❌

Reading view

There are new articles available, click to refresh the page.
↗

Osmanët masakrojnë 800 të krishterë që nuk pranuan të konvertoheshin në Islam

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

1480 – Beteja e Otrantos

Më 28 korrik 1480, një flotë osmane prej rreth 90 anijesh, me mbi 18 mijë ushtarë, e udhëhequr nga komandanti i njohur Gedik Ahmed Pasha, zbarkoi në brigjet e Italisë jugore dhe sulmoi qytetin-port strategjik të Otrantos, në Pulia. Ky sulm ishte pjesë e një plani më të gjerë të Perandorisë Osmane për të pushtuar Italinë dhe, më tej, për të depërtuar drejt Romës.

Pas njĂ« rrethimi tĂ« ashpĂ«r qĂ« zgjati rreth dy javĂ«, mĂ« 12 gusht 1480, Otranto ra nĂ«n kontrollin osman. Pushtuesit kĂ«rkuan qĂ« banorĂ«t tĂ« konvertoheshin nĂ« Islam. Rreth 800 burra, tĂ« udhĂ«hequr nga prijĂ«si Antonio Primaldo, refuzuan dhe qĂ«ndruan besnikĂ« besimit tĂ« tyre tĂ« krishterĂ«. TĂ« gjithĂ« u ekzekutuan me prerje koke nĂ« kodrĂ«n pas qytetit, nĂ« njĂ« vend qĂ« sot njihet si “Kodrina e MartirĂ«ve” (Colle della Minerva).

Ky akt mizor tronditi botën e krishterë të kohës dhe u përdor nga principatat italiane si thirrje për bashkim kundër kërcënimit osman. Më 12 maj 2013, Papa Françesku i kanonizoi këta dëshmorë si Martirët e Otrantos.

Pas pushtimit, Gedik Ahmed Pasha e mbajti qytetin për disa muaj, por përballë mungesës së furnizimeve dhe kërcënimit nga forcat aragoneze, ai u tërhoq me pjesën më të madhe të trupave në Shqipëri, duke planifikuar rikthimin në Itali në pranverën e vitit 1481. Planet ndryshuan papritur pas vdekjes së sulltan Mehmetit II, më 3 maj 1481. Pasardhësi i tij, Bejazid II, nuk e shihte Gedikun me besim, ndaj e thirri në Stamboll, e burgosi dhe, më 18 nëntor 1482, e ekzekutoi.

Origjina e Gedik Ahmed Pashës mbetet e paqartë. Disa burime historike pohojnë se ai ishte me prejardhje shqiptare, ndërsa të tjera e lidhin me origjinë greke ose serbe.

NĂ«se dĂ«shironi, mund ta pĂ«rpunoj edhe nĂ« stil kronike historike me ton mĂ« epik, qĂ« do t’i japĂ« ngjarjes mĂ« shumĂ« dramĂ« dhe atmosferĂ«.

Do të ishte perfekt për botim në një faqe historie ose rubrikë kulture.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

1977 – Fluturimi i parĂ« i lirĂ« i anijes kozmike Shuttle Enterprise

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Në vitin 1977, NASA shënoi një hap të rëndësishëm në zhvillimin e programit të saj revolucionar të transportit kozmik: fluturimin e parë të lirë të anijes kozmike Shuttle Enterprise. Ky fluturim shënoi një fazë kritike testimi në atmosferën e Tokës, para se të realizoheshin fluturimet në hapësirë.

Enterprise ishte ndĂ«rtuar si pjesĂ« e programit Space Shuttle dhe kishte pĂ«r qĂ«llim tĂ« testonte aerodinamikĂ«n dhe mĂ«nyrĂ«n se si anija mund tĂ« zbresĂ« dhe tĂ« fluturonte nĂ« atmosferĂ«. E veçanta ishte se Enterprise nuk kishte motorĂ« tĂ« vetin dhe nuk ishte i pajisur me njĂ« mburojĂ« funksionale termike pĂ«r t’i rezistuar temperaturave ekstreme qĂ« shfaqen gjatĂ« kthimit nga hapĂ«sira.

PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, Enterprise nuk ishte projektuar tĂ« fluturonte nĂ« hapĂ«sirĂ«, por vetĂ«m tĂ« ngrihej dhe tĂ« lirohej nga njĂ« avion Boeing 747 i modifikuar, nga ku edhe fillonte “fluturimi i lirĂ«â€ i saj nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« testoheshin aftĂ«sitĂ« e saj nĂ« ajĂ«r.

Këto fluturime të testimit ishin të rëndësishme për të siguruar që sistemi i zbarkimit dhe aerodinamika e anijes do të funksiononte siç pritej në kushtet reale, duke i hapur rrugën zhvillimit të mëtejshëm të Space Shuttle dhe fluturimeve të ardhshme në orbitë.

Shuttle Enterprise shënoi kështu fillimin e një epoke të re në eksplorimin kozmik, duke shërbyer si një platformë testimi që i mundësoi NASA-s të përsosë teknologjitë e nevojshme për një sistem fluturimi të ri, të ripërdorshëm dhe efektiv në hapësirë.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

“Kursk”, heshtja prej çeliku nĂ« fund tĂ« detit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

12 gusht 2000 – mbytja e nĂ«ndetĂ«ses bĂ«rthamore ruse

 Nga Leonard Veizi

Deti Ă«shtĂ« njĂ« pasqyrĂ« e pafund dhe njĂ« gur varri i pĂ«rjetshĂ«m. Ai ruan nĂ« heshtje sekretet e mijĂ«ra vdekjeve dhe triumfeve, duke i mbajtur ato si njĂ« arkiv i mbyllur, ku çdo faqe lexohet vetĂ«m nga ata qĂ« guxojnĂ« tĂ« zhyten nĂ« errĂ«sirĂ«n e tij



MĂ« 12 gusht tĂ« vitit 2000, Deti i Barentsit shtoi nĂ« arkivin e vet njĂ« kapitull tragjik, fundin e nĂ«ndetĂ«ses bĂ«rthamore ruse K-141 “Kursk”, duke marrĂ« me vete 118 jetĂ« burra, krenarinĂ« dhe shpresĂ«n e njĂ« kombi.

NĂ«ndetĂ«sja “Kursk” nuk ishte thjesht njĂ« anije; ajo ishte njĂ« mrekulli e inxhinierisĂ« sovjetike dhe ruse, njĂ« simbol i fuqisĂ« strategjike bĂ«rthamore. E njohur me kodin Projekt 949A Antey, kjo nĂ«ndetĂ«se gjigante, me gjatĂ«si 154 metra, ishte kulmi i teknologjisĂ« nĂ«nujore. Ajo ishte e aftĂ« tĂ« zhytej deri nĂ« 500 metra thellĂ«si dhe tĂ« operonte pĂ«r katĂ«r muaj pa dalĂ« nĂ« sipĂ«rfaqe. Armatimi i saj kryesor pĂ«rfshinte 24 raketa supersonike P-700 “Granit” dhe 6 tuba silurĂ«sh, duke e bĂ«rĂ« njĂ« kĂ«rcĂ«nim tĂ« fuqishĂ«m ndaj flotave aeroplanmbajtĂ«se tĂ« NATO-s. Komandanti i saj, kapiteni Gennadij Petrovich Ljaçin, udhĂ«hiqte me pĂ«rvojĂ« njĂ« ekuipazh prej 118 burrash, tĂ« cilĂ«t ishin tĂ« zgjedhur ndĂ«r mĂ« tĂ« mirĂ«t e FlotĂ«s Ruse.

Rrjedha e tragjedisë

MĂ« 10 gusht 2000, “Kursk” u largua nga baza e Vidyaevo-s pĂ«r njĂ« stĂ«rvitje tĂ« madhe tĂ« FlotĂ«s sĂ« Veriut. Misioni ishte simulimi i njĂ« sulmi kundĂ«r anijeve tĂ« tjera ruse, duke pĂ«rdorur silurĂ« stĂ«rvitorĂ«. Por mĂ« 12 gusht, nĂ« orĂ«n 11:28, njĂ« defekt i tmerrshĂ«m shkatĂ«rroi pa paralajmĂ«rim atĂ« qĂ« dukej e pathyeshme. NjĂ« silur stĂ«rvitor tip 65-76A pĂ«soi rrjedhje tĂ« karburantit — peroksid hidrogjeni — dhe shpĂ«rtheu nĂ« dhomĂ«n e parĂ«. Ky shpĂ«rthim fillestar shkaktoi zjarr dhe rritje tĂ« presionit, duke çuar nĂ« njĂ« shpĂ«rthim tĂ« dytĂ«, 135 sekonda mĂ« vonĂ«. ShpĂ«rthimi i dytĂ«, shumĂ« mĂ« i fuqishĂ«m dhe i barabartĂ« me 2-3 tonĂ« TNT, shkatĂ«rroi pĂ«rfundimisht ndarjet e pĂ«rparme tĂ« nĂ«ndetĂ«ses.

NĂ« pak sekonda, rreth 95 anĂ«tarĂ« tĂ« ekuipazhit humbĂ«n jetĂ«n nĂ« çast. MegjithatĂ«, 23 marinarĂ« arritĂ«n t’i mbijetonin shpĂ«rthimeve dhe u mblodhĂ«n nĂ« ndarjen e nĂ«ntĂ« (atĂ« pasme), nĂ« errĂ«sirĂ« dhe nĂ« ujĂ« qĂ« po hynte dalĂ«ngadalĂ«. TĂ« udhĂ«hequr nga kapiteni-leytenant Dmitri Kolesnikov, ata prisnin shpĂ«timin. Kolesnikov shkroi me dorĂ«, nĂ« njĂ« copĂ« letĂ«r tĂ« lagur, njĂ« shĂ«nim tragjik: “Jemi 23. Po presim shpĂ«timin. Nuk kemi shumĂ« oksigjen
”. Por shpĂ«timi nuk erdhi kurrĂ«. Mungesa e oksigjenit dhe monoksidi i karbonit u dhanĂ« fund jetĂ«ve tĂ« tyre brenda pak orĂ«sh.

Krenaria kundër shpëtimit

NdĂ«rkohĂ«, nĂ« sipĂ«rfaqe, anijet e shpĂ«timit prisnin urdhra. Rusia, e mbĂ«rthyer nga krenaria dhe dyshimi, refuzoi ndihmĂ«n e huaj pĂ«r ditĂ« tĂ« tĂ«ra. VetĂ«m pas pesĂ« ditĂ«sh, kur britanikĂ«t dhe norvegjezĂ«t u lejuan tĂ« ndĂ«rhynin, u pĂ«rballĂ«n me njĂ« heshtje absolute. NĂ« vitin 2001, njĂ« operacion titanik e nxori “Kursk”-un nga fundi i detit, por jo edhe 118 burrat nga kujtesa e atyre qĂ« e panĂ« tragjedinĂ« tĂ« shpalosej ngadalĂ«, nĂ« sytĂ« e botĂ«s.

Hetimi zyrtar rus fajësoi një defekt në silur, megjithëse disa teori alternative, si përplasja me një nëndetëse të huaj, mbetën pa u vërtetuar. Kjo tragjedi u bë simbol i mosfunksionimeve në zinxhirin e komandës, mungesës së transparencës dhe krenarisë politike mbi nevojën për bashkëpunim në shpëtimin e jetëve.

Reflektim

Deti nuk Ă«shtĂ« mik, as armik — ai Ă«shtĂ« thjesht vetvetja, i pandryshuar nga lutjet tona. “Kursk”-u ishte krijuar pĂ«r tĂ« mbijetuar edhe pas goditjes sĂ« njĂ« bombe bĂ«rthamore, por jo pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar nga gabimet njerĂ«zore dhe vonesat politike. NĂ« fund, çeliku u dorĂ«zua, oksigjeni mbaroi dhe heshtja u bĂ« e plotĂ«. Tragjedia e “Kursk”-ut mbetet njĂ« kujtesĂ« e hidhur se edhe fuqia mĂ« e madhe mund tĂ« fundoset nĂ« njĂ« çast, dhe se heronjtĂ« e vĂ«rtetĂ« shpesh mbeten tĂ« panjohur, nĂ« errĂ«sirĂ«n e thellĂ«sive.

 

↗

12 gusht 1913 – PĂ«rfundon Konferenca e AmbasadorĂ«ve nĂ« LondĂ«r

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Konferenca e AmbasadorĂ«ve nĂ« LondĂ«r (dhjetor 1912 – gusht 1913) u mblodh nga fuqitĂ« e mĂ«dha tĂ« kohĂ«s – Britania e Madhe, Franca, Rusia, Austro-Hungaria, Gjermania dhe Italia – pĂ«r tĂ« zgjidhur çështjet territoriale tĂ« dala nga LuftĂ«rat Ballkanike.

Shqipëria, e cila kishte shpallur pavarësinë më 28 nëntor 1912 në Vlorë, nuk u ftua si palë e drejtpërdrejtë në bisedime. Fati i saj u vendos nga diplomacia e këtyre fuqive, të cilat synonin ruajtjen e ekuilibrit në Ballkan dhe kufizimin e ndikimit të Serbisë dhe Greqisë.

Vendimet kryesore për Shqipërinë:

Njohja ndĂ«rkombĂ«tare – ShqipĂ«ria u njoh si shtet i pavarur, por jo plotĂ«sisht sovran; ajo do tĂ« vendosej nĂ«n garancinĂ« e gjashtĂ« fuqive tĂ« mĂ«dha dhe do tĂ« kishte njĂ« princ tĂ« huaj si monark.

Forma e qeverisjes – U vendos qĂ« ShqipĂ«ria tĂ« ishte njĂ« principatĂ« autonome, e trashĂ«gueshme, nĂ«n garanci ndĂ«rkombĂ«tare.

KufijtĂ« – U caktuan kufij shumĂ« mĂ« tĂ« ngushtĂ« sesa territoret e banuara nga shqiptarĂ«. Troje tĂ« gjera iu lanĂ« shteteve fqinje:

Kosova dhe pjesa më e madhe e Maqedonisë Perëndimore iu dhanë Serbisë.

ÇamĂ«ria dhe Janina iu dhanĂ« GreqisĂ«.

Lugina e Ibrit dhe trevat në Mal të Zi iu kaluan Malit të Zi.

Në këtë mënyrë, rreth gjysma e popullsisë shqiptare mbeti jashtë kufijve të shtetit të ri.

Administrata – Deri nĂ« ardhjen e princit, ShqipĂ«ria do tĂ« administrohej nga njĂ« Komision NdĂ«rkombĂ«tar me seli nĂ« VlorĂ«.

Princi – MĂ« pas, nĂ« nĂ«ntor 1913, fuqitĂ« vendosĂ«n qĂ« princ i ShqipĂ«risĂ« tĂ« ishte gjermani Vilhelm Vidi (Wilhelm zu Wied), i cili mbĂ«rriti nĂ« mars 1914.

Bilanci për Shqipërinë

Nga njëra anë, Konferenca i dha vendit ekzistencën ligjore ndërkombëtare si shtet më vete; nga ana tjetër, kufijtë e vendosur ishin të cunguar dhe lanë jashtë një pjesë të madhe të trojeve dhe popullsisë shqiptare, duke krijuar një problem të hapur kombëtar që do të vazhdonte për dekada.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

11 gusht 2003 – NATO merr komandĂ«n e misionit ISAF nĂ« Afganistan

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Më 11 gusht 2003, NATO mori zyrtarisht komandën e Forcës Ndërkombëtare të Ndihmës për Sigurinë (ISAF) në Afganistan, duke shënuar kështu operacionin e saj të parë të madh jashtë Evropës në historinë 55-vjeçare të aleancës. Ky ishte një moment historik që tregonte transformimin e NATO-s nga një organizatë kryesisht mbrojtëse e Luftës së Ftohtë në një aktor global të sigurisë.

ISAF ishte krijuar në dhjetor 2001, pas rënies së regjimit taleban, si rezultat i ndërhyrjes ushtarake të udhëhequr nga SHBA pas sulmeve terroriste të 11 shtatorit. Mandati i ISAF-it, i dhënë nga Këshilli i Sigurimit i OKB-së, ishte të ndihmonte qeverinë e përkohshme afgane për të ruajtur sigurinë në Kabul dhe zonat përreth, në mënyrë që të mund të fillonte rindërtimi politik dhe ekonomik i vendit.

Fillimisht, ISAF-i ishte nën drejtimin e kombeve individuale, por në gusht 2003, NATO mori përgjegjësinë e komandës dhe më vonë zgjeroi operacionet në të gjithë territorin afgan. Kjo përfshinte sigurinë, ndihmën për rindërtimin, trajnimin e forcave të armatosura afgane dhe përpjekjet për stabilitet afatgjatë.

Në kulmin e saj, ISAF përfshinte mbi 130.000 trupa nga më shumë se 50 vende, duke përfshirë jo vetëm aleatët e NATO-s, por edhe vende partnere nga e gjithë bota.

Misioni zgjati deri nĂ« dhjetor 2014, kur u zĂ«vendĂ«sua nga misioni “Resolute Support”, gjithashtu i udhĂ«hequr nga NATO, i cili kishte njĂ« rol mĂ« tĂ« kufizuar – kryesisht pĂ«r trajnim dhe asistencĂ« pĂ«r forcat afgane.

Marrja e komandĂ«s sĂ« ISAF nga NATO nĂ« vitin 2003 Ă«shtĂ« konsideruar njĂ« moment kyç nĂ« evolucionin e rolit tĂ« aleancĂ«s, por gjithashtu njĂ« pjesĂ« e debatueshme pĂ«r shkak tĂ« sfidave tĂ« mĂ«dha politike, logjistike dhe njerĂ«zore qĂ« lidhen me misionin nĂ« Afganistan – njĂ« luftĂ« qĂ« vazhdoi pĂ«r gati dy dekada dhe pĂ«rfundoi vetĂ«m nĂ« vitin 2021 me tĂ«rheqjen e plotĂ« tĂ« trupave ndĂ«rkombĂ«tare dhe rikthimin e talebanĂ«ve nĂ« pushtet.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Fringe i Edinburgh-ut me familjen: pesë shfaqje për fëmijë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

NjĂ« krijesĂ« e çuditshme nĂ« formĂ« tubi qĂ« lĂ«viz me jetĂ«, zogj mahnitĂ«s pĂ«r foshnjat dhe njĂ« interpretim plot gĂ«zim i Uliksit sĂ« James Joyce – kĂ«to janĂ« disa nga shfaqjet qĂ« do tĂ« kĂ«naqin audiencat e reja nĂ« festivalin e kĂ«tij viti.

Assembly Rooms

Në këtë shfaqje të imagjinuar nga S Production nga Tajvani, që kombinon teatrin e objekteve dhe kukulla me hije, në qendër është një plak i mërzitur dhe i lidhur me rutinën e tij të zakonshme: larja e dhëmbëve, leximi i gazetës dhe përpjekja për të veshur çorapet.

