❌

Reading view

There are new articles available, click to refresh the page.
↗

1945 – Apokalipsi nĂ« Hiroshima: kur njerĂ«zimi kaloi pragun atomik

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

MĂ« 6 gusht 1945, ora shĂ«nonte 8:15 tĂ« mĂ«ngjesit nĂ« qytetin japonez tĂ« HiroshimĂ«s, kur njĂ« dritĂ« verbuese, pasuar nga njĂ« shtytje e tmerrshme ajri dhe njĂ« re kĂ«rpudhe qĂ« u ngjit nĂ« qiell mbi 10 kilometra lartĂ«si, shĂ«noi njĂ« moment qĂ« ndau historinĂ« e njerĂ«zimit nĂ« para dhe pas bombĂ«s atomike. Ishte hera e parĂ« qĂ« njĂ« armĂ« bĂ«rthamore u pĂ«rdor kundĂ«r civilĂ«ve. Emri i saj: “Little Boy”. Mjeti qĂ« e transportoi: “Enola Gay”, njĂ« bombardues B-29 i forcave ajrore amerikane.

Katastrofa fizike dhe njerëzore

Brenda sekondave, qyteti u pĂ«rfshi nga njĂ« shpĂ«rthim i krahasueshĂ«m me 16 mijĂ« tonĂ« TNT. Temperatura nĂ« epiqendĂ«r arriti nĂ« 4000°C, duke avulluar gjithçka – ndĂ«rtesa, trupa, jetĂ«. Rreth 70.000 njerĂ«z vdiqĂ«n menjĂ«herĂ« nga shpĂ«rthimi, shumĂ« prej tyre u zhdukĂ«n pa lĂ«nĂ« as kocka. NĂ« ditĂ«t, javĂ«t, muajt dhe vitet nĂ« vijim, tĂ« paktĂ«n 140.000 persona humbĂ«n jetĂ«n si pasojĂ« e djegieve, plagĂ«ve dhe helmimit nga rrezatimi.

FĂ«mijĂ«t u dogjĂ«n gjallĂ« nĂ«pĂ«r shkolla. NjerĂ«zit shfaqeshin si fantazma me lĂ«kurĂ«n e varur, me sy qĂ« nuk mund tĂ« qanin mĂ«. VetĂ« uji, burimi i jetĂ«s, u bĂ« helm. Koha u ndal, dhe njeriu u bĂ« dĂ«shmitar i njĂ« forme tĂ« re vdekjeje qĂ« nuk kishte njohur mĂ« parĂ« – vdekje nga ajri, nga drita, nga atomi.

QĂ«llimi: kapitullimi i JaponisĂ« – por me çfarĂ« çmimi?

Shtetet e Bashkuara, qĂ« luftonin nĂ« njĂ« luftĂ« tĂ« gjatĂ« dhe tĂ« pĂ«rgjakshme nĂ« PaqĂ«sor, justifikuan hedhjen e bombĂ«s me nevojĂ«n pĂ«r tĂ« pĂ«rfunduar luftĂ«n shpejt dhe pĂ«r tĂ« shmangur njĂ« pushtim tokĂ«sor tĂ« JaponisĂ«, qĂ« do tĂ« sillte humbje edhe mĂ« tĂ« mĂ«dha. Por zgjedhja pĂ«r ta pĂ«rdorur atĂ« mbi njĂ« qytet civil – pa paralajmĂ«rim, pa mundĂ«si arratisjeje – u konsiderua nga shumĂ« historianĂ« dhe mendimtarĂ« mĂ« vonĂ« si njĂ« krim moral i papĂ«rshkrueshĂ«m.

NjerĂ«zimi kishte shpikur njĂ« armĂ« qĂ« nuk vriste vetĂ«m sot, por qĂ« vret edhe nesĂ«r – pĂ«rmes mutacioneve, kancerit, lindjeve me defekte, dhe njĂ« trashĂ«gimie rrezatimi qĂ« zgjat pĂ«r breza.

Dëshmia e tmerrit: kur historia bëhet psike kolektive

Shpërthimi atomik në Hiroshima nuk ishte vetëm një akt lufte. Ishte një tronditje filozofike, një përmbysje e marrëdhënies së njeriut me vetveten dhe me universin. Për herë të parë, njeriu kishte në dorë fuqinë për të asgjësuar vetveten si specie.

Në një mënyrë të pashprehur më parë, bomba atomike e rrëzoi Hyjin nga qielli dhe vendosi frikën në vend të shpresës. Ajo krijoi një lloj psikologjie apokaliptike, një ethe ekzistenciale që do të ushqente letërsinë, artin, filozofinë dhe politikën e gjithë shekullit XX.

Trashëgimia dhe pasojat

Tri ditĂ« mĂ« pas, mĂ« 9 gusht 1945, njĂ« bombĂ« e dytĂ«, “Fat Man”, u hodh mbi Nagasaki.

Më 15 gusht 1945, Japonia shpalli kapitullimin pa kushte, duke i dhënë fund Luftës së Dytë Botërore.

NĂ« vitet pasuese, tĂ« mbijetuarit – hibakusha – u pĂ«rballĂ«n me pĂ«rjashtim social, trauma psikike dhe pasoja tĂ« rĂ«nda shĂ«ndetĂ«sore.

Ngjarja shënoi fillimin e epokës bërthamore dhe Luftës së Ftohtë, ku frika nga një shpërthim i dytë global nuk ishte më metaforë, por realitet i mundshëm.

Një datë që nuk shlyhet

6 gushti Ă«shtĂ« mĂ« shumĂ« se njĂ« datĂ« nĂ« histori. ËshtĂ« njĂ« pikĂ« kulmore e vetĂ«dijes njerĂ«zore, ku njeriu e pa se sa larg mund tĂ« shkojĂ« nĂ« pĂ«rdorimin e arsyes pĂ«r tĂ« ndĂ«rtuar teknologji qĂ« shkatĂ«rrojnĂ«, jo qĂ« shpĂ«tojnĂ«.

ËshtĂ« njĂ« kujtesĂ« e pĂ«rhershme se civilizimi nuk ecĂ«n gjithmonĂ« paralel me humanizmin, dhe se forca e mendjes pa udhĂ«heqjen e moralit mund tĂ« çojĂ« nĂ« fundin e gjithçkaje.

Nëse dëshiron, mund ta përpunojmë këtë tekst si pjesë e një dosjeje historiko-filozofike për botim, ose ta plotësojmë me dëshmi të mbijetuarish dhe reflektime bashkëkohore.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Domeniko Modunjo, një zë që fluturoi mbi kohën

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

6 gusht 1994 – Vdekja e kĂ«ngĂ«tarit nĂ« moshĂ«n 66 vjeçare

Nga Leonard Veizi

NĂ« horizontin e kaltĂ«r tĂ« viteve pesĂ«dhjetĂ«, kur Evropa ende mblidhte copat e shpirtit pas luftrave, njĂ« zĂ« ngrihej si fluturim i papritur lirie. Ishte zĂ«ri i njĂ« njeriu qĂ« nuk kĂ«ndonte thjesht, por fluturonte – “Volare!”, siç do tĂ« thoshte vetĂ«, me krahĂ« tĂ« pikturuar blu mbi njĂ« qiell Ă«ndrrash.

Quhej Domeniko Modunjo, dhe pĂ«rmes zĂ«rit tĂ« tij, Italia gjeti jo vetĂ«m njĂ« poet muzikor, por edhe njĂ« simbol tĂ« ringjalljes emocionale. Lindur nĂ« Polignano a Mare, ai e solli me vete detin e jugut, diellin e Adriatikut dhe gjuhĂ«n e shpirtit tĂ« thjeshtĂ«. Nuk ishte thjesht kĂ«ngĂ«tar, por njĂ« kantautor – ndoshta i pari i ItalisĂ« moderne – qĂ« nuk pranoi tĂ« kĂ«ndonte fjalĂ« tĂ« huaja nga tĂ« tjerĂ«t, por i ndĂ«rtonte vetĂ« si arkitekt i emocioneve.

Me kitare në dorë dhe zërin që thyente kufijtë e kohës, Modunjo përçoi jo vetëm muzikë, por një mënyrë të re të të ndierit, të të qenurit. Në një kohë kur skena muzikore italiane ishte ende e ngurtë, e përmbajtur, ai erdhi si një stuhi ngjyrash dhe gjestesh, duke transformuar çdo skenë ku ngjitej në një shfaqje jetësore.

KĂ«nga “Nel blu dipinto di blu”, qĂ« u pagĂ«zua mĂ« vonĂ« me emrin “Volare”, ishte shumĂ« mĂ« tepĂ«r se njĂ« hit. Ajo fitoi dy çmime Grammy nĂ« vitin 1958 – pĂ«r “Record of the Year” dhe “Song of the Year” – dhe u ngjit nĂ« krye tĂ« klasifikimeve muzikore nĂ« Shtetet e Bashkuara, diçka e rrallĂ« pĂ«r njĂ« kĂ«ngĂ« nĂ« gjuhĂ«n italiane. Por pĂ«rtej statistikave, kĂ«nga u bĂ« njĂ« himn i gĂ«zimit dhe shpĂ«timit, njĂ« metaforĂ« e atyre qĂ«, nĂ« njĂ« botĂ« gri pas luftĂ«s, guxuan tĂ« Ă«ndĂ«rronin sĂ«rish nĂ« ngjyrĂ«.

“Volare” Ă«shtĂ« ripĂ«rdorur me kalimin e kohĂ«s nĂ« mĂ«nyra qĂ« Modunjo ndoshta nuk do t’i kishte imagjinuar. NĂ« vitet ’80, kur Etiopia po kalonte njĂ« krizĂ« tĂ« madhe urie, kĂ«nga u rikĂ«ndua nga emra tĂ« mĂ«dhenj tĂ« muzikĂ«s italiane nĂ« njĂ« version solidariteti, pĂ«r tĂ« mbledhur fonde humanitare. Dhe shumĂ« mĂ« vonĂ«, gjatĂ« pandemisĂ« sĂ« Covid-19, “Volare” u dĂ«gjua nga ballkonet e ItalisĂ«, si zĂ«ri i njĂ« populli tĂ« izoluar qĂ« refuzonte tĂ« nĂ«nshtrohej, qĂ« donte tĂ« besonte, tĂ« ngrihej mbi frikĂ«n dhe tĂ« kujtonte se shpresa Ă«shtĂ« njĂ« krahĂ« qĂ« nuk i preket gravitetit.

MĂ« vonĂ«, jeta e çoi Modunjon nĂ« kinema, teatĂ«r dhe mĂ« tej, edhe nĂ« politikĂ«, ku shĂ«rbeu si deputet nĂ« Parlamentin Italian. Por ai nuk e la kurrĂ« artin pas – ai mbeti gjithmonĂ« njĂ« qenie e ndjeshme nĂ« shĂ«rbim tĂ« njerĂ«zores, njĂ« artist qĂ« kuptonte se muzika nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m melodi, por edhe ilaç pĂ«r kohĂ«t e vĂ«shtira.

Domeniko Modunjo ndërroi jetë më 6 gusht 1994, në moshën 66-vjeçare, por zëri i tij vijon të dëgjohet si zë i shpresës dhe lirive personale. Ai nuk ishte thjesht një artist. Ishte era që fryn kur njeriu vendos të fluturojë mbi veten.

Në një botë ku shpesh harrojmë të ngremë sytë nga toka, Modunjo na mëson ende të fluturojmë. Me sy të mbyllur, por me zemrën hapur, nel blu, dipinto di blu


↗

Agjendën e gjelbër: Shtytja për zgjerimin e aeroporteve ndërsa udhëtimi me tren ngec

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Dëmi klimatik që shkaktohet nga fluturimet e shmangshme është i jashtëzakonshëm, por qeveria sheh më shumë aeroplanë si zgjidhje për problemet ekonomike të saj.

Polly Toynbee*

Gushti Ă«shtĂ« kulmi i fluturimeve, dhe aeroportet janĂ« nĂ« mendjen e shumĂ«kujt. Qeveria ka sinjalizuar mbĂ«shtetjen pĂ«r zgjerime kolosale tĂ« aeroporteve, me fluturime shtesĂ« qĂ« do tĂ« shpĂ«rthenin premtimet e saj pĂ«r ulje tĂ« emetimeve tĂ« karbonit. Arsyeja? Se teknologjia do tĂ« “zhdukĂ«â€ magjikisht CO₂ shtesĂ« – edhe pse qeveria e di mirĂ« se fluturimi i pastĂ«r, i gjelbĂ«r, Ă«shtĂ« ende fantashkencĂ«. Dhe ja paradoksi: deri tani kjo qeveri kishte tĂ« drejtĂ« tĂ« mburrej pĂ«r meritat e saj mjedisore – me investime tĂ« mĂ«dha nĂ« energji tĂ« qĂ«ndrueshme dhe izolimin e shtĂ«pive tĂ« ftohta. Por zgjerimi i udhĂ«timit ajror nuk Ă«shtĂ« pjesĂ« e asnjĂ« agjende tĂ« gjelbĂ«r.

Zgjerimi i Heathrow: një pistë e tretë për £50 miliardë

Heathrow ka paraqitur propozimin pĂ«r ndĂ«rtimin e njĂ« piste tĂ« tretĂ«, me kosto ÂŁ50 miliardĂ« – projekt qĂ« u miratua fillimisht nga LaburistĂ«t mĂ« 2009 dhe mĂ« pas nga KonservatorĂ«t nĂ« 2018. Pandemia e Covid e ndaloi pĂ«rkohĂ«sisht projektin, por tashmĂ« Heathrow rikthehet me plane “gati pĂ«r ndĂ«rtim”, me financim nga Katar, Singapor dhe Arabia Saudite. InvestitorĂ«t presin qĂ« ligji i planifikimit tĂ« parandalojĂ« çdo bllokim ligjor apo ambientalist, si pĂ«r shkak tĂ« hardhucave, ashtu edhe nga gjykatat.

Argumenti? 100,000 vende tĂ« reja pune dhe 750 fluturime shtesĂ« çdo ditĂ« – njĂ« ofertĂ« tĂ«rheqĂ«se pĂ«r njĂ« qeveri qĂ« kĂ«rkon investime tĂ« huaja.

Laburistët pro-fluturimit, përballë çmimit klimatik

Sekretarja e Transportit, Heidi Alexander, ka miratuar dyfishimin e madhĂ«sisĂ« sĂ« aeroportit tĂ« Lutonit, favorizon ndĂ«rtimin e pistĂ«s sĂ« dytĂ« nĂ« Gatwick pĂ«r 100,000 fluturime shtesĂ«, dhe mbĂ«shtet zgjerimin e Stanstedit. Kjo do tĂ« sillte 70% mĂ« shumĂ« fluturime sesa niveli i vitit 2018 – duke anuluar gjithĂ« pĂ«rfitimet e planit tĂ« energjisĂ« sĂ« pastĂ«r tĂ« qeverisĂ«.

Ministrja e Financave, Rachel Reeves, kishte premtuar tĂ« bĂ«hej “kancelarja e parĂ« e gjelbĂ«r e BritanisĂ«â€. Por planet e saj varen nga rritja ekonomike, dhe miliarda paund nga investime private janĂ« tundim i madh. MegjithatĂ«, pĂ«rtej ndĂ«rtimit, pretendimet pĂ«r rritje pĂ«rmes fluturimeve duken tĂ« dyshimta.

Kush fluturon vërtet? Jo biznesmenët, por turistët

Ideja e “lidhjes globale” sugjeron se biznesmenĂ« do tĂ« vijnĂ« nĂ« Britani me çanta tĂ« mbushura me kontrata. Por tĂ« dhĂ«nat tregojnĂ« se vetĂ«m 1 nĂ« 14 pasagjerĂ« janĂ« udhĂ«tarĂ« biznesi. Pandemia tregoi se takimet online janĂ« mĂ« efikase, dhe udhĂ«timi i biznesit ka arritur kulmin.

A sjellin fluturimet më shumë turistë të huaj? Jo. 70% e fluturimeve janë britanikë që shkojnë jashtë, duke shpenzuar shumë më tepër jashtë sesa vizitorët harxhojnë në Britani.

