❌

Reading view

There are new articles available, click to refresh the page.
↗

1987/ Masakra e Hoddle Street, 19-vjeçari Julian Knight, terror ndaj kalimtarëve

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Më 9 gusht 1987, qyteti i Melbourne, Australi, u trondit nga një nga ngjarjet më të rënda në historinë kriminale të vendit: masakra në Hoddle Street, ku një i ri 19-vjeçar, Julian Knight, hapi zjarr ndaj kalimtarëve dhe makinave, duke vrarë 7 vetë në vend, plagosur dhjetëra të tjerë, ndërsa 2 të plagosur të tjerë ndërruan jetë më vonë. Në total, 9 persona u vranë dhe 17 të tjerë mbetën të plagosur.

Kush ishte Julian Knight?

Julian Knight lindi në vitin 1968 dhe ishte bir i një oficeri të lartë të ushtrisë australiane. Ai u rrit në një mjedis ushtarak, me ndikim të fortë të disiplinës dhe hierarkisë. Në moshën 18-vjeçare, u rekrutua në Royal Military College, Duntroon, por u përjashtua pas disa muajsh për sjellje të papërshtatshme dhe probleme të disiplinës.

Përjashtimi nga akademia ushtarake e theu emocionalisht dhe mendërisht. Ai ishte i obsesionuar pas armëve, ushtrisë dhe taktikave luftarake. Kjo ndërthurje mes zhgënjimit personal, izolimit dhe armëve të zjarrit, çoi drejt një tragjedie.

Ngjarja – ÇfarĂ« ndodhi nĂ« Hoddle Street?

Në mbrëmjen e 9 gushtit 1987, në zonën Clifton Hill, Melbourne, Julian Knight u nis me një arsenal armësh, përfshirë një përkrenare ushtarake, një xhaketë të kamuflazhit, dhe disa armë të gjata dhe pistoleta.

Rreth orës 21:30, ai pozicionohet në një vend të ngritur pranë rrugës Hoddle Street, një arterie e rëndësishme e qytetit me trafik të dendur.

Filloi të qëllonte pa dallim mbi makina dhe kalimtarë, duke shkaktuar panik total në zonë.

Përdori municion të bollshëm dhe armë automatike, të cilat i ndryshonte vazhdimisht gjatë sulmit.

Të parët që mbërritën në vendngjarje ishin policët lokalë, të cilët u përballën me zjarr të drejtpërdrejtë.

Sulmi zgjati rreth 45 minuta, ndërkohë që zona u rrethua nga forcat e shumta policore.

Në një moment, Knight u përpoq të largohej nga vendi i ngjarjes, por u lokalizua nga policia dhe, pas një përleshjeje të shkurtër, u kap dhe arrestua.

Pasojat dhe gjykimi

Julian Knight u arrestua në vend dhe pranoi menjëherë autorësinë e masakrës.

Në shkurt 1988, ai u shpall fajtor për 7 akuza për vrasje (fillimisht), që më vonë u rritën në 9 akuza për vrasje pas vdekjes së të plagosurve, dhe 17 akuza për tentativë vrasjeje.

U dënua me burgim të përjetshëm, me një periudhë minimale prej 27 vjetësh pa mundësi lirimi.

MegjithatĂ«, autoritetet australiane mĂ« vonĂ« miratuan njĂ« ligj tĂ« posaçëm – “Julian Knight Act” – qĂ« i ndalonte atij çdo mundĂ«si lirimi me kusht, pĂ«r shkak tĂ« rrezikshmĂ«risĂ« sĂ« tij dhe karakterit brutal tĂ« krimit.

Pasqyrimi publik dhe ndikimi

Masakra e Hoddle Street tronditi gjithë Australinë dhe nxiti:

Debat të ashpër mbi ligjet për armëmbajtjen, edhe pse ndryshimet rrënjësore në këtë drejtim do të ndodhnin pas masakrës së Port Arthur në 1996.

Përforcoi nevojën për vlerësim psikologjik të personave me prirje ushtarake apo me akses në armë.

Shtyu autoritetet të rishikojnë procedurat e ndjekjes penale dhe të menaxhimit të rasteve me rrezikshmëri të lartë publike.

Trashëgimia

Sot, masakra e Hoddle Street mbetet një nga momentet më të errëta në historinë moderne të Australisë. Ajo shërben si kujtesë për rreziqet e qasjes së lehtë në armë, për dështimet në trajtimin e problemeve të shëndetit mendor dhe për nevojën e përgjegjësisë kolektive në parandalimin e dhunës masive.

Julian Knight vazhdon tĂ« vuajĂ« dĂ«nimin nĂ« burg, pa asnjĂ« mundĂ«si reale pĂ«r t’u liruar.

Nëse dëshironi ta ktheni këtë material në një artikull kronikal për botim, mund ta përpunoj më tej sipas formatit që preferoni.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Ndryshova mendje për ndalimin e bombës, por kërcënimi i luftës bërthamore po rritet

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Edhe pse armĂ«t qĂ« kam kundĂ«rshtuar dikur janĂ« ende tmerruese, dyshoj se mund tĂ« çarmatosemi nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« njĂ«anshme. Kjo duhet tĂ« jetĂ« njĂ« temĂ« debati thelbĂ«sor – por tani nuk Ă«shtĂ«.

Polly Toynbee

KĂ«tĂ« javĂ« bĂ«hen 80 vjet nga tmerri i HiroshimĂ«s dhe Nagasakit, ndĂ«rsa dĂ«shmitarĂ«t e fundit tĂ« mbetur tregojnĂ« pĂ«r familje tĂ« djegura, tĂ« shkrira dhe tĂ« zhdukura. SĂ« shpejti nuk do tĂ« ketĂ« mĂ« asnjĂ« pĂ«r tĂ« kujtuar. DĂ«shmitĂ« tronditĂ«se tĂ« tĂ« mbijetuarve pĂ«r “shkĂ«ndijĂ«n pa zĂ«â€ u pĂ«rshkruan nga John Hersey nĂ« librin e tij Hiroshima, qĂ« brezi im e lexoi me tmerr dhe frikĂ«. On the Beach i Nevil Shute na tregoi çdo detaj rrĂ«qethĂ«s tĂ« sĂ«mundjes nga rrezatimi, nga e cila prisja tĂ« vdisja. Fletushka tĂ« mbrojtjes civile udhĂ«zonin familjet si tĂ« fshiheshin poshtĂ« shkallĂ«ve me njĂ« radio dhe elektrik dore.

U rrita duke pritur vdekjen e hershme nga njĂ« luftĂ« bĂ«rthamore. Babai im ishte njĂ« nga themeluesit e FushatĂ«s pĂ«r Çarmatim BĂ«rthamor (CND) nĂ« vitin 1957 dhe nuk priste tĂ« mbijetonim njĂ« holokaust bĂ«rthamor tĂ« pashmangshĂ«m. Ai mbante njĂ« shishe tĂ« madhe me pilula vetĂ«vrasjeje – mjaftueshĂ«m pĂ«r tĂ« vrarĂ« tĂ« gjithĂ« familjen, pĂ«r tĂ« na kursyer nga ngordhja e ngadaltĂ« nga strontiumi-90. Kur e la pas shishen gjatĂ« njĂ« udhĂ«timi me makinĂ« pĂ«r pushime nĂ« Uells, u kthye gjysmĂ« rruge pĂ«r ta marrĂ«.

Jetonim nĂ«n hijen e rezes sĂ« kĂ«rpudhĂ«s. E dinim qĂ« tre kupolat e bardha tĂ« sistemit paralajmĂ«rues tĂ« hershĂ«m tĂ« Fylingdales do tĂ« na jepnin vetĂ«m katĂ«r minuta njoftim – mjaftueshĂ«m pĂ«r tĂ« zier njĂ« vezĂ« apo pĂ«r tĂ« vrapuar njĂ« milje shumĂ« shpejt.

Nisa rrugĂ«n me tĂ«, nĂ« moshĂ«n 11 vjeçare, nĂ« marshin e parĂ« pĂ«r nĂ« Aldermaston (edhe pse pas fjalimit nĂ« Trafalgar Square, babai im – i varur nga alkooli – nuk shkoi mĂ« tej se pub-i “Bunch of Grapes” nĂ« Knightsbridge). Por çdo vit mĂ« pas, shkoja me miq nĂ« atĂ« marsh katĂ«r-ditor tĂ« PashkĂ«ve drejt vendit ku zhvilloheshin kĂ«rkimet pĂ«r armĂ«t atomike nĂ« Berkshire: ishte ngjarja mĂ« e madhe sociale e vitit – Glastonbury i brezit tonĂ« – edhe pse frika dhe zemĂ«rimi ynĂ« ishin realĂ«.

ÇfarĂ« e zbuti atĂ« ndjenjĂ« tĂ« tmerrit tĂ« afĂ«rt? Lufta e Vietnamit mori vĂ«mendjen e protestave, dhe tani kriza klimatike Ă«shtĂ« urgjente dhe e dukshme. KĂ«rcĂ«nimi bĂ«rthamor ra nĂ« fund tĂ« listĂ«s sĂ« frikĂ«rave, megjithĂ«se Ă«shtĂ« po aq i madh – ose mĂ« i madh.

SHBA dhe Rusia shfaqin njĂ« gatishmĂ«ri shqetĂ«suese pĂ«r tĂ« pĂ«rdorur armĂ«t bĂ«rthamore si kĂ«rcĂ«nim. “Kam urdhĂ«ruar dy nĂ«ndetĂ«se bĂ«rthamore tĂ« vendosen nĂ« rajonet pĂ«rkatĂ«se, pĂ«r çdo rast qĂ« kĂ«to deklarata budallaqe tĂ« jenĂ« mĂ« shumĂ« se fjalĂ« boshe,” deklaroi Donald Trump si pĂ«rgjigje ndaj njĂ« postimi nĂ« Twitter tĂ« ish-presidentit rus Dmitry Medvedev, qĂ« tha se do ishte i gatshĂ«m tĂ« lĂ«shonte njĂ« sulm bĂ«rthamor pĂ«r shkak tĂ« luftĂ«s nĂ« UkrainĂ«.

GjatĂ« LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ«, “shkatĂ«rrimi i ndĂ«rsjellĂ« i garantuar” e bĂ«nte pĂ«rdorimin e tyre tĂ« paimagjinueshĂ«m – megjithatĂ« asnjĂ«ra palĂ« nuk e dinte realisht gatishmĂ«rinĂ« e tjetrĂ«s pĂ«r tĂ« shkatĂ«rruar botĂ«n. Ndodhi afĂ«r pĂ«rplasjes nĂ« krizĂ«n e raketave nĂ« KubĂ« dhe nĂ« vitet 1980 me dislokimin e armĂ«ve taktike nĂ« EvropĂ«. Sot, as Trump as Putini mund tĂ« mos jenĂ« racionalĂ« – dhe as tĂ« besojnĂ« se pala tjetĂ«r Ă«shtĂ«. PĂ«rdorimi i termit “kĂ«rcĂ«nim bĂ«rthamor” sugjeron se pĂ«rdorimi i parĂ« nuk Ă«shtĂ« mĂ« tabu.

Trident – nĂ«ndetĂ«set tona bĂ«rthamore tĂ« varura nga SHBA – pĂ«rshkruhen si “arma jonĂ« e fundit”.

ArmĂ« tĂ« reja mund tĂ« pĂ«rdoren nĂ« fushĂ«betejĂ«. A janĂ« kĂ«to mĂ« bindĂ«se si pengesĂ«, apo mĂ« tĂ« rrezikshme sepse janĂ« mĂ« “tĂ« pĂ«rdorshme”? Traktati pĂ«r Mos-PĂ«rhapje nuk ka ndaluar Pakistanin, KorenĂ« e Veriut, IndinĂ« apo Izraelin tĂ« bĂ«hen shtete bĂ«rthamore. Irani mund tĂ« jetĂ« nĂ« radhĂ«. Çarmatimi dhe paqja botĂ«rore nuk kanĂ« bĂ«rĂ« pĂ«rparim: 61 konflikte tĂ« armatosura nĂ« 2024 – mĂ« shumĂ« se nĂ« çdo vit qĂ« nga Lufta e DytĂ« BotĂ«rore.

NATO Ă«shtĂ« dobĂ«suar – nuk ka mĂ« siguri qĂ« SHBA do tĂ« mbrojĂ« aleatĂ«t e saj, pa marrĂ« parasysh kush Ă«shtĂ« president. Me RusinĂ« mĂ« kĂ«rcĂ«nuese se kurrĂ«, Evropa duhet tĂ« mbrohet vetĂ«, ndoshta pĂ«rmes njĂ« kapaciteti tĂ« pĂ«rbashkĂ«t bĂ«rthamor franko-britanik, dhe ndoshta gjerman.

Çarmatosja bĂ«rthamore e njĂ«anshme e BritanisĂ« nuk duket mĂ« njĂ« zgjedhje e mirĂ«. ArmĂ«t bĂ«rthamore janĂ« po aq tĂ« frikshme dhe tĂ« çmendura sa mĂ« parĂ« – por heqja dorĂ« nga to dhe zhdukja e dijes pĂ«r ndĂ«rtimin e tyre duket gjithnjĂ« e mĂ« e pamundur nĂ« njĂ« botĂ« gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« rrezikshme.

“Mos na bĂ«ni objektiv,” Ă«shtĂ« slogani aktual i CND-sĂ«. Por nĂ«se Evropa do tĂ« braktiste kĂ«to armĂ«, do tĂ« pĂ«rfundonte si vasale e RusisĂ«.

Jeremy Corbyn, nĂ«nkryetar i CND-sĂ« – i cili ndodhet kĂ«tĂ« javĂ« nĂ« Hiroshima pĂ«r pĂ«rkujtimin – tha: “NdĂ«rsa reflektojmĂ« mbi 80 vjet qĂ« nga bombardimet kriminale tĂ« HiroshimĂ«s dhe Nagasakit, duhet tĂ« pyesim: ku Ă«shtĂ« udhĂ«heqja qĂ« ndjek nevojĂ«n urgjente pĂ«r çarmatim bĂ«rthamor?”

Kriminale? E vërteta e pakëndshme është se shumica e historianëve mendojnë se më pak njerëz vdiqën në ato bombardime sesa do kishin vdekur në një pushtim të zgjatur të Japonisë. Kjo nuk e zbeh tmerrin.

Corbyn kĂ«rkoi qĂ« Britania tĂ« “rishqyrtojĂ« zgjerimin katastrofik bĂ«rthamor”. Por çarmatosja e njĂ«anshme gjithmonĂ« i ka dĂ«mtuar gjasat e LaburistĂ«ve, siç e dinte Nye Bevan, kur i paralajmĂ«roi tĂ« mos dĂ«rgonin njĂ« ministĂ«r tĂ« jashtĂ«m tĂ« PartisĂ« sĂ« PunĂ«s “lakuriq nĂ« sallĂ«n e konferencĂ«s”. Çarmatosja dhe premtimi pĂ«r tĂ« dalĂ« nga tregu i pĂ«rbashkĂ«t e bĂ«nĂ« manifestin e Michael Foot nĂ« 1983 “shĂ«nimin vetĂ«vrasĂ«s mĂ« tĂ« gjatĂ« nĂ« histori”.

Neil Kinnock, dikur mbështetës i CND-së, bindi partinë që të braktiste çarmatosjen njëanshme në prag të zgjedhjeve të vitit 1992.

Ajo rrugë që ndoqi Kinnock ishte rruga që ndoqën shumë prej nesh. Por këngët e vjetra të Aldermaston mbeten në kujtesë:

“Don’t you hear the H-bombs’ thunder / Echo like the crack of doom? / While they rend the skies asunder / Fallout makes the Earth a tomb”, me refrenin e fuqishĂ«m: “Ban the bomb, forever more!” Ishte njĂ« edukim politik nĂ« ecje, nĂ«n pankarta tĂ« pafundme pĂ«r anarkistĂ«, komunistĂ« tĂ« rinj, kuakerĂ«, ANC dhe 57 lloje tĂ« majtizmit – troçkistĂ«, maoistĂ« e stalinistĂ«.

TradhtarĂ«? TerroristĂ«? Bertrand Russell, nĂ« moshĂ«n 89 vjeç, drejtoi akte direkte me ulje nĂ« rrugĂ« nĂ« Whitehall – sot ndoshta do quhej “terrorist”, sipas ndalimit provokues tĂ« LaburistĂ«ve pĂ«r grupin Palestine Action. PavarĂ«sisht çështjes, nga Hiroshimat te Gaza, njerĂ«zit duhet tĂ« kenĂ« tĂ« drejtĂ«n tĂ« shprehin publikisht neverinĂ« e tyre ndaj mizorisĂ« çnjerĂ«zore.

Kryebashkiaku i HiroshimĂ«s nĂ« ceremoninĂ« e pĂ«rkujtimit kĂ«tĂ« tĂ« mĂ«rkurĂ« e lidhi luftĂ«n nĂ« UkrainĂ« dhe atĂ« nĂ« Gaza me njĂ« pranueshmĂ«ri gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« madhe tĂ« armĂ«ve bĂ«rthamore: autorĂ«t e kĂ«tyre krimeve “shkelin hapur mĂ«simet qĂ« komuniteti ndĂ«rkombĂ«tar duhej tĂ« kishte mĂ«suar nga tragjeditĂ« e historisĂ«â€. PĂ«llumbat e bardhĂ« qĂ« u lĂ«shuan nuk sjellin mĂ« shumĂ« shpresĂ«. Ai kishte tĂ« drejtĂ« tĂ« kĂ«rkonte urgjencĂ«n e njĂ« epoke tĂ« harruar – pĂ«r t’i kujtuar tĂ« vetĂ«kĂ«naqurve se lufta bĂ«rthamore Ă«shtĂ« ende reale.