Por kur zgjimi i mĂ«ngjesit sjell njĂ« dhomĂ« tĂ« rregulluar dhe njĂ« djalĂ« misterioz qĂ« del nga njĂ« kuti, gjithçka ndryshon. Kurioziteti i fĂ«mijĂ«s zbulon tĂ« kaluarĂ«n e plakut – njĂ« aksident me avion mbi detet e luftĂ«s dhe njĂ« pilot qĂ« shpĂ«tohet nga njĂ« balenĂ«.

Shfaqja Ă«shtĂ« e mbushur me humor, kreativitet vizual dhe skena tĂ« paharrueshme – balena gjigante qĂ« shfaqet, aeroplanĂ« letre qĂ« fluturojnĂ« mbi publikun dhe dallgĂ« qĂ« pushtojnĂ« skenĂ«n.

toooB

NjĂ« performancĂ« hipnotike pĂ«r foshnjat 6 deri 24 muajsh nga Tamsin Fessey, e cila interpreton nga brenda njĂ« tubi shumĂ«ngjyrĂ«sh. Ajo lĂ«viz, rrotullohet, luan dhe reagon ndaj muzikĂ«s, duke e kthyer tubin nĂ« njĂ« krijesĂ« tĂ« gjallĂ«. FĂ«mijĂ«t shikojnĂ«, dĂ«gjojnĂ« dhe prekin objekte tĂ« ndryshme – topa argjendi, materiale tĂ« buta – derisa gradualisht zbulojnĂ« aktoren brenda “krijesĂ«s”.

Në fund, shfaqja kthehet në një parc lojërash për foshnja, një përvojë ndijore e këndshme dhe stimuluese.

You’ll See


Po, është e vërtetë: James Joyce për fëmijë! Adaptimi i Helen Gregg i romanit legjendar Uliksi është një surprizë plot energji. Ajo e shndërron librin prej 250.000 fjalësh në një tregim 45-minutësh të qartë, të gjallë dhe me humor, i ndarë në tre kapituj përmes librave të mëdhenj pop-up. Shfaqja ndjek Leopold Bloom dhe Stephen Dedalus në një ditë të zakonshme në Dublin, me ndërprerje muzikore dhe interpretime plot sharm. Një mënyrë e mrekullueshme për të prezantuar literaturën klasike te fëmijët.

Hello Birds

Një shfaqje ndijore për foshnjat, ku publiku ulet ose lëviz mbi një qilim të madh me tekstura të ndryshme. Gjethet preken, kërpudhat kërcasin dhe pellgu është bërë prej letre alumini.

Shfaqja kulmon me paraqitjen e kukullave tĂ« zogjve, secili i shoqĂ«ruar me kĂ«ngĂ« zogjsh dhe njĂ« kĂ«ngĂ« tĂ« Ă«mbĂ«l njerĂ«zore. NĂ« fund, njĂ« buf nate shfaqet nĂ« errĂ«sirĂ«, me yllĂ«zime qĂ« ndriçojnĂ« nĂ« krahĂ«t e tij – njĂ« pĂ«rvojĂ« e qetĂ«, poetike dhe e mrekullueshme pĂ«r mĂ« tĂ« vegjlit.

Assembly Roxy

NjĂ« shfaqje ajrore pĂ«r fĂ«mijĂ«t mbi 8 vjeç nga Vee Smith dhe Sadiq Ali, ku dy personazhe tĂ« kundĂ«rt – njĂ« nga qyteti, tjetri nga fshati – gjejnĂ« gjuhĂ«n e pĂ«rbashkĂ«t pĂ«rmes akrobacive nĂ« ajĂ«r.

Ata varen, rrotullohen, bien dhe kërcejnë në një skenë që ngjan me një park gjigant lojërash, në një rrëfim të hapur për interpretim.

Shfaqja përfundon me një stuhi spektakolare pendësh të kuqe dhe të bardha, që mbushin ajrin dhe simbolizojnë lidhjen e tyre përtej dallimeve.

PĂ«rmbledhje:

Festivali i Edinburgh-ut kĂ«tĂ« vit ofron njĂ« gamĂ« tĂ« jashtĂ«zakonshme shfaqjesh pĂ«r fĂ«mijĂ«t e tĂ« gjitha moshave – nga poezia ndijore pĂ«r foshnjat deri te interpretimet letrare dhe shfaqjet akrobatike pĂ«r mĂ« tĂ« rriturit. NjĂ« ftesĂ« pĂ«r tĂ« gjithĂ« familjen qĂ« tĂ« zbulojĂ« fuqinĂ« e teatrit si mrekulli e pĂ«rbashkĂ«t.

Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

Ditri Ekart dhe rrënjët ezoterike të Nazizmit: Hitler në shërbim të një vizioni okult

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

PĂ«rgatiti: Leonard Veizi

Autori amerikan Xhimi Marrs, nĂ« veprat e tij qĂ« eksplorojnĂ« lidhjet mes politikĂ«s dhe sekreteve okulte, e pĂ«r mĂ« tej nĂ« vĂ«llimim “Kush e sundn botĂ«n”, shkruan se Ditri Ekart (Dietrich Eckart) ishte jo thjesht njĂ« poet dhe dramaturg gjerman, por njĂ« figurĂ« kyçe nĂ« pĂ«rçimin e ideologjisĂ« mistike qĂ« do tĂ« pĂ«rvijonte mĂ« pas nĂ« filozofinĂ« e errĂ«t tĂ« nazizmit. Sipas Marrs, Ekart e pa Adolf Hitlerin si njĂ« “FĂ«mijĂ« tĂ« Iluminizmit”, njĂ« enĂ« pĂ«r mbartjen e njĂ« vizioni tĂ« lashtĂ«, tĂ« rrĂ«njosur nĂ« traditat e shoqĂ«rive sekrete dhe tĂ« mitologjive ariane.

NĂ« kĂ«tĂ« linjĂ« interpretuese, Hitler nuk u ngjit nĂ« skenĂ«n politike thjesht si njĂ« orator i zoti apo si njĂ« veteran i zhgĂ«njyer nga Lufta e ParĂ« BotĂ«rore. Ai u “dĂ«rgua”, siç thotĂ« Marrs, si njĂ« agjent sekret pĂ«r tĂ« depĂ«rtuar nĂ« radhĂ«t e PartisĂ« sĂ« PunĂ«torĂ«ve GjermanĂ« — njĂ« lĂ«vizje e vogĂ«l nacionaliste, e pĂ«rbĂ«rĂ« nga punĂ«torĂ« tĂ« zhgĂ«njyer, teoricienĂ« tĂ« komplotit dhe simpatizantĂ« tĂ« misticizmit gjerman. Aty ai do tĂ« duhej tĂ« vĂ«zhgonte, tĂ« mĂ«sonte dhe tĂ« transformonte kĂ«tĂ« organizatĂ« nĂ« atĂ« qĂ« mĂ« vonĂ« do tĂ« bĂ«hej Partia Naziste (NSDAP).

Ekart, njĂ« prej themeluesve tĂ« shoqatĂ«s okulte Thule Gesellschaft, ishte i bindur se historia nuk lĂ«viz nga rastĂ«sitĂ«, por nga forca tĂ« padukshme qĂ« veprojnĂ« pĂ«rmes njerĂ«zve tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m. PĂ«r tĂ«, Hitleri ishte njĂ« vegĂ«l e tillĂ«. NĂ« dorĂ«shkrimet dhe shĂ«nimet e tij tĂ« fundit, Eckart thuhet se shkroi: “Nuk duhet tĂ« qeshni pĂ«r Hitlerin. NjĂ« ditĂ« do tĂ« dĂ«gjoni pĂ«r tĂ«. UnĂ« kam ndikuar mbi tĂ«.”

NĂ«se e shohim nga ky kĂ«nd, Ekart mund tĂ« konsiderohet si themeluesi shpirtĂ«ror i nacionalsocializmit, njĂ« mentor i padukshĂ«m qĂ« udhĂ«zoi Hitlerin drejt njĂ« misioni qĂ« shtrihej pĂ«rtej politikĂ«s sĂ« zakonshme. Ai i dha Hitlerin jo vetĂ«m ideologjinĂ«, por edhe njĂ« ndjenjĂ« tĂ« pĂ«rzgjedhjes dhe njĂ« kauzĂ« “kozmike”.

NjĂ« pyetje tronditĂ«se qĂ« lind nga ky vizion Ă«shtĂ«: a ishte nazizmi njĂ« projekt thjesht politik, apo njĂ« eksperiment metafizik me pasoja tĂ« pĂ«rbindshme? NĂ«se Hitleri vĂ«rtet u pĂ«rzgjodh dhe u drejtua nga figura si Ekart, atĂ«herĂ« ngjitja e tij nĂ« pushtet nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« kapitull i errĂ«t i historisĂ« — por ndoshta edhe njĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r ta rikthyer njerĂ«zimin nĂ« njĂ« epokĂ« mitologjike tĂ« rilindur pĂ«rmes dhunĂ«s dhe kultit tĂ« gjakut.

Ditri Ekart dhe misioni ezoterik i Adolf Hitlerit: Nacionalsocializmi si përmbushje e një vullneti të fshehtë

NĂ« librin e tij “Rule by Secrecy”, Jimi Marrs hedh dritĂ« mbi njĂ« dimension tĂ« panjohur tĂ« historisĂ« sĂ« shekullit XX: origjinat okulte tĂ« nazizmit. Marrs thekson se Adolf Hitleri nuk ishte njĂ« individ qĂ« thjesht u ngjit nĂ« pushtet pĂ«rmes ndjenjave nacionaliste dhe pĂ«rdorimit mjeshtĂ«ror tĂ« propagandĂ«s. Ai u “ndĂ«rtua”, u “udhĂ«zua” dhe sipas disa rrĂ«fimeve, madje u “dĂ«rgua” nga njĂ« rreth shoqĂ«ror i fshehtĂ« qĂ« vepronte nĂ« periferi tĂ« realitetit politik: ShoqĂ«ria Thule. NĂ« qendĂ«r tĂ« kĂ«saj ishte Dietrich Eckart — njĂ« poet, mistik dhe antisemist radikal, qĂ« pĂ«r Marrs-in pĂ«rfaqĂ«son themeluesin shpirtĂ«ror tĂ« nacionalsocializmit.

Kush ishte Ditri Ekart?

Dietrich Ekart ishte një figurë kulturore në Gjermani në fillimshekullin XX, por më e rëndësishmja është lidhja e tij me rrethet e ezoterizmit gjerman. Ai ishte një nga themeluesit e Thule Gesellschaft, një shoqëri sekrete e frymëzuar nga mitologjia nordike, teoritë e racës ariane dhe ide të përziera nga teozofia, astrologjia dhe spiritualizmi gjerman. Thule e konsideronte veten trashëgimtare të një rregulli të lashtë të njohurisë, dhe shumë nga anëtarët e saj ishin gjithashtu masonë të shkallëve të larta, okultistë dhe aristokratë të zhgënjyer nga rënia e Perandorisë Gjermane.

Sipas Marrs dhe autorĂ«ve si Trevor Ravenscroft (The Spear of Destiny), Ekart e njihte Hitlerin qĂ« nĂ« ditĂ«t e tij tĂ« para nĂ« Mynih. Ai nuk e pa atĂ« thjesht si njĂ« njeri tĂ« zakonshĂ«m, por si njĂ« “mesiah tĂ« errĂ«t”, njĂ« figurĂ« qĂ« do tĂ« kanalizonte vullnetin e njĂ« fuqie mĂ« tĂ« madhe pĂ«r tĂ« rindĂ«rtuar rendin e botĂ«s sipas njĂ« kodi tĂ« lashtĂ«.

Eckart thuhet se e udhĂ«zoi Hitlerin nĂ« mĂ«simet e Thule, e ekspozoi ndaj simbolikĂ«s okulte dhe e drejtoi drejt pĂ«rdorimit tĂ« fjalĂ«s si armĂ«. Retorika hipnotike e Hitlerit, mĂ«nyra si fliste nĂ« ekstazĂ«, duke pĂ«rshkruar veten si “vegĂ«l tĂ« fatit”, nuk ishte rastĂ«si — ishte rezultat i njĂ« formimi mistik qĂ« e pĂ«rshkonte thellĂ« karakterin e tij.

NĂ« shtratin e vdekjes, Ekart thuhet tĂ« ketĂ« thĂ«nĂ«: “Ndiqni Hitlerin. Ai do tĂ« kĂ«rcĂ«nojĂ« botĂ«n me njĂ« lĂ«vizje qĂ« nuk mund ta pĂ«rfytyroni dot. UnĂ« kam ndikuar mbi tĂ«.”

(Ky citat përmendet nga Ravenscroft dhe përsëritet nga Marrs.)

Shoqëria Thule dhe ideologjia që pasoi

Thule nuk ishte njĂ« klub letrar. Ajo ishte njĂ« lĂ«vizje qĂ« besonte nĂ« njĂ« “luftĂ« mes racave”, nĂ« ringjalljen e njĂ« kulture “paracivilizuese ariane” dhe nĂ« ekzistencĂ«n e njĂ« udhĂ«heqĂ«si tĂ« ardhshĂ«m qĂ« do tĂ« pĂ«rmbushte ciklin e “ritualit tĂ« gjakut”. Disa studiues e lidhin kĂ«tĂ« me misteret eleuziane, me kultin e Odinit, madje edhe me urdhra mĂ« tĂ« lashtĂ« lindorĂ« qĂ« flasin pĂ«r ardhjen e njĂ« Maitreja tĂ« errĂ«t.

Sipas Xhimi Marrs, shumĂ« figura tĂ« hershme tĂ« partisĂ« naziste, pĂ«rfshirĂ« Rudolf Hes-in, Alfred Rosenberg-un dhe madje edhe Hajnrih Himler-in, ishin tĂ« lidhur nĂ« mĂ«nyra tĂ« ndryshme me Thule ose me grupe tĂ« tjera si “Vril” dhe “Ahnenerbe” – organizata qĂ« kĂ«rkonin njohuri tĂ« humbura, energji tĂ« fshehta dhe tĂ« kaluarĂ«n mitologjike tĂ« njeriut arian.

Hitleri si agjent i zgjedhur

NĂ« kĂ«tĂ« kontekst, Marrs sugjeron qĂ« Hitleri nuk ishte njĂ« figurĂ« spontane, por njĂ« agjent qĂ« u vendos me qĂ«llim nĂ« PartinĂ« e PunĂ«torĂ«ve GjermanĂ«. Ai nuk e ndĂ«rtoi atĂ« nga zero, por e mori njĂ« strukturĂ« embrionale dhe e shndĂ«rroi sipas frymĂ«s qĂ« Ekart dhe rrethet ezoterike kishin parapĂ«rgatitur. Disa autorĂ« shkojnĂ« mĂ« tej, duke thĂ«nĂ« se Hitleri ishte i “pĂ«rfshirĂ« nĂ« rituale” dhe merrte “frymĂ«zime” nĂ« ekstaza qĂ« ai vetĂ« i quante “ndriçime tĂ« brendshme nga forca superiore”.

Kjo ide e misionit — e njĂ« udhĂ«heqĂ«si qĂ« nuk ishte thjesht politikan, por kanal pĂ«r njĂ« vullnet tĂ« errĂ«t — shpjegon edhe mĂ«nyrĂ«n sesi ai frymĂ«zoi turma tĂ« tĂ«ra, dhe sesi Gjermania e viteve ’30 u transformua nĂ« njĂ« mekanizĂ«m total tĂ« pĂ«rkushtuar ndaj njĂ« ideje gati religjioze.

Në përfundim:

NĂ«se ndjekim gjurmĂ«t qĂ« na tregojnĂ« Marrs dhe studiues tĂ« tjerĂ«, kuptohet qĂ« nazizmi nuk ishte vetĂ«m njĂ« ideologji politike, por njĂ« eksperiment metafizik, njĂ« projekt alkimik i pĂ«rmasave globale. Dietrich Eckart nuk ishte vetĂ«m njĂ« mentor, por njĂ« lloj profeti i errĂ«t qĂ« mbolli farĂ«n e njĂ« epoke shkatĂ«rrimi, me shpresĂ«n pĂ«r njĂ« rilindje tĂ« njĂ« rregulli tĂ« lashtĂ« — tĂ« ashtuquajturin rend arian. Dhe Hitleri, nĂ« kĂ«tĂ« vizion, nuk ishte as rastĂ«si, as thjesht diktator — por njĂ« agjent tĂ« cilit iu dha çelĂ«si i njĂ« misioni pĂ«rtej realitetit tĂ« dukshĂ«m.

(pjesa e parĂ« – vijon)

↗

Ndërsa bota po shkon gjithnjë e më pranë shkatërrimit bërthamor, ku është opozita?

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Ngërçi fëminor mes SHBA-së dhe Rusisë duhet të zgjojë opinionin publik nga gjumi për një rrezik që, në shumë mënyra, është më i madh se gjatë luftës së ftohtë.

Simon Tisdall

ArmĂ«t bĂ«rthamore – kĂ«rcĂ«nimi i tyre vdekjeprurĂ«s, historia e tyre e errĂ«t dhe pĂ«rhapja nĂ« tĂ« ardhmen – janĂ« sĂ«rish nĂ« krye tĂ« lajmeve dhe, si zakonisht, lajmet janĂ« shqetĂ«suese, nĂ« kufijtĂ« e dĂ«shpĂ«rimit. Vendimi i RusisĂ« javĂ«n e kaluar pĂ«r tĂ« braktisur formalisht traktatin e vitit 1987 pĂ«r Forcat BĂ«rthamore me Rreze tĂ« Mesme (INF), qĂ« ndalonte raketat bĂ«rthamore me rreze tĂ« mesme dhe tĂ« shkurtĂ«r, pĂ«rfundon rrĂ«nimin e njĂ« shtylle kyçe tĂ« kontrollit global tĂ« armĂ«ve. Kjo do tĂ« pĂ«rshpejtojĂ« njĂ« garĂ« tĂ« re tĂ« çmendur armĂ«sh bĂ«rthamore nĂ« EuropĂ« dhe Azi nĂ« njĂ« kohĂ« kur udhĂ«heqĂ«sit amerikanĂ« dhe rusĂ« po provokojnĂ« njĂ«ri-tjetrin si fĂ«mijĂ« shkollash.