NĂ« 20 vitet e fundit, 83% e fluturimeve shtesĂ« i pĂ«rkasin atyre qĂ« fluturojnĂ« shpesh, kryesisht pĂ«r pushime. Gjysma e popullsisĂ« nuk fluturon asnjĂ«herĂ« gjatĂ« vitit, ndĂ«rsa 15% e britanikĂ«ve pĂ«rdorin 70% tĂ« tĂ« gjitha fluturimeve. Dhe njĂ« e treta janĂ« “fluturues ultra-frekuentĂ«â€ – 6+ udhĂ«time nĂ« vit.

Një taksë e drejtë për ndotësit e mëdhenj

NĂ« vend qĂ« kĂ«ta pĂ«rdorues tĂ« mĂ«dhenj tĂ« ndĂ«shkohen, kompanitĂ« ajrore i shpĂ«rblejnĂ« me bonuse. NjĂ« raport i New Economics Foundation, “Flying Fair”, propozon njĂ« taksĂ« tĂ« lartĂ« pĂ«r ata qĂ« fluturojnĂ« mĂ« shumĂ« se 6 herĂ« nĂ« vit, e cila tĂ« pĂ«rfshihet nĂ« deklaratat tatimore – jo nĂ« çmimin e biletĂ«s. Kjo e bĂ«n mĂ« tĂ« dukshĂ«m çmimin mjedisor tĂ« fluturimeve tĂ« tepĂ«rta dhe mund tĂ« sjellĂ« ÂŁ6 miliardĂ« nĂ« vit, duke ulur CO₂ nga aviacioni me 28%.

Heqja dorë nga treni: kur absurdi bëhet politikë

Trenat e sapo-nacionalizuar do tĂ« pĂ«rfitonin nga frenimi i udhĂ«timeve ajrore – por çmimet nĂ« Britani janĂ« pengesĂ« absurde. PĂ«r shembull: njĂ« fluturim LondĂ«r-Edinburg kushton ÂŁ29.99 vajtje-ardhje, ndĂ«rsa me tren (LNER) ÂŁ181.69. NĂ« FrancĂ« Ă«shtĂ« ndaluar fluturimi pĂ«r distanca qĂ« mund tĂ« pĂ«rshkohen me tren pĂ«r mĂ« pak se 2.5 orĂ« – dhe kĂ«shtu duhet tĂ« bĂ«jmĂ« edhe ne. Fillimisht, ndaloni kompanitĂ« ajrore tĂ« ofrojnĂ« çmime mĂ« tĂ« ulĂ«ta sesa treni. Ka 39 milionĂ« udhĂ«time ajrore brenda vendit çdo vit qĂ« mund tĂ« kalonin nĂ« hekurudhĂ«.

Tuneli i La Manshit: potencial i pashfrytëzuar

Tuneli i Kanalit mund tĂ« pĂ«rballojĂ« 2.5 herĂ« mĂ« shumĂ« trenĂ« sesa aktualisht – por ka nevojĂ« pĂ«r investim modest pĂ«r tĂ« rritur kapacitetin. Ky Ă«shtĂ« drejtimi ku duhet tĂ« shkojĂ« financimi, jo nĂ« aeroporte. Po, treni merr mĂ« shumĂ« kohĂ« – por Ă«shtĂ« mĂ« i rehatshĂ«m, mĂ« qendror dhe shumĂ« mĂ« pak stresues sesa aeroportet e stĂ«rmbushura dhe fluturimet e vona.

Teknologjia e gjelbër ende nuk ka ardhur

DĂ«mi klimatik Ă«shtĂ« kostoja e vĂ«rtetĂ« e fluturimeve tĂ« panevojshme. Ministria e Financave thotĂ« se zgjerimi duhet tĂ« ndodhĂ« “nĂ« pĂ«rputhje me detyrimet ligjore, mjedisore dhe klimatike tĂ« BritanisĂ«â€. Por Komiteti pĂ«r Ndryshimet Klimatike (CCC) paralajmĂ«ron se zgjerimi i aeroporteve do tĂ« shkelĂ« buxhetet e karbonit pĂ«r zero emetime deri nĂ« 2050.

Qeveria dhe industria flasin pĂ«r teknologji magjike: avionĂ« elektrikĂ«, lĂ«ndĂ« djegĂ«se tĂ« qĂ«ndrueshme (SAFs), kapje tĂ« karbonit – por asnjĂ« prej tyre nuk Ă«shtĂ« gati. CCC thotĂ« se nĂ« 2040 mund tĂ« ketĂ« vetĂ«m 17% SAFs, dhe asnjĂ« rritje tĂ« fluturimeve para 2030. KĂ«ta qĂ« besojnĂ« nĂ« fluturimin e pastĂ«r duhet tĂ« pranojnĂ« njĂ« moratorium tĂ« pĂ«rkohshĂ«m deri sa tĂ« vijĂ« teknologjia.

Një test i sinqeritetit për Laburistët

Qeveria po shfaqet gjithnjë e më pro-fluturimeve, pa inkurajuar udhëtimin me ndërgjegje klimatike. Duhet të ndalojë shpërblimet për fluturuesit e shpeshtë. Pse lejohen avionët privatë? Ata janë 30 herë më ndotës për vend, dhe paguajnë më pak taksa për pasagjer.

Politika ndaj aeroporteve do tĂ« tregojĂ« sa seriozisht e merr qeveria krizĂ«n klimatike. Politikisht, kjo Ă«shtĂ« edhe njĂ« pĂ«rballje me presionin e majtĂ« – nga tĂ« Gjelbrit, Liberal DemokratĂ«t dhe lĂ«vizjet pro-trenit tĂ« rilindura nga Jeremy Corbyn.

Por ndalimi i zgjerimeve do t’i lejonte konservatorĂ«ve dhe tĂ« djathtĂ«s sĂ« Farage tĂ« spekulojnĂ« se “milionat e humbura nga turistĂ«t” janĂ« pjesĂ« e “kostos sĂ« rreme tĂ« net zero”.

MegjithatĂ«, njĂ« sondazh YouGov zbuloi se 61% e publikut Ă«shtĂ« kundĂ«r zgjerimit tĂ« aeroporteve – njĂ« qĂ«ndrim i ndarĂ« nga kryetarĂ«t e bashkive si Andy Burnham dhe Sadiq Khan.

Dilema: Klima apo Para?

Thesari përballet me një zgjedhje të qartë: klima apo paraja?

Përgjigjja duhet të jetë po aq e qartë:

Shpallni njĂ« moratorium – derisa tĂ« vijĂ« fluturimi i gjelbĂ«r.

*Polly Toynbee është kolumniste e gazetës The Guardian. Përgatiti: L.Veizi

↗

Marrëdhënia e njeriut me vdekjen, ekzekutimi i parë në karrige elektrike

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

6 gusht 1890

Nga Leonard Veizi

Njeriu Ă«shtĂ« qenie e vetĂ«dijshme pĂ«r vdekjen. Ai nuk e pĂ«rjeton vdekjen vetĂ«m nĂ« fund, por e mendon gjatĂ« gjithĂ« jetĂ«s si kufirin qĂ« i jep kuptim tĂ« tashmes. Nga ritualet e lashta te filozofia ekzistenciale moderne, njeriu ka kĂ«rkuar ta humanizojĂ« vdekjen, ta nĂ«nshkruajĂ« me simbolikĂ«, ta mbĂ«shtjellĂ« me etikĂ«. Por nĂ« kohĂ«n e revolucionit industrial, kjo marrĂ«dhĂ«nie nisi tĂ« ndryshojĂ«. Makina nisi tĂ« zĂ«vendĂ«sojĂ« njeriun – jo vetĂ«m nĂ« punĂ«, por edhe nĂ« aktin mĂ« tĂ« fundit dhe tĂ« pandryshueshĂ«m: vdekjen



Më 6 gusht 1890, në burgun Auburn të shtetit të Nju-Jorkut, ndodhi një ngjarje që shënoi një kthesë dramatike jo vetëm në historinë penale, por edhe në mënyrën se si njeriu përfytyronte, përgatitej dhe i dorëzohej vdekjes: Uilliam Kemllër, i dënuar për vrasjen e të dashurës së tij me një sëpatë, u bë njeriu i parë në botë që u ekzekutua në karrigen elektrike.

Ngjarja ishte mĂ« shumĂ« se njĂ« ekzekutim. Ajo ishte njĂ« eksperiment i dhunshĂ«m moderniteti, njĂ« pĂ«rpjekje e kohĂ«s pĂ«r tĂ« zĂ«vendĂ«suar barbarinĂ« e vjetĂ«r (ekzekutimi me varje) me diçka qĂ« premtonte efikasitet, racionalitet dhe – paradoksalisht – mĂ«shirĂ«.

Vdekja dhe teknologjia

Karrigia elektrike nuk ishte njĂ« shpikje e rastĂ«sishme. Ajo lindi nĂ« njĂ« kontekst tĂ« pĂ«rplasjes sĂ« interesave shkencore, etike dhe industriale – mes Xhorxh Uestinghaus dhe Tomas Edisonit, qĂ« ndanĂ« botĂ«n mes rrymĂ«s alternative dhe asaj direkte. Edison mbĂ«shteti pĂ«rdorimin e rrymĂ«s sĂ« kundĂ«rshtarit tĂ« tij pĂ«r ekzekutime, pĂ«r tĂ« demonstruar rrezikshmĂ«rinĂ« e saj – dhe kĂ«shtu, trupi i njeriut u kthye nĂ« fushĂ«betejĂ« propagandistike.

Dështimi i dhunshëm

Kur Kemllër u ul në karrigen elektrike, premtimi ishte që vdekja do të ishte e shpejtë, pa dhimbje, më e qytetëruar se varja. Por ajo që ndodhi ishte krejt tjetër:

Rryma e parë, e fortë, nuk e vrau menjëherë. Trupi i tij u përvëlua në sytë e dëshmitarëve, u përhap aroma e mishit të djegur, dhe njerëzit ulërinin të tronditur.

U desh njĂ« valĂ« e dytĂ« rryme pĂ«r tĂ« pĂ«rfunduar ekzekutimin – dhe vdekja, qĂ« duhej tĂ« ishte moderne dhe sterile, u shndĂ«rrua nĂ« njĂ« akte primitive tĂ« torturĂ«s me mjete teknologjike.

Pas ngjarjes, Uestinghaus u shpreh: “Do tĂ« kishte qenĂ« mĂ« mirĂ« sikur ta kishin varur.”

Simbolika filozofike

Ekzekutimi i KemllĂ«rit Ă«shtĂ« mĂ« shumĂ« se njĂ« fakt historik – Ă«shtĂ« shfaqja e njeriut modern qĂ« dorĂ«zon veten te makina edhe pĂ«r çështjen mĂ« tĂ« ndjeshme: kalimin nga jeta nĂ« vdekje.

Karrigia elektrike nuk ishte vetĂ«m njĂ« mjet – ajo ishte shkallĂ« drejt njĂ« etike tĂ« re tĂ« pushtetit, ku vdekja nuk Ă«shtĂ« mĂ« njĂ« çështje personale, por njĂ« proces tĂ«rĂ«sisht i kontrolluar nga shteti dhe teknologjia. ËshtĂ« momenti kur trupi njerĂ«zor zhvishet nga sakraliteti dhe trajtohet si objekt qarkullimi energjie – si llambĂ« qĂ« fiket.

Trashëgimia e errët

Pas Kemlerit, mijĂ«ra tĂ« tjerĂ« do tĂ« uleshin nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n karrige – dhe Amerika do tĂ« ndahej ndĂ«r vite mes kundĂ«rshtarĂ«ve tĂ« dĂ«nimit me vdekje dhe mbĂ«shtetĂ«sve tĂ« ekzekutimeve “humane”. Por kjo ngjarje e vitit 1890 mbetet si çast themeltar i pĂ«rpjekjes njerĂ«zore pĂ«r tĂ« kontrolluar jo vetĂ«m jetĂ«n, por edhe vdekjen – pĂ«rmes racionalitetit teknik dhe arrogancĂ«s shkencore.

Në fund, ajo që ndodhi në burgun Auburn nuk ishte vetëm një vrasje me leje të shtetit. Ishte një pasqyrë e frikshme e botës moderne, ku vdekja nuk ka më zë hyjnor, por tingëllon si shkëndijë elektrike që digjet në heshtje.

↗

1806 – Beteja e Austerlitzit qĂ« solli fundin e PerandorisĂ« sĂ« ShenjtĂ« Romake

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

MĂ« 6 gusht 1806, Franz II (Françesku i DytĂ«) shpalli shpĂ«rbĂ«rjen e PerandorisĂ« sĂ« ShenjtĂ« Romake tĂ« Kombit Gjerman, duke i dhĂ«nĂ« fund njĂ« prej strukturave mĂ« tĂ« vjetra politike tĂ« EvropĂ«s, e cila kishte ekzistuar pĂ«r mĂ« shumĂ« se mĂ« shumĂ« se 800 vjet – qĂ« nga kurorĂ«zimi i Karli tĂ« Madh si perandor nĂ« vitin 800.

Konteksti historik

NĂ« fillim tĂ« shekullit XIX, Evropa po tronditej nga revolucionet dhe luftĂ«rat napoleone, ku Napoleoni Bonaparti, tashmĂ« Perandor i FrancĂ«s, kishte filluar fushatat pĂ«r zgjerimin e ndikimit francez nĂ« tĂ« gjithĂ« kontinentin. Perandoria e ShenjtĂ« Romake, e ndarĂ« nĂ« qindra principata, dukata dhe qytete tĂ« lira, ishte bĂ«rĂ« njĂ« organizĂ«m i plogĂ«sht dhe i paaftĂ« pĂ«r t’u pĂ«rballur me fuqinĂ« qendrore tĂ« Napoleonit.

Katalizatori për shpërbërjen erdhi pas betejës së Austerlitz, më 2 dhjetor 1805, një prej fitoreve më të mëdha ushtarake të Napoleonit, ku forcat franceze shpartalluan koalicionin austro-rus. Pas kësaj disfate poshtëruese, Franz II, që mbante edhe titullin e Perandorit të Austrisë (që nga viti 1804, si Franz I i Austrisë), u vu përballë një zgjedhjeje të vështirë.

Dorëheqja dhe shpërbërja

I ndodhur nën presionin e realitetit ushtarak dhe diplomatik, dhe për të shmangur që Napoleon të merrte vetë titullin e Perandorit të Shenjtë Romak, Franz II vendosi të abdikojë nga froni perandorak dhe të shpallë fundin e Perandorisë së Shenjtë Romake.

Në deklaratën e tij, ai argumentoi se struktura perandorake nuk ishte më e vlefshme në një Evropë të ndryshuar dhe se për mbrojtjen e popujve të tij, ai do të vazhdonte të sundonte si Perandor i Austrisë, një shtet tashmë i ndarë nga organizma të tjerë gjermanë.

Pasojat

Shpërbërja e Perandorisë së Shenjtë Romake:

-Shënoi fundin e një epoke mesjetare dhe kalimin drejt shteteve-komb moderne;

-Lëshoi terrenin për krijimin e Konfederatës së Rinit nën ndikimin francez, e cila zëvendësoi perandorinë në shumë territore gjermane;

-Ngriti Austrinë si një perandori më të centralizuar, ndërkohë që Franca e Napoleonit konsolidoi dominimin në Evropën kontinentale;

-Hapi rrugën për bashkimin e mëvonshëm gjerman, i cili do të ndodhte vetëm në vitin 1871 nën udhëheqjen prusiane.

Vlerësimi

Fundi i Perandorisë së Shenjtë Romake nuk ishte thjesht një akt formal dorëheqjeje, por një ndryshim epokal në arkitekturën politike të Evropës. Ishte fundi i një sistemi feudal, të ndërlikuar dhe shpesh simbolik, dhe lindja e rendit të ri gjeopolitik, ku fuqia ushtarake dhe organizimi shtetëror kishin më shumë peshë sesa kurorat e trashëguara apo titujt perandorakë.

Nëse dëshiron, mund ta shtjelloj edhe në formë eseje historike ose ta shndërroj në tekst për botim.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Venediku tradhëton Skënderbeun, por osmanët munden në betejën e Dibrës

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Ngjarja e vitit 1448 Ă«shtĂ« njĂ« episod i rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« mozaikun diplomatik dhe ushtarak tĂ« kohĂ«s sĂ« Gjergj Kastriotit – SkĂ«nderbeut, qĂ« dĂ«shmon pĂ«r rolin e tij si faktor i fuqishĂ«m politik dhe ushtarak nĂ« Ballkanin e shekullit XV, nĂ« njĂ« kohĂ« kur perandoritĂ« dhe principatat pĂ«rpiqeshin tĂ« ruanin influencat e tyre.