Harrimi i këtij debati sot e bën të paimagjinueshmen të mundur. Idiotësia njerëzore ka shumë mënyra për ta shkatërruar botën.

Polly Toynbee Ă«shtĂ« kolumniste e “The Guardian”/ PĂ«rgatiti: L.Veizi

 

↗

Uells mistik: “Gjuha uellsiane Ă«shtĂ« shtypur nĂ« mĂ«nyrĂ« agresive”

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Claire Biddles

“Shpesh merremi me gjĂ«ra thelbĂ«sore,” thotĂ« kĂ«ngĂ«tarja Gwretsien Ferch Lisbeth, anĂ«tare e grupit Tristwch y Fenywod. “Ndjesia e tĂ« qenit nĂ« njĂ« peizazh tĂ« lashtĂ«; ose ndjenja e magjishme, safike, e tĂ« qenit pranĂ« oqeanit. Muzika jonĂ« trajton gjĂ«ra tĂ« thjeshta dhe themelore, por shumĂ« tĂ« fuqishme.”

Albumi i tyre debutues me titullin Tristwch y Fenywod, i publikuar gushtin e kaluar – dhe tani i performuar nĂ« festivalet verore – Ă«shtĂ« njĂ« pĂ«rzierje e pasur dhe çliruese e instrumentacionit gotik dhe melodive tĂ« çuditshme, qĂ« kujton njĂ« kryevepĂ«r tĂ« humbur tĂ« Cocteau Twins tĂ« regjistruar nĂ« njĂ« shpellĂ« nĂ« Eryri. Edhe pĂ«r ata qĂ« nuk kuptojnĂ« tekstet nĂ« uellsisht, muzika ngjall ndjenja tĂ« fuqishme. Ka edhe njĂ« dimension politik:

“Shtypja e gjuhĂ«s uellsiane gjatĂ« 200 viteve tĂ« fundit ka qenĂ« aq agresive,” thotĂ« bateristja Leila Lygad, duke pĂ«rmendur faktin se fĂ«mijĂ«t uellsianĂ« janĂ« detyruar tĂ« flisnin anglisht nĂ« shkollat e shek. XIX dhe XX.

“ËshtĂ« e rĂ«ndĂ«sishme tĂ« mbĂ«shtesim gjuhĂ« qĂ« janĂ« shtypur nga sistemet koloniale.”

Rrënjë në Uells dhe eksperimente në Leeds

Grupi u formua nĂ« Leeds nga anĂ«tarĂ« tĂ« grupeve underground Guttersnipe, Hawthonn dhe The Courtneys, tĂ« cilĂ«t pĂ«rdorin pseudonime nĂ« uellsisht pĂ«r kĂ«tĂ« projekt. Ferch Lisbeth ka lindur nĂ« Bangor dhe ka jetuar nĂ« Uellsin e Veriut deri nĂ« moshĂ«n 12-vjeçare. “GjithmonĂ« mĂ« Ă«shtĂ« dukur njĂ« vend shumĂ« mistik,” thotĂ« ajo. “Gjuha ishte pjesĂ« e kĂ«saj ndjenje, edhe pse familja ime nuk fliste uellsisht.”

Lygad Ă«shtĂ« rritur nĂ« kufirin Staffordshire-Shropshire dhe ka kaluar fĂ«mijĂ«rinĂ« “duke ecur nĂ« malin Penmaenmawr” – nĂ« bregdetin e Uellsit tĂ« Veriut – “dhe duke vizituar rrethin e parĂ« tĂ« gurĂ«ve qĂ« kam parĂ« ndonjĂ«herĂ«â€, pĂ«rvojĂ« qĂ« i nxiti interesin pĂ«r arkeologjinĂ«, historinĂ« dhe kulturĂ«n uellsiane.

Një rikthim personal dhe emocional në gjuhën uellsiane

Pasi familja e zhvendosi nĂ« Angli, peizazhi dhe gjuha e Uellsit mbetĂ«n nĂ« nĂ«nndĂ«rgjegjen e Ferch Lisbeth. NĂ« vitin 2020, pasi mĂ«soi se njĂ« mik nĂ« skenĂ«n eksperimentale tĂ« Leeds fliste rrjedhshĂ«m uellsisht, ajo nisi tĂ« mĂ«sonte “nĂ« mĂ«nyrĂ« obsesive, çdo minutĂ« tĂ« çdo dite”. Ajo kishte filluar tĂ« dilte me basisten kanadeze Sidni Sarffwraig, anĂ«taren e tretĂ« tĂ« grupit, dhe bashkĂ« vizituan Uellsin e Veriut.

“TĂ« kesh kĂ«tĂ« lidhje tĂ« bukur safike nĂ« ato vende ishte diçka e thellĂ«,” thotĂ« ajo. “Ishte si njĂ« mbĂ«rritje logjike e fatit pĂ«r mua; fije tĂ« ndryshme tĂ« psikikĂ«s qĂ« bashkohen.”

“Muzika eksperimentale Ă«shtĂ« njĂ« hapĂ«sirĂ« pĂ«r tĂ« hequr maskĂ«n”

Grupi u formua nĂ« vitin 2022. Ferch Lisbeth ndjente nevojĂ«n tĂ« kĂ«ndonte nĂ« uellsisht pĂ«r temat si queerness, mistika dhe ndjesia e pĂ«rkatĂ«sisĂ«, sepse “ndoshta askush nuk ka shkruar ndonjĂ«herĂ« kĂ«ngĂ« nĂ« uellsisht nga ky kĂ«ndvĂ«shtrim, dhe ka ardhur koha qĂ« tĂ« ekzistojnĂ«.”

Emri i grupit do tĂ« thotĂ« “trishtimi i grave”, dhe ato frymĂ«zohen nga trishtimi femĂ«ror, i hijshĂ«m dhe fisnik i grupeve si Dead Can Dance.

Ata pĂ«rqafojnĂ« gjithashtu amatorizmin eksperimental tĂ« skenĂ«s no wave tĂ« viteve 1970. Lygad pĂ«rdor bateri elektronike me tinguj tĂ« pazakontĂ«, tĂ« regjistruar nĂ« terren – pĂ«r shembull, snare Ă«shtĂ« njĂ« lodĂ«r qĂ« shpĂ«rthen dhe Ă«shtĂ« regjistruar nĂ« njĂ« bunker nĂ«n tokĂ«, ndĂ«rsa tom-tomĂ«t janĂ« tinguj tĂ« lakuriqĂ«ve tĂ« natĂ«s qĂ« pĂ«rdorin ekolokim – njĂ« detaj veçanĂ«risht gotik.

Sarffwraig luan bas tĂ« zakonshĂ«m, por Ferch Lisbeth ka ndĂ«rtuar njĂ« instrument tĂ« vetin qĂ« e quan dwydelyn – qĂ« do tĂ« thotĂ« “dy-harpĂ«â€ nĂ« uellsisht – i pĂ«rbĂ«rĂ« nga dy zithers dhe njĂ« mikrofon kontakti. “Po mendoja pĂ«r muzikĂ«n e harpatave keltike dhe pĂ«r albumin e parĂ« tĂ« Dead Can Dance, ku Lisa Gerrard pĂ«rdor njĂ« yangqin (dulcimer kinez).”

Një skenë për ndjeshmëri dhe çuditshmëri

TĂ« tre flasin me admirim pĂ«r atmosferĂ«n e guximshme qĂ« kanĂ« krijuar nĂ« grup – njĂ« frymĂ« qĂ« pasqyrohet nĂ« skenĂ«n e Leeds, veçanĂ«risht nĂ« Wharf Chambers, njĂ« hapĂ«sirĂ« bashkĂ«punuese dhe e drejtuar nga komuniteti.

Aty, sipas Ferch Lisbeth, “ndershmĂ«ria shpĂ«rblehet dhe shprehja e sinqertĂ« Ă«shtĂ« qĂ«llimi.” Kjo Ă«shtĂ« thelbĂ«sore pĂ«r njĂ« grup ku tĂ« gjithĂ« janĂ« neurodivergjentĂ«.

“PĂ«r njerĂ«zit neurodivergjentĂ«, muzika eksperimentale Ă«shtĂ« njĂ« hapĂ«sirĂ« pĂ«r tĂ« hequr maskĂ«n dhe pĂ«r tĂ« qenĂ« tĂ« dĂ«shmuar publikisht teksa pĂ«rjetojnĂ« emocione tĂ« fuqishme,” thotĂ« Sarffwraig.

“HapĂ«sirat DIY duhen mbrojtur sepse janĂ« shumĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme pĂ«r eksperimentimin.”

Uellsi i Veriut, një shtëpi e dytë queer dhe alternative

Grupi ka gjetur një shtëpi të dytë në Uellsin e Veriut, në një komunitet të muzikantëve alternativë uellsianë si Anxiolytics, Sister Wives dhe Cerys Hafana, që sipas Ferch Lisbeth ka një përfshirje të natyrshme dhe të shëndetshme të njerëzve queer, trans dhe neurodivergjentë.

Edhe muzikantë të njohur uellsianë kanë shprehur mbështetje, si producenti i Super Furry Animals, Gorwel Owen, anëtarë të Fflaps, dhe këngëtarja Gwenno, e cila ka publikuar albume në uellsisht dhe kornisht.

“Gwenno Ă«shtĂ« njĂ« figurĂ« shumĂ« e rĂ«ndĂ«sishme,” thotĂ« Lygad. “Ajo Ă«shtĂ« njĂ« pĂ«rkrahĂ«se e gjuhĂ«ve tĂ« pakicĂ«s dhe njĂ« antikapitaliste dhe antikolonialiste e zĂ«shme.”

Një trashëgimi pa nacionalizëm

Jashtë Uellsit, Tristwch y Fenywod ndihen të lidhur me grupe si Kneecap dhe Lankum, që ndajnë të njëjtin qasje antikoloniale ndaj gjuhës dhe traditës popullore.

“ËshtĂ« e mrekullueshme tĂ« shohĂ«sh qĂ« Kneecap po kanĂ« sukses me gjuhĂ«n irlandeze dhe po e çojnĂ« nĂ« mainstream, sepse atje duhet tĂ« jetĂ«,” thotĂ« Lygad.

Grupi shpreson qĂ« muzika e tyre tĂ« frymĂ«zojĂ« njerĂ«zit tĂ« mĂ«sojnĂ« uellsishten apo gjuhĂ« tĂ« tjera minoritare – si njĂ« akt gĂ«zimi dhe rezistence.

“ShumĂ« njerĂ«z flasin pĂ«r nevojĂ«n pĂ«r ndryshim sistemik, por vazhdojnĂ« tĂ« pĂ«rdorin gjuhĂ«n e ligjeve dhe strukturave tĂ« pushtetit,” thotĂ« Ferch Lisbeth, e cila beson se çdo gjuhĂ« Ă«shtĂ« njĂ« sistem i ndryshĂ«m perceptimi.

Ata përpiqen të krijojnë një lidhje radikale me historinë dhe trashëgiminë:

“Ka njĂ« mĂ«nyrĂ« pĂ«r tĂ« respektuar tĂ« kaluarĂ«n dhe traditĂ«n pa u kapur nĂ« politikat nacionaliste,” thotĂ« Sarffwraig. “Uellsishtja Ă«shtĂ« e lashtĂ« dhe tĂ« lejon tĂ« lidheshe me mĂ«nyrĂ«n se si njerĂ«zit jetonin shumĂ« kohĂ« mĂ« parĂ«. ËshtĂ« e padrejtĂ« qĂ« njerĂ«zit me politika konservatore kanĂ« monopol mbi atĂ« kulturĂ« dhe histori. Ne po e kundĂ«rshtojmĂ« kĂ«tĂ«.”

“The Guardian”/ PĂ«rgatiti pĂ«r botim: L.Veizi

 

↗

Kishëza Sistine, si u ngrit një nga monumentet më të famshme të artit në botë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

9 gusht 1483

Në vitin 1483, u përurua zyrtarisht Kishëza Sistine (Cappella Sistina), një nga monumentet më të famshme të artit dhe arkitekturës në botë. E ndodhur brenda Pallatit Apostolik në Vatikan, ajo është rezidenca zyrtare e Papës dhe pjesë qendrore e jetës shpirtërore dhe artistike të Selisë së Shenjtë.

KishĂ«za Sistine u ndĂ«rtua mbi themelet e njĂ« kishe mĂ« tĂ« vjetĂ«r tĂ« quajtur Cappella Magna. Ajo mori emrin e saj tĂ« ri nga Papa Sixtus IV (Francesco della Rovere), i cili urdhĂ«roi rindĂ«rtimin e saj midis viteve 1473 dhe 1481. Kjo Ă«shtĂ« arsyeja mĂ« e pranuar pĂ«r emĂ«rtimin Sistine – nga “Sixtus”. MegjithatĂ«, disa gjuhĂ«tarĂ« kanĂ« hedhur hipotezĂ«n se emri mund tĂ« lidhet edhe me formĂ«n “tĂ« sheshtĂ«â€ apo “tĂ« suvatuar” tĂ« mureve tĂ« saj tĂ« brendshme, edhe pse kjo mbetet mĂ« pak e mbĂ«shtetur nĂ« burimet historike.

Arkitektura dhe përmasat

Arkitekti i ngarkuar pĂ«r ndĂ«rtimin ishte Giovanni dei Dolci, i cili projektoi njĂ« strukturĂ« tĂ« thjeshtĂ« por funksionale, me pĂ«rmasa 40.9 metra e gjatĂ« dhe 13.4 metra e gjerĂ« – gati tĂ« njĂ«jta me pĂ«rmasat e Tempullit tĂ« Solomonit, sipas DhiatĂ«s sĂ« VjetĂ«r. Tavanet e larta dhe muret e sheshta e bĂ«nĂ« atĂ« njĂ« sipĂ«rfaqe ideale pĂ«r dekorim monumental.

Dekorimi fillestar dhe artistët e Rilindjes

NĂ« fazĂ«n e parĂ« tĂ« zbukurimit (1481–1482), Papa Sixtus IV ftoi disa nga artistĂ«t mĂ« tĂ« mĂ«dhenj tĂ« Rilindjes italiane, pĂ«r tĂ« zbukuruar muret anĂ«sore me skena nga Jeta e Jezusit dhe e Moisiut. KĂ«ta pĂ«rfshinin: Sandro Botticelli, Domenico Ghirlandaio, Pietro Perugino, Cosimo Rosselli.

Si dhe ndihmës të shumtë, përfshirë një Michelangelo të ri që më vonë do të kthehej si mjeshtri kryesor i kapelës.

Tavani i Michelangelo-s 

Në fillim të shekullit XVI, Papa Julius II ngarkoi Michelangelo Buonarroti që të pikturonte tavanin e Kishëzës Sistine. Ky projekt kolosal u realizua mes viteve 1508 dhe 1512, dhe është konsideruar një nga kryeveprat absolute të artit perëndimor.

Tavanin e pĂ«rbĂ«jnĂ« nĂ«ntĂ« skena biblike nga Libri i ZanafillĂ«s, mĂ« e famshmja prej tĂ« cilave Ă«shtĂ« “Krijimi i Adamit”, ku gishti i PerĂ«ndisĂ« i afrohet atij tĂ« njeriut – njĂ« nga imazhet mĂ« tĂ« njohura nĂ« historinĂ« e artit.

Michelangelo punoi i vetëm për vite të tëra, në kushte të vështira fizike, mbi një skelë të ngritur poshtë tavanit.

Vepra u përfundua në vitin 1512 dhe shkaktoi tronditje dhe adhurim në botën e artit.

Gjykimi i Fundit

NĂ« njĂ« fazĂ« tĂ« dytĂ«, Papa Pavli III i kĂ«rkoi Michelangelo-s tĂ« pikturonte murin e altarit, ku ai realizoi njĂ« tjetĂ«r vepĂ«r madhĂ«shtore: “Gjykimi i Fundit”.

Kjo freskë e madhe përfshin më shumë se 300 figura dhe paraqet ardhjen e Krishtit si gjykatës i të gjallëve dhe të vdekurve.

Vepra shkaktoi polemika për paraqitjen e trupave lakuriq, por mbeti një simbol i fuqishëm i artit dhe besimit.

Rëndësia shpirtërore dhe kulturore

Kishëza Sistine është jo vetëm një galeri e artit rilindas, por edhe një hapësirë aktive shpirtërore:

Aty zhvillohet Konklava papnore, ku zgjidhet Papa i ri nga kolegji i kardinalëve.

Liturgjitë më të rëndësishme të papës mbahen gjithashtu aty.

Gjatë gjithë historisë së saj, ajo ka qenë një vend i reflektimit ndërmjet hyjnores dhe njerëzores, artit dhe besimit.

Restaurimi dhe ruajtja

NĂ« fund tĂ« shek. XX (1980–1994), u krye njĂ« restaurim i madh, qĂ« zbuloi ngjyrat origjinale tĂ« Michelangelo-s, tĂ« cilat pĂ«r shekuj ishin errĂ«suar nga tymi, pluhuri dhe koha. Restaurimi, megjithĂ«se i lavdĂ«ruar, shkaktoi debate mbi ndĂ«rhyrjen nĂ« origjinalitetin e veprĂ«s.

Trashëgimia dhe ndikimi

Kishëza Sistine mbetet kryevepra më e famshme e Vatikanit, një atraksion për miliona vizitorë në vit.

Ajo përfaqëson kulmin e artit të Rilindjes, bashkimin mes frymës biblike dhe mjeshtërisë njerëzore.

Me emrin e saj, Sistine është bërë simbol i perfeksionit artistik dhe madhështisë shpirtërore.