Presidenti i RusisĂ«, Vladimir Putin, ka kĂ«rcĂ«nuar vazhdimisht PerĂ«ndimin me armĂ« bĂ«rthamore gjatĂ« luftĂ«s sĂ« tij nĂ« UkrainĂ«. NĂ« nĂ«ntorin e kaluar, forcat ruse lĂ«shuan raketĂ«n e re hipersonike me aftĂ«si bĂ«rthamore “Oreshnik” nĂ« Dnipro. Ajo udhĂ«ton “si njĂ« meteor” me njĂ« shpejtĂ«si dhjetĂ«fish mĂ« tĂ« madhe se ajo e zĂ«rit dhe, sipas Putinit, mund tĂ« arrijĂ« çdo qytet nĂ« EuropĂ« – njĂ« shkelje e qartĂ« e traktatit INF, nĂ«se Ă«shtĂ« e vĂ«rtetĂ«. Moska e fajĂ«son vendimin pĂ«r tĂ« braktisur traktatin mbi veprimet armiqĂ«sore tĂ« NATO-s. Por nĂ« praktikĂ«, ajo e ka anashkaluar traktatin prej kohĂ«sh, veçanĂ«risht duke vendosur raketa nĂ« Kaliningrad dhe Bjellorusi.

MegjithatĂ«, Rusia ka njĂ« farĂ« tĂ« drejte nĂ« lidhje me NATO-n. Donald Trump e prishi traktatin INF qĂ« nĂ« vitin 2018. Pas kĂ«saj, ndodhi njĂ« rritje masive e raketave, avionĂ«ve dhe bombave me kapacitete bĂ«rthamore tĂ« prodhuara nga SHBA nĂ« vendet europiane tĂ« NATO-s – çka ka alarmuar me tĂ« drejtĂ« MoskĂ«n. Duhet tĂ« alarmojĂ« edhe europianĂ«t. NĂ« vitet 1980, vendosja e raketave amerikane Pershing dhe Cruise shkaktoi protesta tĂ« fuqishme nĂ« tĂ« gjithĂ« kontinentin. NdĂ«rsa sot, pĂ«rballĂ« rrezikut tĂ« afĂ«rt tĂ« katastrofĂ«s – ora e Apokalipsit tregon vetĂ«m 89 sekonda deri nĂ« mesnatĂ« – publiku hesht nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« çuditshme.

Deklarata dramatike e Trump javĂ«n e kaluar se kishte afruar nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« fshehtĂ« nĂ«ndetĂ«set bĂ«rthamore amerikane afĂ«r RusisĂ« erdhi si pĂ«rgjigje ndaj kĂ«rcĂ«nimeve tĂ« hapura nga ish-presidenti rus Dmitry Medvedev, njĂ« i besuar i Putinit. Ishte njĂ« moment tjetĂ«r i frikshĂ«m. Por ky ngĂ«rç fĂ«minor mund tĂ« shĂ«rbejĂ« pĂ«r njĂ« qĂ«llim nĂ«se zgjon opinionin publik europian pĂ«r rrezikun nĂ« rritje tĂ« pĂ«rplasjes bĂ«rthamore. Ndoshta njerĂ«zit janĂ« bĂ«rĂ« tĂ« shkujdesur; ndoshta kanĂ« shumĂ« shqetĂ«sime tĂ« tjera. Ndoshta qeveri si ajo britanike – e dyshuar pĂ«r fshehjen e bombave bĂ«rthamore amerikane nĂ« njĂ« bazĂ« ajrore nĂ« AnglinĂ« Lindore – po heshtin sĂ«rish. (Qeveria britanike refuzon tĂ« deklarojĂ« nĂ«se nĂ« bazĂ«n RAF Lakenheath ndodhen apo jo armĂ« bĂ«rthamore amerikane.)

Cilado qoftĂ« arsyeja, u takon fĂ«mijĂ«ve tĂ« luftĂ«s sĂ« ftohtĂ« – bijave tĂ« Greenham Common-it, trashĂ«gimtarĂ«ve tĂ« protestuesve kundĂ«r bombĂ«s, aktivistĂ«ve tĂ« palodhur tĂ« CND-sĂ« – tĂ« paralajmĂ«rojnĂ« mĂ« me zĂ« tĂ« lartĂ«: kjo rrugĂ« çon nĂ« zhdukje. Por pse janĂ« vetĂ«m ata qĂ« e japin alarmin? Gjithçka po pĂ«rsĂ«ritet – vetĂ«m se kĂ«tĂ« herĂ« Ă«shtĂ« mĂ« keq, dhe tĂ« gjithĂ« janĂ« objektiva. NĂ«se nuk frenohet, arsenali shumĂ« mĂ« i fuqishĂ«m i sotĂ«m mund ta shndĂ«rrojĂ« planetin nĂ« njĂ« fushĂ« vrasjeje universale. CeremonitĂ« e javĂ«s sĂ« kaluar pĂ«r pĂ«rkujtimin e 80-vjetorit tĂ« bombardimeve atomike nĂ« Hiroshima dhe Nagasaki duhet tĂ« shihen si paralajmĂ«rim, jo vetĂ«m si kujtim.

NdĂ«rtimi i kapaciteteve bĂ«rthamore nĂ« EuropĂ« po pĂ«rshpejtohet. SHBA tashmĂ« ruan bomba bĂ«rthamore nĂ« Gjermani, BelgjikĂ«, HolandĂ«, Itali dhe Turqi. Tani edhe Britania ka ofruar hapĂ«sira – dhe po blen avionĂ« luftarakĂ« me kapacitete bĂ«rthamore. Gjermania do tĂ« presĂ« raketat Tomahawk dhe ato hipersonike vitin tjetĂ«r. SHBA po zgjerojnĂ« bazat e raketave nĂ« Poloni dhe Rumani. Vende tĂ« NATO-s si Danimarka dhe Norvegjia po marrin pjesĂ« nĂ« ushtrime raketore me qĂ«llim, ndĂ«r tĂ« tjera, “kontrollin” e Baltikut.

E gjithĂ« kjo justifikohet nĂ« emĂ«r tĂ« vetĂ«mbrojtjes, kryesisht ndaj RusisĂ« sĂ« Putinit. Po ashtu, edhe vendimi i NATO-s nĂ« qershor pĂ«r tĂ« rritur buxhetet kombĂ«tare tĂ« mbrojtjes nĂ« 5% tĂ« PBB-sĂ«. Panorama globale nuk Ă«shtĂ« mĂ« pak shqetĂ«suese. NĂ«ntĂ« shtetet qĂ« zotĂ«rojnĂ« armĂ« bĂ«rthamore – Britania, Kina, Franca, India, Izraeli, Koreja e Veriut, Pakistani, Rusia dhe SHBA – shpenzuan 100.2 miliardĂ« dollarĂ« vitin e kaluar, ose 3,169 dollarĂ« nĂ« sekondĂ«, pĂ«r armĂ«t bĂ«rthamore, sipas organizatĂ«s ICAN. Kjo Ă«shtĂ« njĂ« rritje prej 11% krahasuar me vitin 2023.

Sipas planit tĂ« propozuar buxhetor tĂ« Trump pĂ«r vitin 2026, SHBA – tashmĂ« shpenzuesja mĂ« e madhe – do tĂ« rrisĂ« fondet pĂ«r forcat e saj bĂ«rthamore, pĂ«rfshirĂ« raketĂ«n e re interkontinentale Sentinel, me 26% nĂ« 87 miliardĂ« dollarĂ«. NdĂ«rkohĂ«, Kina ka mĂ« shumĂ« se dyfishuar arsenalin e saj qĂ« nga viti 2020 – tani mbi 500 koka bĂ«rthamore.

A ka ndonjĂ« qĂ« nuk e kupton se ku po shkon kjo situatĂ«? PĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« qĂ« nga Lufta e FtohtĂ«, Europa, Azia dhe Lindja e Mesme po shndĂ«rrohen nĂ« fusha tĂ« mundshme lufte bĂ«rthamore – me ndryshimin qĂ« tani bombat dhe raketat atomike nuk shihen mĂ« si faktorĂ« frikĂ«sues, por si armĂ« sulmuese pĂ«r tĂ« fituar luftĂ«ra. PĂ«rhapja e kokave bĂ«rthamore me fuqi tĂ« ulĂ«t, taktike, supozohet se e bĂ«n tĂ« mundur luftĂ«n “e kufizuar” bĂ«rthamore. Por sapo tĂ« kapĂ«rcehet kjo vijĂ« e kuqe, mund tĂ« nisĂ« njĂ« zinxhir i pakontrollueshĂ«m ngjarjesh.

RĂ«nia e marrĂ«veshjeve pĂ«r kontrollin e armĂ«ve – traktati New START Ă«shtĂ« i radhĂ«s qĂ« pritet tĂ« skadojĂ« nĂ« shkurt 2026 – po shkatĂ«rron çdo rrjet sigurie. Shtetet nĂ«nshkruese tĂ« traktatit tĂ« mospĂ«rhapjes bĂ«rthamore janĂ« tĂ« detyruara “nĂ« mirĂ«besim” tĂ« çarmatosen gradualisht; nĂ« vend tĂ« kĂ«saj, po riarmatosen me ritme alarmante. Sistemet e çhumanizuara tĂ« inteligjencĂ«s artificiale mund ta rrisin rrezikun e njĂ« Apokalipsi aksidental. Shtetet e pabindura si Izraeli

Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

11 gusht 1934 – U hap burgu federal i njohur me emrin Alkatraz

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Një simbol i frikës, izolimit dhe dështimit të rehabilitimit

MĂ« 11 gusht 1934, nĂ« zemĂ«r tĂ« Gjirit tĂ« San Franciskos, mbi njĂ« ishull tĂ« vogĂ«l prej guri tĂ« rrethuar nga ujĂ«ra tĂ« ftohta dhe rryma tĂ« fuqishme, u hap zyrtarisht Burgu Federal i Alkatrazit – njĂ« nga institucionet mĂ« famĂ«keqe nĂ« historinĂ« penale tĂ« Shteteve tĂ« Bashkuara. NĂ« atĂ« kohĂ«, SHBA po pĂ«rballej me pasojat e KrizĂ«s sĂ« Madhe Ekonomike, njĂ« rritje dramatike tĂ« krimit tĂ« organizuar dhe tensione sociale, dhe autoritetet federale kĂ«rkonin njĂ« vend tĂ« posaçëm pĂ«r tĂ« burgosur kriminelĂ«t mĂ« tĂ« rrezikshĂ«m dhe mĂ« kokĂ«fortĂ«.

Nga fortesë ushtarake në burg federal

Alkatrazi nuk filloi si burg civil. Ishulli kishte qenĂ« qĂ« mĂ« parĂ« fortesĂ« ushtarake (nga viti 1850) dhe mĂ« vonĂ« njĂ« burg ushtarak (nga 1907). Por nĂ« fillim tĂ« viteve ’30, qeveria federale vendosi tĂ« pĂ«rdorte ishullin pĂ«r njĂ« qĂ«llim mĂ« specifik: tĂ« izolonte kriminelĂ«t qĂ« as burgjet e tjera federale nuk mund t’i pĂ«rballonin. Burgu i Alkatrazit nuk ishte menduar pĂ«r burgosje masive, por si njĂ« mjet shembullor pĂ«r tĂ« frikĂ«suar dhe disiplinuar.

Izolim ekstrem dhe rregulla të hekurt

Alkatrazi u projektua pĂ«r tĂ« pĂ«rçuar njĂ« mesazh tĂ« qartĂ«: kĂ«tu nuk kishte vend pĂ«r lĂ«shime. Kushtet e jetesĂ«s ishin tĂ« ashpra, rregullat ishin tĂ« pamĂ«shirshme dhe kontakti me botĂ«n e jashtme thuajse inekzistent. Çdo i burgosur kishte tĂ« drejtĂ« vetĂ«m pĂ«r tri gjĂ«ra: ushqim, veshje dhe strehĂ« – gjithçka tjetĂ«r duhej fituar me sjellje tĂ« mirĂ«.

Mjedisi natyror i Alkatrazit ishte vetĂ« njĂ« burg: rrymat e forta oqeanike, uji i ftohtĂ« i Gjirit dhe distanca nga toka e bĂ«nin arratisjen praktikisht tĂ« pamundur. Ky aspekt fizik kontribuoi nĂ« mitin e Alkatrazit si burg i pakapĂ«rcyeshĂ«m, njĂ« “ishull pa kthim”.

Të burgosurit më famëkeq të Amerikës

GjatĂ« funksionimit tĂ« tij (1934–1963), Alkatrazi strehoi mĂ« pak se 1600 tĂ« burgosur, por pĂ«rbĂ«rja e tyre ishte ajo qĂ« i dha famĂ« burgut. Midis tyre:

-Al Capone, gangsteri legjendar i Çikagos, i arrestuar pĂ«r evazion fiskal, por i njohur pĂ«r njĂ« rrjet tĂ« tĂ«rĂ« krimesh mafioze. NĂ« Alkatraz, ai humbi ndikimin qĂ« kishte nĂ« burgjet e mĂ«parshme dhe u pĂ«rball me izolimin dhe sĂ«mundjen (sifilisin).

-Robert Franklin Stroud, i njohur si “Njeriu i Zogjve nga Alkatrazi”, njĂ« vrasĂ«s i dhunshĂ«m qĂ« u bĂ« i njohur pĂ«r interesin e tij nĂ« ornitologji gjatĂ« burgimit nĂ« Leavenworth. MegjithatĂ«, nĂ« Alkatraz ai nuk kishte zogj – fama e tij erdhi kryesisht nga libri dhe filmi qĂ« u bazuan nĂ« jetĂ«n e tij.

-George “Machine Gun” Kelly, gangster i epokĂ«s sĂ« Prohibicionit.

-Alvin Karpis, njĂ« anĂ«tar i bandĂ«s Barker-Karpis dhe i vetmi qĂ« mbajti statusin “Public Enemy No. 1” gjatĂ« kohĂ«s sĂ« burgut.

Arratisjet dhe legjendat e misterit

Alkatrazi ishte projektuar si i paarritshĂ«m – dhe pĂ«r njĂ« kohĂ« tĂ« gjatĂ« u konsiderua i tillĂ«. Por kjo nuk ndaloi pĂ«rpjekjet pĂ«r arratisje. GjatĂ« 29 viteve tĂ« funksionimit:

36 të burgosur tentuan të arratiseshin në 14 përpjekje të ndryshme.

23 u kapën, 6 u qëlluan për vdekje, 2 u mbytën, dhe 5 u zhdukën pa gjurmë.

Rasti mĂ« i famshĂ«m Ă«shtĂ« ai i Frank Morris dhe vĂ«llezĂ«rve John dhe Clarence Anglin, qĂ« nĂ« vitin 1962 realizuan njĂ« arratisje spektakolare duke gĂ«rryer muret e qelive dhe duke pĂ«rdorur njĂ« varkĂ« tĂ« improvizuar prej mushamaje. Ata nuk u gjetĂ«n kurrĂ« dhe fati i tyre mbetet i panjohur – njĂ« mister qĂ« ende ngjall debate.

Një burg që u bë barrë

PavarĂ«sisht reputacionit tĂ« tij, Alkatrazi nuk ishte as efektiv dhe as ekonomik. Kostot pĂ«r tĂ« mbajtur nĂ« funksion njĂ« burg nĂ« njĂ« ishull tĂ« izoluar ishin jashtĂ«zakonisht tĂ« larta. Uji, ushqimi, energjia elektrike dhe stafi duhej tĂ« transportoheshin me varka çdo ditĂ«. Deri nĂ« fillim tĂ« viteve ’60, ndĂ«rtesa kishte filluar tĂ« degradohej nga kripa dhe erozioni.

Më 21 mars 1963, burgu u mbyll zyrtarisht me vendim të Prokurorit të Përgjithshëm të SHBA-së, Robert F. Kennedy. Mbyllja u përshëndet nga mbrojtësit e të drejtave të të burgosurve, por shumë e panë si fundin e një epoke.

Nga vend ndëshkimi në monument kulturor

Pas mbylljes, ishulli i Alkatrazit kaloi nĂ«n administrimin e ShĂ«rbimit tĂ« Parqeve KombĂ«tare dhe u hap pĂ«r publikun si atraksion turistik nĂ« vitin 1973. Por ai mori edhe njĂ« rĂ«ndĂ«si simbolike tjetĂ«r: nĂ« vitet 1969–1971, aktivistĂ« indianĂ« amerikanĂ« e pushtuan ishullin pĂ«r tĂ« protestuar ndaj trajtimit tĂ« popujve indigjenĂ« – njĂ« kapitull i rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« historinĂ« e tĂ« drejtave civile nĂ« SHBA.

Sot, Alkatrazi është një nga destinacionet më të vizituara në Kaliforni, me mbi një milion vizitorë çdo vit. Ata vijnë për të parë qelitë e ftohta, për të dëgjuar historitë e arratisjeve dhe për të ndjerë vetminë që përshkon muret e trasha të këtij institucioni të heshtur.

Trashëgimi dhe reflektim

Alkatrazi mbetet njĂ« simbol i fortĂ« i ndĂ«shkimit mĂ« shumĂ« sesa rehabilitimit. Ai na kujton njĂ« periudhĂ« kur drejtĂ«sia penale mbĂ«shtetej mĂ« shumĂ« te frika sesa te shpresa, dhe kur sistemi shpesh e shihte njeriun si tĂ« pamundur pĂ«r t’u ndryshuar.

Por nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, Alkatrazi Ă«shtĂ« edhe njĂ« thirrje pĂ«r reflektim – mbi mĂ«nyrĂ«n si trajtojmĂ« tĂ« burgosurit, mbi balancĂ«n midis sigurisĂ« dhe dinjitetit njerĂ«zor, dhe mbi mĂ«nyrĂ«n si historia kthehet nĂ« kujtesĂ« kolektive.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

 

↗

Gjermani, nëse të Gjelbrit lëvizin drejt qendrës, mund të bëhen sërish të fortë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

KatĂ«r vite mĂ« parĂ«, partia ishte mĂ« e popullarizuara nĂ« vend – por ndarjet e vjetra e kanĂ« pĂ«rçarĂ« atĂ«. Tani Ă«shtĂ« momenti i duhur pĂ«r njĂ« fillim tĂ« ri.

Katja Hoyer

Partia e GjelbĂ«r gjermane, Die GrĂŒnen, dikur ishte pĂ«r zili nga lĂ«vizjet simotra nĂ« gjithĂ« EvropĂ«n. NĂ« pranverĂ«n e vitit 2021 ishte partia mĂ« e popullarizuar nĂ« vend, me njĂ« pĂ«rqindje tĂ« parashikuar tĂ« votĂ«s afĂ«r 30%. Madje shtypi ndĂ«rkombĂ«tar filloi tĂ« pyeste nĂ«se kancelari i ardhshĂ«m do tĂ« ishte nga tĂ« Gjelbrit. KatĂ«r vite mĂ« vonĂ«, partia Ă«shtĂ« nĂ« krizĂ«: e pĂ«rçarĂ«, jashtĂ« pushtetit dhe stagnon me pak mbi 10% nĂ« sondazhe, pasi humbi 33 ulĂ«se nĂ« zgjedhjet federale tĂ« shkurtit. Partia tani po kĂ«rkon rrugĂ«n pĂ«r t’u kthyer nĂ« rrymĂ«n kryesore – dhe ky Ă«shtĂ« momenti i fundit pĂ«r ta bĂ«rĂ« njĂ« gjĂ« tĂ« tillĂ«, duke pasur parasysh dobĂ«simin e shpejtĂ« tĂ« qendrĂ«s politike gjermane.