Konteksti i ngjarjes

Pas betejave tĂ« suksesshme kundĂ«r PerandorisĂ« Osmane dhe rimarrjes sĂ« territoreve shqiptare, SkĂ«nderbeu po forconte autoritetin e tij jo vetĂ«m nĂ« zonat shqiptare, por edhe si njĂ« udhĂ«heqĂ«s me ndikim nĂ« rajon. Kjo situatĂ« i gĂ«zoi PapĂ«n Eugen IV (jo IX – ka tĂ« ngjarĂ« tĂ« jetĂ« lapsus kronologjik; Papa Eugen IV ishte nĂ« detyrĂ« deri mĂ« 1447) dhe mbretin Alfons V tĂ« Napolit, tĂ« cilĂ«t e shihnin SkĂ«nderbeun si aleat natyror nĂ« luftĂ«n kundĂ«r islamizmit osman dhe nĂ« pĂ«rpjekjen pĂ«r tĂ« ruajtur katolicizmin nĂ« Ballkan.

Por fuqizimi i Skënderbeut nuk u prit mirë nga Republika e Venedikut, e cila kishte interesa të drejtpërdrejta në Shqipëri dhe Ballkan. Venediku i frikësuar për humbjen e territoreve dhe ndikimit të saj, vendosi të ndryshojë pozicionin. Fillimisht me ndihma të fshehta, pastaj me përkrahje të drejtpërdrejtë ndaj osmanëve.

Marrëveshja me Venedikun

Meqë ndihma osmane po vonohej dhe Skënderbeu kishte fituar avantazhe ushtarake e politike, Venediku u detyrua të nënshkruajë një marrëveshje më 4 tetor 1448, në të cilën pranonte të paguante një pagesë vjetore prej 1 400 dukatësh për mbajtjen e Danjës dhe rrethinave të saj, të cilat ishin kthyer në pikë përplasjeje mes dy palëve.

Ky ishte një akt i detyruar dhe përkohshëm nga ana e Venedikut, një përpjekje për të fituar kohë, ndërkohë që kërkonte të aktivizonte kanalet e tjera për të zbehur ndikimin e Skënderbeut.

Beteja e Dibrës

Vetëm dy javë më vonë, një forcë osmane sulmoi nga lindja, në zonën e Dibrës së Sipërme, por u mund nga ushtria shqiptare nën drejtimin e Skënderbeut. Fitorja e shpejtë e Skënderbeut u shoqërua me kapjen e dokumenteve ushtarake që tregonin se Venediku kishte nxitur sulmin osman, duke dëshmuar për herë të parë një aleancë të fshehtë të Venedikut me Perandorinë Osmane kundër një princ krishter.

Vlerësimi historik

Ky episod dëshmon jo vetëm për forcën ushtarake të Skënderbeut, por edhe për guximin e tij diplomatik, në një situatë ku armiku shpeshherë vishej me petkun e aleatit. Ishte një prej shembujve ku Venediku, një fuqi tregtare dhe politike me pretendime për neutralitet, i shërbente interesave të saj në mënyrë pragmatike, edhe duke bashkëpunuar me osmanët kundër një udhëheqësi të krishterë.

Kjo ngjarje është një paralajmërim i hershëm për ndërlikimet ballkanike, ku kufiri mes aleatëve dhe armiqve ishte i paqartë, dhe ku liria varej shpesh nga vendosmëria e një individi përballë intrigës diplomatike dhe trysnisë ushtarake.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Me Trumpin që sjell kaos, një pyetje për Demokratët amerikanë: kur do mësoni ndonjëherë?

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Timothy Garton Ash

AsgjĂ« nuk Ă«shtĂ« mĂ« e padurueshme sesa dikush qĂ« thotĂ«: “Ta thashĂ«â€; prandaj ju lutem mĂ« falni qĂ« do tĂ« jem i padurueshĂ«m. MĂ« 29 shtator 2023, pas disa muajsh tĂ« kaluar nĂ« SHBA, publikova njĂ« kolumne qĂ« u pĂ«rmblodh mjaft mirĂ« nĂ« titullin e The Guardian: “NĂ«se Joe Biden nuk tĂ«rhiqet, bota duhet tĂ« pĂ«rgatitet pĂ«r Presidentin Trump 2.0”. AsnjĂ«herĂ« nuk mund tĂ« thuhet me siguri “çfarĂ« do tĂ« kishte ndodhur nĂ«se
”, por ka njĂ« shans tĂ« madh qĂ«, nĂ«se Biden do tĂ« kishte hapur rrugĂ«n pĂ«r njĂ« garĂ« primare nĂ« vjeshtĂ«n e 2023-shit, kandidati mĂ« i fortĂ« i mundshĂ«m do tĂ« mund ta kishte mposhtur Trumpin. Dhe kĂ«shtu, e gjithĂ« bota do tĂ« ishte kursyer nga katastrofa qĂ« po shpaloset tani.

“Mos qaj mbi qumĂ«shtin e derdhur,” mund tĂ« thoni ju. Po, por gjithmonĂ« ia vlen tĂ« nxirren mĂ«sime pĂ«r tĂ« ardhmen. Jam pĂ«rsĂ«ri nĂ« SHBA tani, dhe njĂ« sondazh i fundit i Wall Street Journal tregon se 63% e votuesve kanĂ« njĂ« mendim negativ pĂ«r PartinĂ« Demokratike. PĂ«r tĂ« thĂ«nĂ« butĂ«: DemokratĂ«t kanĂ« njĂ« rrugĂ« tĂ« gjatĂ« pĂ«rpara.

AtĂ«herĂ«, duke pasur parasysh gjithçka qĂ« po ndodh dhe gjithçka qĂ« tashmĂ« dimĂ«, cilat janĂ« mĂ«simet e duhura? Arsyeja pse pĂ«rmend artikullin tim tĂ« vjetĂ«r nuk Ă«shtĂ« pĂ«r tĂ« mburrur ndonjĂ« intuitĂ« tĂ« posaçme pĂ«r politikĂ«n e lartĂ« nĂ« Uashington – pĂ«rkundrazi. PikĂ«risht sepse nuk kisha asnjĂ«. Ishte thjesht çmenduri e qartĂ« tĂ« paraqitje njĂ« kandidat dukshĂ«m plak dhe i dobĂ«suar, qĂ« do tĂ« ishte 86 vjeç nĂ« fund tĂ« mandatit tĂ« dytĂ«. PĂ«r krahasim, liderĂ«t e Bashkimit Sovjetik, qĂ« i kujtojmĂ« si mishĂ«rim tĂ« gerontokracisĂ« sĂ« kalbur, ishin 75 (Leonid Brezhnev), 69 (Yuri Andropov) dhe 73 (Konstantin Çernenko) kur vdiqĂ«n nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pakujtuar.

Nuk duhej ndonjĂ« dijeni e veçantĂ« pĂ«r ta kuptuar kĂ«tĂ« – shumica e amerikanĂ«ve tashmĂ« e kishin kuptuar. Deri kur shkrova artikullin tim, njĂ« sondazh tregonte se 77% e amerikanĂ«ve mendonin se Biden ishte shumĂ« i vjetĂ«r pĂ«r tĂ« qenĂ« president edhe pĂ«r katĂ«r vjet tĂ« tjerĂ«. VetĂ«m rrethi i brendshĂ«m politik, komentatorĂ«t liberalĂ« dhe establishmenti demokrat vazhdonin tĂ« binin dakord me presidentin, familjen e tij dhe (nuk do ta besonit) me atĂ« qĂ« njihej nĂ« mĂ«nyrĂ« joformale si “politbyroja” e kĂ«shilltarĂ«ve mĂ« tĂ« afĂ«rt, qĂ« ai ishte i vetmi njeri pĂ«r atĂ« punĂ«.

NĂ« librin e tyre tĂ« fundit, shumĂ« tĂ« pĂ«rfolur, MĂ«kati Fillestar, dy gazetarĂ«t e njohur tĂ« Uashingtonit, Jake Tapper i CNN dhe Alex Thompson i Axios, argumentojnĂ« se kishte – siç sugjeron nĂ«ntitulli i librit – njĂ« mbulim (ose fshehje tĂ« realitetit). Familja e Biden dhe politbyroja e tij tentuan tĂ« fshihnin rĂ«nien e shpejtĂ« njohĂ«se tĂ« presidentit, duke kufizuar takimet e tij vetĂ«m nga ora 10:00 deri nĂ« 16:00. Edhe anĂ«tarĂ«t e kabinetit nuk e kishin parĂ« atĂ« nga afĂ«r pĂ«r muaj tĂ« tĂ«rĂ«, ndĂ«rsa intervistat e thelluara me media ishin tĂ« rralla si njĂ« paradĂ« e Pride-it nĂ« Vatikan.

AutorĂ«t ndajnĂ« me bujari pĂ«rgjegjĂ«sinĂ« mes presidentit, gruas sĂ« tij, anĂ«tarĂ«ve tĂ« familjes dhe kĂ«shilltarĂ«ve mĂ« tĂ« ngushtĂ« – por njĂ« grup njerĂ«zish e kursejnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« çuditshme: veten dhe kolegĂ«t e tyre gazetarĂ« tĂ« brendshĂ«m tĂ« Uashingtonit. Nuk kam rilexuar gjithĂ« raportimet e tyre nĂ« CNN e Axios, dhe me siguri ka artikuj qĂ« mund tĂ« pĂ«rmenden pĂ«r tĂ« mbrojtur karrierĂ«n e tyre gazetareske. Por nuk ka dyshim qĂ« gazetarĂ«t politikĂ« amerikanĂ« nĂ« pĂ«rgjithĂ«si, dhe komentatorĂ«t liberalĂ« nĂ« veçanti, ishin tĂ« ngadaltĂ« dhe vonuan shumĂ« pĂ«r tĂ« thĂ«nĂ« atĂ« qĂ« shumica e “amerikanĂ«ve tĂ« zakonshĂ«m” kishin parĂ« me kohĂ«.

Pse? Ezra Klein i New York Times e trajton kĂ«tĂ« nĂ« njĂ« episod tĂ« podcast-it tĂ« tij tĂ« shkĂ«lqyer. Duke pranuar ndershmĂ«risht qĂ« edhe thirrja e tij nĂ« shkurt 2024 qĂ« Biden tĂ« tĂ«rhiqej ishte “e vonuar”, Klein eksploron me Tapper-in pse shumica e tĂ« tjerĂ«ve ishin edhe mĂ« tĂ« vonuar. PĂ«rgjigjja duket tĂ« jetĂ« njĂ« pĂ«rzierje faktorĂ«sh: frikĂ« gazetareske pĂ«r humbjen e aksesit; tribalizmi hakmarrĂ«s i establishmentit demokrat; nĂ«nshtrim ndaj njĂ« presidencĂ« perandorake; frika nga Donald Trump; shqetĂ«simi pĂ«r Kamala Harris si alternativa e mundshme.

Frika pĂ«r tĂ« humbur aksesin Ă«shtĂ« njĂ« sĂ«mundje profesionale e gazetarisĂ«. “Ndiheshe sikur po shkatĂ«rroje tĂ« gjitha marrĂ«dhĂ«niet e tua me ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ« nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«,” thotĂ« Klein, duke kujtuar deklaratĂ«n e tij nĂ« shkurt 2024. “Jo vetĂ«m me ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ«, por me tĂ« gjithĂ« PartinĂ« Demokratike,” shton Tapper. NĂ« ditarin tim tĂ« shtatorit 2023, kam pĂ«rmbledhur njĂ« bisedĂ« private me njĂ« kolumnist tĂ« Uashingtonit: “Po, Biden duhet tĂ« tĂ«rhiqet. Ai [kolumnisti] nuk mund ta thotĂ«.” (ShĂ«nimi vazhdon: “Jill Biden mundet, por asaj i pĂ«lqen kjo.”)

E di edhe nga burime tĂ« tjera se sa kĂ«rcĂ«nues mund tĂ« ishte establishmenti demokrat kur pĂ«rpiqej tĂ« mbyllte çdo pyetje mbi aftĂ«sinĂ« e Biden pĂ«r njĂ« mandat tĂ« dytĂ«. Edhe nĂ« artikujt kritikĂ« qĂ« u botuan, ekzistonte njĂ«farĂ« respekti i mbetur pĂ«r presidencĂ«n – pothuajse sikur t’i kĂ«rkoje njĂ« mbreti tĂ« abdikonte, e jo njĂ« politikani tĂ« thjeshtĂ« tĂ« tĂ«rhiqej. Kjo vjen pjesĂ«risht nga mekanizmi 237-vjeçar i kushtetutĂ«s amerikane qĂ« bashkon kryeministrin dhe monarkun nĂ« njĂ« figurĂ« tĂ« vetme. NĂ« Britani, respekti ynĂ« i mbetur i takon monarkut, ndĂ«rsa kryeministri skuqet çdo tĂ« mĂ«rkurĂ« nĂ« seancĂ«n e pyetjeve nĂ« parlament. Dikush nĂ« gjendjen e Biden nĂ« vitin 2023 nuk do tĂ« kishte mbijetuar dy javĂ« nĂ« Westminster.

Pastaj është fakti që njerëzit ishin tashmë të panikosur nga Trumpi dhe u mendua, sidomos pas sukseseve të demokratëve në zgjedhjet afatmesme të vitit 2022, se Biden ishte i vetmi që mund ta mposhtte atë. Aq më tepër që alternativa e mundshme ishte Harris, e perceptuar si një kandidate relativisht e dobët. Dhe kështu, nga frika për të marrë Harris dhe pastaj Trumpin, ata përfunduan me Harris dhe pastaj Trumpin.

Disa mĂ«sime, pra, janĂ« tĂ« qarta. Tapper dhe Thompson e hapin librin e tyre me njĂ« citat tĂ« George Orwell: “TĂ« shohĂ«sh atĂ« qĂ« ndodhet pĂ«rpara hundĂ«s kĂ«rkon pĂ«rpjekje tĂ« vazhdueshme.” Por Orwelli gjithashtu na thĂ«rret gjithmonĂ« tĂ« themi atĂ« qĂ« shohim – sidomos kur Ă«shtĂ« e pakĂ«ndshme pĂ«r anĂ«n tonĂ«. Ky Ă«shtĂ« testi i dyfishtĂ« pĂ«r gazetarĂ«t: ta shohin dhe ta thonĂ«.

PĂ«r establishmentin demokrat: mos tentoni tĂ« frikĂ«soni median nĂ« autocensurĂ« me argumentin se po i shĂ«rbejnĂ« armikut. Do tĂ« kishit qenĂ« mĂ« tĂ« shĂ«rbyer nĂ«se gazetarĂ«t do tĂ« kishin bĂ«rĂ« punĂ«n e tyre – nĂ« frymĂ«n e Orwellit. Pastaj: ndĂ«rroni gardĂ«n e vjetĂ«r. Chuck Schumer, udhĂ«heqĂ«si i shumicĂ«s nĂ« Senat, Ă«shtĂ« mĂ« i vjetĂ«r se Çernenko dhe shpejt po arrin Brezhnevin. Ah po – dhe thjesht dĂ«gjoni njerĂ«zit qĂ« jeni zgjedhur pĂ«r t’i pĂ«rfaqĂ«suar.

Tragjedia e gjithĂ« kĂ«saj historie Ă«shtĂ« se DemokratĂ«t kanĂ« njĂ« bollĂ«k talenti tek brezat e rinj – nga Pete Buttigieg, Josh Shapiro, Gretchen Whitmer dhe Gavin Newsom deri te ylli i ri i Nju Jorkut, Zohran Mamdani. Ata ende nuk kanĂ« njĂ« platformĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t qĂ« mund tĂ« fitojĂ« njĂ« zgjedhje presidenciale, por mendimtarĂ« si Klein dhe Derek Thompson, bashkautorĂ« tĂ« Abundance, libri tjetĂ«r i momentit, po pĂ«rpunojnĂ« ide tĂ« mira. DemokratĂ«t ka shumĂ« gjasa tĂ« fitojnĂ« DhomĂ«n e PĂ«rfaqĂ«suesve nĂ« zgjedhjet afatmesme tĂ« vitit tĂ« ardhshĂ«m me disa fytyra tĂ« reja – dhe duke u fokusuar tek pasojat negative tĂ« dukshme tĂ« Trump pĂ«r amerikanĂ«t e klasĂ«s punĂ«tore dhe tĂ« mesme. Por deri nĂ« vitin 2027, nĂ« prag tĂ« zgjedhjeve tĂ« ardhshme presidenciale, do t’u duhet gjithçka qĂ« dĂ«shtuan tĂ« prodhojnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« spektakolare nĂ« 2023.