Nëse dëshironi, mund ta përpunoj këtë tekst në formë artikulli për botim, ose ta përmbledh në një version më të shkurtër informativ.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

 

↗

Dario Llukaçi, “shershe la fam’ qĂ« fitoi zemrat e publikut

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

Ka aktorĂ« qĂ« bĂ«hen legjenda me role kryesore dhe ka tĂ« tjerĂ«, si Dario Llukaçi, qĂ« hyjnĂ« nĂ« panteonin e artit duke i dhĂ«nĂ« shpirt figurave dytĂ«sore. Me njĂ« frazĂ« tĂ« vetme, ai mbetet i pashlyeshĂ«m nĂ« kujtesĂ«n kolektive. “Shershe la fam”, apo siç njihet nĂ« orgjinal “Cherchez la femme”, fraza e Dario Llukaçit si shoferi i taksisĂ« nĂ« filmin epope “Kapedani”, ishte e mjaftueshme pĂ«r ta gdhendur emrin e tij nĂ« historinĂ« e kinematografisĂ« shqiptare. Ai shkriu humorin, karizmĂ«n dhe njĂ« theks unik, duke sjellĂ« nĂ« jetĂ« personazhe tĂ« thella, qofshin ato edhe pĂ«r pak minuta nĂ« ekran



NĂ« filmin “Kapedani”, Dario Llukaçi, shfaqet nĂ« pak minuta, por lĂ« gjurmĂ« tĂ« pĂ«rjetshme.

— “Shershe la fam”

— UrdhĂ«ro?

— “Shershe la fam”, qĂ« do tĂ« thotĂ« se sebepi i sherrit Ă«shtĂ« fĂ«mra.

— Tamam ashtu Ă«shtĂ«, pikĂ«s i ke rĂ«nĂ«!

— Napolon Bonoparti, sa herĂ« qĂ« grindeshin dy veta, thoshte: “Shershe la fam”. QĂ« do tĂ« thotĂ« se sebepi i sherrit Ă«shtĂ« fĂ«mra.

— Bravo o qoftĂ«, kot nuk i kanĂ« thĂ«nĂ« njeri i madh!

— I kishte shumĂ« zĂ«t femrat qĂ« mbaheshin veten pĂ«r tĂ« ditura. Edhe unĂ« i kam zĂ«t gratĂ«. Kemi njĂ« shefe ne qĂ« na e mori shpirtin.

— I ziu ti. Eh, edhe ne kemi njĂ« kryetare
 Prandaj kam ardhur tĂ« ankohem nĂ« Komitetin e PartisĂ« te shoku Rropi.

Por taksisti, si tĂ« gjithĂ« meshkujt, urrente shefen – qĂ« me siguri me mustaqe dhe sjellje aspak feminile – ua nxinte jetĂ«n shoferĂ«ve. Por njĂ« zockĂ«, qĂ« mund tĂ« bĂ«hej shefja e tij nĂ« perspektivĂ«, e kishte “hallall”


Fillimet

Dario Llukaçi lindi më 1 gusht 1925 në Rijeka të Kroacisë së sotme. Në vitin 1930, familja e tij u zhvendos në Shqipëri, duke nisur aty kapitullin e një jete të re. Fillimisht punoi si mekanik dhe saldator, por pasioni për skenën ishte më i fortë se çdo profesion teknik.

Hapat e parë në art i hodhi në Teatrin e Estradës së Tiranës, ku u bë pjesë e brezit themelues të kësaj trupe. Talenti i tij për humorin, loja natyrale dhe përqafimi i karaktereve të zakonshme, por thellësisht njerëzore, e bënë shpejt të njohur.

Aktori me zë, theks e shpirt të veçantë

Ajo qĂ« e veçonte Llukaçin nuk ishte vetĂ«m ekspresiviteti i tij i ngrohtĂ« apo batutat e qeshura, por aftĂ«sia pĂ«r tĂ« imituar zĂ«ra dhe thekse tĂ« huaja, njĂ« tipar pothuajse i rrallĂ« pĂ«r aktorĂ«t e kohĂ«s. Kjo e bĂ«nte tĂ« pĂ«rshtatshĂ«m pĂ«r personazhe qĂ« sillnin njĂ« ngjyrĂ« tĂ« re nĂ« ekran – figura dytĂ«sore qĂ«, nĂ« duart e tij, merrnin jetĂ« tĂ« plotĂ«.

Po aq mbreselenĂ«se Ă«shtĂ« dhe dialogu i tij tek filmi “Shtigjet e luftes”

-Telefonojini zotit Jani Ferra.

-E çfare t’i them?

-Të vije sa me shpejt këtu

-Pronto, 375-sa. Zoti Jani, jam Paçeli. Ejani sa me shpejt. Ju pret koloneli

-Grazie signor Paçeli

-Prego, prego ma cosa fate adesso. Ma io sono persona perbene

Galeria e roleve

Nëse do të donim të rendisnim disa nga rolet që e përjetësuan Dario Llukaçin në kujtesën tonë kolektive, do të përmendnim:

-Shoferi i taksisĂ« nĂ« “Kapedani” (1972),

-Oficeri italian nĂ« “Debatik” (1961),

-Paçeli, nĂ« “Shtigje tĂ« luftĂ«s” – (1974)

-Doktori nĂ« “Kur hiqen maskat” (1975),

-Dirigjenti nĂ« “Tela mbi violinĂ«â€ (1987).

-Rolet e tij nĂ« filma si “Vajzat me kordele tĂ« kuqe”, “PĂ«rtej mureve tĂ« gurta”, “Koha nuk pret”, “Estrada nĂ« ekran”, “Odiseja e tifozĂ«ve”.

Edhe pse kurrë nuk mori rolin kryesor në ndonjë film, figura e tij mbeti simbolike. Ai ishte aktori që nuk kishte nevojë për shumë skena që të kujtohej.

Kujtesa artistike

Dario Llukaçi ishte njĂ« aktor karakteri — nga ata qĂ« e mbajnĂ« nĂ« kĂ«mbĂ« njĂ« shfaqje apo film pa pasur nevojĂ« tĂ« jenĂ« nĂ« qendĂ«r. Ai pĂ«rfaqĂ«son njĂ« brez artistĂ«sh tĂ« pĂ«rkushtuar, tĂ« pĂ«rulur dhe tĂ« palodhur, qĂ« kontribuuan nĂ« ndĂ«rtimin e identitetit tĂ« kinematografisĂ« shqiptare pa zhurmĂ« dhe pa kĂ«rkuar lavdi.

Aktorët si ai na kujtojnë se arti i vërtetë ndodh në detaj, në një gjest, në një fjalë, në një pamje që zgjat pak, por që mbetet përgjithmonë.

Epilogu

“Shershe la fam” nuk ishte thjesht njĂ« batutĂ« e rastĂ«sishme. Ishte mĂ«nyra e Dario Llukaçit pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« panteonin e aktorĂ«ve tĂ« dashur shqiptarĂ«. NjĂ« fjalĂ« e vetme, njĂ« rol i vogĂ«l, por njĂ« shpirt i madh qĂ« i dha jetĂ« ekranit.

Dario Llukaçi është dëshmia që ndonjëherë, madhështia ndodh në hije, atje ku pak sy shikojnë, por shumë zemra ndjejnë.

↗

Beteja e Thermopileve/ Mbreti i Spartës i bën ballë ushtrisë prese, vetëm me 300 spartanë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

viti 480 p.e.s.

Në vitin 480 para erës sonë, Perandoria Persiane, nën udhëheqjen e Mbretit Kserksi I, ndërmori një fushatë masive për të pushtuar Greqinë. Kjo ishte pjesë e Luftërave Greko-Persiane, të cilat kishin nisur dekada më parë me ndërhyrjet e para persiane në territoret e qytet-shteteve helene.

Qytet-shtetet greke, megjithĂ«se tĂ« pĂ«rçara politikisht, e kuptuan rrezikun dhe nisĂ«n tĂ« bashkoheshin pĂ«rballĂ« armikut tĂ« pĂ«rbashkĂ«t. Sparta, njĂ« nga fuqitĂ« mĂ« tĂ« mĂ«dha ushtarake tĂ« kohĂ«s, mori pĂ«rsipĂ«r tĂ« mbrojĂ« kalimin strategjik tĂ« Thermopileve – njĂ« grykĂ« mali e ngushtĂ« qĂ« lidhte ThesalinĂ« me pjesĂ«n jugore tĂ« GreqisĂ«.

Forcat dhe strategjia

PersianĂ«t kishin njĂ« ushtri tĂ« pĂ«rbĂ«rĂ« nga rreth 100,000 deri nĂ« 300,000 trupa, sipas burimeve antike (edhe pse historianĂ«t modernĂ« sugjerojnĂ« shifra mĂ« modeste, rreth 70,000–120,000).

Leonida I, mbreti i Spartës, mori me vete vetëm 300 hoplitë spartanë, të gjithë luftëtarë profesionistë me familje e trashëgimi ushtarake.

a u shoqëruan nga rreth 700 thespianë, të udhëhequr nga Demofili, dhe 400 thebanë, të cilët ishin më pak të motivuar në betejë.

Forcat greke zgjodhĂ«n Thermopilet sepse vetĂ« terreni i ngushtĂ« do t’i neutralizonte epĂ«rsitĂ« numerike tĂ« ushtrisĂ« persiane.

Zhvillimi i betejës

Beteja zgjati tre ditĂ«. NĂ« ditĂ«t e para, grekĂ«t arritĂ«n tĂ« mbrojnĂ« kalimin me sukses, duke shkaktuar humbje tĂ« rĂ«nda nĂ« radhĂ«t e persianĂ«ve. SpartanĂ«t dhe aleatĂ«t e tyre shfrytĂ«zonin me mjeshtĂ«ri formacionin “falangĂ«â€ dhe mbrojtjen e terrenit tĂ« ngushtĂ«.

Në ditën e tretë, një vendas Efialti tradhtoi grekët, duke i treguar Kserksit një shteg malor të fshehtë që çonte në prapavijën e tyre.

I vetĂ«dijshĂ«m pĂ«r rrethimin e pashmangshĂ«m, Leonida urdhĂ«roi pjesĂ«n mĂ« tĂ« madhe tĂ« aleatĂ«ve tĂ« tĂ«rhiqeshin, ndĂ«rsa ai dhe njĂ« grup i vogĂ«l qĂ«ndruan pĂ«r tĂ« luftuar deri nĂ« vdekje – 300 spartanĂ«, 700 thespianĂ« qĂ« refuzuan tĂ« tĂ«rhiqeshin, dhe njĂ« numĂ«r i vogĂ«l thebanĂ«sh.

Fund tragjik dhe triumf moral

Leonida dhe luftĂ«tarĂ«t e tij u vranĂ« tĂ« gjithĂ«. Trupi i LeonidĂ«s u gjet nga persianĂ«t dhe, nĂ« kundĂ«rshtim me normat e kohĂ«s, u masakrua dhe u kryqĂ«zua – njĂ« akt i qĂ«llimshĂ«m pĂ«r tĂ« poshtĂ«ruar SpartanĂ«t.

Por përkundër fitores taktike të persianëve, beteja u kthye në një fitore morale për grekët:

Trimëria dhe sakrifica e 300 spartanëve dhe aleatëve të tyre u kthye në simbol të guximit, nderit dhe patriotizmit.

Lufta vonoi avancimin persian dhe u dha kohë grekëve të përgatiteshin për beteja të tjera vendimtare, si beteja detare e Salaminës dhe ajo e Plataias, ku persianët u thyen përfundimisht.

Trashëgimia

Beteja e Thermopileve u përjetësua nga Herodoti, historiani i lashtësisë, dhe u përmend nga autorë të shumtë si model i trimërisë.

Epitafi i famshëm në memorialin e Thermopileve mban fjalët:

“Kalova, o udhĂ«tar, dhe thuaju Lakedemonasve se kĂ«tu gĂ«njejmĂ«, duke iu bindur urdhrit tĂ« tyre.”

NĂ« kulturĂ«n popullore, ajo u dramatizua nĂ« filmat “300 Spartans” (1962) dhe mĂ« vonĂ« nĂ« “300” (2006), duke e bĂ«rĂ« kĂ«tĂ« betejĂ« njĂ« nga mĂ« tĂ« famshmet nĂ« historinĂ« e njerĂ«zimit.

PĂ«rmbyllje

Beteja e Thermopileve nuk ishte thjesht njĂ« pĂ«rplasje ushtarake mes njĂ« perandorie dhe njĂ« grupi luftĂ«tarĂ«sh; ajo mishĂ«ron pĂ«rballjen mes tiranisĂ« dhe lirisĂ«, mes shumicĂ«s dhe vendosmĂ«risĂ«. Edhe pse persianĂ«t fituan ushtarakisht, ata nuk fituan shpirtĂ«risht – trimĂ«ria e LeonidĂ«s dhe njerĂ«zve tĂ« tij frymĂ«zoi njĂ« komb dhe gjithĂ« qytetĂ«rimin perĂ«ndimor.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

 

↗

viti 681/Bullgaria, themelimi i shtetit pas fitores mbi bizantët

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Historia e BullgarisĂ« si shtet fillon nĂ« vitin 681, kur bullgarĂ«t – njĂ« popull turko-altaik i udhĂ«hequr nga khani Asparuh – kalojnĂ« lumin Danub dhe vendosen nĂ« fushat e Moesias (nĂ« veri tĂ« Ballkanit). Pas betejave tĂ« ashpra me ushtritĂ« e PerandorisĂ« Bizantine, Perandori Konstantin IV detyrohet tĂ« nĂ«nshkruajĂ« njĂ« traktat paqeje dhe tĂ« njohĂ« zyrtarisht shtetin bullgar, duke shĂ«nuar kĂ«shtu lindjen e Shtetit tĂ« ParĂ« Bullgar.

  1. Shteti i ParĂ« Bullgar (681–1018)

Khani Tervel (701–718) forcon shtetin dhe ndihmon Bizantin kundĂ«r arabĂ«ve nĂ« rrethimin e KonstandinopojĂ«s (718).

NĂ« shek. IX, nĂ«n Khanin Krum (802–814), Bullgaria bĂ«het njĂ« fuqi e madhe, duke u shtrirĂ« nga Danubi nĂ« Adriatik dhe deri afĂ«r KonstandinopojĂ«s.

Christianizimi i Bullgarisë ndodh nën sundimin e Borisit I (864), duke e kthyer popullsinë në fenë e krishterë ortodokse dhe duke forcuar lidhjet kulturore me Bizantin.

GjatĂ« sundimit tĂ« Carit Simeon I (893–927), Bullgaria arrin kulmin e saj politik dhe kulturor, duke u bĂ«rĂ« rivale e drejtpĂ«rdrejtĂ« e Bizantit. Kultura bullgare lulĂ«zon me qendĂ«r Presllavin dhe zhvillimin e alfabetit cirilik.

Rënia e shtetit fillon në fund të shek. X për shkak të konflikteve të brendshme dhe sulmeve bizantine.

Në vitin 1018, pas vdekjes së Car Samuelit dhe fushatave të Perandorit Bazil II, Bullgaria bie nën sundimin bizantin për rreth një shekull.

  1. Shteti i DytĂ« Bullgar (1185–1396)

Në vitin 1185, vëllezërit Asen dhe Petër ngrenë kryengritje kundër Bizantit dhe themelojnë Perandorinë e Dytë Bullgare, me kryeqytet Tarnovon.

Kulminacioni arrihet gjatĂ« sundimit tĂ« Carit Kalojan (1197–1207) dhe Ivan Asen II (1218–1241), kur Bullgaria Ă«shtĂ« njĂ« nga fuqitĂ« dominuese tĂ« Ballkanit.

Pas një periudhe lulëzimi, shteti përçahet nga luftërat civile dhe invazionet mongole dhe osmane.

Në fund të shek. XIV, Bullgaria shpërbëhet në disa principata të vogla.

Në vitin 1396, Bullgaria bie plotësisht nën sundimin osman.

  1. Periudha osmane (1396–1878)

Bullgaria mbetet pjesë e Perandorisë Osmane për më shumë se 480 vjet.

Popullsia e krishterë jeton nën shtypje të rëndë dhe humb ndikimin politik dhe kulturor.

Rilindja KombĂ«tare Bullgare (shek. XVIII–XIX) sjell zhvillim arsimor, kulturor dhe rritje tĂ« ndjenjĂ«s kombĂ«tare.

Kryengritja e Prillit (1876), edhe pse shtypet me egërsi, tërheq vëmendjen ndërkombëtare.

Pas LuftĂ«s Ruso-Turke (1877–1878), me Traktatin e San Stefanit, krijohet njĂ« Bullgari e madhe, por mĂ« pas me Kongresin e Berlinit (1878), ajo copĂ«tohet nĂ« disa pjesĂ«: Principata e BullgarisĂ« (autonome), Rumelia Lindore (nĂ«n sovranitetin osman) dhe Maqedonia qĂ« mbetet nĂ«n Turqi.

  1. PavarĂ«sia dhe MbretĂ«ria e BullgarisĂ« (1878–1946)

Në vitin 1908, Bullgaria shpall pavarësinë e plotë dhe bëhet Mbretëri, me Ferdinandin si mbret.

Merr pjesĂ« nĂ« LuftĂ«rat Ballkanike (1912–1913) dhe LuftĂ«n e ParĂ« BotĂ«rore (1915–1918) nĂ« krah tĂ« fuqive qendrore, por humb territore.

Edhe në Luftën e Dytë Botërore, Bullgaria bashkëpunon me fuqitë e Boshtit, por nuk merr pjesë në luftën kundër Bashkimit Sovjetik.

Në vitin 1944, me ndërhyrjen e ushtrisë sovjetike, vendi futet nën sferën komuniste dhe monarkia përmbyset më 1946.

  1. Bullgaria komuniste (1946–1989)

Formohet Republika Popullore e Bullgarisë, nën drejtimin e Partisë Komuniste.

UdhĂ«heqĂ«si mĂ« jetĂ«gjatĂ« ishte Todor Zhivkov (1954–1989).

Ekonomia dhe shoqëria bullgare funksionojnë sipas modelit sovjetik.