NjĂ« nga problemet kryesore tĂ« tĂ« GjelbĂ«rve Ă«shtĂ« personeli. NĂ« kulmin e saj mĂ« 2021, partia kishte dy figura udhĂ«heqĂ«se: Annalena Baerbock dhe Robert Habeck, tĂ« cilĂ«t shiheshin gjerĂ«sisht si pragmatistĂ« – njĂ« parakusht pĂ«r qeverisje efektive nĂ« sistemin gjerman tĂ« kompromisit. Pas zgjedhjeve tĂ« vitit 2021, Baerbock u bĂ« ministre e jashtme nĂ« koalicionin “semafor” tĂ« Olaf Scholz me SPD-nĂ« dhe liberalĂ«t, ndĂ«rsa Habeck zĂ«vendĂ«skancelar dhe ministĂ«r i ekonomisĂ« dhe klimĂ«s.

Pas shpërbërjes së atij koalicioni, të Gjelbrit humbën një milion vota dhe ranë në vendin e katërt në zgjedhjet e këtij viti. Figura kyçe po largohen masivisht. Habeck do të transferohet në Danimarkë; Baerbock tani është presidente e Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara. Ndërkohë, e gjithë kryesia e krahut rinor të partisë dha dorëheqjen nga partia. Në teori, kjo duhej të ishte një mundësi për një rifillim.

Partia zgjodhi njĂ« dyshe tĂ« re drejtuese – Franziska Brantner, 45 vjeçe, dhe Felix Banaszak, 35 vjeç – si dhe drejtues tĂ« rinj tĂ« RinisĂ« sĂ« GjelbĂ«r: aktivistin pĂ«r klimĂ«n Jakob Blasel dhe tĂ« vetĂ«quajturĂ«n “radikale e majtĂ«â€ Jette Nietzard. Por, nĂ« vend qĂ« tĂ« sillte njĂ« rifillim, kjo pĂ«rbĂ«rje ka nxjerrĂ« nĂ« pah ndarjet e thella tĂ« brendshme. QĂ« nga lindja e saj nga lĂ«vizjet antinukleare, mjedisore dhe paqĂ«sore tĂ« viteve 1980, tek tĂ« Gjelbrit ka ekzistuar njĂ« pĂ«rçarje mes pragmatistĂ«ve (Realos) dhe fundamentalistĂ«ve (Fundis).

KĂ«to ndarje ideologjike tĂ« vjetra janĂ« rikthyer me forcĂ« dhe ndjekin ndarje breznore. Mund tĂ« dĂ«gjoje thuajse njĂ« psherĂ«timĂ« kolektive lehtĂ«simi nĂ« krye tĂ« partisĂ« kur Nietzard njoftoi se nuk do tĂ« kandidojĂ« sĂ«rish pĂ«r drejtimin e RinisĂ« sĂ« GjelbĂ«r kĂ«tĂ« vjeshtĂ«. Ajo ka larguar nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pĂ«rsĂ«ritur votuesit centristĂ« qĂ« tĂ« Gjelbrit pĂ«rpiqen t’i fitojnĂ«, duke u shfaqur me rroba me mbishkrime si “ACAB” (anti-policia) dhe slogane antikapitaliste si “Hani tĂ« pasurit”. Muajin e kaluar ajo pyeti nĂ«se rezistenca ndaj njĂ« koalicioni tĂ« mundshĂ«m me tĂ« djathtĂ«n ekstreme AfD duhet tĂ« jetĂ« “intelektuale apo ndoshta me armĂ«â€.

KĂ«to pozicione mund tĂ« ndahen nga tĂ« tjerĂ« nĂ« tĂ« majtĂ«n gjermane, por ajo hapĂ«sirĂ« tashmĂ« Ă«shtĂ« e zĂ«nĂ« nga Die Linke, qĂ« kohĂ«t e fundit ka fituar mbĂ«shtetje pĂ«r qĂ«ndrimet e saj mĂ« tĂ« ashpra kundĂ«r sĂ« djathtĂ«s. NjerĂ«zit qĂ« janĂ« kaq larg nĂ« tĂ« majtĂ«, si Nietzard, ka mĂ« shumĂ« gjasĂ« tĂ« votojnĂ« pĂ«r Die Linke sesa pĂ«r tĂ« Gjelbrit. TĂ« dyja partitĂ« tani janĂ« afĂ«r nĂ« sondazhe, me 10–12% secila.

UdhĂ«heqja e re e tĂ« GjelbĂ«rve Ă«shtĂ« e vendosur tĂ« zgjidhĂ« kĂ«tĂ« personalitet tĂ« dyfishtĂ« dhe tĂ« gjejĂ« rrugĂ«n drejt qendrĂ«s – dhe drejt pushtetit. Banaszak dĂ«shiron tĂ« dallojĂ« partinĂ« e tij qartazi nga e majta radikale. Ai tha pĂ«r shtypin gjerman se “nuk ishte sekret” qĂ« ai dhe Nietzard “kishin zakonisht opinione tĂ« ndryshme”. Me largimin e saj, udhĂ«heqĂ«sia e re shpreson tĂ« rikthejĂ« dominimin e Realos-ve. NĂ« kĂ«tĂ« drejtim, ata po pĂ«rdorin pushimet verore parlamentare pĂ«r tĂ« vizituar zona tĂ« GjermanisĂ« ku “atmosfera Ă«shtĂ« e ndezur”, siç e pĂ«rshkruan fushata e tyre – veçanĂ«risht bastionet e klasĂ«s punĂ«tore nĂ« rajonin industrial tĂ« Ruhr-it dhe GjermaninĂ« Lindore.

Fillimisht, tĂ« dy u tallĂ«n pĂ«r kĂ«tĂ« nismĂ«, sidomos kur Banaszak u fotografua duke u ulur nĂ« dyshemenĂ« e trenit, edhe pse politikanĂ«t gjermanĂ« mund tĂ« pĂ«rdorin lirshĂ«m klasĂ«n e parĂ«. Por nĂ«se kjo vizitĂ« ndihmon nĂ« afrim me realitetet politike tĂ« GjermanisĂ«, mund tĂ« jetĂ« mĂ« shumĂ« sesa njĂ« truk publicitar. GjatĂ« njĂ« vizite nĂ« Thuringia, njĂ« bastion i AfD-sĂ« nĂ« ish-GjermaninĂ« Lindore, Banaszak dĂ«gjoi nga djali adoleshent i njĂ« kryetari bashkie nga tĂ« Gjelbrit se “njerĂ«zit kĂ«tu i shohin tĂ« Gjelbrit si aktivistĂ« radikalĂ« pĂ«r klimĂ«n”, por nĂ«se shohin qĂ« politikanĂ«t e GjelbĂ«r sjellin pĂ«rmirĂ«sime – si ringjallja e njĂ« fshati, riparimi i rrugĂ«ve – atĂ«herĂ« reputacioni i tyre mund tĂ« rikthehet.

NĂ« qytetin industrial tĂ« GjermanisĂ« PerĂ«ndimore, Duisburg, Brantner u pyet nĂ«se tĂ« Gjelbrit humbĂ«n votuesit e rinj meshkuj sepse nuk ofruan njĂ« vend pozitiv pĂ«r ta. Sa herĂ« qĂ« pĂ«rmendej koncepti i maskulinitetit, sipas saj, ai i paraprihej nga fjala “toksi(k)”. Kjo vetĂ«kritikĂ« Ă«shtĂ« e re dhe e rĂ«ndĂ«sishme. Strategjia e AfD-sĂ« pĂ«r tĂ« ardhur nĂ« pushtet Ă«shtĂ« polarizimi i politikĂ«s, nĂ« stilin e Trumpit. TĂ« Gjelbrit do t’i ndihmonin nĂ« kĂ«tĂ« drejtim nĂ«se lĂ«vizin mĂ« tej nĂ« tĂ« majtĂ«, duke braktisur terrenin qendror qĂ« AfD pĂ«rpiqet ta shkatĂ«rrojĂ«.

Ka hapĂ«sirĂ« pĂ«r njĂ« parti tĂ« GjelbĂ«r nĂ« qendĂ«r tĂ« skenĂ«s politike gjermane. Ata mund tĂ« bĂ«hen forca kryesore e qendrĂ«s sĂ« majtĂ« nĂ«se luajnĂ« mirĂ« kartat e tyre, duke forcuar kĂ«shtu politikĂ«n e moderuar nĂ« tĂ«rĂ«si. NjĂ« pjesĂ« e kĂ«tij potenciali qĂ«ndron nĂ« aftĂ«sinĂ« pĂ«r tĂ« bashkĂ«punuar me konservatorĂ«t. Shteti jugor i Baden-WĂŒrttemberg Ă«shtĂ« udhĂ«hequr nga i Gjelbri Winfried Kretschmann qĂ« nga viti 2011, dhe ai Ă«shtĂ« i popullarizuar edhe tek votuesit konservatorĂ«, duke udhĂ«hequr njĂ« koalicion me CDU-nĂ« e qendrĂ«s sĂ« djathtĂ« – njĂ« model qĂ« mund tĂ« funksionojĂ« edhe nĂ« nivel federal.

DĂ«shironi apo jo, nĂ« shoqĂ«rinĂ« gjermane ekziston njĂ« shumicĂ« konservatore qĂ« kĂ«rkon pĂ«rfaqĂ«sim politik. CDU-ja Ă«shtĂ« zotuar tĂ« mos bashkĂ«punojĂ« kurrĂ« me AfD-nĂ«, por kjo e lidh atĂ« me njĂ« SPD gjithnjĂ« e mĂ« jopopullore. Shtimi i njĂ« opsioni CDU–TĂ« Gjelbrit nĂ« gamĂ«n politike do tĂ« forconte qendrĂ«n – dhe me tĂ«, njĂ« demokraci qĂ« Ă«shtĂ« nĂ«n sulm. Pa pĂ«rmendur faktin qĂ« do tĂ« rikthente çështjet mjedisore nĂ« njĂ« kulturĂ« politike qĂ« duket se i ka lĂ«nĂ« mĂ«njanĂ«.

NĂ«se drejtuesit e rinj tĂ« tĂ« GjelbĂ«rve do tĂ« arrijnĂ« ta marrin me vete njĂ« parti kaq tĂ« pĂ«rçarĂ« nĂ« rrugĂ«n e progresizmit pragmatik, mbetet pĂ«r t’u parĂ«. Por duhet tĂ« pĂ«rpiqen – jo vetĂ«m pĂ«r tĂ« mirĂ«n e partisĂ« sĂ« tyre, por pĂ«r tĂ« mirĂ«n e demokracisĂ« gjermane.

Katja Hoyer Ă«shtĂ« historiane dhe gazetare gjermano-britanike. Libri i saj mĂ« i fundit Ă«shtĂ« Beyond the Wall: East Germany, 1949–1990.

“The Guardian”/ PĂ«rgatiti pĂ«r botim: L.Veizi

↗

Në shënjestër të së djathtës, hotelet për azilkërkues në Britani janë vende frike e kaosi

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Në mes të një shpërthimi racizmi dhe lufte kulturore, çështja se pse përdoren hotelet për strehimin e azilkërkuesve shpesh mbetet në hije.

Daniel Trilling

GjatĂ« kĂ«saj vere, njĂ« pjesĂ« e sĂ« djathtĂ«s britanike Ă«shtĂ« sjellĂ« sikur dĂ«shiron njĂ« pĂ«rsĂ«ritje tĂ« trazirave raciste tĂ« vitit tĂ« kaluar. Teksa politikanĂ«t dhe komentuesit ulĂ«rijnĂ« pĂ«r njĂ« “Britani nĂ« prag shpĂ«rthimi” – janĂ« duke na paralajmĂ«ruar, apo duke e dĂ«shiruar? – ekstremistĂ«t e sĂ« djathtĂ«s sĂ« skajshme kanĂ« qenĂ« aktivĂ« nĂ« pĂ«rpjekjet pĂ«r tĂ« nxitur dhunĂ«. Sivjet, ata kanĂ« pĂ«rqendruar vĂ«mendjen te hotelet ku strehohen azilkĂ«rkuesit – njĂ« temĂ« ku frika publike ndaj krimit, emigracionit dhe sistemit tĂ« mirĂ«qenies sociale pĂ«rputhen nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« “dobishme” pĂ«r axhendĂ«n e tyre.

Në disa zona, aktivistët e së djathtës janë bashkuar me protesta që kanë filluar për shkak të pakënaqësive lokale. Më e rëndësishmja këtë vit ishte ajo në Epping, në Essex, pas një sulmi seksual të supozuar nga një azilkërkues, e cila u përshkallëzua në dhunë kur iu bashkuan anëtarë të grupeve të ekstremit të djathtë. Një model i ngjashëm ndodhi në Canary Wharf të Londrës, pas thashethemeve të rreme se disa nga banorët e hotelit në Epping do të zhvendoseshin atje. Në raste të tjera, vetë ekstremistët e së djathtës kanë organizuar protestat. Në rrjetet e tyre online është bërë thirrje për protesta në disa pjesë të Anglisë këtë fundjavë.

Nuk Ă«shtĂ« shumĂ« e mundshme – megjithatĂ« jo e pamundur – qĂ« pĂ«rfundimi tĂ« jetĂ« nĂ« shkallĂ«n e trazirave tĂ« verĂ«s sĂ« kaluar, qĂ« u ndezĂ«n nga njĂ« vrasje tronditĂ«se dhe mĂ« pas nga pĂ«rhapja masive e keqinformimit dhe teorive tĂ« konspiracionit mbi identitetin e vrasĂ«sit. Por aktivistĂ«t antifashistĂ« me tĂ« cilĂ«t kam folur mendojnĂ« se mund tĂ« ketĂ« trazira mĂ« tĂ« vogla, si ato nĂ« Epping dhe nĂ« Knowsley tĂ« Merseyside nĂ« vitin 2023 – dhe se, nĂ« çdo rast, kjo do tĂ« sigurojĂ« qĂ« çështja e hoteleve pĂ«r azilkĂ«rkues tĂ« mbetet njĂ« temĂ« e nxehtĂ« pĂ«r muajt qĂ« vijnĂ«.

Por pse po strehohen azilkërkuesit në hotele?

NjĂ« pyetje qĂ« shpesh mbetet pa pĂ«rgjigje Ă«shtĂ«: pse po strehohen azilkĂ«rkuesit nĂ« hotele? Para vitit 2020, ky fenomen pothuajse nuk ekzistonte, por nĂ« kulmin e tij nĂ« vitin 2023, kishte mĂ« shumĂ« se 55,000 njerĂ«z qĂ« prisnin muaj tĂ« tĂ«rĂ« nĂ« hotele pĂ«r t’u shqyrtuar kĂ«rkesa e tyre pĂ«r azil. (Sot, ky numĂ«r ka rĂ«nĂ« nĂ« rreth 30,000.)

Disa do tĂ« pĂ«rgjigjen: “Sepse ka shumĂ« njerĂ«z qĂ« kĂ«rkojnĂ« azil dhe nuk kemi burime pĂ«r t’i mbĂ«shtetur.” Kjo Ă«shtĂ« e pasaktĂ«. Edhe pse Britania ka parĂ« rritje tĂ« aplikimeve pĂ«r azil vitet e fundit, sipas Migration Observatory tĂ« Universitetit tĂ« Oksfordit, ato nuk janĂ« tĂ« jashtĂ«zakonshme nĂ« krahasim me vendet e tjera evropiane. MegjithatĂ«, Britania mbĂ«shtetet mĂ« shumĂ« nĂ« akomodimin nĂ« hotele sesa çdo fqinj i saj.

Tre vendime politike që na çuan këtu

Izolimi ekonomik i azilkërkuesve (qeveria Blair)

Qeveria e Tony Blair vendosi qĂ« azilkĂ«rkuesit tĂ« bĂ«hen tĂ« varur nga ndihma shtetĂ«rore. Deri nĂ« mes tĂ« vitit 2002, ata mund tĂ« punonin nĂ«se prisnin mĂ« shumĂ« se gjashtĂ« muaj pĂ«r pĂ«rgjigje. Por nĂ«n presionin e mediave qĂ« i akuzonin se “u merrnin punĂ«n britanikĂ«ve”, kjo mundĂ«si u ndalua. (NĂ« shumĂ« vende tĂ« tjera evropiane, azilkĂ«rkuesit ende lejohen tĂ« punojnĂ« pas njĂ« periudhe pritjeje.)

Privatizimi i strehimit (qeveria Cameron-Clegg)

NĂ« fillim, azilkĂ«rkuesit strehoheshin nga departamentet e banesave tĂ« komunave lokale. Por qeveritĂ« vendosĂ«n ta privatizojnĂ« kĂ«tĂ« sistem, gjĂ« qĂ« filloi nĂ« fund tĂ« viteve 2000 dhe u pĂ«rforcua nĂ« 2012 nga koalicioni i Cameron dhe Clegg. KompanitĂ« private, qĂ« tani menaxhojnĂ« shumĂ« shĂ«rbime publike, shpesh ofronin strehim tĂ« dobĂ«t dhe me kosto tĂ« lartĂ«. Shteti ishte i detyruar tĂ« rishkruante kontratat – por problemet vazhduan, duke çuar nĂ« pĂ«rdorimin nĂ« rritje tĂ« “akomodimit tĂ« pĂ«rkohshĂ«m” si hotelet.

Sabotimi i sistemit tĂ« azilit (qeveritĂ« Johnson–Truss–Sunak)

GjatĂ« izolimit tĂ« parĂ« pĂ«r shkak tĂ« Covid-19 nĂ« vitin 2020, azilkĂ«rkuesit u vendosĂ«n nĂ« hotele pĂ«r arsye shĂ«ndetĂ«sore. Kjo pĂ«rkoi me rritjen e kalimeve pĂ«rmes Kanalit Anglez me gomone – pasi mundĂ«sia pĂ«r tĂ« hyrĂ« me kamionĂ« ishte mĂ« e kufizuar. (ShumĂ« prej atyre qĂ« zgjedhin kĂ«to rrugĂ« nuk kanĂ« mundĂ«si pĂ«r skema tĂ« sigurta rivendosjeje, si ajo e refugjatĂ«ve ukrainas.)