*Timothy Garton Ash Ă«shtĂ« historian, publicist politik dhe kolumnist i “The Guardian”. PĂ«rgatiti pĂ«r botim: L.Veizi

↗

Rreziku i vĂ«rtetĂ« nĂ« kĂ«tĂ« “krizĂ« tĂ« pĂ«rhershme” Ă«shtĂ« rreziku qĂ« asgjĂ« tĂ« mos ndryshojĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Thuhet se qendra nuk mund të qëndrojë, por çfarë ndodh nëse qëndron? Kjo është një recetë frikësuese për më shumë stanjacion dhe më shumë zemërim.

Nesrine Malik*

NjĂ« parti e re Ă«shtĂ« lançuar nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar, dhe nuk zgjati shumĂ« pĂ«r t’u bĂ«rĂ« subjekt i spekulimeve tĂ« ethshme. A do tĂ« ndajĂ« tĂ« majtĂ«n? A do tĂ« krijojĂ« mĂ« shumĂ« hapĂ«sirĂ« pĂ«r Reform UK? A duhet tĂ« lidhĂ« aleancĂ« me tĂ« Gjelbrit? ShpejtĂ«sia befasuese me tĂ« cilĂ«n partia e re e Jeremy Corbyn-it mblodhi mbĂ«shtetĂ«s – qĂ« tani janĂ« 600 mijĂ« brenda njĂ« jave – e bĂ«n tĂ« ndihesh si diçka reale dhe e qĂ«ndrueshme. Dhe hapi tjetĂ«r logjik Ă«shtĂ« tĂ« vlerĂ«sohen shanset e saj pĂ«r tĂ« sfiduar seriozisht kryefuqitĂ« politike. Por pyetja mĂ« e madhe Ă«shtĂ«: A mund tĂ« sfidohet realisht qendra, apo e ardhmja Ă«shtĂ« njĂ« e fragmentuar gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ«, me njĂ« monopol tĂ« tensionuar dhe tĂ« vazhdueshĂ«m tĂ« pushtetit nga elita politike?

Shenjat që qendra po shkatërrohet nga anët u bënë të qarta në zgjedhjet e fundit të përgjithshme. Pjesëmarrja në votime ishte më e ulëta ndonjëherë në përqindje të popullsisë (duke rezultuar në rezultatin më disproporcional të zgjedhjeve në histori), Laburistët fituan përqindjen më të ulët të votave në zonat e varfra, dhe një brez i ri deputetësh të pavarur dhe kandidatësh nga Reform u shfaq në skenë.

QĂ« atĂ«herĂ«, mandati tashmĂ« “i gjerĂ« por i cekĂ«t” i dhĂ«nĂ« PartisĂ« Laburiste Ă«shtĂ« zvogĂ«luar edhe mĂ« shumĂ«, me normat e miratimit qĂ« kanĂ« rĂ«nĂ« mĂ« shumĂ« se pĂ«r çdo parti qeverisĂ«se brenda vitit tĂ« parĂ« qĂ« nga katastrofa e John Major nĂ« vitet 1990. Dhe brenda vetĂ« partisĂ«, njĂ« sĂ«rĂ« pezullimesh pĂ«r shkak tĂ« projektligjit pĂ«r reformĂ«n e mirĂ«qenies kanĂ« nxjerrĂ« nĂ« pah njĂ« organizatĂ« qĂ« vĂ«shtirĂ« se arrin tĂ« mbajĂ« tĂ« kĂ«naqur edhe anĂ«tarĂ«t e saj. Kjo nuk Ă«shtĂ« njĂ« gjendje e qĂ«ndrueshme – por mund tĂ« jetĂ« e qĂ«ndrueshme nĂ« mĂ«nyrĂ« paradoksale. Sepse edhe kur elitat degradojnĂ« dhe humbasin mbĂ«shtetjen publike, ato pĂ«rfitojnĂ« ende nga pĂ«rmasat dhe rrĂ«njosja e thellĂ« nĂ« sistemin qeverisĂ«s dhe elektoral – s’quhen kot “elita”. Shtoji kĂ«tu mungesĂ«n e pĂ«rfaqĂ«simit proporcional, dhe ke njĂ« situatĂ« ku numrat nuk pĂ«rkthehen domosdoshmĂ«risht nĂ« ulĂ«se.

Rotacioni i vazhdueshĂ«m mes dy partive kryesore, qĂ« janĂ« pa ide dhe pa zgjidhje pĂ«r gjithçka – nga kostoja e jetesĂ«s te politika e jashtme – ka çuar nĂ« njĂ« gjendje zhgĂ«njimi tĂ« pĂ«rsĂ«ritur. Historia Ă«shtĂ« e njĂ«jtĂ« edhe nĂ« SHBA. DemokratĂ«t u refuzuan pĂ«r herĂ« tĂ« dytĂ« nĂ« tetĂ« vjet nĂ« favor tĂ« Donald Trump-it, por vetĂ« Trump tani ka normĂ«n mĂ« tĂ« ulĂ«t tĂ« miratimit nĂ« mandatin e tij tĂ« dytĂ«. As qendristĂ«t, as tĂ« djathtĂ«t nuk po japin rezultat, dhe megjithatĂ« partitĂ« e tyre rrinĂ« ngulur nĂ« skenĂ«n politike, me barriera tĂ« larta qĂ« pengojnĂ« sfidat nga jashtĂ« dhe dekurajojnĂ« reformat nga brenda. Kjo Ă«shtĂ« njĂ« recetĂ« pĂ«r njĂ« shkĂ«putje tĂ« pĂ«rhershme: qeveri qĂ« dĂ«shtojnĂ«, lĂ«vizje proteste tĂ« zemĂ«ruara nga e djathta dhe e majta, rezultate zgjedhore tĂ« çuditshme – dhe asnjĂ« ndryshim. Ata individĂ« qĂ« arrijnĂ« tĂ« çajnĂ« pĂ«rpara, nga Zohran Mamdani nĂ« Nju Jork te deputetĂ«t e pavarur nĂ« MB, nĂ« vend qĂ« t’i sinjalizojnĂ« partive tĂ« ngjashme se rrjeta politike duhet zgjeruar, nĂ« fakt luftohen hapur. DemokratĂ«t mĂ« tĂ« lartĂ« nĂ« DhomĂ«n e PĂ«rfaqĂ«suesve ende nuk e kanĂ« mbĂ«shtetur Mamdani-n.

Dhe pse do ta bĂ«nin, nĂ«se mund tĂ« qĂ«ndrojnĂ« nĂ« zonĂ«n e tyre tĂ« rehatisĂ« politike, pastaj tĂ« fitojnĂ« sĂ«rish nĂ« kushtet e tyre kur zhgĂ«njimi me Trump-in tĂ« kthehet fuqishĂ«m, dhe cikli tĂ« rifillojĂ«? NdĂ«rkohĂ«, zemĂ«rimi qĂ« mblidhet rreth figurave si Mamdani apo partia e re nĂ« MB, i bĂ«n ata tĂ« trashĂ«gojnĂ« njĂ« barrĂ« gjigande pritshmĂ«rish. NjĂ« barrĂ« e pamundur pĂ«r t’u pĂ«rmbushur, sepse zhgĂ«njimi me partitĂ« tradicionale Ă«shtĂ« aq i lartĂ«, sa qĂ« partitĂ« e reja, pĂ«rveçse duhet tĂ« jenĂ« altoparlantĂ« tĂ« zemĂ«rimit, duhet njĂ«kohĂ«sisht tĂ« pĂ«rpiqen tĂ« formĂ«sojnĂ« njĂ« alternativĂ« reale.

NĂ« rritje Ă«shtĂ« edhe etja pĂ«r sfida tĂ« mprehta politike, ushqyer nga njĂ« ekosistem informacioni qĂ« lejon mĂ« shumĂ« mĂ«nyra pĂ«r tĂ« sfiduar rrĂ«fimin tradicional tĂ« realitetit politik. Procesi i fragmentimit, i kombinuar me njĂ« monopol tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m, pasqyrohet edhe nĂ« media. VetĂ«m nĂ« dy vitet e fundit, janĂ« krijuar e rritur media tĂ« tĂ«ra pĂ«r shkak tĂ« dĂ«shtimit tĂ« mediave tradicionale pĂ«r tĂ« kapur zemĂ«rimin ndaj situatĂ«s nĂ« Gaza. Nga Zeteo (e cilĂ«suar si “sensacioni i ri”) te Drop Site News, qĂ« nisi vetĂ«m njĂ« vit mĂ« parĂ« dhe ka tashmĂ« gati 400 mijĂ« abonentĂ«, dhe bashkĂ«punon ngushtĂ«sisht me gazetarĂ« nĂ« Gaza, ekziston njĂ« oreks i madh pĂ«r njĂ« diskurs mĂ« tĂ« pakompromis dhe mbulim tĂ« thellĂ« pĂ«r Lindjen e Mesme dhe bashkĂ«fajĂ«sinĂ« nĂ« Gaza.

MegjithatĂ«, kjo nuk e ka ulur zemĂ«rimin ndaj mediave tradicionale, sepse kuptohet qĂ« ato ende kanĂ« ndikim tĂ« madh mbi opinionin publik, dhe nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« mbi rezultatet politike. Prandaj raportimet e New York Times pĂ«r urinĂ« nĂ« Gaza janĂ« sfiduar fuqishĂ«m nga zĂ«ra pro-qeverisĂ« izraelite – sepse ky gazetĂ« ka autoritet tĂ« madh nĂ« tĂ« vetmin vend qĂ« ka ndikim tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« mbi Izraelin.

Pavarësisht kaosit të nisjes, partia e re e Jeremy Corbyn dhe Zarah Sultana ka prekur një nerv të shoqërisë.

Por gjithĂ« kjo fuqi e mbetur, nga politika te media, nuk ndryshon faktin qĂ« diçka e madhe Ă«shtĂ« nĂ« diskutim – besimi i zakonshĂ«m se kĂ«to institucione e meritojnĂ« pushtetin qĂ« kanĂ«, pavarĂ«sisht nĂ«se mund t’u hiqet apo jo. TĂ« flasĂ«sh pĂ«r lĂ«vizje tĂ« reja tĂ« majta qĂ« forcojnĂ« Reform-in apo kĂ«rcĂ«nimin ndaj LaburistĂ«ve (njĂ« debat qĂ« e kemi dĂ«gjuar qĂ« pĂ«rpara zgjedhjeve tĂ« fundit), Ă«shtĂ« tĂ« humbasĂ«sh thelbin – Ă«shtĂ« shumĂ« vonĂ«. LaburistĂ«t po funksionojnĂ« mbi inercinĂ«, trashĂ«giminĂ« dhe rrĂ«njosjen fizike dhe historike, jo mbi njĂ« besim tĂ« gjallĂ« nĂ« parti. Ajo ka hequr dorĂ« prej kohĂ«sh nga formĂ«simi i opinionit publik, duke ndjekur verbĂ«risht atĂ« qĂ« kanĂ« krijuar politikanĂ«t cinikĂ« dhe rrethanat ekonomiko-gjeopolitike. Sot Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« njĂ« parti e shformuar, qĂ« ndjek votuesit e Reform-it duke u pĂ«rpjekur (pa sukses) tĂ« dalĂ« mĂ« djathtas se Nigel Farage, ndĂ«rkohĂ« qĂ« pĂ«rpiqet tĂ« fitojĂ« edhe opinionin pro-Gaza me kĂ«rcĂ«nime tĂ« çuditshme pĂ«r tĂ« njohur PalestinĂ«n nĂ«se Izraeli nuk bie dakord pĂ«r armĂ«pushim. NdĂ«rkohĂ« vazhdon me masat shtrĂ«nguese ekonomike, ndĂ«rsa pĂ«rpiqet tĂ« shuajĂ« zjarret qĂ« vetĂ« ato masa ndezin.

Ka dy mĂ«nyra si partitĂ« apo lĂ«vizjet e reja mund tĂ« japin rezultate: e para, duke qenĂ« nĂ« qeveri; dhe e dyta, duke mbledhur mjaftueshĂ«m mbĂ«shtetje pĂ«r tĂ« ushtruar presion ndaj qeverisĂ«. E dyta Ă«shtĂ« mĂ« e arritshme nĂ« afat tĂ« shkurtĂ«r, por problemi Ă«shtĂ« qĂ« shkalla dhe larmia e çështjeve qĂ« partitĂ« ekzistuese kanĂ« dĂ«shtuar t’i trajtojnĂ« janĂ« tashmĂ« shumĂ« tĂ« gjera dhe shumĂ« tĂ« polarizuara qĂ« presioni nga jashtĂ« tĂ« japĂ« rezultat.

Rreziku tani Ă«shtĂ« krijimi i njĂ« ndarjeje tĂ« pĂ«rhershme. Nga njĂ«ra anĂ«, njĂ« histeri gjithnjĂ« e mĂ« e pakontrolluar pĂ«r emigracionin qĂ« fuqizon figura tĂ« errĂ«ta si Farage dhe e bĂ«n retorikĂ«n e tij helmuese pjesĂ« tĂ« pĂ«rhershme tĂ« jetĂ«s dhe politikĂ«s sonĂ«. Nga ana tjetĂ«r, zemĂ«rimi pĂ«r GazĂ«n dhe politikat ekonomike qĂ« vazhdimisht errĂ«sojnĂ« atmosferĂ«n politike. Dhe pĂ«rballĂ« tyre, njĂ« qeveri e ngrirĂ«, e paaftĂ« tĂ« pĂ«rballet me asgjĂ«, qĂ« shpreson vetĂ«m se Ă«shtĂ« shumĂ« e madhe pĂ«r tĂ« dĂ«shtuar dhe kundĂ«rshtarĂ«t e saj shumĂ« tĂ« vegjĂ«l dhe tĂ« pĂ«rçarĂ« pĂ«r tĂ« fituar. Po sikur problemi tĂ« mos jetĂ« se qendra nuk mund tĂ« qĂ«ndrojĂ«, por se ajo qĂ«ndron – dhe nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« sjell njĂ« status quo tĂ« re, tĂ« paqĂ«ndrueshme, tĂ« mjerĂ«, me zemĂ«rim nĂ« rritje dhe qeveri tĂ« pafuqishme?

*Nesrine Malik Ă«shtĂ« kolumniste nĂ« “The Guardian”/ PĂ«rgatiti pĂ«r botim: L.Veizi

↗

Gjy dë Mopasan, portreti i një mjeshtri të rrëfimit realist

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

NĂ« ShqipĂ«rinĂ« e komunizmit, disa nga librat e Gjy dĂ« Mopasanit cilĂ«soheshin si libra tĂ« verdhĂ« – njĂ« etiketim qĂ« shpesh, dhe gabimisht, nĂ«nkuptonte libra tĂ« ndaluar apo me pĂ«rmbajtje tĂ« papĂ«rshtatshme. PikĂ«risht pĂ«r kĂ«tĂ« arsye, njĂ« libĂ«r si Bel Ami mĂ« duhej ta kĂ«rkoja gjatĂ«, si njĂ« thes tĂ« çmuar tĂ« fshehur nĂ«pĂ«r raftet e harruara tĂ« librarive. Por kush ishte nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« Mopasani?


