂ« vijojĂ« rrugĂ«n e tyre. PĂ«rveç nĂ«se Mephisto bĂ«het figurĂ« qendrore nĂ« MCU. NĂ« atĂ« rast, kontrata e sponsorizimit me Veet do tĂ« jetĂ« gati nĂ« derĂ«.

The Guardian/ PĂ«rgatiti/ L.Veizi

↗

Saga e Nju Jorkut/ Nga uji i heshtur në zemrën e botës, në kryeqendrën e tregëtisë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

26 korrik 1788 – Shteti i 11-tĂ« i Shteteve tĂ« Bashkuara tĂ« AmerikĂ«s

Nga Leonard Veizi

Kur dielli lind mbi Hudson dhe drita e mĂ«ngjesit rrĂ«shqet mbi ndĂ«rtesat e larta si mbi faqe tĂ« historisĂ«, pakkush mendon se dikur kjo tokĂ« ishte njĂ« breg i egĂ«r dhe i panjohur, i mbuluar nga pyje dhe i mbikĂ«qyrur nga fiset Lenape. E megjithatĂ«, çdo rrugĂ«, çdo luminĂ« dhe çdo cep i Nju Jorkut bart me vete jehonĂ«n e njĂ« rruge tĂ« gjatĂ« – njĂ« udhĂ«tim nga paqartĂ«sia drejt metropolit. Kjo Ă«shtĂ« historia e njĂ« vendi qĂ« nisi si njĂ« port i largĂ«t dhe u kthye nĂ« qendrĂ«n mĂ« tĂ« zhurmshme tĂ« botĂ«s sĂ« lirë 


Nju Jorku kufizohet nĂ« perĂ«ndim dhe veri nga Liqeni Erie, provinca kanadeze e Ontarios, Liqeni Ontario dhe provinca kanadeze e Kebekut; nĂ« lindje nga shtetet Nju England tĂ« Vermontit, Masaçusets dhe Konektikatit; nĂ« juglindje nga Oqeani Atlantik dhe Nju Xhersi; dhe nĂ« jug nga Pensilvania. Kryeqyteti Ă«shtĂ« Albany.

Fillimi

Gjithçka filloi nĂ« vitin 1524, kur eksploratori italian Giovanni da Verrazzano, nĂ« shĂ«rbim tĂ« FrancĂ«s, zbuloi Gjirin e Nju Jorkut. Por ishte Henry Hudson, anglezi qĂ« lundroi nĂ«n flamurin e HolandĂ«s mĂ« 1609, ai qĂ« u ngjit pĂ«rgjatĂ« lumit qĂ« sot mban emrin e tij – duke hapur rrugĂ«n pĂ«r ndikimin holandez nĂ« kĂ«tĂ« territor. Po atĂ« vit, Samuel de Champlain eksploroi pjesĂ«n veriore tĂ« kĂ«saj toke pĂ«r llogari tĂ« FrancĂ«s.

Nju Amsterdam

NĂ« vitin 1624 u ngrit vendbanimi i parĂ« i pĂ«rhershĂ«m hollandez nĂ« Fort Orange, qĂ« sot njihet si Albany. NjĂ« vit mĂ« pas, Peter Minuit, me njĂ« shkĂ«mbim qĂ« ka hyrĂ« nĂ« legjendĂ« – njĂ« shumĂ« simbolike pĂ«r kohĂ«n – bleu Ishullin e Manhattanit nga fiset vendase dhe themeloi koloninĂ« Nju Amsterdam, qĂ« mĂ« 1664 do t’i dorĂ«zohej anglezĂ«ve pĂ«r t’u pagĂ«zuar me emrin Nju Jork, nĂ« nder tĂ« DukĂ«s sĂ« Jorkut.