NĂ« vend qĂ« t’i nxirrte nga hotelet dhe t’i vendoste nĂ« strehime mĂ« tĂ« pĂ«rshtatshme pas pandemisĂ«, qeveria vazhdoi t’i mbante aty, ndĂ«rkohĂ« qĂ« pĂ«rpiqej tĂ« ndĂ«rtonte kampuse tĂ« ngjashme me burgje si alternativĂ« – shumica e tĂ« cilave nuk u realizuan kurrĂ«. NĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, lejoi qĂ« dosjet e azilit tĂ« grumbulloheshin dhe mĂ« pas u pĂ«rpoq t’i bllokonte tĂ« drejtĂ«n pĂ«r azil, duke shpallur se azilkĂ«rkuesit do tĂ« deportoheshin nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pĂ«rhershme nĂ« RuandĂ« – njĂ« plan qĂ« gjithashtu nuk u realizua kurrĂ«.

Një pasojë e tregut, kursimeve dhe populizmit

TĂ« gjitha kĂ«to vendime kanĂ« çuar nĂ« njĂ« realitet ku mĂ« shumĂ« azilkĂ«rkues jetojnĂ« mĂ« gjatĂ« nĂ« mĂ« shumĂ« hotele, nĂ« mĂ« shumĂ« pjesĂ« tĂ« vendit. NĂ« thelb, kjo Ă«shtĂ« njĂ« histori e kursimeve buxhetore dhe forcave tĂ« tregut, qĂ« krijuan njĂ« krizĂ«, e cila mĂ« pas u pĂ«rkeqĂ«sua nga politikanĂ«t qĂ« kĂ«rkonin zgjidhje tĂ« shpejta ose dikĂ« pĂ«r t’i fajĂ«suar. NĂ«se kjo tingĂ«llon e njohur, Ă«shtĂ« sepse Ă«shtĂ« e njĂ«jta histori qĂ« gjejmĂ« edhe nĂ« spitalet, shkollat dhe shĂ«rbimet e tjera publike.

A do të flasim për problemin e vërtetë?

Kjo mund të ishte një mundësi për të pyetur: çfarë ka shkuar keq me shtetin dhe si mund të funksionojë më mirë për të gjithë? Qeveria e Keir Starmer ka premtuar se do të ndalojë përdorimin e hoteleve deri në vitin 2029, duke investuar në sistemin e azilit dhe duke reduktuar kalimet me gomone.

Por nëse nuk është e gatshme të hapë një dialog më të thellë, e djathta është mëse e gatshme të ofrojë përgjigjet e saj joshëse, por shkatërruese.

*Daniel Trilling Ă«shtĂ« autor librash/ “The Guardian”/ PĂ«rgatiti pĂ«r botim: L.Veizi

↗

Mbi 8 miliardë njerëz, sfidë apo një mundësi për të ardhmen e planetit?

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

10 gusht 2000 – Bota regjistroi 6 miliardĂ« njerĂ«z

Nga Leonard Veizi

NĂ«se Toka do tĂ« kishte zĂ«, ndoshta do tĂ« rrĂ«fente njĂ« histori tĂ« gjatĂ« lodhjeje dhe durimi. Do tĂ« fliste pĂ«r pyjet qĂ« po rrallohen dita-ditĂ«s, pĂ«r lumenjtĂ« qĂ« rrjedhin mĂ« ngadalĂ« nga shterimi, e pĂ«r qytetet qĂ« janĂ« zgjeruar si plagĂ« mbi trupin e saj. Çdo dritĂ« qĂ« ndizet natĂ«n, e parĂ« nga satelitĂ«t, Ă«shtĂ« njĂ« shenjĂ« e jetĂ«s, por edhe e ngarkesĂ«s. Sot, nĂ« vitin 2025, planeti ynĂ« strehon mbi 8 miliardĂ« frymĂ« njerĂ«zore. Kjo nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« shifĂ«r statistikore, por njĂ« pasqyrĂ« e presionit tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m qĂ« po i ushtrojmĂ« burimeve tokĂ«sore.

Rritja Demografike: Një shifër që flet shumë

Sipas burimeve ndërkombëtare si www.ibiblio.org, më 10 gusht të vitit 2000, popullsia botërore arriti në 6 miliardë njerëz. Sot, vetëm 25 vjet më vonë, kjo shifër ka kaluar 8 miliardët. Kjo rritje prej afro 2 miliardë vetësh përkthehet në rreth 220,000 njerëz të rinj çdo ditë. Ajo nuk është e shpërndarë në mënyrë të barabartë, pasi ndërsa disa vende, si Japonia dhe Italia, përballen me plakje të popullsisë dhe rënie të lindshmërisë, të tjerat, si India, Nigeria dhe disa pjesë të Azisë e Afrikës, kanë përjetuar një rritje demografike të shpejtë.

Bekim apo kërcënim? Debati i madh i kohës sonë

Ekzistojnë dy kampe kryesore në debatin rreth rritjes së popullsisë, secili me argumentet e tij.

Kampi 1: Rritja si kërcënim. Ky kamp thekson ndikimin e rritjes së popullsisë mbi mjedisin dhe burimet. Më shumë njerëz do të thotë më shumë konsum, ndotje, prerje pyjesh dhe kërkesë për ujë dhe energji. Rritja e shpejtë ka kontribuar ndjeshëm në ndryshimet klimatike dhe humbjen e biodiversitetit. Për më tepër, rritja e popullsisë shton presionin mbi burimet ushqimore, çon në një urbanizim të pakontrolluar e shpeshherë në migracione masive që krijojnë tensione politike dhe sociale.

Kampi 2: Rritja si mundësi. Ky kamp e sheh rritjen e popullsisë si një motor të fuqishëm zhvillimi. Një popullsi e madhe dhe e arsimuar mund të shërbejë si kapital njerëzor, duke nxitur inovacionin dhe rritjen ekonomike. Shembulli i Kinës dhe Indisë tregon se rritja demografike mund të ushqejë rritjen ekonomike, veçanërisht nëse investohet në arsim dhe shëndetësi. Më shumë njerëz do të thotë gjithashtu më shumë mendje krijuese, që mund të gjejnë zgjidhje për sfidat e mbipopullimit.

Jo numri, por mënyra sesi jetojmë

PĂ«rgjigjja e sinqertĂ« ndaj pyetjes “A Ă«shtĂ« rritja e popullsisĂ« njĂ« kĂ«rcĂ«nim pĂ«r globin?” Ă«shtĂ« se ajo bĂ«het kĂ«rcĂ«nim vetĂ«m nĂ«se nuk menaxhohet si duhet. Problemi nuk qĂ«ndron tek numri i njerĂ«zve, por tek mĂ«nyra se si jetojmĂ«. NjĂ« fĂ«mijĂ« i lindur nĂ« njĂ« vend me konsum tĂ« lartĂ«, si Shtetet e Bashkuara, ka njĂ« ndikim mjedisor 10 herĂ« mĂ« tĂ« madh se njĂ« fĂ«mijĂ« i lindur nĂ« njĂ« vend me tĂ« ardhura tĂ« ulĂ«ta. Kjo tregon se rritja e konsumit, bashkĂ« me atĂ« tĂ« popullsisĂ«, Ă«shtĂ« njĂ« faktor i rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« krizĂ«n planetare.

Një thirrje për përgjegjësi kolektive

Planeti nuk është thjesht shtëpia jonë, por gjithçka që kemi. Rritja e popullsisë nuk është thjesht çështje statistikash, por një pasqyrë e mënyrës se si ne jetojmë, prodhojmë, konsumojmë dhe ndërveprojmë me natyrën. Në vend që të frikësohemi nga numrat, duhet të frikësohemi nga pakujdesia, nga vendimmarrja afatshkurtër dhe nga zhvillimi i pabarabartë. 8 miliardë njerëz mund të jenë një forcë për të mirë, por vetëm nëse marrim përgjegjësi kolektive për të jetuar në mënyrë të qëndrueshme dhe të drejtë.

↗

7 anije të mbytura që bënë histori

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

1 – Essex, i fundosur nga
 Moby Dick. “Koka e saj ishte gjysmĂ« jashtĂ« ujit, dhe kĂ«shtu ajo erdhi drejt nesh dhe goditi pĂ«rsĂ«ri anijen.” Kjo Ă«shtĂ« historia e Owen Chase, njĂ«rit prej tĂ« mbijetuarve tĂ« anijes sĂ« gjuetisĂ« sĂ« balenave Essex, tĂ« fundosur nga njĂ« balenĂ« kashalot: historia frymĂ«zoi Moby Dick-un e Herman Melville (1851) dhe u rrĂ«fye nĂ« filmin “NĂ« ZemĂ«r tĂ« Detit”, pĂ«r tĂ« cilin mund tĂ« keni dĂ«gjuar kohĂ«t e fundit (nĂ« foto). Anija ishte nisur nga Nantucket (SHBA) nĂ« Atlantik dhe kishte arritur nĂ« PaqĂ«sor. MĂ« 20 nĂ«ntor 1820, ekuipazhi po gjuante balena kashalot, duke i ndjekur ato me varka. NjĂ« balenĂ« e madhe u hodh kundĂ«r anijes kryesore, pastaj u kthye pĂ«r tĂ« sulmuar: trupi i rrĂ«nuar u fundos mĂ« shumĂ« se 3,000 km nga Amerika e Jugut.

Njëzet marinarë lundruan në bordin e tre barkave, me pak ushqim ose ujë, dhe nuk gjetën asgjë tjetër në një ishull, ku tre prej tyre zbarkuan. Nga barkat e ndara, njëra u zhduk, dhe të mbijetuarit në dy të tjerat nuk kishin zgjidhje tjetër veçse të hanin të vdekurit dhe një njeri fatkeq të zgjedhur me short. Ata u panë më shumë se 90 ditë pas mbytjes së anijes, dhe marinarët në ishull u shpëtuan gjithashtu. Gjithsej, tetë mbijetuan.

2 – Zjarri i AustrisĂ«. Mbytja e anijeve ka lĂ«nĂ« gjurmĂ« nĂ« historinĂ« e lundrimit. Qindra njerĂ«z mund tĂ« vdisnin nĂ« katastrofa detare, ndonjĂ«herĂ« tĂ« shkaktuara nga aksidente nĂ« bord, si ai i AustrisĂ«, njĂ« nga mĂ« tĂ« kĂ«qijat e shekullit tĂ« 19-tĂ«. NjĂ« zjarr shpĂ«rtheu nĂ« avulloren, qĂ« lundronte nga porti gjerman i Hamburgut nĂ« Nju Jork, ndĂ«rsa njĂ« zinxhir i nxehtĂ« po vendosej nĂ« katran pĂ«r tĂ« krijuar tym. Anija u pĂ«rfshi nga flakĂ«t dhe u fundos mĂ« 13 shtator 1858, nĂ« Atlantik. PĂ«rafĂ«rsisht 450 njerĂ«z vdiqĂ«n, disa dhjetĂ«ra u shpĂ«tuan nga anije tĂ« tjera. Dhe, siç ndodh fatkeqĂ«sisht sot me anijet e emigrantĂ«ve nĂ« Mesdhe, shumĂ« emigrantĂ« vdiqĂ«n nĂ« det.

3 – Mbytja e shpejtĂ« e VasĂ«s. Do tĂ« kishte qenĂ« krenaria e flotĂ«s sĂ« Gustav II Adolf tĂ« SuedisĂ«. Ajo mbante emrin e shtĂ«pisĂ« mbretĂ«rore: Vasa. Ajo filloi tĂ« lundronte nĂ« ujĂ«rat e Stokholmit mĂ« 10 gusht 1628, e armatosur me 64 topa dhe e zbukuruar me qindra skulptura
 dhe u fundos pak mĂ« pas. Historia e shkurtĂ«r e njĂ«rĂ«s prej anijeve luftarake mĂ« tĂ« fuqishme tĂ« kohĂ«s nuk u pĂ«rfundua nga topat armik, por nga njĂ« erĂ« e dyfishtĂ«: nĂ« fillim tĂ« udhĂ«timit tĂ« saj tĂ« parĂ«, pasi kishte lundruar pĂ«r rreth 1,300 metra, ajo u lĂ«kund me erĂ«n e parĂ«, dhe me tĂ« dytĂ«n, u anua aq shumĂ« sa uji filloi tĂ« derdhej nga njĂ«ra anĂ« pĂ«rmes portave tĂ« topave, tĂ« cilat ishin hapur nĂ« mĂ«nyrĂ« dramatike pĂ«r nisje. Anija u pĂ«rpi, sĂ« bashku me rreth tridhjetĂ« njerĂ«z.

Mbreti ndërhyri gjatë ndërtimit: ai vendosi dimensionet dhe urdhëroi topa të shumtë, të vendosur në dy kuverta. Galeona, shumë e rëndë dhe lart mbi vijën e ujit, rezultoi e paqëndrueshme, madje edhe me balastin e saj prej guri. Gjatë testeve, të kryera duke i vënë marinarët të vraponin nëpër kuvertë ndërsa ishte e ankoruar, ajo tashmë po lëkundej në mënyrë të rrezikshme. Por mbreti donte që ajo të lundronte shpejt, dhe askush nuk guxoi ta kundërshtonte: Vasa u nis me vela, me probleme stabiliteti. Edhe Kapiteni Söfring Hansson, i cili duhej të nisej me kapakët e mbyllur, e dinte këtë, dhe duhej ta bënte. Trupi i anijes qëndroi në ujë për 333 vjet, deri në vitin 1961, kur u shpëtua. Tani është në ekspozitë (shih foton) në një muze në Stokholm.

4 – Medusa dhe Trapi i tĂ« DĂ«shpĂ«ruarve. ThĂ©odore GĂ©ricault e pĂ«rjetĂ«soi historinĂ« nĂ« pikturĂ«n e tij “Trapi i MedusĂ«s”, e ngarkuar me njerĂ«z tĂ« mbytur nĂ« anije. Nuk Ă«shtĂ« shumĂ« larg tragjedisĂ« qĂ« ndodhi nĂ« vitin 1816. MĂ« 2 korrik, fregata franceze Medusa po lundronte drejt Senegalit kur u ngec nĂ« njĂ« breg ranor pranĂ« brigjeve tĂ« MauritanisĂ«, pĂ«r shkak tĂ« paaftĂ«sisĂ« sĂ« komandantit tĂ« saj, Hugues Duroy de Chaumareys. Ai i ngarkoi pasagjerĂ«t mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« barka shpĂ«timi, duke i futur rreth 150 njerĂ«z tĂ« mbytur nĂ« njĂ« trap me pĂ«rmasa afĂ«rsisht 20 me 7 metra, i cili u gjet i zhytur nĂ« ujĂ« me pak ushqim. TĂ« mbyturit nĂ« anije filluan tĂ« luftonin pĂ«r tĂ« qĂ«ndruar nĂ« qendĂ«r, ose ranĂ« nĂ« ujĂ«: dhjetĂ«ra mbytje u regjistruan qĂ« natĂ«n e parĂ«. Pastaj, njerĂ«zit e dĂ«shpĂ«ruar iu drejtuan dhunĂ«s; mĂ« tĂ« dobĂ«tit u mposhtĂ«n dhe kjo u pĂ«rshkallĂ«zua nĂ« kanibalizĂ«m. Pas 2 javĂ«sh, ata u morĂ«n nga njĂ« anije: kishin mbetur rreth pesĂ«mbĂ«dhjetĂ« prej tyre.

5 – Cap Arcona, anija oqeanike e tĂ« dĂ«buarve. PĂ«rveç mbytjeve tĂ« anijeve tĂ« shkaktuara nga stuhitĂ«, pĂ«rplasjet ose gabimet, pati edhe shumĂ« fundosje gjatĂ« kohĂ«s sĂ« luftĂ«s: njĂ«ra prej tyre ishte veçanĂ«risht tragjike. Kjo Ă«shtĂ« historia e ish-anijes luksoze oqeanike Cap Arcona, e cila lundronte midis GjermanisĂ« dhe AmerikĂ«s sĂ« Jugut. Konsiderohej si njĂ« nga anijet mĂ« tĂ« bukura tĂ« kohĂ«s sĂ« saj, por u rekuizua gjatĂ« LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore nga Marina Gjermane. NĂ« vitin 1945, anija ishte e mbushur me tĂ« burgosur tĂ« kampeve tĂ« pĂ«rqendrimit, tĂ« zbrazur para se forcat aleate tĂ« pĂ«rparonin.

TĂ« burgosurit nga kampi i pĂ«rqendrimit Neuengamme u dĂ«rguan nĂ« bordin e Cap Arcona, e cila mbante afĂ«rsisht 4,500 tĂ« burgosur rusĂ«, polakĂ« dhe hebrenj tĂ« shumĂ« kombĂ«sive. Ata u mbajtĂ«n pa ushqim ose ujĂ«, dhe anija kishte pak karburant: kjo mĂ« vonĂ« çoi nĂ« spekulime se plani ishte ta fundosnin atĂ« me tĂ« dĂ«buarit nĂ« bord. MĂ« 3 maj (pesĂ« ditĂ« para dorĂ«zimit tĂ« GjermanisĂ«), anija ishte nĂ« Gjirin e LĂŒbeck, nĂ« GjermaninĂ« veriore. Ajo u bombardua nga aeroplanĂ«t e Forcave Ajrore MbretĂ«rore dhe u fundos, me tĂ« burgosurit ende brenda, tĂ« mbajtur poshtĂ« kuvertĂ«s nga rojet deri nĂ« minutĂ«n e fundit. Ata qĂ« arritĂ«n tĂ« arrinin nĂ« plazhe u vranĂ« nga SS; tĂ« mbijetuarit numĂ«ronin pak mĂ« shumĂ« se 300. Kur rrĂ«nojat u shkatĂ«rruan nĂ« vitin 1950, trupat ishin ende nĂ« bord. Dhe pĂ«r vite me radhĂ«, ujĂ«rat vazhduan tĂ« jepnin mbetje qĂ« dolĂ«n nĂ« plazhet lokale.

6 – Mbytja e anijes SS Central America (dhe Bursa). Ajo quhej “anija e arit” dhe mbytja e saj ndihmoi nĂ« shkaktimin e njĂ« vale
 paniku ekonomik. Anija SS Central America ishte nisur mĂ« 3 shtator 1857 nga ColĂłn, Panama, me destinacion Nju Jorkun. Ajo mbante mĂ« shumĂ« se 3 ton ar, duke pĂ«rfshirĂ« shufra ari dhe 5,200 monedha ari njĂ«zet dollarĂ«she. Por anija e gjeti veten tĂ« pĂ«rfshirĂ« nĂ« njĂ« uragan. Uji hyri nga rrjedhjet, motorĂ«t u ndalĂ«n, pompat ndaluan sĂ« punuari dhe ajo mbeti nĂ« mĂ«shirĂ«n e valĂ«ve. Anijet u vunĂ« re, kĂ«shtu qĂ« varkat e shpĂ«timit u ulĂ«n, duke sjellĂ« kryesisht gra dhe fĂ«mijĂ« nĂ« siguri. Pastaj anija u fundos. 425 njerĂ«z vdiqĂ«n. Dhe kjo nuk Ă«shtĂ« e gjitha. Humbja e asaj sasie tĂ« madhe ari, e cila duhet tĂ« kishte arritur nĂ« banka, kontribuoi nĂ« trazirat dhe krizĂ«n serioze ekonomike qĂ« hyri nĂ« histori si “Paniku i vitit 1857”, i cili shpĂ«rtheu nĂ« SHBA me falimentime bankash dhe kompanish dhe rĂ«nie tĂ« tregut tĂ« aksioneve.