NĂ« njĂ« cep tĂ« harlisur tĂ« NormandisĂ«, atje ku peizazhi i gjelbĂ«r shtrihet pĂ«rtej vijĂ«s sĂ« syrit dhe qielli ulĂ«ret mbi fshatra tĂ« heshtur, lindi mĂ« 5 gusht 1850 njĂ« nga shkrimtarĂ«t mĂ« tĂ« fuqishĂ«m tĂ« ndjeshmĂ«risĂ« realiste: Gjy dĂ« Mopasan. Ai do tĂ« sillte nĂ« letĂ«rsinĂ« evropiane njĂ« zĂ« tĂ« ftohtĂ« si thikĂ« dhe tĂ« kthjellĂ«t si xhami i krisur i jetĂ«s njerĂ«zore. MjeshtĂ«r i formĂ«s sĂ« shkurtĂ«r, Maupassant-i e bĂ«ri tregimin e pĂ«rmbledhur tĂ« tingĂ«llonte si njĂ« goditje e qetĂ« me çekan nĂ« tru. Me prejardhje normande, i rritur mes natyrĂ«s sĂ« ashpĂ«r dhe atmosferĂ«s sĂ« zymtĂ« tĂ« provincĂ«s franceze, ai u ushqye me realitete qĂ«, mĂ« vonĂ«, do t’i shndĂ«rronte nĂ« rrĂ«fime therĂ«se. JetĂ«n nuk e pa pĂ«rmes Ă«ndrrave, por pĂ«rmes kontrasteve tĂ« pamĂ«shirshme: bukuri dhe brutalitet, dĂ«shirĂ« dhe kotĂ«si, ngjitje dhe rĂ«nie.

“Miku i bukur”

Dhe kur mĂ« nĂ« fund e mbajta nĂ« duar “Bel Ami”-n, ndjeva sikur po lexoja jo vetĂ«m pĂ«r rrugĂ«t e Parisit, por edhe pĂ«r rrugicat tona tĂ« pĂ«rditshmĂ«risĂ«. Historia e Zhorzh Duroit – njĂ« njeriu tĂ« zakonshĂ«m qĂ« ngjitet nĂ« majĂ« pĂ«rmes manipulimit, joshjes dhe mashtrimit – mĂ« dukej njĂ« pasqyrĂ« e turbullt ku secili prej nesh mund tĂ« shihte njĂ« grimĂ« vetvetjeje. NĂ« çdo rresht kishte diçka tĂ« njohur, tĂ« ndaluar dhe njĂ«kohĂ«sisht tĂ« magjishme. Ai mĂ« mĂ«soi se njeriu shpesh nuk bie pĂ«r shkak tĂ« dĂ«shtimeve, por ngjitet pĂ«rmes rĂ«nieve morale. Dhe ky ishte ndoshta “rreziku i vĂ«rtetĂ«â€ qĂ« e fshihte censura pas etiketĂ«s ‘libra tĂ« verdhë’: fuqia pĂ«r tĂ« parĂ« mĂ« thellĂ« se morali i kohĂ«s.

Mjeshtri i vëzhgimit dhe pesimizmit të qetë

Fati i tij letrar u kthye pĂ«r mirĂ« kur u njoh me Gustav Flober-in, autorin e ZonjĂ«s Bovari, i cili jo vetĂ«m qĂ« e pranoi si nxĂ«nĂ«s shpirtĂ«ror, por edhe si mik dhe bashkĂ«bisedues. NĂ« rrethin e ngushtĂ« tĂ« Floberit, Mopasan njohu kolosĂ« si Émile Zola, babai i natyralizmit francez, dhe Ivan Turgenjev, mjeshtĂ«r i dhimbjes sĂ« qetĂ« ruse. Takime qĂ«, mĂ« shumĂ« se frymĂ«zim, u bĂ«nĂ« udhĂ«rrĂ«fyes pĂ«r njĂ« stil qĂ« ndĂ«rthurte kthjelltĂ«sinĂ« e njĂ« kronike me ndjenjĂ«n e zymtĂ« tĂ« absurditetit njerĂ«zor.

Mopasan u bë mjeshtër i rrëfimit realist, por me një sy që shihte më thellë se dukja. Ai dinte të dallonte ndjeshmërinë brenda poshtërsisë, tmerrin pas rutinës, të çarat e mëdha në sipërfaqe të qeta. Stili i tij është i lakuriqtë, i ngjeshur, pa stoli të tepërta: një narrativë që të ndjek si hija e së vërtetës.

Veprat më të njohura

“Topi i yndyrĂ«s” (Boule de Suif) – njĂ« tregim i madhĂ«rishĂ«m mbi hipokrizinĂ« shoqĂ«rore, i vendosur nĂ« kohĂ«n e LuftĂ«s Franko-Prusiane. NjĂ« prostitutĂ« shpĂ«ton njĂ« grup udhĂ«tarĂ«sh borgjezĂ«, tĂ« cilĂ«t mĂ« pas e braktisin me pĂ«rbuzje.

-“Gjerdani” (La Parure) – njĂ« reflektim mbi kotĂ«sinĂ« dhe fati tragjik i njerĂ«zve tĂ« zakonshĂ«m qĂ« mashtrohen nga iluzionet e shkĂ«lqimit.

-“Bel Ami” – njĂ« roman qĂ« rrĂ«fen ngjitjen e njĂ« gazetari mediokĂ«r nĂ« shoqĂ«rinĂ« e lartĂ« pĂ«rmes mashtrimeve dhe joshjes, njĂ« satirĂ« therĂ«se mbi moralin e klasĂ«s borgjeze.

-“Pierre dhe Zhan” (Pierre et Jean) – njĂ« roman i shkurtĂ«r qĂ« eksploron xhelozinĂ« vĂ«llazĂ«rore dhe dilemĂ«n identitare nĂ« njĂ« ambient tĂ« heshtur familjar.

Ai shkroi mbi 300 tregime të shkurtra, që prekin çdo aspekt të jetës franceze të fund-shekullit XIX: nga lufta dhe dashuria, te sëmundjet mendore, dëshpërimi, mashtrimi, sensualiteti dhe vdekja.

Errësira që vinte nga brenda

Në vitet e fundit, Mopasan u përfshi nga një errësirë e thellë mendore. I sëmurë nga sifilizi, një trashëgimi e rinisë së shfrenuar, ai filloi të përjetonte halucinacione, ndjekje imagjinare dhe një frikë të fiksuar nga vdekja. Shkrimet e tij të fundit janë të mbushura me paranojë dhe trishtim ekzistencial.

Më 2 janar 1892, në një moment dëshpërimi të thellë, tentoi vetëvrasje duke prerë fytin me një thikë letre. U shtrua në një sanatorium në Paris, ku jetoi edhe një vit të fundit nën terrin e harresës dhe çmendurisë. Vdiq më 6 korrik 1893, në moshën vetëm 42 vjeç.

Trashëgimia e një shikimi të kthjellët

Gjy dĂ« Mopasan mbetet njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« ndritura tĂ« letĂ«rsisĂ« realiste europiane. Ai nuk shkroi pĂ«r tĂ« kĂ«naqur, por pĂ«r tĂ« zbuluar tĂ« vĂ«rtetĂ«n e brendshme tĂ« qenies njerĂ«zore – qoftĂ« ajo e dhimbshme, mizore apo tragjikisht qesharake.

Në varrin e tij në Paris, gdhendet një fjali që përmbledh thelbin e jetës së tij:

“Desha gjithçka dhe mora kĂ«naqĂ«sinĂ« e asgjĂ«je.”

↗

Richard Burton, zëri i thellë i tragjedisë dhe pasioni që dogji skenën dhe jetën

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

5 gusht 1984 – vdekja e aktorit nĂ« moshĂ«n 58-vjeçare

Richard Burton (1925–1984), aktori uellsian me zĂ« bariton dhe prani magnetike, mbetet njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« spikatura tĂ« teatrit dhe kinemasĂ« britanike tĂ« shekullit XX. I lindur si Richard Walter Jenkins nĂ« njĂ« familje minatorĂ«sh nĂ« Uellsin e jugut, ai u adoptua nga mĂ«suesi dhe mentori Philip Burton, nga i cili mori edhe mbiemrin qĂ« do ta bĂ«nte tĂ« njohur nĂ« mbarĂ« botĂ«n.

Karriera e tij shpĂ«rtheu nĂ« vitet 1950, sidomos pĂ«rmes interpretimeve tĂ« fuqishme tĂ« veprave tĂ« Shekspirit, ku mjeshtĂ«ria e tij gjuhĂ«sore dhe pĂ«rqendrimi emocional e shndĂ«rruan nĂ« njĂ« figurĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« skenĂ«s britanike. Kulmi i karrierĂ«s teatrale u arrit me interpretimin e Hamletit nĂ« vitin 1964 nĂ« Broadway – njĂ« shfaqje e regjistruar edhe pĂ«r ekranin dhe ende e konsideruar ndĂ«r mĂ« tĂ« veçantat nĂ« historinĂ« e teatrit. Kritiku Kenneth Tynan e quajti atĂ« “pasardhĂ«si natyror i Laurence Olivier”, duke e vendosur krah figurave mĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« artit skenik britanik.

Burton pĂ«rqafoi kinemanĂ« me tĂ« njĂ«jtĂ«n intensitet: rolet e tij nĂ« filma si “Who’s Afraid of Virginia Woolf?”, “Becket”, “The Spy Who Came in from the Cold” dhe “The Night of the Iguana” i sollĂ«n vlerĂ«sime tĂ« shumta dhe shtatĂ« nominime pĂ«r çmimin Oscar, edhe pse asnjĂ«herĂ« nuk e fitoi. Ai ishte njĂ« yll i dy botĂ«ve – skenĂ«s klasike dhe Hollivudit.

Jeta e tij private ishte po aq dramatike sa rolet e tij. MarrĂ«dhĂ«nia shpĂ«rthyese me Elizabeth Taylor – me tĂ« cilĂ«n u martua dhe u divorcua dy herĂ« – u bĂ« legjendare. Ata ishin çift i adhurimit publik dhe subjekt i pafund i mediave, por edhe partnerĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« nĂ« art, duke luajtur sĂ« bashku nĂ« disa filma tĂ« paharrueshĂ«m, pĂ«rfshirĂ« “Cleopatra” dhe “The Taming of the Shrew”.

Richard Burton vdiq më 5 gusht 1984, në moshën 58-vjeçare. Megjithëse jetoi një jetë të shkurtër dhe shpesh të trazuar nga alkooli dhe ankthi i brendshëm, ai la pas një trashëgimi të madhe artistike. Mbetet një figurë tragjike në vetvete: një aktor me dhunti të jashtëzakonshme, zë të paimitueshëm dhe një shpirt që i printe gjithnjë thellësive të dramës njerëzore.

Në skenë dhe në jetë, Burton ishte gjithnjë i pakursyer. Siç u shpreh njëherë për veten:
“UnĂ« nuk jam aktor. Jam njĂ« shpĂ«rthim.”

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Harrojeni lirinĂ« e Atdheut, luftrat bĂ«het pĂ«r tĂ« “kap ndonjĂ« lek”

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

Lufta, në vetvete, nuk bëhet për lirinë e popujve, as për prosperitetin apo begatinë e tyre. Këto janë justifikimet që i serviren njerëzve. Në thelb, lufta bëhet për të kapur ndonjë lek. Aq më mirë për ata që kanë diçka në dorë, përveç pushkës.

Ohu sa lek ka lufta!

Edhe në kohën e Adolfit u bënë shumë para. Madje edhe vetë i zoti u punës e mbushi thesin dhe 
 u zhduk pa lënë gjurmë.

Ndaj e kujtoj gjithmonë kuzhinierin Loni, që i thoshte nën zë kujdestarit Xhaferrit, që po dilte nga kuzhina me pjatën plot, për ekonomatin e jetimores:

– KĂ«tu ha dhe Stavri me defter, bashkĂ« me drejtorin. TĂ« gjitha ato qĂ« nuk i hanĂ« fĂ«mijĂ«t, ata i fusin nĂ« xhep. Le po shiten dhe si patriotĂ«! JanĂ« paratĂ« e qeverisĂ«, Loni
 Po nga tĂ« tjerat nuk fitojnĂ«, thua? Nga rrobat, nga kĂ«pucĂ«t
 edhe nga sapuni fitojnĂ«. E kush i kontrollon? JanĂ« jetimĂ«, Xhaferr. Nuk bĂ«n.

– JanĂ« dhe maskarenj ama, – ia ktheu tjetri teksa mllaçitej mbi pjatĂ«. – Pastaj, drurin e do ky milet


Duket se filozofia e jetimores vlen edhe për frontin e luftës.

SĂ« fundmi, prestigjiozja “Deutsche Welle” njoftoi pĂ«r njĂ« tjetĂ«r skandal nĂ« UkrainĂ«. Sipas saj, hetuesit kanĂ« zbuluar njĂ« rast tĂ« ri korrupsioni qĂ« lidhet me prokurimin e armĂ«ve. Midis tĂ« arrestuarve Ă«shtĂ« edhe njĂ« deputet, i partisĂ« sĂ« presidentit. Dhe ky Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« nga rastet. Sepse media prestigjioze thotĂ« se, qĂ« kur filloi pushtimi rus, mĂ« shumĂ« se tre vjet mĂ« parĂ«, janĂ« zbuluar me dhjetĂ«ra raste korrupsioni nĂ« ushtri dhe nĂ« MinistrinĂ« e Mbrojtjes.

– Kjo do tĂ« thotĂ« qĂ« deti Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« kos dhe zotrote fut lugĂ«n nĂ« brez.

Pra, lufta sjell gjithmonĂ« shifra marramendĂ«se dhe tundime tĂ« mĂ«dha. Dhe kush ka akses nĂ« to – qofshin kĂ«ta veqilharxhĂ« mesjetarĂ« apo financierĂ« modernĂ« – nuk e lĂ« rastin tĂ« shkojĂ« dĂ«m.

NĂ« romanin e tij “KĂ«shtjella”, Ismail Kadare e pĂ«rshkruan mĂ« mirĂ« se kushdo kĂ«tĂ« realitet tĂ« errĂ«t qĂ« fshihet pas perdeve tĂ« luftĂ«s. Fjala Ă«shtĂ« pĂ«r kryeveqilharxhin e ushtrisĂ« osmane – ose, si do ta quanim sot, kryeitendentin:

“Kryeveqilharxhi nuk e kishte mendjen dhe nuk u pĂ«rgjigj menjĂ«herĂ«. NĂ« mendje i sillej fakti se kĂ«to dy-tri ditĂ« ishin, si zakonisht, ditĂ«t e mĂ«dha tĂ« shpĂ«rdorimeve dhe tĂ« rrĂ«mujave nĂ« llogari
 aty bĂ«hej njĂ« mishmash i tillĂ«, saqĂ« s’do ta zgjidhte dot as vetĂ« Ali Ibn Sina, po tĂ« ringjallej
”

Dhe, sigurisht, ai nuk merrej me “shuma qesharake” – kishte punĂ« me kontrata shumĂ«milionĂ«she me Venedikun dhe vasalĂ«t e PerandorisĂ«. Madje, duke pretenduar se i kishte shpĂ«tuar PerandorisĂ« disa miliona akçe, e quante plotĂ«sisht tĂ« ligjshme tĂ« merrte pĂ«r vete njĂ« pjesĂ« tĂ« tyre. NjĂ« lloj filozofie praktike qĂ«, siç duket, nuk Ă«shtĂ« zhdukur me shekujt.

Prandaj bĂ«hen luftĂ«rat – pĂ«r tĂ« fituar. VĂ«rtet mendosi se bĂ«hen pĂ«r tĂ« vĂ«nĂ« nĂ« vend nderin e Atdheut?

-Ehu
 ç’ja ke ngenë 

VetĂ«m populli nuk e kupton kĂ«tĂ«. Ai thirret nĂ«n armĂ«, i jepen pajimet minimale dhe dĂ«rgohet nĂ« front. NĂ«se shpĂ«ton, “bravo i qoftĂ«â€, do tĂ« marrĂ« njĂ« pension sa pĂ«r tĂ« shtyrĂ« jetĂ«n. Dhe tĂ« mos guxojĂ« tĂ« ankohet!

“RrĂ«nĂ« pĂ«r Atdhe” do tĂ« shkruhet pĂ«r tĂ« tjerĂ«t, anonimĂ«t e shumicĂ«s.

-Po do më përcëllohen patatet kapedan.

NĂ« UkrainĂ«, nĂ« Gaza, nĂ« Iran, apo kudo tjetĂ«r ku lufta ka shpĂ«rthyer – ata qĂ« marrin armĂ«t me bindjen se po luftojnĂ« pĂ«r atdheun, janĂ« nĂ« fakt viktima tĂ« propagandĂ«s, tĂ« mashtruar rĂ«ndĂ«. Sepse po vdesin jo pĂ«r kombin, por pĂ«r pasuritĂ« dhe pushtetin e oligarkĂ«ve dhe udhĂ«heqĂ«sve tĂ« tyre. Dhe kur e kuptojnĂ« kĂ«tĂ«, Ă«shtĂ« zakonisht shumĂ« vonĂ«.