Persekutohen disidentët dhe pakicat, përfshirë bullgarët turq.

NĂ« fund tĂ« viteve ’80, vendi pĂ«rjeton krizĂ« ekonomike dhe protestat çojnĂ« nĂ« rĂ«nien e regjimit nĂ« 1989.

  1. Demokracia dhe integrimi evropian (1990–sot)

Zhvillohen zgjedhje demokratike dhe miratohet Kushtetuta e re në 1991.

Bullgaria përjeton një tranzicion të vështirë ekonomik dhe social.

Anëtarësohet në NATO në 2004 dhe në Bashkimin Evropian më 1 janar 2007.

Vendi vazhdon të përballet me sfida si korrupsioni, emigrimi i të rinjve dhe rritja ekonomike e ngadaltë, por ka ruajtur stabilitet politik relativ.

PĂ«rmbyllje

Historia e Bullgarisë është e pasur me ngjarje madhore, përballje me perandori të fuqishme si Bizanti dhe Osmanët, periudha të artë lulëzimi kulturor dhe momente të errëta nën sundim të huaj. Sot, Bullgaria është një shtet demokratik evropian me identitet të fortë historik e kulturor.

Nëse dëshiron një version më të shkurtër, në formë artikulli për botim, apo me theks në një periudhë të caktuar (si mesjeta ose koha osmane), mund ta përpunoj edhe më tej.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Eksodi i çmendur, “Vlora” dhe 20 mijĂ« shpirtra mbi njĂ« det shprese

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

Nga larg, mĂ«ngjesi i 8 gushtit 1991 nuk dukej se kishte asgjĂ« tĂ« zakonshme nĂ« portin e DurrĂ«sit. Ajri rĂ«ndonte nga dielli i pĂ«rvĂ«luar i verĂ«s dhe nga njĂ« tension i padukshĂ«m qĂ« vinte si njĂ« dallgĂ«, jo nga brigjet, por nga thellĂ«sia e vendit. NĂ« horizont, anija tregtare “Vlora”, e ngarkuar me sheqer nga Kuba, sapo ishte kthyer nga njĂ« udhĂ«tim i lodhshĂ«m. Por vetĂ«m pak orĂ« pasi ishte ankoruar nĂ« kalatĂ«, pa shkarkuar ende asnjĂ« ton nga ngarkesa, ajo ndezi sĂ«rish motorĂ«t pĂ«r njĂ« lundrim tĂ« paparashikuar.

Nga rrugĂ«t qĂ« zbrisnin nĂ« port, turmat u derdhĂ«n si ujĂ« lumi qĂ« nuk mbahet dot nga diga. Gra me fĂ«mijĂ« nĂ« krahĂ«, burra me çanta shpine, djem tĂ« rinj qĂ« mbanin vetĂ«m shpresĂ«n — tĂ« gjithĂ« shtyheshin, bĂ«rtisnin, ngjiteshin nĂ« çdo litar e shkallĂ« tĂ« anijes. Nuk kishte biletĂ«, nuk kishte radhĂ«, nuk kishte kufi. VetĂ«m dĂ«shpĂ«rim dhe njĂ« fjalĂ« e vetme nĂ« mendje: Itali.

Brenda pak orĂ«sh, “Vlora” u kthye nĂ« njĂ« ishull njerĂ«zor: mbi 20 mijĂ« shpirtra, tĂ« shpĂ«rndarĂ« nga kuverta deri nĂ« tualete, nga dhomat e ngarkesĂ«s deri mbi urĂ«n e komandĂ«s e vinçat e mallrave. Kapiteni nuk kishte mĂ« kontroll mbi anijen, ndĂ«rsa autoritetet portuale, tĂ« pafuqishme, shikonin si deti i njerĂ«zve e gĂ«lltiste anijen.

Kur “Vlora” u shfaq nĂ« radĂ«n e Barit, oficerĂ«t italianĂ« mbetĂ«n tĂ« pataksur. NjĂ« mur i gjallĂ« trupash, njĂ« kulla njerĂ«zish mbi valĂ«, po afrohej drejt bregut tĂ« tyre. Ishte pamja e njĂ« eksodi qĂ« nuk e kishin imagjinuar kurrĂ«, edhe pse vetĂ«m pak muaj mĂ« parĂ«, mĂ« 7 mars 1991, Italia kishte pĂ«rjetuar valĂ«n e parĂ« tĂ« madhe tĂ« emigracionit shqiptar: 27 mijĂ« persona nĂ« vetĂ«m 24 orĂ«. AtĂ«herĂ«, anija “Liria” kishte mbĂ«rritur e para me 4 mijĂ« vetĂ«; transoqeaniku “Tirana” kishte sjellĂ« 3 mijĂ« tĂ« tjerĂ«; “Legend”, e mbiquajtura “panamezja”, kishte ngjeshur nĂ« bord 5 mijĂ« persona. Pas tyre, me radhĂ«, kishin mbĂ«rritur “Butrinti”, “Sazani”, “Sopoti”, “Alba”, “Kallmi”, “Apollonia” e tĂ« tjera. NjĂ« armatĂ« e tĂ«rĂ« anijesh shqiptare kishte zbarkuar nĂ« portet e Jugut tĂ« ItalisĂ«.

ItalianĂ«t ishin gjetur tĂ« papĂ«rgatitur atĂ«herĂ«; tani, pĂ«rballĂ« “VlorĂ«s”, ndiheshin tĂ« pushtuar. ShĂ«rbimet sekrete nuk kishin asnjĂ« informacion tĂ« saktĂ«; autoritetet portuale nuk dinin si tĂ« vepronin.

“Vlora” nuk ishte njĂ« anije dosido. E prodhuar nĂ« Itali nĂ« vitin 1960, me njĂ« kapacitet prej 12 341 tonĂ«sh, ajo ishte blerĂ« nga shteti shqiptar vetĂ«m njĂ« vit mĂ« parĂ«, nĂ« Xhenova, pĂ«r rreth 4 milionĂ« dollarĂ«. Por atĂ« ditĂ« nuk transportonte mallra: transportonte shpresĂ«, dĂ«shpĂ«rim dhe frikĂ«.

VetĂ«m pesha trupore e 20 mijĂ« njerĂ«zve arrinte 1 300 ton (20 000 × 65 kg mesatarisht), rreth 10,8% e kapacitetit tĂ« plotĂ« tĂ« saj tĂ« ngarkesĂ«s. Nga ana teknike, kjo nuk ishte rrezik i menjĂ«hershĂ«m pĂ«r trupin e anijes. Por rreziku real ishte tjetĂ«r: pesha ishte shpĂ«rndarĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« çrregullt, nga kuverta e sipĂ«rme deri nĂ« çdo cep tĂ« strukturĂ«s; qendra e gravitetit lĂ«vizte me çdo valĂ« e me çdo shtyrje tĂ« turmĂ«s; njerĂ«zit ishin tĂ« ekspozuar ndaj diellit pĂ«rvĂ«lues, pa ujĂ«, pa ajrim, pa higjienĂ«.

Kur u ankorua nĂ« Bari, “Vlora” nuk ishte mĂ« njĂ« anije tregtare: ishte njĂ« metaforĂ« e njĂ« vendi qĂ« po largohej nga vetvetja, njĂ« arkĂ« e mbingarkuar jo me kafshĂ« tĂ« Noes, por me njerĂ«z qĂ« kĂ«rkonin njĂ« fillim tĂ« ri. PĂ«r disa, ajo ditĂ« ishte hapi i parĂ« drejt njĂ« jete tĂ« re. PĂ«r tĂ« tjerĂ«, ishte thjesht njĂ« ikje e dhimbshme. Por pĂ«r historinĂ«, mbeti dita kur deti Adriatik nuk ndau, por bashkoi ShqipĂ«rinĂ« me ItalinĂ« nĂ« njĂ« pĂ«rqafim tĂ« dĂ«shpĂ«ruar.

↗

“Jemi bĂ«rĂ« mĂ« pak konkurrues”: Stanley Donwood pĂ«r krijimin e artit ikonik tĂ« Radiohead

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Alexis Petridis

NĂ« fillim tĂ« viteve ’90, Stanley Donwood ishte “pak i humbur pas universitetit”, duke autostopuar nĂ«pĂ«r Britani dhe duke fituar pak para si zjarrpĂ«shtyes rrugĂ«sh. Duke u ndalur nĂ« Oksford, ai pa njĂ« poster pĂ«r njĂ« koncert tĂ« njĂ« grupi tĂ« quajtur On a Friday. Ai e njohu emrin: njĂ« mik nga Departamenti i Arteve tĂ« Bukura nĂ« Universitetin e Exeter-it, Thom Yorke, ishte vokalisti kryesor.

Donwood e telefonoi Yorke-n. Fillimisht, kishin planifikuar qĂ« ai tĂ« performonte me zjarrin e tij si akt hapĂ«s pĂ«r bandĂ«n, por drejtori i lokalit ishte shumĂ« i shqetĂ«suar pĂ«r sigurinĂ«, ndaj ideja u anulua – megjithatĂ« lidhja midis tyre mbeti. MĂ« vonĂ«, kur On a Friday ndryshuan emrin nĂ« Radiohead, Yorke e kontaktoi sĂ«rish me njĂ« propozim:

“Kishin pasur shumĂ« sukses me Creep, tĂ« cilĂ«n nuk e kisha dĂ«gjuar – nuk ishte fare stili im, unĂ« pĂ«lqeja muzikĂ«n bleepy-bleepy, thumpy-thump,” – thotĂ« Donwood. “Por ai mĂ« tha: ‘Kovat e disqeve tona janĂ« mjerim, do tĂ« vish tĂ« provosh diçka?’”

Fillimet e një bashkëpunimi 31-vjeçar

BashkĂ«punimi nisi nĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« spontane dhe pak kaotike. PĂ«r EP-nĂ« e vitit 1994, My Iron Lung, ata menduan tĂ« regjistronin njĂ« “mushkĂ«ri hekuri” nĂ« video dhe tĂ« pĂ«rdornin njĂ« kornizĂ« tĂ« shkĂ«putur nga ajo pamje si kopertinĂ«. ArritĂ«n tĂ« futeshin me njĂ« kamerĂ« nĂ« spitalin John Radcliffe nĂ« Oksford, por zbuluan se mushkĂ«ria e hekurt ishte thjesht njĂ« “kuti gri si armĂ« – estetikisht shumĂ« e mĂ«rzitshme, megjithĂ«se e frikshme”. Por gjatĂ« qĂ«ndrimit aty, panĂ« njĂ« manekin reanimimi dhe njĂ« pamje me cilĂ«si tĂ« dobĂ«t nga videoja pĂ«rfundoi si kopertina e albumit tĂ« vitit 1995, The Bends.

“ShumĂ« herĂ« mendoj se jam bosh, pa ide. Pastaj ndodh diçka dhe them: Wow!”

Nga OK Computer te The Smile

QĂ« prej atij momenti, Donwood dhe Yorke kanĂ« krijuar bashkĂ«risht artin vizual pĂ«r çdo publikim tĂ« Radiohead qĂ« nga The Bends, si dhe pĂ«r projektet solo tĂ« Yorke – albumet e tij solo, Atoms for Peace dhe The Smile – por edhe njĂ« sĂ«rĂ« librash.

Donwood ka realizuar gjithashtu ekspozita solo, ka shkruar libra, ka bashkĂ«punuar me shkrimtarin Robert Macfarlane dhe ka krijuar posterat pĂ«r Glastonbury pĂ«r mĂ« shumĂ« se 20 vjet. Por janĂ« pikĂ«risht bashkĂ«punimet me Yorke ato qĂ« spikasin nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« veçantĂ« – tĂ« gjitha tĂ« pĂ«rmbledhura nĂ« ekspozitĂ«n e re nĂ« Muzeun Ashmolean nĂ« Oksford, This Is What You Get, titulluar sipas vargut nga kĂ«nga “Karma Police”.

Ekspozita pĂ«rfshin njĂ« shumĂ«llojshmĂ«ri tĂ« gjerĂ« mediums – nga arti kompjuterik, te kolazhet, vajrat dhe gdhendjet linoleumi – por nĂ« thelb, gjithmonĂ« kapin ankthin ekzistencial qĂ« Ă«shtĂ« zemra e muzikĂ«s sĂ« Radiohead.

Proces i pazakontë krijimi

Donwood zakonisht zhvendoset pranĂ« studios ku Radiohead janĂ« duke regjistruar – shpeshherĂ« nĂ« njĂ« ndĂ«rtesĂ« ngjitur me lidhje audio – dhe krijon art drejtpĂ«rdrejt nĂ« reagim ndaj muzikĂ«s qĂ« ata po prodhojnĂ«. Ai vetĂ« e pĂ«rshkruan si njĂ« pĂ«rvojĂ« shumĂ« stresuese:

“Shpesh e gjej veten nĂ« kĂ«to vende tĂ« mrekullueshme, me penelat, kompjuterin, çdo gjĂ« qĂ« mĂ« duhet, duke menduar: Kjo Ă«shtĂ« tmerr – s’kam asgjĂ«. Ndoshta jam bosh. Duhet tĂ« gjej punĂ« tjetĂ«r. ËshtĂ« mjaft dekurajuese. Dhe pastaj, papritmas, ndodh diçka dhe them: Wow!”

Pasi Donwood pĂ«rfundon njĂ« punĂ«, Yorke shpesh e modifikon ose e pĂ«rforcon. NĂ« disa raste, ai e mbulon pjesĂ«risht artin – si me albumin OK Computer (1997). NĂ« raste tĂ« tjera, ata pikturojnĂ« sĂ« bashku nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n telajo:

“MĂ« parĂ« konkuronim pĂ«r ta pĂ«rfunduar punĂ«n. Tani jemi bĂ«rĂ« shumĂ« mĂ« pak konkurrues – Ă«shtĂ« shumĂ« mĂ« bashkĂ«punuese. Thjesht, jemi mĂ« tĂ« vjetĂ«r. MĂ« tĂ« lodhur!”

Vepra nga ekspozita

  1. Snowfall on House, 1997

“Figurat dhe autostrada janĂ« fotografi tĂ« fryra qĂ« Thom i kishte bĂ«rĂ« gjatĂ« njĂ« turneu. PĂ«rdorĂ«m libra shkollorĂ« nga Oxfam, i skanuam dhe pĂ«rdorĂ«m njĂ« tabletĂ« me laps digjital qĂ« fshinte me vĂ«shtirĂ«si. Donim qĂ« gabimet tĂ« dukeshin – si nĂ« jetĂ«n reale, s’mund t’i fshehĂ«sh kurrĂ« mirĂ«.”

  1. Get Out Before Saturday, 2000

“Nga koha e Kid A. Kishim kanavaca aq tĂ« mĂ«dha sa mezi i perceptonim. UnĂ« mora njĂ« studio nĂ« Bath, Thom erdhi, dhe thjesht pikturuam. Disa kanĂ« grimca rĂ«re, tĂ« tjerat Artex – njĂ« masĂ« qĂ« mbulon dĂ«mtime, por nuk i rregullon dot.”

  1. Pacific Coast, 2003

“Radiohead do tĂ« regjistronin Hail to the Thief nĂ« dy javĂ« nĂ« LA. RrugĂ«t ishin shumĂ« tĂ« ngarkuara vizualisht, me ngjyra tĂ« forta pĂ«r shoferĂ«t. I bleva ato 7 ngjyrat standarde dhe nisa tĂ« shkruaj fjalĂ«. Normalisht, ata nuk e pĂ«rfunduan nĂ« dy javĂ« – sigurisht qĂ« jo – u kthyem nĂ« Angli me shi.”

  1. Soken Fen, 2013

“Fillimisht doja tĂ« bĂ«ja piktura realiste me vaj, por dĂ«shtuan keq. Pastaj Radiohead luajtĂ«n njĂ« seancĂ« nĂ« njĂ« hambar tĂ« vjetĂ«r. Muzika mĂ« tingĂ«llonte organike. Mendova pĂ«r njerĂ«zit qĂ« e ndĂ«rtuan hambarin pa makineri. E nisa menjĂ«herĂ« kĂ«tĂ« seri.”

  1. A Map of the New World, 2024

“Nuk Ă«shtĂ« pĂ«r The Smile, por Ă«shtĂ« nĂ« tĂ« njĂ«jtin univers. E punova nĂ« njĂ« shtypshkronjĂ« gjigante nĂ« Paris, njĂ« vend i bukur i quajtur Idem. Por bĂ«ra njĂ« gabim – ishte 2 cm mĂ« e madhe se çdo karton standard. MĂ« duhej tĂ« bĂ«ja bazĂ«n me porosi. TĂ« çmend!”

  1. Wall of Eyes, 2024

“Thom pa njĂ« ekspozitĂ« hartash dhe mĂ« tregoi katalogun. Ishin harta tĂ« bĂ«ra nga njĂ« pirat arab me ngjyra tĂ« pasura dhe bojĂ« tempera. E bĂ«mĂ« Wall of Eyes tĂ« Smile nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n frymĂ«: harta qĂ« s’duken si harta, mĂ« shumĂ« si peizazhe surrealiste.”

Përgatiti për botim: L.Veizi

 

↗

8 gusht 1974 – Richard Nixon njofton dorĂ«heqjen

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Presidenti i parë dhe i vetëm që largohet nga Shtëpia e Bardhë nëpërmjet dorëheqjes

Më 8 gusht 1974, Presidenti i 37-të i Shteteve të Bashkuara, Richard M. Nixon, doli në një fjalim televiziv drejtuar kombit, për të njoftuar një akt pa precedent në historinë amerikane: dorëheqjen nga detyra, efektive në mesditën e 9 gushtit. Ai është i vetmi president amerikan që ka dhënë dorëheqjen, një vendim dramatik që erdhi pas një krize të thellë kushtetuese të njohur si Skandali Watergate.