7 – Terrori i Batavias. NjĂ« udhĂ«tim i parĂ« me njĂ« plan pĂ«r kryengritje, mbytje anijeje dhe masakĂ«r. Kjo i ndodhi Batavias, e cila u nis nĂ« fund tĂ« tetorit 1628 nga Holanda pĂ«r nĂ« XhakartĂ«, e ngarkuar me para dhe mallra tĂ« çmuara. NĂ« bord ishin mĂ« shumĂ« se 300 njerĂ«z, pĂ«rfshirĂ« Kapiten François Pelsaert, Oficer Adriaen Jacobsz dhe Jeronimus Cornelisz, i cili merrej me çështjet tregtare. NjĂ« plan. Cornelisz e pĂ«rfshiu Jacobsz nĂ« njĂ« komplot pĂ«r tĂ« marrĂ« anijen. Por para aksionit, mĂ« 4 qershor 1629, anija goditi shkĂ«mbinjtĂ« nĂ« Ishujt Houtman Abrolhos, pranĂ« brigjeve tĂ« AustralisĂ«. PasagjerĂ«t arritĂ«n nĂ« ishujt e paeksploruar. Pelsaert dhe Jacobsz u larguan me varkĂ«, ndĂ«rsa Cornelisz mbeti dhe mori kontrollin. Ai i ndau tĂ« mbijetuarit nĂ« ishuj dhe vendosi njĂ« “sundim terrori”, duke masakruar me ndjekĂ«sit e tij afĂ«rsisht 120 marinarĂ« tĂ« mbytur, pĂ«rfshirĂ« gra dhe fĂ«mijĂ«. VetĂ«m njĂ« grup burrash u armatosĂ«n dhe rezistuan. NĂ« shtator, Pelsaert arriti tĂ« kthehej; Cornelisz dhe njerĂ«zit e tij u varĂ«n.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

10 gusht 1920 – Traktati i SĂšvres: Fundi zyrtar i PerandorisĂ« Osmane

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Më 10 gusht 1920, në qytetin SÚvres të Francës, përfaqësuesit e Sulltanit osman Mehmed VI nënshkruan një nga traktatet më të rëndësishme, por edhe më poshtëruese për historinë turke dhe për fatin e Perandorisë Osmane: Traktatin e SÚvres. Ky dokument i përgatitur nga Aleatët fitues të Luftës së Parë Botërore shënoi shpërbërjen zyrtare të Perandorisë Osmane, një nga entitetet më jetëgjata perandorake në histori.

Sfondi historik

Pas disfatĂ«s sĂ« PerandorisĂ« Osmane nĂ« LuftĂ«n e ParĂ« BotĂ«rore, ku ajo ishte aleate me GjermaninĂ« dhe Austro-HungarinĂ«, fuqitĂ« fituese (Britania, Franca, Italia dhe tĂ« tjerĂ«) u pĂ«rpoqĂ«n tĂ« rindĂ«rtonin hartĂ«n e Lindjes sĂ« Mesme dhe tĂ« shkatĂ«rronin pĂ«rfundimisht ndikimin osman. Perandoria ishte tashmĂ« nĂ« agoni – e dobĂ«suar nga luftĂ«rat ballkanike, kryengritjet kombĂ«tare dhe tensionet e brendshme. Traktati i SĂšvres pĂ«rbĂ«nte vulĂ«n e fundit tĂ« kĂ«tij fundi historik.

Pikat kryesore të Traktatit të SÚvres

Shkurtimi ekstrem i territorit osman:

-Anatolia lindore (në kufirin me Armeninë) i jepet një Armenie të pavarur.

-Provincat kurde do të merrnin autonomi, me mundësi për pavarësi të mëvonshme.

Iraku, Siria, Libani, Palestina dhe pjesa më e madhe e Lindjes së Mesme kaluan nën mandatet britanike dhe franceze, sipas marrëveshjes së mëparshme Sykes-Picot.

-Trakia Lindore dhe Izmiri (Smyrna) i jepeshin Greqisë.

-Zona të ndryshme bregdetare të Anadollit ndaheshin midis Italisë dhe Francës.

-Stambolli dhe Ngushticat (Bosfori dhe Dardanelet) vendoseshin nën kontroll ndërkombëtar, duke eliminuar sovranitetin turk mbi zonën.

Shfuqizimi i ushtrisë osmane:

PerandorisĂ« iu ndalua tĂ« kishte njĂ« ushtri tĂ« madhe – vetĂ«m njĂ« forcĂ« simbolike.

Marina osmane dhe arsenalet u çmilitarizuan.

Kontrolli i huaj mbi ekonominë:

Aleatët fituan kontroll të gjerë mbi financat, doganat dhe ekonominë osmane.

Reagimi dhe refuzimi turk

Traktati u nĂ«nshkrua nga pĂ«rfaqĂ«suesit e sulltanit, por u refuzua fuqishĂ«m nga nacionalistĂ«t turq, tĂ« udhĂ«hequr nga Mustafa Kemal AtatĂŒrk. Ata e konsideruan traktatin si njĂ« kapitullim tĂ« turpshĂ«m dhe fundin e sovranitetit kombĂ«tar turk.

NĂ« tĂ« njĂ«jtin vit, LĂ«vizja Nacionaliste Turke nisi njĂ« luftĂ« çlirimtare, e njohur si Lufta Turke e PavarĂ«sisĂ« (1919–1923), kundĂ«r forcave greke, franceze, armene dhe tĂ« tjerĂ«ve, qĂ« kishin hyrĂ« nĂ« territoret turke me mbĂ«shtetjen e AleatĂ«ve.

Traktati i SÚvres që kurrë nuk u zbatua

Edhe pse Traktati i SÚvres u nënshkrua, ai nuk u ratifikua kurrë nga Parlamenti osman (që u shpërbë) dhe nuk u zbatua kurrë në tërësi.

Fitorja e nacionalistĂ«ve turq nĂ« luftĂ«n çlirimtare çoi nĂ« njĂ« traktat tĂ« ri, mĂ« tĂ« favorshĂ«m pĂ«r TurqinĂ«: Traktatin e LozanĂ«s (1923), i cili anuloi Traktatin e SĂšvres dhe njohu shtetin modern turk nĂ«n udhĂ«heqjen e AtatĂŒrkut.

Rëndësia historike dhe pasojat

Traktati i SÚvres përfaqëson përpjekjen e fundit të fuqive perëndimore për të ndarë një perandori islame në interesa koloniale dhe për ta nënshtruar përfundimisht.

Ai provokoi zgjimin nacionalist turk, që shkatërroi Perandorinë Osmane, rrëzoi sulltanatin dhe themeloi Republikën Turke më 1923.

Megjithëse nuk hyri në fuqi, Traktati i SÚvres ka mbetur një simbol i poshtërimit kombëtar në kujtesën kolektive turke, dhe shpesh përmendet në debatin politik modern si paralajmërim për ndarjen e mundshme të Turqisë në të ardhmen.

PĂ«rfundimi

Traktati i SĂšvres nuk ishte vetĂ«m njĂ« marrĂ«veshje diplomatike – ai ishte fund i njĂ« epoke, dhe fillimi i njĂ« epoke tjetĂ«r nĂ« Lindjen e Mesme dhe Turqi. Ai shĂ«noi vdekjen pĂ«rfundimtare tĂ« njĂ« perandorie shekullore dhe lindjen e shteteve tĂ« reja, por edhe tĂ« konflikteve tĂ« reja, qĂ« ende sot vazhdojnĂ« tĂ« ndikojnĂ« politikĂ«n globale.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

1987/ Masakra e Hoddle Street, 19-vjeçari Julian Knight, terror ndaj kalimtarëve

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Më 9 gusht 1987, qyteti i Melbourne, Australi, u trondit nga një nga ngjarjet më të rënda në historinë kriminale të vendit: masakra në Hoddle Street, ku një i ri 19-vjeçar, Julian Knight, hapi zjarr ndaj kalimtarëve dhe makinave, duke vrarë 7 vetë në vend, plagosur dhjetëra të tjerë, ndërsa 2 të plagosur të tjerë ndërruan jetë më vonë. Në total, 9 persona u vranë dhe 17 të tjerë mbetën të plagosur.

Kush ishte Julian Knight?

Julian Knight lindi në vitin 1968 dhe ishte bir i një oficeri të lartë të ushtrisë australiane. Ai u rrit në një mjedis ushtarak, me ndikim të fortë të disiplinës dhe hierarkisë. Në moshën 18-vjeçare, u rekrutua në Royal Military College, Duntroon, por u përjashtua pas disa muajsh për sjellje të papërshtatshme dhe probleme të disiplinës.

Përjashtimi nga akademia ushtarake e theu emocionalisht dhe mendërisht. Ai ishte i obsesionuar pas armëve, ushtrisë dhe taktikave luftarake. Kjo ndërthurje mes zhgënjimit personal, izolimit dhe armëve të zjarrit, çoi drejt një tragjedie.

Ngjarja – ÇfarĂ« ndodhi nĂ« Hoddle Street?

Në mbrëmjen e 9 gushtit 1987, në zonën Clifton Hill, Melbourne, Julian Knight u nis me një arsenal armësh, përfshirë një përkrenare ushtarake, një xhaketë të kamuflazhit, dhe disa armë të gjata dhe pistoleta.

Rreth orës 21:30, ai pozicionohet në një vend të ngritur pranë rrugës Hoddle Street, një arterie e rëndësishme e qytetit me trafik të dendur.

Filloi të qëllonte pa dallim mbi makina dhe kalimtarë, duke shkaktuar panik total në zonë.

Përdori municion të bollshëm dhe armë automatike, të cilat i ndryshonte vazhdimisht gjatë sulmit.

Të parët që mbërritën në vendngjarje ishin policët lokalë, të cilët u përballën me zjarr të drejtpërdrejtë.

Sulmi zgjati rreth 45 minuta, ndërkohë që zona u rrethua nga forcat e shumta policore.

Në një moment, Knight u përpoq të largohej nga vendi i ngjarjes, por u lokalizua nga policia dhe, pas një përleshjeje të shkurtër, u kap dhe arrestua.

Pasojat dhe gjykimi

Julian Knight u arrestua në vend dhe pranoi menjëherë autorësinë e masakrës.

Në shkurt 1988, ai u shpall fajtor për 7 akuza për vrasje (fillimisht), që më vonë u rritën në 9 akuza për vrasje pas vdekjes së të plagosurve, dhe 17 akuza për tentativë vrasjeje.

U dënua me burgim të përjetshëm, me një periudhë minimale prej 27 vjetësh pa mundësi lirimi.

MegjithatĂ«, autoritetet australiane mĂ« vonĂ« miratuan njĂ« ligj tĂ« posaçëm – “Julian Knight Act” – qĂ« i ndalonte atij çdo mundĂ«si lirimi me kusht, pĂ«r shkak tĂ« rrezikshmĂ«risĂ« sĂ« tij dhe karakterit brutal tĂ« krimit.

Pasqyrimi publik dhe ndikimi

Masakra e Hoddle Street tronditi gjithë Australinë dhe nxiti:

Debat të ashpër mbi ligjet për armëmbajtjen, edhe pse ndryshimet rrënjësore në këtë drejtim do të ndodhnin pas masakrës së Port Arthur në 1996.

Përforcoi nevojën për vlerësim psikologjik të personave me prirje ushtarake apo me akses në armë.

Shtyu autoritetet të rishikojnë procedurat e ndjekjes penale dhe të menaxhimit të rasteve me rrezikshmëri të lartë publike.

Trashëgimia

Sot, masakra e Hoddle Street mbetet një nga momentet më të errëta në historinë moderne të Australisë. Ajo shërben si kujtesë për rreziqet e qasjes së lehtë në armë, për dështimet në trajtimin e problemeve të shëndetit mendor dhe për nevojën e përgjegjësisë kolektive në parandalimin e dhunës masive.

Julian Knight vazhdon tĂ« vuajĂ« dĂ«nimin nĂ« burg, pa asnjĂ« mundĂ«si reale pĂ«r t’u liruar.

Nëse dëshironi ta ktheni këtë material në një artikull kronikal për botim, mund ta përpunoj më tej sipas formatit që preferoni.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Ndryshova mendje për ndalimin e bombës, por kërcënimi i luftës bërthamore po rritet

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Edhe pse armĂ«t qĂ« kam kundĂ«rshtuar dikur janĂ« ende tmerruese, dyshoj se mund tĂ« çarmatosemi nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« njĂ«anshme. Kjo duhet tĂ« jetĂ« njĂ« temĂ« debati thelbĂ«sor – por tani nuk Ă«shtĂ«.

Polly Toynbee

KĂ«tĂ« javĂ« bĂ«hen 80 vjet nga tmerri i HiroshimĂ«s dhe Nagasakit, ndĂ«rsa dĂ«shmitarĂ«t e fundit tĂ« mbetur tregojnĂ« pĂ«r familje tĂ« djegura, tĂ« shkrira dhe tĂ« zhdukura. SĂ« shpejti nuk do tĂ« ketĂ« mĂ« asnjĂ« pĂ«r tĂ« kujtuar. DĂ«shmitĂ« tronditĂ«se tĂ« tĂ« mbijetuarve pĂ«r “shkĂ«ndijĂ«n pa zĂ«â€ u pĂ«rshkruan nga John Hersey nĂ« librin e tij Hiroshima, qĂ« brezi im e lexoi me tmerr dhe frikĂ«. On the Beach i Nevil Shute na tregoi çdo detaj rrĂ«qethĂ«s tĂ« sĂ«mundjes nga rrezatimi, nga e cila prisja tĂ« vdisja. Fletushka tĂ« mbrojtjes civile udhĂ«zonin familjet si tĂ« fshiheshin poshtĂ« shkallĂ«ve me njĂ« radio dhe elektrik dore.

U rrita duke pritur vdekjen e hershme nga njĂ« luftĂ« bĂ«rthamore. Babai im ishte njĂ« nga themeluesit e FushatĂ«s pĂ«r Çarmatim BĂ«rthamor (CND) nĂ« vitin 1957 dhe nuk priste tĂ« mbijetonim njĂ« holokaust bĂ«rthamor tĂ« pashmangshĂ«m. Ai mbante njĂ« shishe tĂ« madhe me pilula vetĂ«vrasjeje – mjaftueshĂ«m pĂ«r tĂ« vrarĂ« tĂ« gjithĂ« familjen, pĂ«r tĂ« na kursyer nga ngordhja e ngadaltĂ« nga strontiumi-90. Kur e la pas shishen gjatĂ« njĂ« udhĂ«timi me makinĂ« pĂ«r pushime nĂ« Uells, u kthye gjysmĂ« rruge pĂ«r ta marrĂ«.

Jetonim nĂ«n hijen e rezes sĂ« kĂ«rpudhĂ«s. E dinim qĂ« tre kupolat e bardha tĂ« sistemit paralajmĂ«rues tĂ« hershĂ«m tĂ« Fylingdales do tĂ« na jepnin vetĂ«m katĂ«r minuta njoftim – mjaftueshĂ«m pĂ«r tĂ« zier njĂ« vezĂ« apo pĂ«r tĂ« vrapuar njĂ« milje shumĂ« shpejt.

Nisa rrugĂ«n me tĂ«, nĂ« moshĂ«n 11 vjeçare, nĂ« marshin e parĂ« pĂ«r nĂ« Aldermaston (edhe pse pas fjalimit nĂ« Trafalgar Square, babai im – i varur nga alkooli – nuk shkoi mĂ« tej se pub-i “Bunch of Grapes” nĂ« Knightsbridge). Por çdo vit mĂ« pas, shkoja me miq nĂ« atĂ« marsh katĂ«r-ditor tĂ« PashkĂ«ve drejt vendit ku zhvilloheshin kĂ«rkimet pĂ«r armĂ«t atomike nĂ« Berkshire: ishte ngjarja mĂ« e madhe sociale e vitit – Glastonbury i brezit tonĂ« – edhe pse frika dhe zemĂ«rimi ynĂ« ishin realĂ«.

ÇfarĂ« e zbuti atĂ« ndjenjĂ« tĂ« tmerrit tĂ« afĂ«rt? Lufta e Vietnamit mori vĂ«mendjen e protestave, dhe tani kriza klimatike Ă«shtĂ« urgjente dhe e dukshme. KĂ«rcĂ«nimi bĂ«rthamor ra nĂ« fund tĂ« listĂ«s sĂ« frikĂ«rave, megjithĂ«se Ă«shtĂ« po aq i madh – ose mĂ« i madh.

SHBA dhe Rusia shfaqin njĂ« gatishmĂ«ri shqetĂ«suese pĂ«r tĂ« pĂ«rdorur armĂ«t bĂ«rthamore si kĂ«rcĂ«nim. “Kam urdhĂ«ruar dy nĂ«ndetĂ«se bĂ«rthamore tĂ« vendosen nĂ« rajonet pĂ«rkatĂ«se, pĂ«r çdo rast qĂ« kĂ«to deklarata budallaqe tĂ« jenĂ« mĂ« shumĂ« se fjalĂ« boshe,” deklaroi Donald Trump si pĂ«rgjigje ndaj njĂ« postimi nĂ« Twitter tĂ« ish-presidentit rus Dmitry Medvedev, qĂ« tha se do ishte i gatshĂ«m tĂ« lĂ«shonte njĂ« sulm bĂ«rthamor pĂ«r shkak tĂ« luftĂ«s nĂ« UkrainĂ«.

GjatĂ« LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ«, “shkatĂ«rrimi i ndĂ«rsjellĂ« i garantuar” e bĂ«nte pĂ«rdorimin e tyre tĂ« paimagjinueshĂ«m – megjithatĂ« asnjĂ«ra palĂ« nuk e dinte realisht gatishmĂ«rinĂ« e tjetrĂ«s pĂ«r tĂ« shkatĂ«rruar botĂ«n. Ndodhi afĂ«r pĂ«rplasjes nĂ« krizĂ«n e raketave nĂ« KubĂ« dhe nĂ« vitet 1980 me dislokimin e armĂ«ve taktike nĂ« EvropĂ«. Sot, as Trump as Putini mund tĂ« mos jenĂ« racionalĂ« – dhe as tĂ« besojnĂ« se pala tjetĂ«r Ă«shtĂ«. PĂ«rdorimi i termit “kĂ«rcĂ«nim bĂ«rthamor” sugjeron se pĂ«rdorimi i parĂ« nuk Ă«shtĂ« mĂ« tabu.