Madje aq vonë, sa i përshtaten të gjithëve vargjet e një serenate korçare, që këndohet fort me pathos:

“Na pret tĂ« gjithĂ«ve njĂ« gur mbi varr
.”

↗

Një zbulim që mund të rishkruajë historinë e lundrimit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Zbulimi i anijes 3,300-vjeçare në ujëra të thella pranë brigjeve të Izraelit përmbys idetë tona për aftësitë detare të qytetërimeve të lashta

NjĂ« zbulim arkeologjik i papritur nĂ« fundin e Detit Mesdhe mund tĂ« ndryshojĂ« rrĂ«njĂ«sisht perceptimin tonĂ« pĂ«r aftĂ«sitĂ« e paraardhĂ«sve nĂ« fushĂ«n e lundrimit. Rreth 3,300 vjet pas fundosjes sĂ« saj, njĂ« anije nga Epoka e Bronzit tĂ« VonĂ« Ă«shtĂ« zbuluar nĂ« thellĂ«sinĂ« 1,800 metra nĂ«n nivelin e detit, rreth 90 kilometra larg bregdetit verior tĂ« Izraelit. Kjo Ă«shtĂ« anija mĂ« e vjetĂ«r e gjetur ndonjĂ«herĂ« nĂ« njĂ« thellĂ«si kaq tĂ« madhe – njĂ« dĂ«shmi mbresĂ«lĂ«nĂ«se qĂ« marinarĂ«t e lashtĂ« lundronin me guxim dhe mjeshtĂ«ri nĂ« dete tĂ« hapura, larg çdo pamjeje tĂ« tokĂ«s.

Zbulimi i rastësishëm

Anija e lashtë u zbulua rastësisht në verën e vitit 2023 gjatë një inspektimi rutinë të shtratit të detit nga Energean, një kompani izraelite që operon në fushën e nxjerrjes së gazit natyror. Teknikët vëzhguan përmes pajisjeve të kontrollit në distancë një grumbull të çuditshëm objektesh në dyshemenë detare dhe njoftuan menjëherë Autoritetin Izraelit të Antikiteteve (IAA).

Pamjet e kapura nga një robot nënujor zbuluan një skenë të paprekur nga koha: qindra amfora kananaite, enë qeramike të përdorura për ruajtjen e verës, vajit apo produkteve bujqësore, të shpërndara në shtratin ranor. Sipas arkeologëve, kjo është vetëm shtresa e sipërme, pasi një pjesë e ngarkesës mbetet ende e mbuluar nga sedimentet së bashku me pjesë të trarëve të anijes.

Një vështrim drejt Lindjes së Afërt të lashtë

Nga pĂ«rmasat e trupit tĂ« saj – rreth 12 deri nĂ« 14 metra gjatĂ«si – si dhe nga ngarkesa qĂ« mbart, anija besohet tĂ« ketĂ« qenĂ« pjesĂ« e njĂ« rrjeti tĂ« gjerĂ« tregtar midis qytetĂ«rimeve tĂ« Lindjes sĂ« AfĂ«rt dhe brigjeve tĂ« tjera mesdhetare. EnĂ«t janĂ« identifikuar si kananaite, qĂ« i pĂ«rkasin njĂ« popullsie tĂ« hershme tĂ« Levantit, tĂ« njohur pĂ«r marrĂ«dhĂ«nie tregtare me Egjiptin, Qipron dhe Anadollin.

VetĂ«m dy enĂ« janĂ« nxjerrĂ« deri mĂ« tani pĂ«r qĂ«llime studimore, pĂ«r tĂ« ruajtur integritetin e rrĂ«nojĂ«s. MegjithĂ«se ato duken bosh, analizat laboratorike mund tĂ« japin tĂ« dhĂ«na pĂ«r pĂ«rmbajtjen e dikurshme – ndoshta verĂ«, vaj ulliri, fruta tĂ« thata apo produkte aromatike.

Një anije që rishkruan kufijtë e lundrimit të lashtë

Ajo qĂ« e bĂ«n kĂ«tĂ« zbulim tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m mosha e rrĂ«nojĂ«s, por fakti qĂ« ndodhet nĂ« njĂ« distancĂ« tĂ« madhe nga bregu, ku asnjĂ« vijĂ« tokĂ«sore nuk Ă«shtĂ« e dukshme. Deri mĂ« tani, dy rrĂ«nojat mĂ« tĂ« njohura tĂ« EpokĂ«s sĂ« Bronzit – ato tĂ« Kepit Gelidonia dhe Uluburun, tĂ« gjetura nĂ« brigjet e TurqisĂ« – ishin zbuluar nĂ« thellĂ«si tĂ« arritshme pĂ«r zhytĂ«sit dhe pranĂ« bregut, duke ushqyer teorinĂ« se tregtia zhvillohej nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« sigurt nga njĂ« port nĂ« tjetrin, me lundrim vizual nĂ« vijĂ«n bregdetare.

Ky zbulim i ri hedh poshtĂ« kĂ«tĂ« ide: tregon se detarĂ«t e lashtĂ« kishin zotĂ«ruar navigimin qiellor, duke pĂ«rdorur si referencĂ« pozicionin e Diellit, HĂ«nĂ«s dhe yjeve – shumĂ« kohĂ« pĂ«rpara shpikjes sĂ« busullĂ«s, sekstantit apo astrolabit. AftĂ«si tĂ« tilla kĂ«rkonin pĂ«rgatitje, njohuri dhe besim – njĂ« vĂ«rtetim se qytetĂ«rimet e lashta kishin arritur njĂ« nivel tĂ« lartĂ« tĂ« teknikĂ«s dhe intuitĂ«s detare.

Një epokë e artë për kërkimet nënujore

Zbulimi i anijes nĂ« brigjet izraelite vjen nĂ« njĂ« periudhĂ« qĂ« arkeologĂ«t e konsiderojnĂ« “epokĂ«n e artĂ«â€ tĂ« eksplorimit tĂ« anijeve tĂ« mbytura, falĂ« teknologjisĂ« sĂ« avancuar robotike dhe bashkĂ«punimeve midis sektorit publik dhe privat.

Sipas Jakob Sharvit, drejtuesi i njësisë detare në IAA:

“Ky Ă«shtĂ« njĂ« zbulim i rrallĂ« qĂ« sfidon çdo koncept paraprak qĂ« kemi pasur pĂ«r lundrimin nĂ« EpokĂ«n e Bronzit. ËshtĂ« njĂ« dritare e re drejt njohjes sĂ« botĂ«s sĂ« lashtĂ«.”

Me kërkime të mëtejshme, kjo anije mund të na rrëfejë më shumë sesa thjesht një histori fundosjeje: mund të zbulojë një kapitull të tërë të humbur të qytetërimit mesdhetar dhe mjeshtërisë detare të njerëzimit.

Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

Luftrat Bizantino-Normane: Rrethimi i Barit dhe rënia e ndikimit bizantin në Perëndim

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

NĂ« vitin 1068, NormanĂ«t nisĂ«n rrethimin gati trevjeçar tĂ« Barit – qyteti i fundit i rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ«n kontrollin bizantin nĂ« ItalinĂ« jugore. Pas pushtimeve tĂ« njĂ«pasnjĂ«shme dhe tĂ« suksesshme nĂ« kĂ«tĂ« zonĂ«, ata nuk gjetĂ«n mĂ« asnjĂ« pengesĂ« serioze pĂ«r tĂ« shtyrĂ« kufijtĂ« e tyre pĂ«rtej Adriatikut. Perandoria Bizantine, e lodhur nga krizat e brendshme dhe pĂ«rçarjet fetare, nuk ishte mĂ« fuqia qĂ« dikur mbretĂ«ronte nĂ« Mesdhe. Ajo u bĂ« njĂ« objekt tundues pĂ«r ambiciet e NormanĂ«ve.

NĂ« kĂ«tĂ« kohĂ«, Aleksi I Komneni hipi nĂ« fronin e PerandorisĂ« Bizantine, nĂ« njĂ« pĂ«rpjekje tĂ« dĂ«shpĂ«ruar pĂ«r ta shpĂ«tuar shtetin nga rĂ«nia. Ai ndĂ«rmori reforma tĂ« menjĂ«hershme dhe tĂ« pazakonta pĂ«r njĂ« perandor bizantin – ndĂ«r to, pĂ«rulja para autoritetit tĂ« KishĂ«s, njĂ« akt qĂ« mĂ« parĂ« do tĂ« ishte i paimagjinueshĂ«m. MegjithatĂ«, kĂ«to pĂ«rpjekje nuk mjaftuan pĂ«r tĂ« ndalur hovin e NormanĂ«ve.

TĂ« udhĂ«hequr nga Robert Guiscard dhe djali i tij karizmatik, Bohemund, NormanĂ«t sulmuan DurrĂ«sin (1081), e mĂ« pas Korfuzin, duke e shtyrĂ« fushatĂ«n e tyre nĂ« brendĂ«si tĂ« Ballkanit, deri nĂ« LarisĂ«n e ThesalisĂ«. Aleksi pĂ«soi disa humbje tĂ« rĂ«nda nĂ« fillim, por u tregua njĂ« diplomat mjeshtĂ«ror: nĂ« njĂ« lĂ«vizje strategjike, i dha ryshfet perandorit gjerman, Henrik IV, pĂ«r ta detyruar tĂ« sulmonte NormanĂ«t nĂ« prapavijĂ«, nĂ« ItalinĂ« jugore. Kjo e detyroi Robert Guiscardin tĂ« kthehej pĂ«r tĂ« mbrojtur zotĂ«rimet e veta nĂ« vitet 1083–1084.

Interesant Ă«shtĂ« fakti se kjo aleancĂ« me Henrin IV – njĂ« ndĂ«r tĂ« fundit nĂ« historinĂ« e ndikimit diplomatik bizantin nĂ« gadishullin italian – tregoi se Perandoria ende ruante njĂ« farĂ« peshe nĂ« politikĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare, por gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« kufizuar.

Rreziku norman u fashit me vdekjen e Robert Guiscardit në vitin 1085. Kjo, e kombinuar me një fitore të përmbysur bizantine dhe me ndihmën e vlefshme të forcave detare veneciane, i lejoi Bizantit të rimerrte disa pozicione në Ballkan. Megjithatë, ajo që dikur ishte një perandori mesdhetare me ndikim në tre kontinente, tani po përpiqej të mbijetonte në oborrin e vet.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Historia: “Bel Espoir”, anija qĂ« lundron me shpresĂ«n dhe paqen nĂ« Mesdhe

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Ajo ka mbĂ«rritur nĂ« DurrĂ«s dhe do tĂ« qĂ«ndrojĂ« deri mĂ« 6 gusht 2025. NjĂ« goĂ«letĂ« me tri mastĂ«, qĂ« ka kaluar mes furtunave tĂ« kohĂ«s e tĂ« detit, sot lundron sĂ«rish — jo mĂ« pĂ«r tregti apo luftĂ«, por pĂ«r edukim, dialog dhe paqe. Kjo Ă«shtĂ« historia e Bel Espoir II, njĂ« anije e kthyer nĂ« simbol tĂ« rigjenerimit dhe solidaritetit ndĂ«rkulturor nĂ« brigjet e Mesdheut.

Nga barkë peshkimi në anije shkolle

Historia e saj fillon në vitin 1944, kur ndërtohet në kantierin J. Ring Andersen në qytetin Svendborg të Danimarkës. Fillimisht, mbante emrin Nette S dhe shërbente si barkë peshkimi dhe tregtie në detet e Veriut. Më vonë, në vitin 1950, riemërtohet Peder Most dhe përdorej për transport bagëtish ndërmjet Hamburgut dhe Kopenhagenit.

Transformimi i vërtetë ndodhi më 1955, kur u ble nga organizata britanike Outward Bound Trust, që e përshtati si anije-shkollë për edukimin e të rinjve nëpërmjet aventurës dhe disiplinës detare. Në këtë fazë, nga viti 1965, ajo mori emrin Prince Louis II.

Shpresa e bukur për të rinjtë në vështirësi

NĂ« vitin 1968, anija kalon nĂ« duart e njĂ« organizate tjetĂ«r: Amis de Jeudi-Dimanche (AJD), themeluar nga prifti francez Michel Jaouen, i njohur pĂ«r punĂ«n me tĂ« rinjtĂ« nĂ« nevojĂ«. Ai e quajti anijen Bel Espoir II – “Shpresa e Bukur”. QĂ«llimi i tij ishte i qartĂ«: tĂ« krijonte njĂ« hapĂ«sirĂ« tĂ« dytĂ« pĂ«r tĂ« rinjtĂ« e humbur nĂ« rrugĂ«t e jetĂ«s, pĂ«rmes aktiviteteve detare, punĂ«s praktike dhe pĂ«rfshirjes nĂ« njĂ« komunitet tĂ« shĂ«ndetshĂ«m.

Më 1993, për vlerat e saj historike dhe sociale, autoritetet franceze e shpallin Monument Historique, një njohje që e përforcon rolin e saj si trashëgimi kulturore dhe morale.

Nga shkatërrimi në rigjallërim

Një erë e fuqishme në shkurt të vitit 2017 rrezikoi të shkatërronte gjithçka. Gjatë punimeve për restaurim, trupi i saj prej druri pësoi dëme serioze, dhe rikuperimi i plotë u bë i pamundur. Por për AJD-në dhe ekipin e saj, dorëzimi nuk ishte një opsion.

Me njĂ« plan tĂ« ri dhe vendosmĂ«rinĂ« pĂ«r tĂ« ruajtur thelbin e anijes, ata vendosĂ«n tĂ« ndĂ«rtonin njĂ« trup tĂ« ri – kĂ«tĂ« herĂ« prej çeliku – duke ruajtur tĂ« gjitha pjesĂ«t origjinale qĂ« mund tĂ« shpĂ«toheshin: mastarĂ«t, motorin, pajisjet e brendshme. Projekti u zhvillua ndĂ«rmjet viteve 2018–2024, nĂ« bashkĂ«punim me kantierin Piriou nĂ« Concarneau dhe mĂ« pas pĂ«rfundoi nĂ« qendrĂ«n e AJD-sĂ« nĂ« Aber-Wrac’h. TĂ« rinjtĂ« nĂ« trajnim profesional u bĂ«nĂ« pjesĂ« aktive e rindĂ«rtimit – duke e kthyer projektin nĂ« njĂ« pĂ«rvojĂ« formuese dhe kolektive.

Bel Espoir II sot: Shkollë për paqen

Anija e rigjeneruar Ă«shtĂ« rreth 38 metra e gjatĂ«, me njĂ« gjerĂ«si 7.2 metra dhe tirant uji 2.8 metra. Mund tĂ« mbajĂ« deri nĂ« 35 tĂ« rinj nĂ« bord, tĂ« cilĂ«t bashkĂ« me 5–9 marinarĂ« profesionalĂ« pĂ«rfshihen nĂ« njĂ« pĂ«rvojĂ« qĂ« pĂ«rzien edukimin praktik, etikĂ«n shoqĂ«rore dhe jetĂ«n komunitare nĂ« det tĂ« hapur.

Në kuadër të aktiviteteve të saj, anija shërben si mjedis edukativ për të rinj në vështirësi sociale, të cilët marrin pjesë në navigim, mirëmbajtje dhe trajnime që nxisin vetëbesimin dhe ndjenjën e përgjegjësisë.

MED 25: Një odise e paqes në Mesdhe

Nga marsi deri nĂ« tetor 2025, Bel Espoir II do tĂ« udhĂ«tojĂ« nĂ« kuadĂ«r tĂ« projektit MED 25, njĂ« odise e vĂ«rtetĂ« pĂ«r paqen dhe dialogun mes popujve. Mbi 200 tĂ« rinj nga tĂ« pesĂ« brigjet e Mesdheut do tĂ« jenĂ« pjesĂ« e 8 ekipeve qĂ« do lundrojnĂ« nga port nĂ« port – nga Barcelona, Palermo dhe Tunisi, te Malta, DurrĂ«si, Stambolli dhe Larnaka – gjithsej 30 ndalesa.

Secila ndalesë do të ofrojë trajnime për çështje të tilla si mjedisi, migrimi dhe drejtësia sociale, ndërsa vetë udhëtimi do të shërbejë si laborator lëvizës për dialog ndërkulturor dhe ndërfetar.