ÇfarĂ« ishte Watergate?

Skandali Watergate filloi mĂ« 17 qershor 1972, kur pesĂ« burra u arrestuan duke hyrĂ« me forcĂ« nĂ« selinĂ« e PartisĂ« Demokratike, qĂ« ndodhej nĂ« ndĂ«rtesĂ«n “Watergate” nĂ« Uashington D.C. Ajo qĂ« fillimisht dukej si njĂ« thyerje ordinere, u shndĂ«rrua nĂ« njĂ« spirale hetimesh qĂ« zbuluan pĂ«rfshirjen e drejtpĂ«rdrejtĂ« tĂ« administratĂ«s Nixon nĂ« spiunazh politik, mbulime tĂ« paligjshme dhe abuzim tĂ« pushtetit ekzekutiv.

GazetarĂ«t e “The Washington Post”, Bob Woodward dhe Carl Bernstein, luajtĂ«n njĂ« rol kyç nĂ« ndriçimin e çështjes, pĂ«rmes njĂ« hetimi kĂ«mbĂ«ngulĂ«s qĂ« ekspozoi lidhjet mes grabitĂ«sve dhe Komitetit pĂ«r Rizgjedhjen e Presidentit (CREEP). Burimi misterioz i njohur si “Deep Throat” (i identifikuar dekada mĂ« vonĂ« si Mark Felt, zĂ«vendĂ«sdrejtor i FBI-sĂ«) dha informacione thelbĂ«sore qĂ« çuan te ShtĂ«pia e BardhĂ«.

Përshkallëzimi dhe kriza politike

Me kalimin e kohës, doli në dritë se Nixon kishte regjistruar fshehurazi bisedat në Zyrën Ovale, dhe kur Kongresi kërkoi kasetat si provë, ai refuzoi, duke shkaktuar një krizë institucionale.

Në korrik 1974, Gjykata e Lartë e SHBA-së urdhëroi dorëzimin e kasetave, të cilat provuan se Nixon kishte urdhëruar ndërprerjen e hetimeve të FBI-së, një veprim që u interpretua si pengim i drejtësisë.

Komisioni Juridik i Dhomës së Përfaqësuesve kishte përgatitur akuza për shkarkim (impeachment) kundër tij, dhe mbështetja për Nixon kishte rënë thellë, madje edhe brenda partisë së tij, Republikanëve. U bë e qartë se ai do të shkarkohej nëse nuk jepte dorëheqjen.

Fjalimi historik i dorĂ«heqjes – 8 gusht 1974

Në një fjalim solemn dhe emocional, transmetuar nga televizionet kombëtare, Nixon deklaroi:

“GjatĂ« gjithĂ« jetĂ«s sime politike, kam luftuar pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« atĂ« qĂ« Ă«shtĂ« mĂ« e mirĂ« pĂ«r kombin
 MegjithatĂ«, pĂ«rballĂ« zhvillimeve tĂ« fundit, mĂ« Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« e qartĂ« se nuk kam mĂ« bazĂ«n e nevojshme politike pĂ«r tĂ« vazhduar tĂ« udhĂ«heq me efektivitet
 Prandaj, do tĂ« jap dorĂ«heqjen nga posti i Presidentit tĂ« Shteteve tĂ« Bashkuara, efektive nĂ« mesditĂ«n e nesĂ«rme.”

Ai e mbylli fjalimin duke shprehur shpresĂ«n se dorĂ«heqja do t’i shĂ«rbente unitetit kombĂ«tar dhe do tĂ« shmangte njĂ« betejĂ« tĂ« gjatĂ« qĂ« do tĂ« dĂ«mtonte mĂ« tej institucionet amerikane.

Pasojat dhe trashëgimia

Më 9 gusht 1974, Nixon u largua nga Shtëpia e Bardhë me helikopterin presidencial, ndërsa zëvendëspresidenti i tij, Gerald Ford, u betua si presidenti i 38-të.

MĂ« 8 shtator 1974, Presidenti Ford i dha njĂ« falje tĂ« plotĂ« Nixonit pĂ«r çdo krim federal qĂ« ai mund tĂ« kishte kryer si president – njĂ« akt i shumĂ«diskutuar qĂ« ndau opinionin publik.

Nixon u tërhoq nga jeta politike, por më vonë botoi libra dhe ofroi analiza politike deri në vdekjen e tij në 1994.

Një precedent i rrezikshëm dhe një mësim për demokracinë

Dorëheqja e Nixonit u pa si një fitore për shtetin e së drejtës dhe pavarësinë e institucioneve demokratike amerikane. U dëshmua se asnjë president nuk është mbi ligjin, dhe se shtypi i lirë, drejtësia dhe Kongresi luajnë rol thelbësor në ruajtjen e ekuilibrave të pushtetit.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

8 gusht 1793 – Revolucionit Francez, shpĂ«rthen Kryengritja e Lyonit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Revolta kundër Konventës Kombëtare

MĂ« qershor 1793, nĂ« kulmin e Revolucionit Francez, shpĂ«rtheu nĂ« qytetin Lyon njĂ« nga kryengritjet mĂ« tĂ« fuqishme kundĂ«r pushtetit jakobin nĂ« Paris. Kryengritja mori njĂ« kthesĂ« vendimtare mĂ« august, kur qyteti u deklarua haptazi nĂ« revoltĂ« kundĂ«r KonventĂ«s KombĂ«tare – organi drejtues i RepublikĂ«s Franceze. Kjo ngjarje hyri nĂ« histori si Kryengritja e Lyonit, njĂ« kapitull tragjik i luftĂ«s civile franceze, qĂ« pĂ«rfundoi me njĂ« shtypje brutale dhe gjakderdhje masive.

Sfondi politik dhe shkaqet e kryengritjes

Pas rrëzimit të monarkisë më 1792 dhe shpalljes së Republikës, Franca hyri në një fazë të trazuar politike. Konventa Kombëtare, që drejtonte vendin, u nda në fraksione rivale: Jakobinët (radikalët e majtë) dhe Girondinët (më të moderuar). Në maj-qershor 1793, jakobinët, me mbështetjen e Komunës së Parisit dhe sanskulotëve, margjinalizuan dhe përjashtuan girondinët nga Konventa, duke marrë kontrollin total.

Në shumë qytete të Francës, përfshirë Lyonin, ky zhvillim u pa si grusht shteti dhe filloi të ngjallte zemërim lokal ndaj autoritetit qendror. Lyon, një qytet i madh, tregtar dhe konservator, kishte lidhje të forta me girondinët dhe nuk pranoi hegjemoninë jakobine. Qyteti u bë simbol i kundërshtimit ndaj radikalizmit revolucionar.

Fillimi i kryengritjes – qershor 1793

Në qershor, banorët e Lyonit dhe udhëheqësit lokalë rrëzuan autoritetet jakobine dhe morën kontrollin e qytetit. Ata krijuan një këshill të përkohshëm, të përbërë kryesisht nga moderatë dhe të djathtë, që kundërshtonin diktaturën jakobine dhe terrorin politik të Robespierre-it.

Qyteti i Lyonit u deklarua në revoltë kundër Konventës Kombëtare, e cila tashmë po përforconte regjimin e saj përmes Komitetit të Sigurisë Publike, organi që do të shpinte në Terrorin e Madh.

Reagimi i Parisit dhe rrethimi i qytetit

Konventa Kombëtare nuk mund të toleronte sfida të tilla ndaj autoritetit të saj. Në gusht 1793, ajo urdhëroi një ushtri revolucionare të marshonte drejt Lyonit për të shtypur kryengritjen. Gjatë shtatorit dhe tetorit, Lyon u rrethua, ndërsa brenda qytetit shpërthyen tensione dhe mungesa të ushqimeve. Pas një rrethimi të gjatë dhe bombardimesh të rënda, më 9 tetor 1793, Lyon u dorëzua.

DĂ«nimi dhe hakmarrja – Lyon duhet tĂ« zhduket

Në Paris, jakobinët ishin të vendosur të jepnin një shembull brutal. Robespierre dhe Komiteti i Sigurisë Publike deklaruan:

“Lyon ka bĂ«rĂ« krim kundĂ«r lirisĂ«. Lyon nuk ekziston mĂ«!”

U urdhĂ«rua qĂ« qyteti tĂ« çmontoheshin simbolikisht, tĂ« shembej pjesĂ«risht dhe tĂ« quhej “Ville-affranchie” (Qyteti i Çliruar).

Pas dorëzimit, filloi një spastrimi i egër. Midis dhe 2,000 njerëzve u arrestuan, shumë prej të cilëve u ekzekutuan. Ekzekutimet ndodhnin shpesh me pushkatime masive në sheshin Brotteaux, ose me gijotinë. Vrasjet ishin aq të shumta dhe brutale, sa vetë Danton dhe më vonë Robespierre filluan të shqetësoheshin për imazhin e terrorit.

Pasojat e kryengritjes

Lyon u dëmtua rëndë ekonomikisht, politikisht dhe moralisht.

Terrori i ushtruar mbi banorët e qytetit u bë një nga shembujt më të errët të dhunës së shtetit revolucionar kundër popullsisë së vet.

Kryengritja tregoi se Revolucioni Francez nuk ishte vetëm përplasja e popullit kundër aristokracisë, por edhe një luftë civile midis fraksioneve dhe klasave brenda vetë revolucionit.

Kur Terrori përfundoi më 1794 pas rënies së Robespierre-it, disa nga të mbijetuarit e Lyonit u rehabilituan pjesërisht, por plagët e konfliktit mbetën për dekada.

Kryengritja e Lyonit është një nga ngjarjet më të errëta dhe dramatike të Revolucionit Francez, që dëshmon sesi idealet e lirisë, barazisë dhe vëllazërisë u përplasën me realitetin e luftës politike dhe hakmarrjes sistematike. Lyon nuk u zhduk, por mbijetoi për të kujtuar se edhe revolucioni mund të kthehet në shtypje.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Kam parë se si Rusia torturon të burgosurit e luftës

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Alice Edwards*

Një nga pak sukseset që kanë dalë nga negociatat e fundit të paqes midis Ukrainës dhe Rusisë kanë qenë marrëveshjet për shkëmbime të të burgosurve. Në fund të majit, ndodhi shkëmbimi më i madh që nga fillimi i luftës, me të dyja palët që dorëzuan mbi 300 ushtarë dhe civilë. Këtë javë, Presidenti Volodymyr Zelensky shkroi në Telegram se po bëhen përgatitje për të shkëmbyer edhe 1,200 të tjerë.

Por mijĂ«ra ushtarĂ« dhe civilĂ« ukrainas — pĂ«rfshirĂ« gazetarĂ«, aktivistĂ« dhe banorĂ« tĂ« territoreve tĂ« pushtuara — vazhdojnĂ« tĂ« mbahen nĂ« kushte tĂ« mbingarkuara dhe tĂ« papastra nĂ« njĂ« rrjet qendrash paraburgimi nĂ« territore tĂ« pushtuara nga Rusia nĂ« UkrainĂ«, nĂ« Bjellorusi dhe nĂ« vetĂ« RusinĂ«. Ata mbahen shpesh nĂ« izolim, nĂ« ambiente tĂ« mbipopulluara ku torturohen fizikisht dhe psikologjikisht, nuk ushqehen mjaftueshĂ«m dhe u mohohet pĂ«rfaqĂ«simi ligjor dhe kujdesi mjekĂ«sor. Disa janĂ« kthyer nĂ« shtĂ«pi nĂ« arkivole.

TĂ« burgosur nga tĂ« dyja palĂ«t e kĂ«tij konflikti kanĂ« raportuar pĂ«r abuzime, ndonĂ«se ligji ndĂ«rkombĂ«tar kĂ«rkon trajtim njerĂ«zor pĂ«r tĂ« burgosurit e luftĂ«s. Nga tĂ« dhĂ«nat e mia, vetĂ«m njĂ«ra palĂ« e pĂ«rdor torturĂ«n si pjesĂ« integrale tĂ« strategjisĂ« sĂ« saj ushtarake: Rusia. Edhe pse Rusia e mohon pĂ«rdorimin e torturĂ«s, natyra e pĂ«rsĂ«ritur dhe e pĂ«rhapur e dĂ«shmive tĂ« tĂ« mbijetuarve — sĂ« bashku me mungesĂ«n e vullnetit tĂ« MoskĂ«s pĂ«r ta adresuar kĂ«tĂ« çështje — mĂ« kanĂ« çuar nĂ« pĂ«rfundimin se bĂ«het fjalĂ« pĂ«r njĂ« praktikĂ« sistematike, tĂ« miratuar nĂ« nivelet mĂ« tĂ« larta tĂ« shtetit. Kjo e minon thellĂ«sisht besimin nĂ« Rusi si njĂ« partner negociues.

Që nga fillimi i pushtimit të plotë tre vite më parë, kam dokumentuar akuza për rrahje të zgjatura nga forcat ruse dhe autoritete të tjera mbi të burgosur ukrainas të luftës dhe civilë, dhunë seksuale ekstreme, elektroshokë, mbytje, privim nga gjumi dhe ekzekutime të simuluara. Kequshqyerja është e zakonshme, dhe të mbijetuarit raportojnë se janë varur përmbys ose janë mbajtur në pozicione stresuese për periudha të gjata, ndërkohë që janë rrahur. Shumë nga gjetjet e mia janë mbështetur edhe nga autoritete të tjera ndërkombëtare, përfshirë Komisionin e Hetimeve të OKB-së.

Tregimet janë tronditëse. Oleksandr Kharlats, një veteran ukrainas që u arrestua dy herë në fillim të luftës, më tregoi se ishte mbajtur në një qeli të vogël me rreth tetë burra të tjerë. Ai tha se ishte marrë në pyetje gjashtë ose shtatë herë, ndonjëherë natën, me të njëjtën metodë: i vendosnin elektroshokë ndërkohë që i detyrohej të mbante duart ngjitur me trupin për të rritur dhimbjen. Kur rrëzohej në tokë duke pësuar konvulsione, ushtarët e godisnin me fundet e armëve automatike ose e rrihnin me shkopinj gome.

Anatoliy Tutov mĂ« tha se ishte marrĂ« nĂ« pyetje katĂ«r herĂ« gjatĂ« paraburgimit, pĂ«rfshirĂ« elektroshokĂ« tĂ« pĂ«rsĂ«ritur, rrahje dhe torturĂ« seksuale, pĂ«rfshirĂ« kĂ«rcĂ«nime pĂ«r t’i prerĂ« organin gjenital dhe pĂ«r ta dhunuar. Pas lirimit, mjekĂ«t i diagnostikuan mavijosje nĂ« organet e brendshme, dy brinjĂ« tĂ« thyera dhe tĂ« çara nĂ« disa tĂ« tjera.

Një grua civile nga një rajon i pushtuar i Khersonit, për të cilën po përpiqem të siguroj lirimin, u arrestua papritur në rrugë teksa shkonte në punë në fillim të vitit të kaluar. Ajo raportoi se ishte përdhunuar dhe i ishin dhënë elektroshokë që në ditën e parë në paraburgim. Që prej asaj kohe, është zhvendosur vazhdimisht nëpër qendra të ndryshme dhe tani ndodhet në një burg në Rusi.

Rusia pĂ«rdor torturĂ«n pĂ«r tĂ« nxjerrĂ« informacione strategjike ose ushtarake, si ndĂ«shkim ndaj atyre qĂ« janĂ« besnikĂ« ndaj UkrainĂ«s dhe pĂ«r tĂ« pĂ«rhapur frikĂ« e nĂ«nshtrim nĂ« territoret e pushtuara. Raportet forensike nga Bucha dhe Irpin, periferitĂ« e Kievit tĂ« pushtuara herĂ«t nga Rusia, kanĂ« dokumentuar trupa me shenja traume tĂ« ndodhur rreth momentit tĂ« vdekjes — nĂ« pĂ«rputhje me torturĂ«n.

Përmasat e gjera të këtij trajtimi nuk mund të relativizojnë faktin se tortura është një krim i ndaluar nga ligji ndërkombëtar. Nuk ka përjashtime, falje apo afat parashkrimi për të. Hetimi dhe ndëshkimi i torturës është një detyrim ligjor, jo një zgjedhje diplomatike apo çështje për negociata.

Marrëveshjet e mëparshme të paqes, si Marrëveshja e Dayton-it që i dha fund luftës në Bosnjë dhe Hercegovinë, vendosën si kusht bashkëpunimin për hetimin e krimeve të luftës. Drejtësia, sado e paplotë të jetë, nuk mund të mungojë fare.

Mbledhja e provave nuk do tĂ« jetĂ« e lehtĂ«. Ka pasur pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« dokumentuar torturat me prova fizike dhe dĂ«shmi, por Rusia ka bĂ«rĂ« gjithçka pĂ«r t’i fshehur krimet. NĂ« intervistat e mia me tĂ« liruar nga shkĂ«mbimet, tĂ« mbijetuarit kanĂ« treguar se ishin paralajmĂ«ruar tĂ« mos flisnin, pĂ«rndryshe tĂ« tjerĂ«t do tĂ« ndĂ«shkoheshin. Disa janĂ« zhvendosur nĂ« vende tĂ« tjera pak para shkĂ«mbimeve dhe janĂ« mbajtur aty sa tĂ« zhduken gjurmĂ«t nĂ« trup. Ka gjithashtu sfida tĂ« mĂ«dha pĂ«r ekspertĂ«t forensikĂ« nĂ« sigurimin e trupave dhe pĂ«rcaktimin e shkakut tĂ« vdekjes. NĂ« disa raste, mungojnĂ« organet e brendshme ose trupat janĂ« dekompozuar.