Trident – nĂ«ndetĂ«set tona bĂ«rthamore tĂ« varura nga SHBA – pĂ«rshkruhen si “arma jonĂ« e fundit”.

ArmĂ« tĂ« reja mund tĂ« pĂ«rdoren nĂ« fushĂ«betejĂ«. A janĂ« kĂ«to mĂ« bindĂ«se si pengesĂ«, apo mĂ« tĂ« rrezikshme sepse janĂ« mĂ« “tĂ« pĂ«rdorshme”? Traktati pĂ«r Mos-PĂ«rhapje nuk ka ndaluar Pakistanin, KorenĂ« e Veriut, IndinĂ« apo Izraelin tĂ« bĂ«hen shtete bĂ«rthamore. Irani mund tĂ« jetĂ« nĂ« radhĂ«. Çarmatimi dhe paqja botĂ«rore nuk kanĂ« bĂ«rĂ« pĂ«rparim: 61 konflikte tĂ« armatosura nĂ« 2024 – mĂ« shumĂ« se nĂ« çdo vit qĂ« nga Lufta e DytĂ« BotĂ«rore.

NATO Ă«shtĂ« dobĂ«suar – nuk ka mĂ« siguri qĂ« SHBA do tĂ« mbrojĂ« aleatĂ«t e saj, pa marrĂ« parasysh kush Ă«shtĂ« president. Me RusinĂ« mĂ« kĂ«rcĂ«nuese se kurrĂ«, Evropa duhet tĂ« mbrohet vetĂ«, ndoshta pĂ«rmes njĂ« kapaciteti tĂ« pĂ«rbashkĂ«t bĂ«rthamor franko-britanik, dhe ndoshta gjerman.

Çarmatosja bĂ«rthamore e njĂ«anshme e BritanisĂ« nuk duket mĂ« njĂ« zgjedhje e mirĂ«. ArmĂ«t bĂ«rthamore janĂ« po aq tĂ« frikshme dhe tĂ« çmendura sa mĂ« parĂ« – por heqja dorĂ« nga to dhe zhdukja e dijes pĂ«r ndĂ«rtimin e tyre duket gjithnjĂ« e mĂ« e pamundur nĂ« njĂ« botĂ« gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« rrezikshme.

“Mos na bĂ«ni objektiv,” Ă«shtĂ« slogani aktual i CND-sĂ«. Por nĂ«se Evropa do tĂ« braktiste kĂ«to armĂ«, do tĂ« pĂ«rfundonte si vasale e RusisĂ«.

Jeremy Corbyn, nĂ«nkryetar i CND-sĂ« – i cili ndodhet kĂ«tĂ« javĂ« nĂ« Hiroshima pĂ«r pĂ«rkujtimin – tha: “NdĂ«rsa reflektojmĂ« mbi 80 vjet qĂ« nga bombardimet kriminale tĂ« HiroshimĂ«s dhe Nagasakit, duhet tĂ« pyesim: ku Ă«shtĂ« udhĂ«heqja qĂ« ndjek nevojĂ«n urgjente pĂ«r çarmatim bĂ«rthamor?”

Kriminale? E vërteta e pakëndshme është se shumica e historianëve mendojnë se më pak njerëz vdiqën në ato bombardime sesa do kishin vdekur në një pushtim të zgjatur të Japonisë. Kjo nuk e zbeh tmerrin.

Corbyn kĂ«rkoi qĂ« Britania tĂ« “rishqyrtojĂ« zgjerimin katastrofik bĂ«rthamor”. Por çarmatosja e njĂ«anshme gjithmonĂ« i ka dĂ«mtuar gjasat e LaburistĂ«ve, siç e dinte Nye Bevan, kur i paralajmĂ«roi tĂ« mos dĂ«rgonin njĂ« ministĂ«r tĂ« jashtĂ«m tĂ« PartisĂ« sĂ« PunĂ«s “lakuriq nĂ« sallĂ«n e konferencĂ«s”. Çarmatosja dhe premtimi pĂ«r tĂ« dalĂ« nga tregu i pĂ«rbashkĂ«t e bĂ«nĂ« manifestin e Michael Foot nĂ« 1983 “shĂ«nimin vetĂ«vrasĂ«s mĂ« tĂ« gjatĂ« nĂ« histori”.

Neil Kinnock, dikur mbështetës i CND-së, bindi partinë që të braktiste çarmatosjen njëanshme në prag të zgjedhjeve të vitit 1992.

Ajo rrugë që ndoqi Kinnock ishte rruga që ndoqën shumë prej nesh. Por këngët e vjetra të Aldermaston mbeten në kujtesë:

“Don’t you hear the H-bombs’ thunder / Echo like the crack of doom? / While they rend the skies asunder / Fallout makes the Earth a tomb”, me refrenin e fuqishĂ«m: “Ban the bomb, forever more!” Ishte njĂ« edukim politik nĂ« ecje, nĂ«n pankarta tĂ« pafundme pĂ«r anarkistĂ«, komunistĂ« tĂ« rinj, kuakerĂ«, ANC dhe 57 lloje tĂ« majtizmit – troçkistĂ«, maoistĂ« e stalinistĂ«.

TradhtarĂ«? TerroristĂ«? Bertrand Russell, nĂ« moshĂ«n 89 vjeç, drejtoi akte direkte me ulje nĂ« rrugĂ« nĂ« Whitehall – sot ndoshta do quhej “terrorist”, sipas ndalimit provokues tĂ« LaburistĂ«ve pĂ«r grupin Palestine Action. PavarĂ«sisht çështjes, nga Hiroshimat te Gaza, njerĂ«zit duhet tĂ« kenĂ« tĂ« drejtĂ«n tĂ« shprehin publikisht neverinĂ« e tyre ndaj mizorisĂ« çnjerĂ«zore.

Kryebashkiaku i HiroshimĂ«s nĂ« ceremoninĂ« e pĂ«rkujtimit kĂ«tĂ« tĂ« mĂ«rkurĂ« e lidhi luftĂ«n nĂ« UkrainĂ« dhe atĂ« nĂ« Gaza me njĂ« pranueshmĂ«ri gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« madhe tĂ« armĂ«ve bĂ«rthamore: autorĂ«t e kĂ«tyre krimeve “shkelin hapur mĂ«simet qĂ« komuniteti ndĂ«rkombĂ«tar duhej tĂ« kishte mĂ«suar nga tragjeditĂ« e historisĂ«â€. PĂ«llumbat e bardhĂ« qĂ« u lĂ«shuan nuk sjellin mĂ« shumĂ« shpresĂ«. Ai kishte tĂ« drejtĂ« tĂ« kĂ«rkonte urgjencĂ«n e njĂ« epoke tĂ« harruar – pĂ«r t’i kujtuar tĂ« vetĂ«kĂ«naqurve se lufta bĂ«rthamore Ă«shtĂ« ende reale.

Harrimi i këtij debati sot e bën të paimagjinueshmen të mundur. Idiotësia njerëzore ka shumë mënyra për ta shkatërruar botën.

Polly Toynbee Ă«shtĂ« kolumniste e “The Guardian”/ PĂ«rgatiti: L.Veizi

 

↗

Uells mistik: “Gjuha uellsiane Ă«shtĂ« shtypur nĂ« mĂ«nyrĂ« agresive”

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Claire Biddles

“Shpesh merremi me gjĂ«ra thelbĂ«sore,” thotĂ« kĂ«ngĂ«tarja Gwretsien Ferch Lisbeth, anĂ«tare e grupit Tristwch y Fenywod. “Ndjesia e tĂ« qenit nĂ« njĂ« peizazh tĂ« lashtĂ«; ose ndjenja e magjishme, safike, e tĂ« qenit pranĂ« oqeanit. Muzika jonĂ« trajton gjĂ«ra tĂ« thjeshta dhe themelore, por shumĂ« tĂ« fuqishme.”

Albumi i tyre debutues me titullin Tristwch y Fenywod, i publikuar gushtin e kaluar – dhe tani i performuar nĂ« festivalet verore – Ă«shtĂ« njĂ« pĂ«rzierje e pasur dhe çliruese e instrumentacionit gotik dhe melodive tĂ« çuditshme, qĂ« kujton njĂ« kryevepĂ«r tĂ« humbur tĂ« Cocteau Twins tĂ« regjistruar nĂ« njĂ« shpellĂ« nĂ« Eryri. Edhe pĂ«r ata qĂ« nuk kuptojnĂ« tekstet nĂ« uellsisht, muzika ngjall ndjenja tĂ« fuqishme. Ka edhe njĂ« dimension politik:

“Shtypja e gjuhĂ«s uellsiane gjatĂ« 200 viteve tĂ« fundit ka qenĂ« aq agresive,” thotĂ« bateristja Leila Lygad, duke pĂ«rmendur faktin se fĂ«mijĂ«t uellsianĂ« janĂ« detyruar tĂ« flisnin anglisht nĂ« shkollat e shek. XIX dhe XX.

“ËshtĂ« e rĂ«ndĂ«sishme tĂ« mbĂ«shtesim gjuhĂ« qĂ« janĂ« shtypur nga sistemet koloniale.”

Rrënjë në Uells dhe eksperimente në Leeds

Grupi u formua nĂ« Leeds nga anĂ«tarĂ« tĂ« grupeve underground Guttersnipe, Hawthonn dhe The Courtneys, tĂ« cilĂ«t pĂ«rdorin pseudonime nĂ« uellsisht pĂ«r kĂ«tĂ« projekt. Ferch Lisbeth ka lindur nĂ« Bangor dhe ka jetuar nĂ« Uellsin e Veriut deri nĂ« moshĂ«n 12-vjeçare. “GjithmonĂ« mĂ« Ă«shtĂ« dukur njĂ« vend shumĂ« mistik,” thotĂ« ajo. “Gjuha ishte pjesĂ« e kĂ«saj ndjenje, edhe pse familja ime nuk fliste uellsisht.”

Lygad Ă«shtĂ« rritur nĂ« kufirin Staffordshire-Shropshire dhe ka kaluar fĂ«mijĂ«rinĂ« “duke ecur nĂ« malin Penmaenmawr” – nĂ« bregdetin e Uellsit tĂ« Veriut – “dhe duke vizituar rrethin e parĂ« tĂ« gurĂ«ve qĂ« kam parĂ« ndonjĂ«herĂ«â€, pĂ«rvojĂ« qĂ« i nxiti interesin pĂ«r arkeologjinĂ«, historinĂ« dhe kulturĂ«n uellsiane.

Një rikthim personal dhe emocional në gjuhën uellsiane

Pasi familja e zhvendosi nĂ« Angli, peizazhi dhe gjuha e Uellsit mbetĂ«n nĂ« nĂ«nndĂ«rgjegjen e Ferch Lisbeth. NĂ« vitin 2020, pasi mĂ«soi se njĂ« mik nĂ« skenĂ«n eksperimentale tĂ« Leeds fliste rrjedhshĂ«m uellsisht, ajo nisi tĂ« mĂ«sonte “nĂ« mĂ«nyrĂ« obsesive, çdo minutĂ« tĂ« çdo dite”. Ajo kishte filluar tĂ« dilte me basisten kanadeze Sidni Sarffwraig, anĂ«taren e tretĂ« tĂ« grupit, dhe bashkĂ« vizituan Uellsin e Veriut.

“TĂ« kesh kĂ«tĂ« lidhje tĂ« bukur safike nĂ« ato vende ishte diçka e thellĂ«,” thotĂ« ajo. “Ishte si njĂ« mbĂ«rritje logjike e fatit pĂ«r mua; fije tĂ« ndryshme tĂ« psikikĂ«s qĂ« bashkohen.”

“Muzika eksperimentale Ă«shtĂ« njĂ« hapĂ«sirĂ« pĂ«r tĂ« hequr maskĂ«n”

Grupi u formua nĂ« vitin 2022. Ferch Lisbeth ndjente nevojĂ«n tĂ« kĂ«ndonte nĂ« uellsisht pĂ«r temat si queerness, mistika dhe ndjesia e pĂ«rkatĂ«sisĂ«, sepse “ndoshta askush nuk ka shkruar ndonjĂ«herĂ« kĂ«ngĂ« nĂ« uellsisht nga ky kĂ«ndvĂ«shtrim, dhe ka ardhur koha qĂ« tĂ« ekzistojnĂ«.”

Emri i grupit do tĂ« thotĂ« “trishtimi i grave”, dhe ato frymĂ«zohen nga trishtimi femĂ«ror, i hijshĂ«m dhe fisnik i grupeve si Dead Can Dance.

Ata pĂ«rqafojnĂ« gjithashtu amatorizmin eksperimental tĂ« skenĂ«s no wave tĂ« viteve 1970. Lygad pĂ«rdor bateri elektronike me tinguj tĂ« pazakontĂ«, tĂ« regjistruar nĂ« terren – pĂ«r shembull, snare Ă«shtĂ« njĂ« lodĂ«r qĂ« shpĂ«rthen dhe Ă«shtĂ« regjistruar nĂ« njĂ« bunker nĂ«n tokĂ«, ndĂ«rsa tom-tomĂ«t janĂ« tinguj tĂ« lakuriqĂ«ve tĂ« natĂ«s qĂ« pĂ«rdorin ekolokim – njĂ« detaj veçanĂ«risht gotik.

Sarffwraig luan bas tĂ« zakonshĂ«m, por Ferch Lisbeth ka ndĂ«rtuar njĂ« instrument tĂ« vetin qĂ« e quan dwydelyn – qĂ« do tĂ« thotĂ« “dy-harpĂ«â€ nĂ« uellsisht – i pĂ«rbĂ«rĂ« nga dy zithers dhe njĂ« mikrofon kontakti. “Po mendoja pĂ«r muzikĂ«n e harpatave keltike dhe pĂ«r albumin e parĂ« tĂ« Dead Can Dance, ku Lisa Gerrard pĂ«rdor njĂ« yangqin (dulcimer kinez).”

Një skenë për ndjeshmëri dhe çuditshmëri

TĂ« tre flasin me admirim pĂ«r atmosferĂ«n e guximshme qĂ« kanĂ« krijuar nĂ« grup – njĂ« frymĂ« qĂ« pasqyrohet nĂ« skenĂ«n e Leeds, veçanĂ«risht nĂ« Wharf Chambers, njĂ« hapĂ«sirĂ« bashkĂ«punuese dhe e drejtuar nga komuniteti.

Aty, sipas Ferch Lisbeth, “ndershmĂ«ria shpĂ«rblehet dhe shprehja e sinqertĂ« Ă«shtĂ« qĂ«llimi.” Kjo Ă«shtĂ« thelbĂ«sore pĂ«r njĂ« grup ku tĂ« gjithĂ« janĂ« neurodivergjentĂ«.

“PĂ«r njerĂ«zit neurodivergjentĂ«, muzika eksperimentale Ă«shtĂ« njĂ« hapĂ«sirĂ« pĂ«r tĂ« hequr maskĂ«n dhe pĂ«r tĂ« qenĂ« tĂ« dĂ«shmuar publikisht teksa pĂ«rjetojnĂ« emocione tĂ« fuqishme,” thotĂ« Sarffwraig.

“HapĂ«sirat DIY duhen mbrojtur sepse janĂ« shumĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme pĂ«r eksperimentimin.”

Uellsi i Veriut, një shtëpi e dytë queer dhe alternative

Grupi ka gjetur një shtëpi të dytë në Uellsin e Veriut, në një komunitet të muzikantëve alternativë uellsianë si Anxiolytics, Sister Wives dhe Cerys Hafana, që sipas Ferch Lisbeth ka një përfshirje të natyrshme dhe të shëndetshme të njerëzve queer, trans dhe neurodivergjentë.

Edhe muzikantë të njohur uellsianë kanë shprehur mbështetje, si producenti i Super Furry Animals, Gorwel Owen, anëtarë të Fflaps, dhe këngëtarja Gwenno, e cila ka publikuar albume në uellsisht dhe kornisht.

“Gwenno Ă«shtĂ« njĂ« figurĂ« shumĂ« e rĂ«ndĂ«sishme,” thotĂ« Lygad. “Ajo Ă«shtĂ« njĂ« pĂ«rkrahĂ«se e gjuhĂ«ve tĂ« pakicĂ«s dhe njĂ« antikapitaliste dhe antikolonialiste e zĂ«shme.”

Një trashëgimi pa nacionalizëm

Jashtë Uellsit, Tristwch y Fenywod ndihen të lidhur me grupe si Kneecap dhe Lankum, që ndajnë të njëjtin qasje antikoloniale ndaj gjuhës dhe traditës popullore.

“ËshtĂ« e mrekullueshme tĂ« shohĂ«sh qĂ« Kneecap po kanĂ« sukses me gjuhĂ«n irlandeze dhe po e çojnĂ« nĂ« mainstream, sepse atje duhet tĂ« jetĂ«,” thotĂ« Lygad.

Grupi shpreson qĂ« muzika e tyre tĂ« frymĂ«zojĂ« njerĂ«zit tĂ« mĂ«sojnĂ« uellsishten apo gjuhĂ« tĂ« tjera minoritare – si njĂ« akt gĂ«zimi dhe rezistence.

“ShumĂ« njerĂ«z flasin pĂ«r nevojĂ«n pĂ«r ndryshim sistemik, por vazhdojnĂ« tĂ« pĂ«rdorin gjuhĂ«n e ligjeve dhe strukturave tĂ« pushtetit,” thotĂ« Ferch Lisbeth, e cila beson se çdo gjuhĂ« Ă«shtĂ« njĂ« sistem i ndryshĂ«m perceptimi.

Ata përpiqen të krijojnë një lidhje radikale me historinë dhe trashëgiminë:

“Ka njĂ« mĂ«nyrĂ« pĂ«r tĂ« respektuar tĂ« kaluarĂ«n dhe traditĂ«n pa u kapur nĂ« politikat nacionaliste,” thotĂ« Sarffwraig. “Uellsishtja Ă«shtĂ« e lashtĂ« dhe tĂ« lejon tĂ« lidheshe me mĂ«nyrĂ«n se si njerĂ«zit jetonin shumĂ« kohĂ« mĂ« parĂ«. ËshtĂ« e padrejtĂ« qĂ« njerĂ«zit me politika konservatore kanĂ« monopol mbi atĂ« kulturĂ« dhe histori. Ne po e kundĂ«rshtojmĂ« kĂ«tĂ«.”