Projekti mbështetet nga organizata AJD, partnerët e saj Mar Yam dhe Dikasteri i Marseille, dhe është bekimi i fundit i Papa Françeskut përpara vdekjes së tij.

Bel Espoir II nuk Ă«shtĂ« mĂ« thjesht njĂ« anije. ËshtĂ« njĂ« emblemĂ« e njĂ« udhĂ«timi qĂ« fillon nĂ« vĂ«shtirĂ«si, por qĂ« pĂ«rfundon me guxim, solidaritet dhe shpresĂ« — pikĂ«risht ashtu siç ndodh shpesh nĂ« jetĂ«.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

1969 – Zhvillohen bisedimet e fshehta tĂ« paqes pĂ«r LuftĂ«n e Vietnamit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Në vitin 1969, gjatë periudhës më të tensionuar të Luftës së Vietnamit, u zhvilluan bisedime të fshehta në Paris, në përpjekje për të gjetur një zgjidhje diplomatike për konfliktin që kishte nisur në mesin e viteve 1950 dhe ishte intensifikuar shumë gjatë viteve 1960. Këto bisedime u mbajtën në banesën e Jean Sainteny, një ndërmjetës francez me përvojë në negociatat me Vietnamin, duke u shndërruar në një hap kyç në tentativën për të ndalur luftën.

Në këto takime ishin të përfshirë Henry Kissinger, përfaqësuesi i Shteteve të Bashkuara, dhe Xuan Thuy, përfaqësuesi i Vietnamit Verior. Bisedimet kishin karakter shumë delikat dhe u mbajtën në mënyrë konfidenciale për të shmangur reagime të paparashikueshme dhe për të lehtësuar dialogun. Qëllimi kryesor ishte të arrihej një armëpushim dhe të fillonte procesi i tërheqjes së trupave amerikane nga Vietnami, si dhe një zgjidhje politike që do të garantonte paqen në rajon.

Megjithatë, këto negociata dështuan në fillim për shkak të dallimeve të mëdha në qëndrimet e palëve. Vietnami Verior kërkonte tërheqjen e plotë të forcave amerikane dhe ruajtjen e regjimit komunist në jug, ndërsa Shtetet e Bashkuara donin të siguronte mbrojtjen e qeverisë së Vietnamit Jugor dhe të shmangnin zgjerimin e ndikimit komunist në Azi.

Megjithatë, kjo ishte vetëm faza fillestare e bisedimeve që do të vazhdonin me ndërprerje për disa vite të tjera. Në vitin 1973, më saktësisht më 29 mars, Shtetet e Bashkuara njoftuan përfundimin e përfshirjes së tyre ushtarake në Vietnam, duke filluar tërheqjen e trupave në kuadër të marrëveshjes së armëpushimit të Parisit. Kjo marrëveshje, megjithatë, nuk solli një fund të menjëhershëm të luftës, pasi konfliktet midis forcave të Jugut dhe Veriorit vazhduan për edhe dy vjet më pas, deri në rënien e Saigonit në vitin 1975 dhe ribashkimin e Vietnamit nën kontroll komunist.

Pasojat e luftës për Shtetet e Bashkuara dhe botën:

Gjatë 10 viteve të përfshirjes ushtarake amerikane në Vietnam, 58,282 ushtarë amerikanë humbën jetën në këtë konflikt.

Përveç tyre, 303,644 ushtarë të tjerë u plagosën në fushat e betejës.

Lufta kishte kosto të mëdha jo vetëm në jetën njerëzore, por edhe në reputacionin dhe politikën e jashtme amerikane, duke shkaktuar protesta të gjera brenda vendit dhe duke ndikuar në perceptimin global të fuqisë së SHBA-së.

Ndërkohë, Vietnamit iu desh të përballej me pasojat e mëdha sociale dhe ekonomike, ndërsa të dy pjesët e vendit pësojnë transformime të thella pas përfundimit të konfliktit.

NĂ« pĂ«rmbledhje, bisedimet e fshehta nĂ« Paris nĂ« 1969 ishin njĂ« pĂ«rpjekje e parĂ« diplomatike e rĂ«ndĂ«sishme pĂ«r t’i dhĂ«nĂ« fund njĂ« konflikti qĂ« kishte kushtuar shumĂ« jetĂ« dhe burime, edhe pse nuk dhanĂ« rezultate tĂ« menjĂ«hershme. Ishin hapat e parĂ« drejt njĂ« marrĂ«veshjeje mĂ« tĂ« madhe qĂ« do tĂ« vinte disa vite mĂ« vonĂ« dhe qĂ« shĂ«noi fundin e pĂ«rfshirjes ushtarake tĂ« SHBA-sĂ« nĂ« LuftĂ«n e Vietnamit.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Sulmet e SHBA ndaj Iranit kanë rezultuar të tmerrshme, por rruga e paqes është e mundur

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Ekzekutimet nga një regjim hakmarrës në Teheran po shtohen me ritme alarmante. Perëndimi duhet të ndjekë një strategji tjetër.

Simon Tisdall

Varja është metoda e preferuar e ekzekutimit në Iran, ndonëse gurëzimi dhe kryqëzimi ofrojnë opsione të tjera për një teokraci gjithmonë e etur për hakmarrje. Vdekja përmes varjes nuk është domosdoshmërisht e shpejtë. Mbytja dhe ngulfatja mund të zgjasin disa minuta. OKB-ja raporton se mbi 600 persona janë ekzekutuar gjyqësisht vetëm këtë vit. Irani ka më shumë ekzekutime për frymë se çdo vend tjetër në botë. Që prej sulmeve të SHBA-së dhe Izraelit në qershor, numri i viktimave që janë disidentë politikë është rritur.

PesĂ«dhjetĂ« ditĂ« pas kĂ«tyre sulmeve tĂ« paligjshme ajrore dhe me raketa tĂ« ndĂ«rmarra nga presidenti amerikan Donald Trump dhe lideri izraelit Benjamin Netanyahu, nuk ka pasur asgjĂ« pozitive – pĂ«rkundrazi. NdĂ«rsa ata mburren pĂ«r njĂ« “sukses qĂ« ndryshon botĂ«n”, objektivat nuk janĂ« arritur. Objektet bĂ«rthamore iraniane nuk u shkatĂ«rruan siç pretendoi Trump. Teherani nuk ka braktisur pasurimin e uraniumit. Regjimi nuk ra, ndonĂ«se Netanyahu bĂ«ri thirrje pĂ«r kryengritje. PĂ«rkundrazi, udhĂ«heqĂ«si suprem Ayatollah Ali Khamenei Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« mĂ« sfidues. Ai ka nisur njĂ« shtypje tĂ« re ndaj kundĂ«rshtarĂ«ve – dhe ekzekutimet janĂ« pasojĂ« direkte e kĂ«saj.

Duke dĂ«nuar varjen fundjavĂ«n e kaluar tĂ« tĂ« burgosurve politikĂ« Behrouz Ehsani dhe Mehdi Hassani, Amnesty International e lidhi fatin e tyre me sulmet e SHBA-sĂ« dhe Izraelit. TĂ« arrestuar nĂ« vitin 2022, ata u akuzuan pĂ«r rebelim dhe “armiqĂ«si ndaj Zotit”. U torturuan, u detyruan tĂ« nĂ«nshkruajnĂ« rrĂ«fime dhe u dĂ«nuan vitin e kaluar pas njĂ« gjyqi qĂ« zgjati pesĂ« minuta. Vendimi pĂ«r t’i ekzekutuar tani, tha Amnesty, “thekson pĂ«rdorimin e pamĂ«shirshĂ«m tĂ« dĂ«nimit me vdekje nga autoritetet si mjet shtypjeje politike nĂ« kohĂ« krize kombĂ«tare pĂ«r tĂ« shtypur mospajtimin dhe pĂ«r tĂ« pĂ«rhapur frikĂ«â€.

Qindra janĂ« arrestuar qĂ« nga qershori nĂ« njĂ« fushatĂ« tĂ« regjimit pĂ«r tĂ« zbuluar spiunĂ« dhe bashkĂ«punĂ«torĂ«, tĂ« vĂ«rtetĂ« apo tĂ« imagjinuar. DĂ«shtimet e theksuara tĂ« inteligjencĂ«s qĂ« lejuan, pĂ«r shembull, Izraelin tĂ« lokalizojĂ« dhe tĂ« bombardojĂ« njĂ« mbledhje tĂ« kĂ«shillit kombĂ«tar tĂ« sigurisĂ« – duke plagosur presidentin iranian Masoud Pezeshkian – nuk u atribuohen zyrtarisht paaftĂ«sisĂ«, por “kolaboratorĂ«ve tĂ« brendshĂ«m”. Parlamenti iranian po shqyrton zgjerimin e pĂ«rdorimit tĂ« dĂ«nimit me vdekje. Deri nĂ« 60 tĂ« burgosur politikĂ« pĂ«rballen me ekzekutim.

Kjo reagim tipikisht i ashpĂ«r nga klerikĂ«t radikalĂ« pĂ«rreth Khamenei-t, gjyqĂ«sori dhe Gardat Revolucionare ndodhi pavarĂ«sisht njĂ« vale ndjenjash patriotike pas sulmeve, tĂ« cilat raportohet se kanĂ« vrarĂ« tĂ« paktĂ«n 935 persona – shumica civilĂ« – dhe kanĂ« plagosur mĂ« shumĂ« se 5,000. Duke intensifikuar shtypjen, regjimi humbi njĂ« mundĂ«si pĂ«r tĂ« kanalizuar zemĂ«rimin popullor – jo mĂ« pak edhe kundĂ«r BritanisĂ« dhe qeverive evropiane qĂ« mbyllĂ«n sytĂ«.

Veprimet e SHBA-sĂ« dhe Izraelit kanĂ« pasur edhe pasoja tĂ« tjera tĂ« gjera e negative. Sulmet shkelĂ«n KartĂ«n e OKB-sĂ« dhe tĂ« drejtĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare, siç theksoi grupi Brics i vendeve tĂ« “jugut global”. Teherani pezulloi inspektimet bĂ«rthamore tĂ« OKB-sĂ«. Ato pĂ«rkeqĂ«suan ndarjet SHBA–EuropĂ«. Dhe, ironikisht, rritĂ«n mundĂ«sinĂ« qĂ« Irani tĂ« ndĂ«rtojĂ« njĂ« bombĂ« pĂ«r vetĂ«mbrojtje.

Irani insiston se nuk zotëron dhe nuk dëshiron armë bërthamore. Përkundër reputacionit të Izraelit në fushën e inteligjencës, as Netanyahu e askush tjetër nuk ka ofruar prova për të kundërtën. Vendimi për të sulmuar u bazua në një hamendësim, i nxitur nga frika dhe urrejtja. Ai shkaktoi dëme fizike serioze, por nuk ndryshoi mendësitë. Irani mbetet i vendosur të vazhdojë pasurimin e uraniumit për qëllime civile. Bombardimet ishin një dështim. Kërcënimi i zemëruar i Trump për të goditur përsëri është një pranim i kësaj dështimi.

Ajo qĂ« arriti ky akt i papĂ«rgjegjshĂ«m agresioni ishte tĂ« inkurajojĂ« shtete tĂ« papĂ«rgjegjshme, si Rusia, tĂ« besojnĂ« se edhe ata mund tĂ« sulmojnĂ« vende tĂ« tjera pa pasoja. Ai pĂ«rforcoi bindjen nĂ« qarqet qeverisĂ«se iraniane – dhe jo vetĂ«m mes fraksioneve mĂ« radikale – se PerĂ«ndimi nuk Ă«shtĂ« i besueshĂ«m dhe se duhet njĂ« aleancĂ« mĂ« e ngushtĂ« me KinĂ«n. Ai forcoi dorĂ«n e radikalĂ«ve, tĂ« cilĂ«t pĂ«rkrahin luftĂ«rat pĂ«rmes pĂ«rfaqĂ«suesve nĂ« rajon dhe operacionet e fshehta, tĂ« dokumentuara sĂ« fundmi, kundĂ«r BritanisĂ« – duke thelluar statusin e Iranit si njĂ« “shtet i pĂ«rjashtuar”.

NĂ« njĂ« kuptim historik, Irani ishte dhe mbetet njĂ« tragjedi e shmangshme – njĂ« nga gabimet mĂ« tĂ« mĂ«dha gjeostrategjike tĂ« PerĂ«ndimit. MbĂ«shtetja e pamend ndaj shahut ndihmoi nĂ« nxitjen e revolucionit tĂ« vitit 1979. Rritja nĂ« pushtet e klerikĂ«ve konservatorĂ«, qĂ« nuk ishte e pashmangshme, sĂ« bashku me armiqĂ«sinĂ« e vazhdueshme e tĂ« palogjikshme tĂ« SHBA-sĂ« – e ushqyer nga kujtimet e rrethimit poshtĂ«rues tĂ« ambasadĂ«s nĂ« Teheran – e bĂ«nĂ« ndarjen tĂ« pĂ«rhershme. Europa u pĂ«rpoq dhe dĂ«shtoi tĂ« ndjekĂ« njĂ« rrugĂ« tĂ« mesme. NĂ« vitin 2018, Trump u tĂ«rhoq nga marrĂ«veshja bĂ«rthamore e ratifikuar nga SHBA, OKB dhe BE, dhe rivendosi sanksione. Kjo ishte ndĂ«r gabimet mĂ« tĂ« rĂ«nda qĂ« na çoi drejt ngĂ«rçit tĂ« sotĂ«m. Me udhĂ«heqĂ«s mĂ« tĂ« mençur, gjithçka mund tĂ« kishte qenĂ« ndryshe.

TĂ« gjitha palĂ«t nĂ« kĂ«tĂ« konflikt duhet tĂ« studiojnĂ« filozofin francez tĂ« Iluminizmit, Charles de Secondat, baronin de Montesquieu, njĂ« kundĂ«rshtar tĂ« tiranisĂ« nĂ« tĂ« gjitha format e saj. NĂ« veprĂ«n e tij mĂ« tĂ« shitur tĂ« vitit 1721, Letra Persiane, shkruar mĂ« shumĂ« se 300 vjet mĂ« parĂ«, ai jep njĂ« paralajmĂ«rim mbresĂ«lĂ«nĂ«s dhe profetik pĂ«r atĂ« qĂ« nĂ« atĂ« kohĂ« ishin armĂ« imagjinare tĂ« shkatĂ«rrimit nĂ« masĂ«. “Ti thua se ke frikĂ« se mos zbulohet ndonjĂ« mĂ«nyrĂ« shkatĂ«rrimi mĂ« mizore se ato qĂ« pĂ«rdoren tani,” shkruan udhĂ«tari imagjinar persian Usbek njĂ« miku tĂ« tij. “NĂ«se njĂ« shpikje kaq fatale do tĂ« bĂ«hej realitet, ajo shumĂ« shpejt do tĂ« ndalohej nga ligji ndĂ«rkombĂ«tar. Me pĂ«lqimin unanim tĂ« çdo vendi, zbulimi do tĂ« fshihej.”

NĂ« njĂ« kuptim, parashikimi optimist i Usbek-ut doli i saktĂ« – armĂ«t bĂ«rthamore janĂ« tĂ« ndaluara. Por jo “çdo vend” e respekton kĂ«tĂ« ndalim. NĂ«se SHBA dhe Izraeli janĂ« vĂ«rtet tĂ« sinqertĂ« nĂ« pĂ«rpjekjen pĂ«r ta penguar Iranin tĂ« pajiset me bombĂ« bĂ«rthamore, ata duhet tĂ« japin shembull: tĂ« reduktojnĂ« dhe, nĂ« fund, tĂ« eliminojnĂ« arsenalet e tyre bĂ«rthamore. Duhet tĂ« ndalojnĂ« sĂ« kĂ«rcĂ«nuari me sulme tĂ« reja. Dhe duhet tĂ« mbĂ«shtesin bisedimet pĂ«r njĂ« marrĂ«veshje rajonale pĂ«r çarmatimin bĂ«rthamor, siç Ă«shtĂ« propozuar nga ish-ministri i jashtĂ«m iranian Mohammad Javad Zarif.

Vetëm atëherë, ndoshta, Teherani do të dalë nga izolimi. Vetëm atëherë, ndoshta, udhëheqësit e tij paranojakë do të ndalojnë së varuri njerëz të pafajshëm.