Nju Jorku

NĂ« shekujt nĂ« vijim, Nju Jorku do tĂ« shndĂ«rrohej nĂ« njĂ« prej portave kryesore tĂ« imigracionit drejt BotĂ«s sĂ« Re, ku miliona shpresĂ«tarĂ« – italianĂ«, irlandezĂ«, hebrenj, grekĂ«, shqiptarĂ« e tĂ« tjerĂ« – do tĂ« zbrisnin nĂ« Ellis Island pĂ«r tĂ« ndjekur Ă«ndrrĂ«n amerikane. Statuja e LirisĂ«, e dhuruar nga populli francez nĂ« fund tĂ« shekullit XIX, do tĂ« bĂ«hej simboli mĂ« i fortĂ« i mikpritjes dhe i lirisĂ«. Ajo ngrihet sot ende si njĂ« fener nĂ« hyrje tĂ« qytetit, duke mbrojtur njĂ« ide, mĂ« shumĂ« se njĂ« territor.

Identiteti amerikan

Nju Jorku u bë shteti i 11-të që iu bashkua Bashkimit më 26 korrik 1788, duke luajtur një rol vendimtar në formësimin e identitetit amerikan. Me kalimin e kohës, ai u konsolidua si një qendër industriale e fuqishme, me zhvillim në fushën e shtypit, botimit, elektronikës dhe instrumenteve të avancuara. Ndërkohë, në anën tjetër të shtetit, ferma të bollshme dhe kantina verërash krijonin kontrastin e mrekullueshëm të një toke me shumë fytyra.

Financat globale

NĂ« shekullin XX, Nju Jorku do tĂ« bĂ«hej epiqendra e financĂ«s globale, me Wall Street-in qĂ« drejtonte ritmin e tregjeve botĂ«rore dhe me Kullat Binjake qĂ« ngriheshin krenare si tempull i kapitalizmit. Sulmet terroriste tĂ« 11 shtatorit 2001 plagosĂ«n thellĂ« zemrĂ«n e qytetit, por nuk e thyen dot shpirtin e tij. NĂ« vendin ku dikur qĂ«ndronin kullat, u ndĂ«rtua Memoriali i Ground Zero – njĂ« hapĂ«sirĂ« e heshtur reflektimi pĂ«r sakrificĂ«n dhe qĂ«ndresĂ«n.

Super-qyteti

Qyteti qĂ« kurrĂ« nuk fle, Nju Jorku i sotĂ«m Ă«shtĂ« njĂ« mozaik etnish, kulturash, gjuhĂ«sh dhe stilesh jetese. “Times Square” vezullon si njĂ« univers paralel i teknologjisĂ« dhe reklamĂ«s; “Central Park” frymon si mushkĂ«ri e gjelbĂ«r e njĂ« metropoli qĂ« nuk rresht sĂ« lĂ«vizuri; “Broadway” Ă«shtĂ« ende shtĂ«pia e artit skenik botĂ«ror; ndĂ«rsa lagje si “Brooklyn” dhe “Queens” vazhdojnĂ« tĂ« mbajnĂ« gjallĂ« shpirtin komunitar e kreativ.

Epilogu

Nju Jorku i ditĂ«ve tĂ« sotme Ă«shtĂ« njĂ« qytet qĂ« jeton njĂ«kohĂ«sisht nĂ« tĂ« gjitha kohĂ«rat – i vjetĂ«r dhe i ri, i ashpĂ«r dhe i ndjeshĂ«m, i rrĂ«mbyer dhe reflektues. NĂ« rrugicat e tij, mund tĂ« ndjesh ende hapat e emigrantĂ«ve qĂ« zbrisnin nga anijet me njĂ« valixhe shprese; nĂ« zyrat e stĂ«rmbushura tĂ« Midtown-it dĂ«gjohen vendime qĂ« ndryshojnĂ« botĂ«n; ndĂ«rsa nĂ« kafenetĂ« e vogla tĂ« East Village, poetĂ«t e rinj vazhdojnĂ« tĂ« shkruajnĂ« mbi lirinĂ«. Ky Ă«shtĂ« Nju Jorku – njĂ« univers mĂ« vete, qĂ« i pĂ«rket tĂ« gjithĂ«ve dhe askujt, njĂ« qytet qĂ« vazhdon tĂ« shpikĂ« veten
 çdo ditĂ«.

❌