Ka pasur gjithashtu raporte për shkelje të kryera nga ukrainas ndaj robërve rusë, të cilat gjithashtu duhet të hetohen në mënyrë të pavarur. Disa luftëtarë rusë kanë raportuar rrezik më të lartë të keqtrajtimit menjëherë pas kapjes, gjatë marrjes në pyetje ose gjatë transportit. Ukraina, megjithatë, më ka lejuar të vizitoj kampet e saj të të burgosurve të luftës, dhe gjatë një inspektimi të papritur në një kamp në Lviv, vura re përpjekje të sinqerta për të trajtuar më shumë se 300 të burgosur me dinjitet. Vigjilenca nga të dyja palët është e domosdoshme. Kërkesat e mia për të vizituar objektet e kontrolluara nga Rusia janë refuzuar në mënyrë të përsëritur.

MijĂ«ra persona tĂ« burgosur ose tĂ« rrĂ«mbyer nga Rusia nuk janĂ« “monedhĂ« shkĂ«mbimi”. NĂ«se do tĂ« ketĂ« njĂ« paqe tĂ« drejtĂ« dhe tĂ« qĂ«ndrueshme pĂ«r luftĂ«n nĂ« UkrainĂ«, duhet njĂ« marrĂ«veshje armĂ«pushimi qĂ«, pĂ«rveç çështjeve tĂ« territorit dhe garancive tĂ« sigurisĂ«, tĂ« kĂ«rkojĂ« rikthimin e menjĂ«hershĂ«m tĂ« tĂ« gjithĂ« tĂ« burgosurve tĂ« mbetur. AsnjĂ« qytetar ukrainas nuk mund tĂ« lihet nĂ« duart e torturuesve tĂ« njohur dhe viktimat duhet tĂ« kenĂ« mundĂ«sinĂ« tĂ« kĂ«rkojnĂ« drejtĂ«si pĂ«r abuzimin mizor qĂ« kanĂ« pĂ«rjetuar.

Çdo marrĂ«veshje paqeje duhet gjithashtu tĂ« mundĂ«sojĂ« kthimin e tĂ« paktĂ«n 19,000 fĂ«mijĂ«ve ukrainas qĂ«, sipas qeverisĂ« sĂ« UkrainĂ«s, janĂ« zhvendosur me forcĂ« nĂ« Rusi, territore tĂ« pushtuara ose nĂ« Bjellorusi, shumĂ« prej tĂ« cilĂ«ve janĂ« dhĂ«nĂ« pĂ«r birĂ«sim. Duhet tĂ« ketĂ« dĂ«mshpĂ«rblime dhe rehabilitim pĂ«r tĂ« mbijetuarit, si dhe akses tĂ« pakufizuar pĂ«r monitorĂ«t ndĂ«rkombĂ«tarĂ«, pĂ«rfshirĂ« Komitetin NdĂ«rkombĂ«tar tĂ« Kryqit tĂ« Kuq.

Alternativa — njĂ« paqe e nxituar qĂ« varros tĂ« vĂ«rtetĂ«n — rrezikon tĂ« bĂ«het shkaku i luftĂ«s sĂ« ardhshme.

* Alice Edwards është raportuese speciale e Kombeve të Bashkuara për çështjen e torturës. Ajo ka mbledhur dëshmi nga viktima dhe përfaqësuesit e tyre dhe ka zhvilluar misione faktmbledhëse në Ukrainë.

 Publikuar nga New York Times / Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

Dustin Hoffman, mjeshtri i ndjeshmërisë së thellë në ekran

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

Në panteonin e artit të kinemasë, ka aktorë që thjesht luajnë një rol, dhe ka artistë që e transformojnë atë, duke e shkrirë veten deri në thellësitë e shpirtit njerëzor. Dustin Hoffman është një prej këtyre të fundit. Me një karrierë që shtrihet përtej gjysmë shekulli, ai sfidoi pamjen e yllit tradicional të Hollivudit, duke ndërtuar një reputacion si mishërimi i antiheroit, njeriut të zakonshëm me të gjitha brishtësinë, tensionin e brendshëm dhe kompleksitetin e thellë që e bën një personazh të vërtetë. Nëpërmjet rolit, ai shndërroi të zakonshmen në art, duke na dëshmuar se fuqia e një aktori nuk qëndron te bukuria apo fiziku, por te shpirti që arrin të përçojë.

Nga pianoja në skenë

Më 8 gusht 1937, në Los Anxhelos, lindi Dustin Lee Hoffman, një djalë nga një familje hebreje me origjinë nga Ukraina dhe Rumania. Prindërit e tij e nxitën fillimisht drejt muzikës klasike, duke e orientuar të bëhej pianist koncertesh. Por, pas një shkëputjeje nga kolegji, rruga e tij u nda, duke marrë kthesën artistike. Ai vendosi të ndjekë aktrimin, duke studiuar në Pasadena Playhouse dhe më vonë në shkollën e famshme të aktrimit në Nju Jork, Actors Studio, ku u zhyt në metodën revolucionare të Lee Strasberg. Këtu, brenda mureve të kësaj shkolle, nisi të formësohej artisti që do të sfidonte konvencionet.

Roli që ndryshoi gjithçka

Pas disa roleve tĂ« vogla nĂ« teatĂ«r dhe televizion, ylli i Hoffman u ndez fuqishĂ«m me filmin The Graduate (1967). Ai luajti rolin e Benjamin Braddock, njĂ« i ri i hutuar qĂ« bie nĂ« njĂ« lidhje tĂ« ndaluar me gruan e moshuar tĂ« njĂ« miku tĂ« familjes. Ky personazh ishte njĂ« kundĂ«rshtim i plotĂ« me modelin e aktorit hollivudian tĂ« kohĂ«s: Hoffman nuk ishte i gjatĂ«, as muskuloz, as me fytyrĂ« klasike pĂ«r njĂ« yll. MegjithatĂ«, ishte pikĂ«risht intensiteti emocional dhe inteligjenca e brendshme e interpretimit tĂ« tij qĂ« ishin befasuese. Filmi u kthye nĂ« njĂ« fenomen kulturor dhe e bĂ«ri Hoffman njĂ« emĂ«r tĂ« madh, njĂ« zĂ« tĂ« ri pĂ«r brezin e viteve ’60.

Rrugëtimi i artë

Pas The Graduate, Dustin Hoffman ndërtoi një karrierë të jashtëzakonshme duke zgjedhur role sfiduese, që shmangnin klishetë dhe thellonin psikologjinë e personazhit. Ai gjithmonë ishte në kërkim të njerëzve të thjeshtë, me plagë të dukshme ose të fshehura, që përfaqësonin njeriun e zakonshëm në një botë kaotike. Ai nuk ishte një yll që imponohej mbi personazhin, por zhdukej brenda tij. Përmes kësaj shkrirjeje, ai na dhuroi disa nga rolet më të paharrueshme:

-Midnight Cowboy (1969) – si Ratso Rizzo, njĂ« mashtrues i sĂ«murĂ« dhe i dĂ«shpĂ«ruar nĂ« rrugĂ«t e Nju Jorkut.

-Lenny (1974) – si komediani tragjik Lenny Bruce.

-Kramer vs. Kramer (1979) – pĂ«r tĂ« cilin fitoi Oscar-in e parĂ«, si njĂ« baba i vetĂ«m qĂ« pĂ«rballet me dhimbjen e divorcit dhe dashurinĂ« e tij tĂ« thellĂ« pĂ«r djalin.

-Tootsie (1982) – si njĂ« aktor qĂ« vishet si grua pĂ«r tĂ« gjetur punĂ«, nĂ« njĂ« komedi tĂ« mprehtĂ« pĂ«r identitetin dhe seksizmin.

-Rain Man (1988) – ku fitoi Oscar-in e dytĂ« pĂ«r rolin e njĂ« burri me autizĂ«m, tĂ« portretizuar me njĂ« ndjeshmĂ«ri tĂ« jashtĂ«zakonshme dhe pa asnjĂ« klishe.

-Wag the Dog (1997) – njĂ« satirĂ« politike ku ai luan rolin e njĂ« producenti hollivudian qĂ« ndihmon pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar njĂ« president nga njĂ« skandal.

PĂ«rtej kamerave

Përveç karrierës së shkëlqyer si aktor, Dustin Hoffman ka bërë edhe regji, duke debutuar në një moshë të vonë me filmin Quartet (2012). Ai është gjithashtu një zë i fuqishëm për artin, duke folur hapur për sfidat e aktorëve që nuk i përkasin modeleve tradicionale të industrisë. Me qindra role të luajtura dhe dy çmime Oscar, ai mbetet një ikonë e kinemasë moderne amerikane.

Trashëgimia

TrashĂ«gimia e Dustin Hoffman Ă«shtĂ« njĂ« dĂ«shmi e guximit artistik. Ai e bĂ«ri tĂ« pranueshme qĂ« heroi i filmit tĂ« ishte i çrregullt, i ndjeshĂ«m, i frikĂ«suar, dhe pikĂ«risht pĂ«r kĂ«tĂ«, i thellĂ« dhe i vĂ«rtetĂ«. Filozofia e tij e aktrimit pĂ«rmblidhet bukur nga vetĂ« ai: “NĂ«se nuk ndihesh i pasigurt, nuk po rrezikon mjaftueshĂ«m.” Kjo frazĂ« thekson njĂ« eksplorim tĂ« pandĂ«rprerĂ« tĂ« njeriut pĂ«rmes maskave tĂ« jetĂ«s, duke na lĂ«nĂ« njĂ« galeri tĂ« pasur personazhesh qĂ« jetojnĂ« pĂ«rtej ekranit.

↗

Emiliano Zapata, figura emblematike e revolucionit meksikan

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

8 gusht 1879

Emiliano Zapata Salazar lindi mĂ« 8 gusht 1879 nĂ« fshatin Anenecuilco tĂ« shtetit Morelos nĂ« MeksikĂ«n qendrore. Ai u rrit nĂ« njĂ« familje me origjinĂ« fshatare, por me disa prona toke, gjĂ« qĂ« i dha atij njĂ« kuptim tĂ« hershĂ«m pĂ«r rĂ«ndĂ«sinĂ« e pronĂ«sisĂ« mbi tokĂ«n – njĂ« temĂ« qĂ« mĂ« vonĂ« do tĂ« bĂ«hej thelbi i luftĂ«s sĂ« tij revolucionare.

Rrënjët dhe rritja në një realitet të padrejtë

Në fund të shekullit XIX, Meksika ishte nën sundimin diktatorial të Porfirio Díaz, i cili kishte qëndruar në pushtet për dekada duke favorizuar elitën, kompanitë e huaja dhe latifondistët e mëdhenj. Reforma tokësore e premtuar pas pavarësisë së Meksikës nuk u realizua kurrë, dhe mijëra fshatarë humbën tokat e tyre në favor të haciendave të mëdha.

Në këtë kontekst, Zapata pa nga afër sesi komuniteti i tij, që kishte zotëruar tokat tradicionalisht, po i humbiste ato për shkak të ligjeve të reja që favorizonin latifondistët. Qysh në rininë e hershme ai u përfshi në përpjekjet për të mbrojtur të drejtat tokësore të fshatit të tij. Në vitin 1909, banorët e Anenecuilcos e zgjodhën Zapata si lider të mbrojtjes së tokës, duke njohur kurajën dhe ndershmërinë e tij.

Revolucioni Meksikan dhe ngritja si lider

Kur shpërtheu Revolucioni Meksikan më 1910, i nxitur nga thirrja e Francisco I. Madero për të përmbysur regjimin e Díazit, Zapata iu bashkua kryengritjes. Fillimisht aleat me Maderon, Zapata shpejt u zhgënjye kur ky i fundit, pasi mori pushtetin, nuk i përmbushi premtimet për reformën agrare.

NĂ« vitin 1911, Zapata shpalli “Planin e Ayala-s”, njĂ« dokument politik qĂ« dĂ«nonte Maderon si tradhtar dhe kĂ«rkonte konfiskimin dhe shpĂ«rndarjen e tokave latifondistĂ«ve tek fshatarĂ«t. Slogani i tij “Toka dhe Liria” (ÂĄTierra y Libertad!) u bĂ« moto e revolucionit agrar.

Luftëtar i popullit dhe udhëheqës gueril

Zapata udhĂ«hoqi njĂ« ushtri fshatare tĂ« njohur si EjĂ©rcito Libertador del Sur (Ushtria Çlirimtare e Jugut), qĂ« pĂ«rdorte taktika guerile kundĂ«r pushtetit qendror dhe sundimtarĂ«ve tĂ« ndryshĂ«m qĂ« u ndĂ«rruan gjatĂ« viteve tĂ« revolucionit. Ai refuzoi tĂ« angazhohej me kompromiset politike qĂ« bĂ«nin figurat e tjera, si Venustiano Carranza apo Pancho Villa, me tĂ« cilin ndau pĂ«rkohĂ«sisht njĂ« aleancĂ« strategjike.

Ndryshe nga revolucionarë të tjerë që kërkonin pushtet personal, Zapata mbeti besnik ndaj idealit të tij të reformës tokësore, duke e bërë atë një simbol të pastër të drejtësisë sociale në sytë e popullit.

Tradhtia dhe vrasja

MĂ« 10 prill 1919, Emiliano Zapata ra nĂ« njĂ« kurth tĂ« organizuar nga gjenerali JesĂșs Guajardo, me miratimin e qeverisĂ« sĂ« CarranzĂ«s. Ai u ftua pĂ«r njĂ« takim, por nĂ« momentin qĂ« hyri nĂ« haciendĂ«n Chinameca, trupat e fshehura hapĂ«n zjarr mbi tĂ«, duke e vrarĂ« nĂ« vend. Vdekja e tij ishte njĂ« tronditje e madhe, por jo fundi i ndikimit tĂ« tij.

Trashëgimia

Zapata është sot një nga figurat më të dashura dhe më të respektuara të historisë meksikane. Ai simbolizon luftën për barazi, drejtësi dhe të drejtat e fshatarëve, dhe është kthyer në një ikonë jo vetëm në Meksikë, por edhe në lëvizjet ndërkombëtare për të drejtat e njeriut.

NĂ« vitet ‘90, njĂ« grup guerilĂ«sh tĂ« quajtur EZLN (EjĂ©rcito Zapatista de LiberaciĂłn Nacional), tĂ« njohur si zapatistĂ«t, morĂ«n emrin e tij si frymĂ«zim nĂ« luftĂ«n kundĂ«r neoliberalizmit dhe pĂ«r tĂ« drejtat e indigjenĂ«ve nĂ« Chiapas.

Figura e Zapatas, me mustaqet e tij karakteristike dhe sombreron e madh, mbetet një ikonë vizuale dhe morale e revolucionit për drejtësi shoqërore.

Në historinë e Meksikës, Zapata nuk përfaqëson vetëm një luftëtar me pushkë, por një vizionar që kërkoi një botë më të drejtë për ata që nuk kishin zë. Ndaj, data 8 gusht 1879, dita e lindjes së tij, mbetet një pikë referimi në kalendarin e kujtesës kolektive për ata që besojnë në idealet e lirisë dhe barazisë.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

8 gusht 1963: Kur 15 veta grabitën 2.6 milionë paund nga një tren postar në Angli

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

MĂ« 8 gusht 1963, nĂ« orĂ«t e para tĂ« mĂ«ngjesit, njĂ« grup prej 15 vjedhĂ«sish profesionistĂ«, tĂ« armatosur dhe jashtĂ«zakonisht tĂ« organizuar, sulmuan njĂ« tren postar qĂ« udhĂ«tonte nga Glasgow pĂ«r nĂ« LondĂ«r, duke realizuar njĂ« nga grabitjet mĂ« tĂ« famshme nĂ« historinĂ« britanike: “The Great Train Robbery”.

ÇfarĂ« ndodhi?

Treni, i cili transportonte postën dhe para të gatshme të Bankës së Anglisë, kishte ndaluar në një stacion të izoluar në zonën Bridego Bridge, pranë Ledburn në Buckinghamshire, jo shumë larg Londrës. Grabitesit, të cilët kishin modifikuar sinjalet hekurudhore për ta ndalur trenin në vendin e duhur, u futën në kabinën e makinistit dhe e detyruan atë të mos lëvizte.

Makinisti i trenit, Jack Mills, u godit me njĂ« shufĂ«r metalike dhe u plagos rĂ«ndĂ«, gjĂ« qĂ« mĂ« vonĂ« shkaktoi zemĂ«rim tĂ« madh publik. Nga 72 qeset postare qĂ« ndodheshin nĂ« tren, u morĂ«n 120 qese me para nĂ« banknota, me njĂ« vlerĂ« totale prej 2.6 milionĂ« paund – ekuivalente me mĂ« shumĂ« se 60 milionĂ« paund sot.

Organizimi i grabitjes

Truri i operacionit ishte Bruce Reynolds, një hajdut me përvojë në grabitje të nivelit të lartë. Ai, së bashku me një ekip prej specialistësh, përfshirë Ronnie Biggs, Charlie Wilson, Buster Edwards, dhe Roger Cordrey, kishin përgatitur gjithçka me detaje të jashtëzakonshme për muaj me radhë.

Grupi u strehua pas grabitjes nĂ« njĂ« shtĂ«pi tĂ« izoluar nĂ« Leatherslade Farm, ku qĂ«ndruan pĂ«r disa ditĂ«, derisa tĂ« ftohej gjurmimi policor. Por njĂ« gabim fatal i tyre – mosdjegia e shtĂ«pisĂ« qĂ« pĂ«rmbante prova – i çoi hetuesit britanikĂ« nĂ« vendin e fshehjes, ku u gjetĂ«n shenja gishtash, lista dhe materiale provuese.

Kapja dhe dënimi

Policia britanike ndĂ«rmori njĂ« nga hetimet mĂ« tĂ« mĂ«dha nĂ« historinĂ« e saj. Brenda pak muajsh, shumica e grabitĂ«sve u arrestuan dhe u dĂ«nuan me burgime tĂ« gjata, mes 25 dhe 30 vjetĂ«sh – ndĂ«shkim i ashpĂ«r pĂ«r kohĂ«n, i cili kishte pĂ«r qĂ«llim tĂ« jepte njĂ« shembull.