“The Guardian”/ PĂ«rgatiti pĂ«r botim: L.Veizi

 

↗

Kishëza Sistine, si u ngrit një nga monumentet më të famshme të artit në botë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

9 gusht 1483

Në vitin 1483, u përurua zyrtarisht Kishëza Sistine (Cappella Sistina), një nga monumentet më të famshme të artit dhe arkitekturës në botë. E ndodhur brenda Pallatit Apostolik në Vatikan, ajo është rezidenca zyrtare e Papës dhe pjesë qendrore e jetës shpirtërore dhe artistike të Selisë së Shenjtë.

KishĂ«za Sistine u ndĂ«rtua mbi themelet e njĂ« kishe mĂ« tĂ« vjetĂ«r tĂ« quajtur Cappella Magna. Ajo mori emrin e saj tĂ« ri nga Papa Sixtus IV (Francesco della Rovere), i cili urdhĂ«roi rindĂ«rtimin e saj midis viteve 1473 dhe 1481. Kjo Ă«shtĂ« arsyeja mĂ« e pranuar pĂ«r emĂ«rtimin Sistine – nga “Sixtus”. MegjithatĂ«, disa gjuhĂ«tarĂ« kanĂ« hedhur hipotezĂ«n se emri mund tĂ« lidhet edhe me formĂ«n “tĂ« sheshtĂ«â€ apo “tĂ« suvatuar” tĂ« mureve tĂ« saj tĂ« brendshme, edhe pse kjo mbetet mĂ« pak e mbĂ«shtetur nĂ« burimet historike.

Arkitektura dhe përmasat

Arkitekti i ngarkuar pĂ«r ndĂ«rtimin ishte Giovanni dei Dolci, i cili projektoi njĂ« strukturĂ« tĂ« thjeshtĂ« por funksionale, me pĂ«rmasa 40.9 metra e gjatĂ« dhe 13.4 metra e gjerĂ« – gati tĂ« njĂ«jta me pĂ«rmasat e Tempullit tĂ« Solomonit, sipas DhiatĂ«s sĂ« VjetĂ«r. Tavanet e larta dhe muret e sheshta e bĂ«nĂ« atĂ« njĂ« sipĂ«rfaqe ideale pĂ«r dekorim monumental.

Dekorimi fillestar dhe artistët e Rilindjes

NĂ« fazĂ«n e parĂ« tĂ« zbukurimit (1481–1482), Papa Sixtus IV ftoi disa nga artistĂ«t mĂ« tĂ« mĂ«dhenj tĂ« Rilindjes italiane, pĂ«r tĂ« zbukuruar muret anĂ«sore me skena nga Jeta e Jezusit dhe e Moisiut. KĂ«ta pĂ«rfshinin: Sandro Botticelli, Domenico Ghirlandaio, Pietro Perugino, Cosimo Rosselli.

Si dhe ndihmës të shumtë, përfshirë një Michelangelo të ri që më vonë do të kthehej si mjeshtri kryesor i kapelës.

Tavani i Michelangelo-s 

Në fillim të shekullit XVI, Papa Julius II ngarkoi Michelangelo Buonarroti që të pikturonte tavanin e Kishëzës Sistine. Ky projekt kolosal u realizua mes viteve 1508 dhe 1512, dhe është konsideruar një nga kryeveprat absolute të artit perëndimor.

Tavanin e pĂ«rbĂ«jnĂ« nĂ«ntĂ« skena biblike nga Libri i ZanafillĂ«s, mĂ« e famshmja prej tĂ« cilave Ă«shtĂ« “Krijimi i Adamit”, ku gishti i PerĂ«ndisĂ« i afrohet atij tĂ« njeriut – njĂ« nga imazhet mĂ« tĂ« njohura nĂ« historinĂ« e artit.

Michelangelo punoi i vetëm për vite të tëra, në kushte të vështira fizike, mbi një skelë të ngritur poshtë tavanit.

Vepra u përfundua në vitin 1512 dhe shkaktoi tronditje dhe adhurim në botën e artit.

Gjykimi i Fundit

NĂ« njĂ« fazĂ« tĂ« dytĂ«, Papa Pavli III i kĂ«rkoi Michelangelo-s tĂ« pikturonte murin e altarit, ku ai realizoi njĂ« tjetĂ«r vepĂ«r madhĂ«shtore: “Gjykimi i Fundit”.

Kjo freskë e madhe përfshin më shumë se 300 figura dhe paraqet ardhjen e Krishtit si gjykatës i të gjallëve dhe të vdekurve.

Vepra shkaktoi polemika për paraqitjen e trupave lakuriq, por mbeti një simbol i fuqishëm i artit dhe besimit.

Rëndësia shpirtërore dhe kulturore

Kishëza Sistine është jo vetëm një galeri e artit rilindas, por edhe një hapësirë aktive shpirtërore:

Aty zhvillohet Konklava papnore, ku zgjidhet Papa i ri nga kolegji i kardinalëve.

Liturgjitë më të rëndësishme të papës mbahen gjithashtu aty.

Gjatë gjithë historisë së saj, ajo ka qenë një vend i reflektimit ndërmjet hyjnores dhe njerëzores, artit dhe besimit.

Restaurimi dhe ruajtja

NĂ« fund tĂ« shek. XX (1980–1994), u krye njĂ« restaurim i madh, qĂ« zbuloi ngjyrat origjinale tĂ« Michelangelo-s, tĂ« cilat pĂ«r shekuj ishin errĂ«suar nga tymi, pluhuri dhe koha. Restaurimi, megjithĂ«se i lavdĂ«ruar, shkaktoi debate mbi ndĂ«rhyrjen nĂ« origjinalitetin e veprĂ«s.

Trashëgimia dhe ndikimi

Kishëza Sistine mbetet kryevepra më e famshme e Vatikanit, një atraksion për miliona vizitorë në vit.

Ajo përfaqëson kulmin e artit të Rilindjes, bashkimin mes frymës biblike dhe mjeshtërisë njerëzore.

Me emrin e saj, Sistine është bërë simbol i perfeksionit artistik dhe madhështisë shpirtërore.

Nëse dëshironi, mund ta përpunoj këtë tekst në formë artikulli për botim, ose ta përmbledh në një version më të shkurtër informativ.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

 

↗

Dario Llukaçi, “shershe la fam’ qĂ« fitoi zemrat e publikut

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

Ka aktorĂ« qĂ« bĂ«hen legjenda me role kryesore dhe ka tĂ« tjerĂ«, si Dario Llukaçi, qĂ« hyjnĂ« nĂ« panteonin e artit duke i dhĂ«nĂ« shpirt figurave dytĂ«sore. Me njĂ« frazĂ« tĂ« vetme, ai mbetet i pashlyeshĂ«m nĂ« kujtesĂ«n kolektive. “Shershe la fam”, apo siç njihet nĂ« orgjinal “Cherchez la femme”, fraza e Dario Llukaçit si shoferi i taksisĂ« nĂ« filmin epope “Kapedani”, ishte e mjaftueshme pĂ«r ta gdhendur emrin e tij nĂ« historinĂ« e kinematografisĂ« shqiptare. Ai shkriu humorin, karizmĂ«n dhe njĂ« theks unik, duke sjellĂ« nĂ« jetĂ« personazhe tĂ« thella, qofshin ato edhe pĂ«r pak minuta nĂ« ekran



NĂ« filmin “Kapedani”, Dario Llukaçi, shfaqet nĂ« pak minuta, por lĂ« gjurmĂ« tĂ« pĂ«rjetshme.

— “Shershe la fam”

— UrdhĂ«ro?

— “Shershe la fam”, qĂ« do tĂ« thotĂ« se sebepi i sherrit Ă«shtĂ« fĂ«mra.

— Tamam ashtu Ă«shtĂ«, pikĂ«s i ke rĂ«nĂ«!

— Napolon Bonoparti, sa herĂ« qĂ« grindeshin dy veta, thoshte: “Shershe la fam”. QĂ« do tĂ« thotĂ« se sebepi i sherrit Ă«shtĂ« fĂ«mra.

— Bravo o qoftĂ«, kot nuk i kanĂ« thĂ«nĂ« njeri i madh!

— I kishte shumĂ« zĂ«t femrat qĂ« mbaheshin veten pĂ«r tĂ« ditura. Edhe unĂ« i kam zĂ«t gratĂ«. Kemi njĂ« shefe ne qĂ« na e mori shpirtin.

— I ziu ti. Eh, edhe ne kemi njĂ« kryetare
 Prandaj kam ardhur tĂ« ankohem nĂ« Komitetin e PartisĂ« te shoku Rropi.

Por taksisti, si tĂ« gjithĂ« meshkujt, urrente shefen – qĂ« me siguri me mustaqe dhe sjellje aspak feminile – ua nxinte jetĂ«n shoferĂ«ve. Por njĂ« zockĂ«, qĂ« mund tĂ« bĂ«hej shefja e tij nĂ« perspektivĂ«, e kishte “hallall”


Fillimet

Dario Llukaçi lindi më 1 gusht 1925 në Rijeka të Kroacisë së sotme. Në vitin 1930, familja e tij u zhvendos në Shqipëri, duke nisur aty kapitullin e një jete të re. Fillimisht punoi si mekanik dhe saldator, por pasioni për skenën ishte më i fortë se çdo profesion teknik.

Hapat e parë në art i hodhi në Teatrin e Estradës së Tiranës, ku u bë pjesë e brezit themelues të kësaj trupe. Talenti i tij për humorin, loja natyrale dhe përqafimi i karaktereve të zakonshme, por thellësisht njerëzore, e bënë shpejt të njohur.

Aktori me zë, theks e shpirt të veçantë

Ajo qĂ« e veçonte Llukaçin nuk ishte vetĂ«m ekspresiviteti i tij i ngrohtĂ« apo batutat e qeshura, por aftĂ«sia pĂ«r tĂ« imituar zĂ«ra dhe thekse tĂ« huaja, njĂ« tipar pothuajse i rrallĂ« pĂ«r aktorĂ«t e kohĂ«s. Kjo e bĂ«nte tĂ« pĂ«rshtatshĂ«m pĂ«r personazhe qĂ« sillnin njĂ« ngjyrĂ« tĂ« re nĂ« ekran – figura dytĂ«sore qĂ«, nĂ« duart e tij, merrnin jetĂ« tĂ« plotĂ«.

Po aq mbreselenĂ«se Ă«shtĂ« dhe dialogu i tij tek filmi “Shtigjet e luftes”

-Telefonojini zotit Jani Ferra.

-E çfare t’i them?

-Të vije sa me shpejt këtu

-Pronto, 375-sa. Zoti Jani, jam Paçeli. Ejani sa me shpejt. Ju pret koloneli

-Grazie signor Paçeli

-Prego, prego ma cosa fate adesso. Ma io sono persona perbene

Galeria e roleve

Nëse do të donim të rendisnim disa nga rolet që e përjetësuan Dario Llukaçin në kujtesën tonë kolektive, do të përmendnim:

-Shoferi i taksisĂ« nĂ« “Kapedani” (1972),

-Oficeri italian nĂ« “Debatik” (1961),

-Paçeli, nĂ« “Shtigje tĂ« luftĂ«s” – (1974)

-Doktori nĂ« “Kur hiqen maskat” (1975),

-Dirigjenti nĂ« “Tela mbi violinĂ«â€ (1987).

-Rolet e tij nĂ« filma si “Vajzat me kordele tĂ« kuqe”, “PĂ«rtej mureve tĂ« gurta”, “Koha nuk pret”, “Estrada nĂ« ekran”, “Odiseja e tifozĂ«ve”.

Edhe pse kurrë nuk mori rolin kryesor në ndonjë film, figura e tij mbeti simbolike. Ai ishte aktori që nuk kishte nevojë për shumë skena që të kujtohej.

Kujtesa artistike

Dario Llukaçi ishte njĂ« aktor karakteri — nga ata qĂ« e mbajnĂ« nĂ« kĂ«mbĂ« njĂ« shfaqje apo film pa pasur nevojĂ« tĂ« jenĂ« nĂ« qendĂ«r. Ai pĂ«rfaqĂ«son njĂ« brez artistĂ«sh tĂ« pĂ«rkushtuar, tĂ« pĂ«rulur dhe tĂ« palodhur, qĂ« kontribuuan nĂ« ndĂ«rtimin e identitetit tĂ« kinematografisĂ« shqiptare pa zhurmĂ« dhe pa kĂ«rkuar lavdi.

Aktorët si ai na kujtojnë se arti i vërtetë ndodh në detaj, në një gjest, në një fjalë, në një pamje që zgjat pak, por që mbetet përgjithmonë.

Epilogu

“Shershe la fam” nuk ishte thjesht njĂ« batutĂ« e rastĂ«sishme. Ishte mĂ«nyra e Dario Llukaçit pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« panteonin e aktorĂ«ve tĂ« dashur shqiptarĂ«. NjĂ« fjalĂ« e vetme, njĂ« rol i vogĂ«l, por njĂ« shpirt i madh qĂ« i dha jetĂ« ekranit.

Dario Llukaçi është dëshmia që ndonjëherë, madhështia ndodh në hije, atje ku pak sy shikojnë, por shumë zemra ndjejnë.

↗

Beteja e Thermopileve/ Mbreti i Spartës i bën ballë ushtrisë prese, vetëm me 300 spartanë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

viti 480 p.e.s.

Në vitin 480 para erës sonë, Perandoria Persiane, nën udhëheqjen e Mbretit Kserksi I, ndërmori një fushatë masive për të pushtuar Greqinë. Kjo ishte pjesë e Luftërave Greko-Persiane, të cilat kishin nisur dekada më parë me ndërhyrjet e para persiane në territoret e qytet-shteteve helene.

Qytet-shtetet greke, megjithĂ«se tĂ« pĂ«rçara politikisht, e kuptuan rrezikun dhe nisĂ«n tĂ« bashkoheshin pĂ«rballĂ« armikut tĂ« pĂ«rbashkĂ«t. Sparta, njĂ« nga fuqitĂ« mĂ« tĂ« mĂ«dha ushtarake tĂ« kohĂ«s, mori pĂ«rsipĂ«r tĂ« mbrojĂ« kalimin strategjik tĂ« Thermopileve – njĂ« grykĂ« mali e ngushtĂ« qĂ« lidhte ThesalinĂ« me pjesĂ«n jugore tĂ« GreqisĂ«.

Forcat dhe strategjia

PersianĂ«t kishin njĂ« ushtri tĂ« pĂ«rbĂ«rĂ« nga rreth 100,000 deri nĂ« 300,000 trupa, sipas burimeve antike (edhe pse historianĂ«t modernĂ« sugjerojnĂ« shifra mĂ« modeste, rreth 70,000–120,000).

Leonida I, mbreti i Spartës, mori me vete vetëm 300 hoplitë spartanë, të gjithë luftëtarë profesionistë me familje e trashëgimi ushtarake.

a u shoqëruan nga rreth 700 thespianë, të udhëhequr nga Demofili, dhe 400 thebanë, të cilët ishin më pak të motivuar në betejë.

Forcat greke zgjodhĂ«n Thermopilet sepse vetĂ« terreni i ngushtĂ« do t’i neutralizonte epĂ«rsitĂ« numerike tĂ« ushtrisĂ« persiane.

Zhvillimi i betejës

Beteja zgjati tre ditĂ«. NĂ« ditĂ«t e para, grekĂ«t arritĂ«n tĂ« mbrojnĂ« kalimin me sukses, duke shkaktuar humbje tĂ« rĂ«nda nĂ« radhĂ«t e persianĂ«ve. SpartanĂ«t dhe aleatĂ«t e tyre shfrytĂ«zonin me mjeshtĂ«ri formacionin “falangĂ«â€ dhe mbrojtjen e terrenit tĂ« ngushtĂ«.

Në ditën e tretë, një vendas Efialti tradhtoi grekët, duke i treguar Kserksit një shteg malor të fshehtë që çonte në prapavijën e tyre.

I vetĂ«dijshĂ«m pĂ«r rrethimin e pashmangshĂ«m, Leonida urdhĂ«roi pjesĂ«n mĂ« tĂ« madhe tĂ« aleatĂ«ve tĂ« tĂ«rhiqeshin, ndĂ«rsa ai dhe njĂ« grup i vogĂ«l qĂ«ndruan pĂ«r tĂ« luftuar deri nĂ« vdekje – 300 spartanĂ«, 700 thespianĂ« qĂ« refuzuan tĂ« tĂ«rhiqeshin, dhe njĂ« numĂ«r i vogĂ«l thebanĂ«sh.

Fund tragjik dhe triumf moral

Leonida dhe luftĂ«tarĂ«t e tij u vranĂ« tĂ« gjithĂ«. Trupi i LeonidĂ«s u gjet nga persianĂ«t dhe, nĂ« kundĂ«rshtim me normat e kohĂ«s, u masakrua dhe u kryqĂ«zua – njĂ« akt i qĂ«llimshĂ«m pĂ«r tĂ« poshtĂ«ruar SpartanĂ«t.

Por përkundër fitores taktike të persianëve, beteja u kthye në një fitore morale për grekët:

Trimëria dhe sakrifica e 300 spartanëve dhe aleatëve të tyre u kthye në simbol të guximit, nderit dhe patriotizmit.

Lufta vonoi avancimin persian dhe u dha kohë grekëve të përgatiteshin për beteja të tjera vendimtare, si beteja detare e Salaminës dhe ajo e Plataias, ku persianët u thyen përfundimisht.

Trashëgimia

Beteja e Thermopileve u përjetësua nga Herodoti, historiani i lashtësisë, dhe u përmend nga autorë të shumtë si model i trimërisë.

Epitafi i famshëm në memorialin e Thermopileve mban fjalët:

“Kalova, o udhĂ«tar, dhe thuaju Lakedemonasve se kĂ«tu gĂ«njejmĂ«, duke iu bindur urdhrit tĂ« tyre.”

NĂ« kulturĂ«n popullore, ajo u dramatizua nĂ« filmat “300 Spartans” (1962) dhe mĂ« vonĂ« nĂ« “300” (2006), duke e bĂ«rĂ« kĂ«tĂ« betejĂ« njĂ« nga mĂ« tĂ« famshmet nĂ« historinĂ« e njerĂ«zimit.

PĂ«rmbyllje

Beteja e Thermopileve nuk ishte thjesht njĂ« pĂ«rplasje ushtarake mes njĂ« perandorie dhe njĂ« grupi luftĂ«tarĂ«sh; ajo mishĂ«ron pĂ«rballjen mes tiranisĂ« dhe lirisĂ«, mes shumicĂ«s dhe vendosmĂ«risĂ«. Edhe pse persianĂ«t fituan ushtarakisht, ata nuk fituan shpirtĂ«risht – trimĂ«ria e LeonidĂ«s dhe njerĂ«zve tĂ« tij frymĂ«zoi njĂ« komb dhe gjithĂ« qytetĂ«rimin perĂ«ndimor.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

 

❌