Ronnie Biggs, njĂ« nga mĂ« tĂ« njohurit e grupit, u arratis nga burgu nĂ« vitin 1965 dhe u zhduk pĂ«r dekada, duke jetuar nĂ« Brazil si njĂ« personazh gjysmĂ« legjendar, deri sa u kthye vetĂ«vullnetarisht nĂ« Angli nĂ« 2001 pĂ«r t’u pĂ«rballur me drejtĂ«sinĂ«.

ÇfarĂ« ndodhi me paratĂ«?

Shumica e parave nuk u gjetĂ«n kurrĂ«. Thuhet se njĂ« pjesĂ« e madhe u shpĂ«rnda midis grabitĂ«sve dhe u shpenzua shumĂ« shpejt, ndĂ«rsa tĂ« tjerĂ« u mashtruan nga persona tĂ« tretĂ« qĂ« pretenduan t’i ndihmonin nĂ« fshehjen e tyre.

Trashëgimia dhe ndikimi

“The Great Train Robbery” mbeti nĂ« kujtesĂ«n kolektive britanike jo vetĂ«m pĂ«r shumĂ«n marramendĂ«se tĂ« parave, por pĂ«r mĂ«nyrĂ«n e sofistikuar tĂ« organizimit. ShumĂ« prej grabitĂ«sve, megjithĂ«se kriminelĂ«, u trajtuan nga opinioni publik si “antiburrokratĂ«â€ ose “Robin Hood modernĂ«â€, sidomos pasi askush nuk u vra, edhe pse dhuna ndaj makinistit Mills u dĂ«nua gjerĂ«sisht.

Ngjarja frymëzoi filma, libra dhe dokumentarë, dhe është ende objekt i analizave kriminalistike, sociale dhe kulturore. Grabitja shënoi një pikë kthese për mënyrën si policia britanike filloi të modernizonte metodat hetimore dhe të merrej më seriozisht me kriminalitetin e organizuar.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

2008: Lufta Ruso-Gjeorgjiane, një përplasje e re në kufijtë e ish-Bashkimit Sovjetik

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Në datën 7 gusht 2008, shpërtheu zyrtarisht konflikti ushtarak midis Gjeorgjisë dhe Rusisë, i njohur si lufta Ruso-Gjeorgjiane, ose lufta pesë-ditore, për shkak të kohëzgjatjes së saj. Konflikti shpërtheu mbi kontrollin e Osetisë së Jugut, një rajon separatist brenda territorit të Gjeorgjisë, i cili mbështetej nga Rusia. Paralelisht, Abkazia, një tjetër rajon separatist gjeorgjian me lidhje të ngushta me Rusinë, u përfshi gjithashtu në luftime.

Sfondi politik dhe etnik

Tensionet kishin vite që përvëlonin. Pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik në vitin 1991, Gjeorgjia rifitoi pavarësinë, por përballë saj qëndronin ambiciet separatiste të Osetisë së Jugut dhe Abkazisë, të cilat dëshironin të shkëputeshin dhe të bashkoheshin me Rusinë, apo të ishin të pavarura nga Tbilisi. Rusia i mbështeste politikisht, ekonomikisht dhe ushtarakisht këto rajone.

Marrëdhëniet mes Gjeorgjisë dhe Rusisë u përkeqësuan ndjeshëm pas vitit 2004, kur në pushtet në Tbilisi erdhi presidenti Mikheil Saakashvili, një lider pro-perëndimor që synonte integrimin e Gjeorgjisë në NATO dhe Bashkimin Evropian. Kjo gjë u perceptua si kërcënim direkt nga Kremlini.

Shpërthimi i luftës

NĂ« natĂ«n midis 7 dhe 8 gushtit 2008, forcat gjeorgjiane ndĂ«rmorĂ«n njĂ« ofensivĂ« pĂ«r tĂ« rimarrĂ« kontrollin mbi kryeqytetin e OsetisĂ« sĂ« Jugut, Tskhinvali. Rusia reagoi menjĂ«herĂ« duke nisur njĂ« ndĂ«rhyrje ushtarake nĂ« shkallĂ« tĂ« gjerĂ«, nĂ«n justifikimin e “mbrojtjes sĂ« qytetarĂ«ve rusĂ«â€ (pasi shumĂ« banorĂ« tĂ« OsetisĂ« sĂ« Jugut kishin marrĂ« pasaporta ruse).

Zhvillimet ushtarake

Brenda pak ditësh, ushtria ruse, e mbështetur nga forcat separatiste osetiane dhe abkaze, zmbrapsi forcat gjeorgjiane, avancoi në territorin e Gjeorgjisë dhe shkatërroi infrastrukturë ushtarake dhe rrugore. Luftimet u përqendruan në Transkaukazi, një rajon me rëndësi strategjike që lidh Detin e Zi me Kaspikun, dhe ku kalojnë korridore energjetike vitale për Perëndimin.

Armëpushimi dhe pasojat

Me ndërmjetësimin e Bashkimit Evropian, veçanërisht presidentit francez Nicolas Sarkozy, më 12 gusht 2008 u arrit një marrëveshje armëpushimi gjashtëpikëshe. Por edhe pas nënshkrimit të marrëveshjes, trupat ruse qëndruan për javë të tëra në disa pjesë të territorit gjeorgjian.

Pas përfundimit të luftimeve, Rusia njohu pavarësinë e Osetisë së Jugut dhe Abkazisë, gjë që u dënua nga Perëndimi. Vetëm pak shtete ndjekën këtë njohje. Gjeorgjia, nga ana tjetër, i konsideron këto territore si të pushtuara ilegalisht nga Rusia.

Pasojat dhe ndikimi gjeopolitik

Për Gjeorgjinë, lufta ishte një goditje e rëndë për ambiciet e saj euroatlantike dhe integrimin në NATO.

PĂ«r RusinĂ«, ishte njĂ« demonstrim force dhe njĂ« sinjal i qartĂ« se Moska do tĂ« ndĂ«rhynte me forcĂ« nĂ« “oborrin e saj tĂ« pasĂ«m”.

Për Perëndimin, ishte një alarm për mënyrën e re agresive të politikës së jashtme ruse, që më pas do të ripërsëritej në Krime në vitin 2014 dhe më vonë në pushtimin e Ukrainës më 2022.

Lufta e parë evropiane e shekullit XXI

Lufta Ruso-Gjeorgjiane u konsiderua nga shumë analistë si konflikti i parë ndërkombëtar i armatosur në Evropën e shekullit XXI, duke sinjalizuar fundin e një epoke iluzionesh për paqe të qëndrueshme pas Luftës së Ftohtë.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Konstantius II, Perandori i Ri që masakroi të gjithë pretendentët e fronit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

MĂ« 7 gusht tĂ« vitit 317, nĂ« qytetin e lashtĂ« Sirmium tĂ« krahinĂ«s Pannonia – njĂ« qytet i rĂ«ndĂ«sishĂ«m i PerandorisĂ« Romake, i ndĂ«rtuar mbi themelet e njĂ« vendbanimi ilir-kelt – lindi njĂ« fĂ«mijĂ« qĂ« do tĂ« mbante nĂ« duar fatin e mijĂ«ra njerĂ«zve: Konstantius II, biri i Konstandinit tĂ« Madh, perandorit qĂ« e shndĂ«rroi Krishterimin nĂ« fenĂ« dominuese tĂ« PerandorisĂ« dhe themeloi KonstandinopojĂ«n si kryeqytet tĂ« ri


..NĂ« moshĂ«n vetĂ«m 7-vjeçare, mĂ« 13 nĂ«ntor tĂ« vitit 324, Konstantius II u shpall Cezar – titull qĂ« e pĂ«rfshinte brenda logjikĂ«s sĂ« romakĂ«ve si trashĂ«gimtar dhe bashkĂ«-sundimtar i ardhshĂ«m. NdonĂ«se fĂ«mijĂ«, ai ishte futur tashmĂ« nĂ« lojĂ«n e madhe tĂ« pushtetit, njĂ« lojĂ« qĂ« nuk i kurseu as fĂ«mijĂ«t.

Vdekja e Konstandinit të Madh

Kur Konstandini i Madh u sĂ«mur rĂ«ndĂ« nĂ« vitin 337, djemtĂ« e tij, pĂ«rfshirĂ« Konstantiusin, u thirrĂ«n pranĂ« shtratit tĂ« tij nĂ« KonstandinopojĂ«. Me vdekjen e tij, filloi njĂ« krizĂ« trashĂ«gimie, e cila duhej zgjidhur shpejt dhe me forcĂ«. Brenda pak javĂ«sh, Konstantius II – tani vetĂ«m 20 vjeç – urdhĂ«roi njĂ« masakĂ«r qĂ« do tĂ« hynte nĂ« histori.

Masakra e familjes perandorake

Historiani Eutropius dhe burime të tjera të kohës, ndonëse jo gjithmonë të sakta në detaje, përshkruajnë një masakër të përgjakshme të organizuar në mënyrë sistematike: dy xhaxhallarë dhe gjashtë kushërinj të Konstantiusit u vranë, mes tyre edhe Dalmatius, një nga anëtarët më të rëndësishëm të familjes perandorake që sundonte Moesinë (krahinë në afërsi të Ballkanit).

Kjo ngjarje makabre kishte për qëllim eliminimin e çdo pretendenti të mundshëm për fronin, për të garantuar që vetëm djemtë e Konstandinit të Madh të kishin të drejtën legjitime të sundonin. Nga kjo masakër mbijetuan vetëm tre të afërm të rëndësishëm: Gallus, Julian dhe Nepotianus.

Gjithashtu mbijetuan edhe dy vëllezërit e tij: Konstandini II dhe Konstansi, të cilët do të ndanin Perandorinë me Konstantiusin II.

Ndarja e Perandorisë

Pas eliminimit të kundërshtarëve, tre vëllezërit u takuan pikërisht në Sirmium, qytetin ku kishte lindur Konstantiusi, dhe zyrtarizuan ndarjen e Perandorisë Romake në tri pjesë:

Konstantius II mori Lindjen: Konstandinopojë, Trakia, Azia e Vogël, Siria, Egjipti, dhe Cyrenaika.

Konstandini II, vëllai më i madh, mori Perëndimin e largët: Britania, Galicia, Hispania dhe Mauretania.

Konstansi, më i vogli, mori qendrat mesdhetare: Italia, Afrika e Veriut, Iliria, Maqedonia dhe Akaea.

Fëmija tiran në rritje

Kur Konstantiusi II u bë Cezar në moshën 7-vjeçare, ai nuk kishte as fuqinë reale për të sunduar, as mendësinë e një tirani. Ai ishte një vegël e politikës së Konstandinit të Madh, dhe për disa vite veproi nën hijen e babait. Por deri në vitin 337, ai tashmë ishte një burrë i ri në pushtet, dhe vendimi për masakrën nuk mund të justifikohet me moshën apo naivitetin.

Kjo tregon një aspekt të errët të politikës romake: për të sunduar duhej të eliminoje çdo rival, madje edhe nëse ishte i afërmi yt i gjakut. Konstantiusi II, edhe pse kishte lindur në një qytet ilir të lashtë me histori të thellë, mori rrugën klasike të sundimtarëve romakë: rruga e gjakut, frikës dhe stabilitetit të ndërtuar mbi rrënojat e familjes së vet.

Sirmiumi – njĂ« qytet ilir me rĂ«ndĂ«si perandorake

Sirmiumi, ku filloi dhe mori formĂ« karriera e Konstantiusit II, nuk ishte njĂ« qytet i zakonshĂ«m. QĂ« nga shekulli I p.e.s., ai ishte kthyer nĂ« njĂ« qendĂ«r tĂ« rĂ«ndĂ«sishme ushtarake dhe politike. NĂ« vitin 294, u shpall njĂ« nga katĂ«r kryeqytetet e PerandorisĂ« Romake, bashkĂ« me RomĂ«n, NikomedinĂ« dhe Treverin. Ishte kryeqytet i prefekturĂ«s sĂ« IlirisĂ« – krahinĂ« e banuar fillimisht nga ilirĂ« dhe keltĂ«.

Edhe sot, qyteti mban emrin Sremska Mitrovica, njĂ« pasardhĂ«s gjuhĂ«sor i emrit tĂ« lashtĂ« ilir Sirmium – njĂ« dĂ«shmi e qartĂ« e vazhdimĂ«sisĂ« historike tĂ« kĂ«tij vendbanimi.

PĂ«rfundimi

Historia e Konstantius II është një kujtesë e fuqishme se mosha nuk të bën as të pafajshëm, as të pamundur. Në një sistem brutal si ai i Perandorisë Romake, një djalë që dikur ishte shpallur Cezar në moshën 7-vjeçare, në vetëm pak vite mund të kthehej në arkitektin e një masakre. Dhe kjo histori, e cila nisi në zemër të një qyteti ilir, tregon për ndërthurjen e fatit, gjakut dhe pushtetit në themelet e botës perandorake.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

1945 – Apokalipsi nĂ« Hiroshima: kur njerĂ«zimi kaloi pragun atomik

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

MĂ« 6 gusht 1945, ora shĂ«nonte 8:15 tĂ« mĂ«ngjesit nĂ« qytetin japonez tĂ« HiroshimĂ«s, kur njĂ« dritĂ« verbuese, pasuar nga njĂ« shtytje e tmerrshme ajri dhe njĂ« re kĂ«rpudhe qĂ« u ngjit nĂ« qiell mbi 10 kilometra lartĂ«si, shĂ«noi njĂ« moment qĂ« ndau historinĂ« e njerĂ«zimit nĂ« para dhe pas bombĂ«s atomike. Ishte hera e parĂ« qĂ« njĂ« armĂ« bĂ«rthamore u pĂ«rdor kundĂ«r civilĂ«ve. Emri i saj: “Little Boy”. Mjeti qĂ« e transportoi: “Enola Gay”, njĂ« bombardues B-29 i forcave ajrore amerikane.

Katastrofa fizike dhe njerëzore

Brenda sekondave, qyteti u pĂ«rfshi nga njĂ« shpĂ«rthim i krahasueshĂ«m me 16 mijĂ« tonĂ« TNT. Temperatura nĂ« epiqendĂ«r arriti nĂ« 4000°C, duke avulluar gjithçka – ndĂ«rtesa, trupa, jetĂ«. Rreth 70.000 njerĂ«z vdiqĂ«n menjĂ«herĂ« nga shpĂ«rthimi, shumĂ« prej tyre u zhdukĂ«n pa lĂ«nĂ« as kocka. NĂ« ditĂ«t, javĂ«t, muajt dhe vitet nĂ« vijim, tĂ« paktĂ«n 140.000 persona humbĂ«n jetĂ«n si pasojĂ« e djegieve, plagĂ«ve dhe helmimit nga rrezatimi.

FĂ«mijĂ«t u dogjĂ«n gjallĂ« nĂ«pĂ«r shkolla. NjerĂ«zit shfaqeshin si fantazma me lĂ«kurĂ«n e varur, me sy qĂ« nuk mund tĂ« qanin mĂ«. VetĂ« uji, burimi i jetĂ«s, u bĂ« helm. Koha u ndal, dhe njeriu u bĂ« dĂ«shmitar i njĂ« forme tĂ« re vdekjeje qĂ« nuk kishte njohur mĂ« parĂ« – vdekje nga ajri, nga drita, nga atomi.

QĂ«llimi: kapitullimi i JaponisĂ« – por me çfarĂ« çmimi?

Shtetet e Bashkuara, qĂ« luftonin nĂ« njĂ« luftĂ« tĂ« gjatĂ« dhe tĂ« pĂ«rgjakshme nĂ« PaqĂ«sor, justifikuan hedhjen e bombĂ«s me nevojĂ«n pĂ«r tĂ« pĂ«rfunduar luftĂ«n shpejt dhe pĂ«r tĂ« shmangur njĂ« pushtim tokĂ«sor tĂ« JaponisĂ«, qĂ« do tĂ« sillte humbje edhe mĂ« tĂ« mĂ«dha. Por zgjedhja pĂ«r ta pĂ«rdorur atĂ« mbi njĂ« qytet civil – pa paralajmĂ«rim, pa mundĂ«si arratisjeje – u konsiderua nga shumĂ« historianĂ« dhe mendimtarĂ« mĂ« vonĂ« si njĂ« krim moral i papĂ«rshkrueshĂ«m.

NjerĂ«zimi kishte shpikur njĂ« armĂ« qĂ« nuk vriste vetĂ«m sot, por qĂ« vret edhe nesĂ«r – pĂ«rmes mutacioneve, kancerit, lindjeve me defekte, dhe njĂ« trashĂ«gimie rrezatimi qĂ« zgjat pĂ«r breza.

Dëshmia e tmerrit: kur historia bëhet psike kolektive

Shpërthimi atomik në Hiroshima nuk ishte vetëm një akt lufte. Ishte një tronditje filozofike, një përmbysje e marrëdhënies së njeriut me vetveten dhe me universin. Për herë të parë, njeriu kishte në dorë fuqinë për të asgjësuar vetveten si specie.

Në një mënyrë të pashprehur më parë, bomba atomike e rrëzoi Hyjin nga qielli dhe vendosi frikën në vend të shpresës. Ajo krijoi një lloj psikologjie apokaliptike, një ethe ekzistenciale që do të ushqente letërsinë, artin, filozofinë dhe politikën e gjithë shekullit XX.

Trashëgimia dhe pasojat

Tri ditĂ« mĂ« pas, mĂ« 9 gusht 1945, njĂ« bombĂ« e dytĂ«, “Fat Man”, u hodh mbi Nagasaki.

Më 15 gusht 1945, Japonia shpalli kapitullimin pa kushte, duke i dhënë fund Luftës së Dytë Botërore.

NĂ« vitet pasuese, tĂ« mbijetuarit – hibakusha – u pĂ«rballĂ«n me pĂ«rjashtim social, trauma psikike dhe pasoja tĂ« rĂ«nda shĂ«ndetĂ«sore.

Ngjarja shënoi fillimin e epokës bërthamore dhe Luftës së Ftohtë, ku frika nga një shpërthim i dytë global nuk ishte më metaforë, por realitet i mundshëm.

Një datë që nuk shlyhet

6 gushti Ă«shtĂ« mĂ« shumĂ« se njĂ« datĂ« nĂ« histori. ËshtĂ« njĂ« pikĂ« kulmore e vetĂ«dijes njerĂ«zore, ku njeriu e pa se sa larg mund tĂ« shkojĂ« nĂ« pĂ«rdorimin e arsyes pĂ«r tĂ« ndĂ«rtuar teknologji qĂ« shkatĂ«rrojnĂ«, jo qĂ« shpĂ«tojnĂ«.

ËshtĂ« njĂ« kujtesĂ« e pĂ«rhershme se civilizimi nuk ecĂ«n gjithmonĂ« paralel me humanizmin, dhe se forca e mendjes pa udhĂ«heqjen e moralit mund tĂ« çojĂ« nĂ« fundin e gjithçkaje.

Nëse dëshiron, mund ta përpunojmë këtë tekst si pjesë e një dosjeje historiko-filozofike për botim, ose ta plotësojmë me dëshmi të mbijetuarish dhe reflektime bashkëkohore.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Domeniko Modunjo, një zë që fluturoi mbi kohën

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

6 gusht 1994 – Vdekja e kĂ«ngĂ«tarit nĂ« moshĂ«n 66 vjeçare

Nga Leonard Veizi

NĂ« horizontin e kaltĂ«r tĂ« viteve pesĂ«dhjetĂ«, kur Evropa ende mblidhte copat e shpirtit pas luftrave, njĂ« zĂ« ngrihej si fluturim i papritur lirie. Ishte zĂ«ri i njĂ« njeriu qĂ« nuk kĂ«ndonte thjesht, por fluturonte – “Volare!”, siç do tĂ« thoshte vetĂ«, me krahĂ« tĂ« pikturuar blu mbi njĂ« qiell Ă«ndrrash.

Quhej Domeniko Modunjo, dhe pĂ«rmes zĂ«rit tĂ« tij, Italia gjeti jo vetĂ«m njĂ« poet muzikor, por edhe njĂ« simbol tĂ« ringjalljes emocionale. Lindur nĂ« Polignano a Mare, ai e solli me vete detin e jugut, diellin e Adriatikut dhe gjuhĂ«n e shpirtit tĂ« thjeshtĂ«. Nuk ishte thjesht kĂ«ngĂ«tar, por njĂ« kantautor – ndoshta i pari i ItalisĂ« moderne – qĂ« nuk pranoi tĂ« kĂ«ndonte fjalĂ« tĂ« huaja nga tĂ« tjerĂ«t, por i ndĂ«rtonte vetĂ« si arkitekt i emocioneve.

Me kitare në dorë dhe zërin që thyente kufijtë e kohës, Modunjo përçoi jo vetëm muzikë, por një mënyrë të re të të ndierit, të të qenurit. Në një kohë kur skena muzikore italiane ishte ende e ngurtë, e përmbajtur, ai erdhi si një stuhi ngjyrash dhe gjestesh, duke transformuar çdo skenë ku ngjitej në një shfaqje jetësore.

KĂ«nga “Nel blu dipinto di blu”, qĂ« u pagĂ«zua mĂ« vonĂ« me emrin “Volare”, ishte shumĂ« mĂ« tepĂ«r se njĂ« hit. Ajo fitoi dy çmime Grammy nĂ« vitin 1958 – pĂ«r “Record of the Year” dhe “Song of the Year” – dhe u ngjit nĂ« krye tĂ« klasifikimeve muzikore nĂ« Shtetet e Bashkuara, diçka e rrallĂ« pĂ«r njĂ« kĂ«ngĂ« nĂ« gjuhĂ«n italiane. Por pĂ«rtej statistikave, kĂ«nga u bĂ« njĂ« himn i gĂ«zimit dhe shpĂ«timit, njĂ« metaforĂ« e atyre qĂ«, nĂ« njĂ« botĂ« gri pas luftĂ«s, guxuan tĂ« Ă«ndĂ«rronin sĂ«rish nĂ« ngjyrĂ«.

“Volare” Ă«shtĂ« ripĂ«rdorur me kalimin e kohĂ«s nĂ« mĂ«nyra qĂ« Modunjo ndoshta nuk do t’i kishte imagjinuar. NĂ« vitet ’80, kur Etiopia po kalonte njĂ« krizĂ« tĂ« madhe urie, kĂ«nga u rikĂ«ndua nga emra tĂ« mĂ«dhenj tĂ« muzikĂ«s italiane nĂ« njĂ« version solidariteti, pĂ«r tĂ« mbledhur fonde humanitare. Dhe shumĂ« mĂ« vonĂ«, gjatĂ« pandemisĂ« sĂ« Covid-19, “Volare” u dĂ«gjua nga ballkonet e ItalisĂ«, si zĂ«ri i njĂ« populli tĂ« izoluar qĂ« refuzonte tĂ« nĂ«nshtrohej, qĂ« donte tĂ« besonte, tĂ« ngrihej mbi frikĂ«n dhe tĂ« kujtonte se shpresa Ă«shtĂ« njĂ« krahĂ« qĂ« nuk i preket gravitetit.

MĂ« vonĂ«, jeta e çoi Modunjon nĂ« kinema, teatĂ«r dhe mĂ« tej, edhe nĂ« politikĂ«, ku shĂ«rbeu si deputet nĂ« Parlamentin Italian. Por ai nuk e la kurrĂ« artin pas – ai mbeti gjithmonĂ« njĂ« qenie e ndjeshme nĂ« shĂ«rbim tĂ« njerĂ«zores, njĂ« artist qĂ« kuptonte se muzika nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m melodi, por edhe ilaç pĂ«r kohĂ«t e vĂ«shtira.

Domeniko Modunjo ndërroi jetë më 6 gusht 1994, në moshën 66-vjeçare, por zëri i tij vijon të dëgjohet si zë i shpresës dhe lirive personale. Ai nuk ishte thjesht një artist. Ishte era që fryn kur njeriu vendos të fluturojë mbi veten.

Në një botë ku shpesh harrojmë të ngremë sytë nga toka, Modunjo na mëson ende të fluturojmë. Me sy të mbyllur, por me zemrën hapur, nel blu, dipinto di blu


↗

Agjendën e gjelbër: Shtytja për zgjerimin e aeroporteve ndërsa udhëtimi me tren ngec

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Dëmi klimatik që shkaktohet nga fluturimet e shmangshme është i jashtëzakonshëm, por qeveria sheh më shumë aeroplanë si zgjidhje për problemet ekonomike të saj.

Polly Toynbee*

Gushti Ă«shtĂ« kulmi i fluturimeve, dhe aeroportet janĂ« nĂ« mendjen e shumĂ«kujt. Qeveria ka sinjalizuar mbĂ«shtetjen pĂ«r zgjerime kolosale tĂ« aeroporteve, me fluturime shtesĂ« qĂ« do tĂ« shpĂ«rthenin premtimet e saj pĂ«r ulje tĂ« emetimeve tĂ« karbonit. Arsyeja? Se teknologjia do tĂ« “zhdukĂ«â€ magjikisht CO₂ shtesĂ« – edhe pse qeveria e di mirĂ« se fluturimi i pastĂ«r, i gjelbĂ«r, Ă«shtĂ« ende fantashkencĂ«. Dhe ja paradoksi: deri tani kjo qeveri kishte tĂ« drejtĂ« tĂ« mburrej pĂ«r meritat e saj mjedisore – me investime tĂ« mĂ«dha nĂ« energji tĂ« qĂ«ndrueshme dhe izolimin e shtĂ«pive tĂ« ftohta. Por zgjerimi i udhĂ«timit ajror nuk Ă«shtĂ« pjesĂ« e asnjĂ« agjende tĂ« gjelbĂ«r.

Zgjerimi i Heathrow: një pistë e tretë për £50 miliardë

Heathrow ka paraqitur propozimin pĂ«r ndĂ«rtimin e njĂ« piste tĂ« tretĂ«, me kosto ÂŁ50 miliardĂ« – projekt qĂ« u miratua fillimisht nga LaburistĂ«t mĂ« 2009 dhe mĂ« pas nga KonservatorĂ«t nĂ« 2018. Pandemia e Covid e ndaloi pĂ«rkohĂ«sisht projektin, por tashmĂ« Heathrow rikthehet me plane “gati pĂ«r ndĂ«rtim”, me financim nga Katar, Singapor dhe Arabia Saudite. InvestitorĂ«t presin qĂ« ligji i planifikimit tĂ« parandalojĂ« çdo bllokim ligjor apo ambientalist, si pĂ«r shkak tĂ« hardhucave, ashtu edhe nga gjykatat.

Argumenti? 100,000 vende tĂ« reja pune dhe 750 fluturime shtesĂ« çdo ditĂ« – njĂ« ofertĂ« tĂ«rheqĂ«se pĂ«r njĂ« qeveri qĂ« kĂ«rkon investime tĂ« huaja.

Laburistët pro-fluturimit, përballë çmimit klimatik

Sekretarja e Transportit, Heidi Alexander, ka miratuar dyfishimin e madhĂ«sisĂ« sĂ« aeroportit tĂ« Lutonit, favorizon ndĂ«rtimin e pistĂ«s sĂ« dytĂ« nĂ« Gatwick pĂ«r 100,000 fluturime shtesĂ«, dhe mbĂ«shtet zgjerimin e Stanstedit. Kjo do tĂ« sillte 70% mĂ« shumĂ« fluturime sesa niveli i vitit 2018 – duke anuluar gjithĂ« pĂ«rfitimet e planit tĂ« energjisĂ« sĂ« pastĂ«r tĂ« qeverisĂ«.

Ministrja e Financave, Rachel Reeves, kishte premtuar tĂ« bĂ«hej “kancelarja e parĂ« e gjelbĂ«r e BritanisĂ«â€. Por planet e saj varen nga rritja ekonomike, dhe miliarda paund nga investime private janĂ« tundim i madh. MegjithatĂ«, pĂ«rtej ndĂ«rtimit, pretendimet pĂ«r rritje pĂ«rmes fluturimeve duken tĂ« dyshimta.

Kush fluturon vërtet? Jo biznesmenët, por turistët

Ideja e “lidhjes globale” sugjeron se biznesmenĂ« do tĂ« vijnĂ« nĂ« Britani me çanta tĂ« mbushura me kontrata. Por tĂ« dhĂ«nat tregojnĂ« se vetĂ«m 1 nĂ« 14 pasagjerĂ« janĂ« udhĂ«tarĂ« biznesi. Pandemia tregoi se takimet online janĂ« mĂ« efikase, dhe udhĂ«timi i biznesit ka arritur kulmin.

A sjellin fluturimet më shumë turistë të huaj? Jo. 70% e fluturimeve janë britanikë që shkojnë jashtë, duke shpenzuar shumë më tepër jashtë sesa vizitorët harxhojnë në Britani.

NĂ« 20 vitet e fundit, 83% e fluturimeve shtesĂ« i pĂ«rkasin atyre qĂ« fluturojnĂ« shpesh, kryesisht pĂ«r pushime. Gjysma e popullsisĂ« nuk fluturon asnjĂ«herĂ« gjatĂ« vitit, ndĂ«rsa 15% e britanikĂ«ve pĂ«rdorin 70% tĂ« tĂ« gjitha fluturimeve. Dhe njĂ« e treta janĂ« “fluturues ultra-frekuentĂ«â€ – 6+ udhĂ«time nĂ« vit.

Një taksë e drejtë për ndotësit e mëdhenj

NĂ« vend qĂ« kĂ«ta pĂ«rdorues tĂ« mĂ«dhenj tĂ« ndĂ«shkohen, kompanitĂ« ajrore i shpĂ«rblejnĂ« me bonuse. NjĂ« raport i New Economics Foundation, “Flying Fair”, propozon njĂ« taksĂ« tĂ« lartĂ« pĂ«r ata qĂ« fluturojnĂ« mĂ« shumĂ« se 6 herĂ« nĂ« vit, e cila tĂ« pĂ«rfshihet nĂ« deklaratat tatimore – jo nĂ« çmimin e biletĂ«s. Kjo e bĂ«n mĂ« tĂ« dukshĂ«m çmimin mjedisor tĂ« fluturimeve tĂ« tepĂ«rta dhe mund tĂ« sjellĂ« ÂŁ6 miliardĂ« nĂ« vit, duke ulur CO₂ nga aviacioni me 28%.

Heqja dorë nga treni: kur absurdi bëhet politikë

Trenat e sapo-nacionalizuar do tĂ« pĂ«rfitonin nga frenimi i udhĂ«timeve ajrore – por çmimet nĂ« Britani janĂ« pengesĂ« absurde. PĂ«r shembull: njĂ« fluturim LondĂ«r-Edinburg kushton ÂŁ29.99 vajtje-ardhje, ndĂ«rsa me tren (LNER) ÂŁ181.69. NĂ« FrancĂ« Ă«shtĂ« ndaluar fluturimi pĂ«r distanca qĂ« mund tĂ« pĂ«rshkohen me tren pĂ«r mĂ« pak se 2.5 orĂ« – dhe kĂ«shtu duhet tĂ« bĂ«jmĂ« edhe ne. Fillimisht, ndaloni kompanitĂ« ajrore tĂ« ofrojnĂ« çmime mĂ« tĂ« ulĂ«ta sesa treni. Ka 39 milionĂ« udhĂ«time ajrore brenda vendit çdo vit qĂ« mund tĂ« kalonin nĂ« hekurudhĂ«.

Tuneli i La Manshit: potencial i pashfrytëzuar

Tuneli i Kanalit mund tĂ« pĂ«rballojĂ« 2.5 herĂ« mĂ« shumĂ« trenĂ« sesa aktualisht – por ka nevojĂ« pĂ«r investim modest pĂ«r tĂ« rritur kapacitetin. Ky Ă«shtĂ« drejtimi ku duhet tĂ« shkojĂ« financimi, jo nĂ« aeroporte. Po, treni merr mĂ« shumĂ« kohĂ« – por Ă«shtĂ« mĂ« i rehatshĂ«m, mĂ« qendror dhe shumĂ« mĂ« pak stresues sesa aeroportet e stĂ«rmbushura dhe fluturimet e vona.

Teknologjia e gjelbër ende nuk ka ardhur

DĂ«mi klimatik Ă«shtĂ« kostoja e vĂ«rtetĂ« e fluturimeve tĂ« panevojshme. Ministria e Financave thotĂ« se zgjerimi duhet tĂ« ndodhĂ« “nĂ« pĂ«rputhje me detyrimet ligjore, mjedisore dhe klimatike tĂ« BritanisĂ«â€. Por Komiteti pĂ«r Ndryshimet Klimatike (CCC) paralajmĂ«ron se zgjerimi i aeroporteve do tĂ« shkelĂ« buxhetet e karbonit pĂ«r zero emetime deri nĂ« 2050.

Qeveria dhe industria flasin pĂ«r teknologji magjike: avionĂ« elektrikĂ«, lĂ«ndĂ« djegĂ«se tĂ« qĂ«ndrueshme (SAFs), kapje tĂ« karbonit – por asnjĂ« prej tyre nuk Ă«shtĂ« gati. CCC thotĂ« se nĂ« 2040 mund tĂ« ketĂ« vetĂ«m 17% SAFs, dhe asnjĂ« rritje tĂ« fluturimeve para 2030. KĂ«ta qĂ« besojnĂ« nĂ« fluturimin e pastĂ«r duhet tĂ« pranojnĂ« njĂ« moratorium tĂ« pĂ«rkohshĂ«m deri sa tĂ« vijĂ« teknologjia.

Një test i sinqeritetit për Laburistët

Qeveria po shfaqet gjithnjë e më pro-fluturimeve, pa inkurajuar udhëtimin me ndërgjegje klimatike. Duhet të ndalojë shpërblimet për fluturuesit e shpeshtë. Pse lejohen avionët privatë? Ata janë 30 herë më ndotës për vend, dhe paguajnë më pak taksa për pasagjer.

Politika ndaj aeroporteve do tĂ« tregojĂ« sa seriozisht e merr qeveria krizĂ«n klimatike. Politikisht, kjo Ă«shtĂ« edhe njĂ« pĂ«rballje me presionin e majtĂ« – nga tĂ« Gjelbrit, Liberal DemokratĂ«t dhe lĂ«vizjet pro-trenit tĂ« rilindura nga Jeremy Corbyn.

Por ndalimi i zgjerimeve do t’i lejonte konservatorĂ«ve dhe tĂ« djathtĂ«s sĂ« Farage tĂ« spekulojnĂ« se “milionat e humbura nga turistĂ«t” janĂ« pjesĂ« e “kostos sĂ« rreme tĂ« net zero”.

MegjithatĂ«, njĂ« sondazh YouGov zbuloi se 61% e publikut Ă«shtĂ« kundĂ«r zgjerimit tĂ« aeroporteve – njĂ« qĂ«ndrim i ndarĂ« nga kryetarĂ«t e bashkive si Andy Burnham dhe Sadiq Khan.

Dilema: Klima apo Para?

Thesari përballet me një zgjedhje të qartë: klima apo paraja?

Përgjigjja duhet të jetë po aq e qartë:

Shpallni njĂ« moratorium – derisa tĂ« vijĂ« fluturimi i gjelbĂ«r.

*Polly Toynbee është kolumniste e gazetës The Guardian. Përgatiti: L.Veizi

❌