*Simon Tisdall është komentator për çështjet e jashtme në Guardian/ Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

Graciani 8 vjeç u shpall bashkë-perandor nga babai i tij perandori romak Valentinian I

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

 viti 367 e.s.

NĂ« vitin 367, Graciani, djali i perandorit romak Valentinian I, u shpall bashkĂ«-perandor nga vetĂ« babai i tij, nĂ« njĂ« moshĂ« jashtĂ«zakonisht tĂ« re – vetĂ«m 8 vjeç. Kjo lĂ«vizje synonte tĂ« siguronte vazhdimĂ«sinĂ« e dinastisĂ« dhe stabilitetin e PerandorisĂ« Romake PerĂ«ndimore. Gratiani lindi nĂ« Pannonia, njĂ« provincĂ« romake qĂ« pĂ«rfshinte edhe pjesĂ« tĂ« IlirisĂ«, çka e bĂ«nte atĂ« me prejardhje ilire.

Me kalimin e viteve, pas vdekjes sĂ« Valentinianit I nĂ« vitin 375, Gratiani mori mĂ« shumĂ« pushtet dhe pĂ«rfundimisht u bĂ« perandor i gjithĂ« PerandorisĂ« Romake PerĂ«ndimore. Ai kishte mbĂ«shtetjen e fuqishme tĂ« gjeneralĂ«ve romakĂ«, si dhe ndikim tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« PerandorinĂ« Lindore. Edhe pse i ri, ai arriti tĂ« mbizotĂ«rojĂ« rivalitetet brenda familjes – pĂ«rfshirĂ« vĂ«llain e tij mĂ« tĂ« vogĂ«l, Valentinianin II, si dhe xhaxhain e tij, qĂ« kishte ambicie tĂ« vetat pĂ«r pushtet.

Graciani ishte mbĂ«shtetĂ«s i fortĂ« i krishterimit, nĂ« njĂ« periudhĂ« kur Perandoria po largohej nga besimet tradicionale pagane romake. Ai refuzoi atributet hyjnore qĂ« mĂ« parĂ« u ishin dhĂ«nĂ« perandorĂ«ve romakĂ«, duke u distancuar nga koncepti i perandorit si njĂ« figurĂ« e shenjtĂ« apo gjysmĂ«-zot. NjĂ« nga veprimet e tij mĂ« simbolike ishte heqja e Altari i Fitores (Ara Victoriae) nga Salla e Senatit nĂ« RomĂ« – njĂ« vendim qĂ« shkaktoi debat dhe zemĂ«rim tĂ« madh midis senatorĂ«ve paganĂ«, tĂ« cilĂ«t e shihnin atĂ« si njĂ« shenjĂ« tĂ« rĂ«nies sĂ« traditave tĂ« lashta romake.

Në planin familjar, Graciani ishte i martuar me mbesën e Konstantinit të Madh, duke forcuar kështu lidhjet me dinastinë e një prej perandorëve më të famshëm të historisë romake dhe një prej figurave kyçe në kristianizimin e Perandorisë.

Graciani mbretëroi në një kohë të trazuar për Perandorinë Romake, e cila përballej me trysni të mëdha të brendshme dhe të jashtme. Megjithëse fillimisht ishte një figurë e fuqishme dhe reformuese, përfundimisht ai u tradhtua dhe u vra në vitin 383, pas një rebelimi të udhëhequr nga ushtarakët në Gali, të cilët mbështetën një rival tjetër, Magnus Maximus.

Megjithatë, trashëgimia e tij historike mbetet e rëndësishme, sidomos për rolin e tij në kristianizimin zyrtar të Perandorisë Romake dhe për transformimin e statusit të perandorit në një drejtim më modest dhe të ndarë nga hyjnizimi pagan.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

1908 – Zbulimi i plotĂ« i njĂ« Neandertali nĂ« FrancĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

NĂ« vitin 1908, nĂ« njĂ« shpellĂ« pranĂ« La Chapelle-aux-Saints, nĂ« jugperĂ«ndim tĂ« FrancĂ«s, vĂ«llezĂ«rit Bouyssonie – AmĂ©dĂ©e dhe Jean, tĂ« dy priftĂ«rinj dhe arkeologĂ« amatorĂ« – bĂ«nĂ« njĂ« nga zbulimet mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« paleoantropologjisĂ«: skeleton e plotĂ« fosil tĂ« njĂ« individi tĂ« Homo neanderthalensis, i cili besohet se ka jetuar rreth 60,000 vjet mĂ« parĂ«.

Ky zbulim kishte rĂ«ndĂ«si tĂ« madhe, sepse pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« u gjet njĂ« skelet thuajse i plotĂ« i njĂ« Neandertali, nĂ« pozicion varrimi, me gjymtyrĂ«t e pĂ«rkulura dhe tĂ« vendosur me kujdes, duke sugjeruar se ishte njĂ« varrim i qĂ«llimshĂ«m – njĂ« tregues i hershĂ«m i sjelljeve kulturore dhe rituale.

Kush ishin Neandertalët?

NeandertalĂ«t pĂ«rfaqĂ«sojnĂ« njĂ« nĂ«nlloj tĂ« zhdukur tĂ« gjinisĂ« Homo, tĂ« afĂ«rt me njeriun modern (Homo sapiens). Ata kanĂ« jetuar nĂ« EvropĂ« dhe pjesĂ« tĂ« AzisĂ« pĂ«r rreth 400,000 deri nĂ« 40,000 vjet mĂ« parĂ«. Emri i tyre vjen nga lugina Neander nĂ« Gjermani, ku pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, mĂ« 1856, u zbuluan mbetje tĂ« tilla fosile pranĂ« qytetit DĂŒsseldorf.

Lugina Neander e kishte marrĂ« emrin nga Joachim Neander, njĂ« pastor protestant dhe autor himnesh i shekullit tĂ« 17-tĂ«, i cili kishte predikuar nĂ« atĂ« zonĂ«. Emri i tij i vĂ«rtetĂ« ishte Neumann – qĂ« nĂ« gjermanisht do tĂ« thotĂ« “njeri i ri”, ndĂ«rsa “Neander” Ă«shtĂ« forma e latinizuar.

Ngjashmëria me njeriun modern

NeandertalĂ«t kanĂ« qenĂ« pĂ«r dekada subjekt debatesh shkencore rreth pozicionit tĂ« tyre evolucionar. Sot dihet se ata ndanin shumĂ« karakteristika me njeriun modern: kishin tru tĂ« madh, trup tĂ« fuqishĂ«m, pĂ«rdornin vegla guri tĂ« sofistikuara, kontrollonin zjarrin, gjuanin nĂ« grup, dhe siç sugjeron edhe skeleti i gjetur nĂ« 1908 – kishin praktika funerale.

Studimet gjenetike moderne tregojnë se njerëzit e sotëm jashtë Afrikës mbartin një përqindje të vogël të ADN-së së Neandertalit, gjë që sugjeron se ka pasur ndërveprim dhe përzierje midis tyre dhe Homo sapiens.

Rëndësia e zbulimit në 1908

Zbulimi i vĂ«llezĂ«rve Bouyssonie nuk ishte thjesht njĂ« gjetje arkeologjike – ai ndryshoi mĂ«nyrĂ«n si shkenca shihte parahistorinĂ« njerĂ«zore. PĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, NeandertalĂ«t nuk u panĂ« thjesht si krijesa tĂ« egra e primitive, por si qenie me ndjeshmĂ«ri sociale, tĂ« afta pĂ«r kujdes ndaj tĂ« sĂ«murĂ«ve, pĂ«r ndĂ«rtim bashkĂ«sish dhe pĂ«r ndarje simbolike tĂ« jetĂ«s dhe vdekjes.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

‘Teknologjia e kursyer’ mund tĂ« ndĂ«rtojĂ« njĂ« botĂ« mĂ« tĂ« mirĂ« pĂ«r tĂ« gjithĂ« ne

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Titanë si Musk do të donin të na bindnin se inovacioni do të thotë zgjidhje që vijnë nga lart-poshtë dhe që pasurojnë vetëm të pasurit. Por në të vërtetë, fuqia është në duart tona. 

Eleanor Drage

Ka njĂ« keqkuptim tĂ« zakonshĂ«m se teknologjia mĂ« moderne duhet tĂ« jetĂ« e shtrenjtĂ«, qĂ« harxhon shumĂ« energji dhe Ă«shtĂ« e ndĂ«rlikuar pĂ«r t’u ndĂ«rtuar. Kjo ndodh sepse jemi mĂ«suar tĂ« besojmĂ« se inovacioni Ă«shtĂ« gjithçka qĂ« miliarderĂ«t bombastikĂ« e quajnĂ« tĂ« tillĂ« – qoftĂ« njĂ« raketĂ« komerciale nĂ« hapĂ«sirĂ« apo versioni i radhĂ«s i ndonjĂ« mjeti tĂ« inteligjencĂ«s artificiale gjenerative.

Siç e shprehu dikur teknologia dhe inxhinierja kanadeze Ursula Franklin, fantazitĂ« pĂ«r teknologjinĂ« na e paraqesin inovacionin si diçka gjithmonĂ« “tĂ« ndikuar nga investimet, tĂ« shndritshme, tĂ« lindura nĂ« laborator, eksperimentale, emocionuese”. Por nĂ« botĂ«n reale, ajo Ă«shtĂ« shpesh “e nxitur nga nevoja, e improvizuar, nĂ« vend, pĂ«rsĂ«ritĂ«se, praktike, e zakonshme”. TeknologjitĂ« vĂ«rtet novatore sot janĂ« sisteme vĂ«rtet tĂ« dobishme qĂ« unĂ« i quaj “teknologji tĂ« kursyera”, dhe ato nuk realizohen nga miliarderĂ« ekscentrikĂ«, por nga njerĂ«z qĂ« dinĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« mĂ« shumĂ« me mĂ« pak. Ato nuk imponojnĂ« “zgjidhje” nga lart qĂ« komplikojnĂ« jetĂ«t tona ndĂ«rsa pasurojnĂ« njĂ« grusht njerĂ«zish. NĂ« fakt, teknologjia vĂ«rtet novatore mund tĂ« çlirojĂ«.

Muajin e kaluar, nĂ« konferencĂ«n Re:publica nĂ« Berlin – dikur me frymĂ« hipi, sot gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« e korporatizuar – takova studiues nga Shoqata pĂ«r Komunikime Progresive (APC), tĂ« cilĂ«t po pĂ«rdorin teknologji si radio me softuer tĂ« pĂ«rcaktuar dhe ndjeshmĂ«ri spektri pĂ«r t’i ndihmuar njerĂ«zit nĂ« mjedise me pak burime tĂ« qĂ«ndrojnĂ« tĂ« lidhur, edhe kur kanĂ« pak internet, energji apo pajisje. KĂ«to janĂ« bazat e rrjeteve komunitare qĂ« sigurojnĂ« mbulim pĂ«r rreth 2.5 miliardĂ« njerĂ«z nĂ« botĂ« qĂ« ende nuk kanĂ« qasje nĂ« internet. NĂ« Delta e Nigerit, ku ndotja nga industria e naftĂ«s Ă«shtĂ« toksike, APC po instalon lidhje dhe sensorĂ« me kosto tĂ« ulĂ«t qĂ« matin cilĂ«sinĂ« e ajrit. KĂ«to luajnĂ« njĂ« rol jetik pĂ«r komunitetin lokal – pĂ«r shembull, pĂ«r tĂ« udhĂ«zuar fĂ«mijĂ«t kur tĂ« mos dalin jashtĂ« ose cilat zona tĂ« shmangin pĂ«r lojĂ«. Infrastruktura menaxhohet nga vetĂ« bashkitĂ« dhe ndĂ«rtohet nga vetĂ« njerĂ«zit. Jo si ChatGPT ose raketat e Blue Origin.

E vĂ«rteta Ă«shtĂ« se, edhe pse inteligjenca artificiale gjenerative lavdĂ«rohet si teknologjia mĂ« e madhe e momentit, variante si DALL·E 3, Google Gemini dhe GPT janĂ« tĂ« parĂ«ndĂ«sishme pĂ«r ata qĂ« nuk kanĂ« qasje tĂ« mjaftueshme nĂ« internet pĂ«r t’i pĂ«rdorur. NdĂ«rsa njĂ« pjesĂ« e vogĂ«l e popullsisĂ« globale pĂ«rfiton nga kĂ«to teknologji qĂ« konsumojnĂ« shumĂ« energji, njĂ« pjesĂ« e madhe ndodhet nĂ« anĂ«n tjetĂ«r tĂ« njĂ« ndarje gjithnjĂ« mĂ« tĂ« thellĂ« digjitale. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, disa nga mendjet mĂ« tĂ« ndritura tĂ« kohĂ«s sonĂ« po punojnĂ« pĂ«r tĂ« zgjidhur sfida si pĂ«rhapja e sinjalit, gjerĂ«sia e brezit tĂ« internetit, dhe pengesat natyrore si malet apo pyjet.

NĂ« konferencĂ«n Re:publica, nĂ« zonĂ«n e “maker space”, provova sensorĂ« tĂ« thjeshtĂ«, tĂ« ndĂ«rtuar me energji diellore, qĂ« funksiononin pĂ«rmes njĂ« Raspberry Pi dhe komponentĂ«sh tĂ« zakonshĂ«m si sensorĂ« lagĂ«shtie. Partneri im, inxhinier, nuk u nda mĂ« nga njĂ« mikroskop i ndĂ«rtuar nga projekti OpenFlexure – i bĂ«rĂ« nga pjesĂ« tĂ« printuara me 3D. MikroskopĂ«t janĂ« jetikĂ« pĂ«r diagnostikimin e infeksioneve, por zakonisht kushtojnĂ« miliona paund – tĂ« paarritshĂ«m pĂ«r shumicĂ«n nĂ« botĂ«. Ky, ndĂ«rkohĂ«, Ă«shtĂ« i lehtĂ«, gati falas dhe me kod tĂ« hapur: kushdo mund ta riprodhojĂ« me pjesĂ« tĂ« lira dhe pak njohuri teknike. Si njĂ« gardĂ«robĂ« e lirĂ« nga IKEA – por me pjesĂ« qĂ« i gjen nĂ« çdo dyqan elektronikĂ«sh. Prodhues nga Gana, Uellsi, Kili e Australia po e pĂ«rdorin kĂ«tĂ« dizajn pĂ«r t’i sjellĂ« mikroskopĂ«t e lirĂ« te njerĂ«zit kudo.

Mund tĂ« mendojmĂ« se AI gjeneruese ka pushtuar çdo cep tĂ« jetĂ«s sonĂ«, por kjo Ă«shtĂ« larg sĂ« vĂ«rtetĂ«s. ÇfarĂ« Ă«shtĂ« vĂ«rtet e pranishme dhe me ndikim janĂ« teknologjitĂ« e lira qĂ« zgjidhin problemet e pĂ«rditshme – si ato tĂ« shĂ«ndetit, mjedisit dhe lidhjes.

NdĂ«rsa shumica e teknologjive “high-tech” mbahen tĂ« fshehta pas algoritmeve tĂ« pronĂ«suara, teknologjitĂ« me burim tĂ« hapur kĂ«rkojnĂ« angazhim komunitar. Kjo Ă«shtĂ« fuqizuese dhe rrit besimin e publikut: Ă«shtĂ« e vĂ«shtirĂ« (dhe e rrezikshme) tĂ« dorĂ«zohesh pĂ«rpara njĂ« teknologjie qĂ« nuk tĂ« tregon si funksionon – veçanĂ«risht kur ajo ofron mbrojtje minimale pĂ«r privatĂ«sinĂ«. Siç u them studentĂ«ve tĂ« mi: nĂ«se do tĂ« mund tĂ« zhvilloje njĂ« AI nĂ« shtĂ«pinĂ« tĂ«nde, dhe ta programoje sipas vlerave tĂ« tua, duke e vendosur sigurinĂ« tĂ«nde nĂ« qendĂ«r, a nuk do tĂ« kishe mĂ« shumĂ« besim tek ajo? Kjo ide nuk Ă«shtĂ« aq e çuditshme – thjesht na duket e tillĂ« sepse kompanitĂ« e mĂ«dha tĂ« teknologjisĂ« duan tĂ« na bĂ«jnĂ« tĂ« mendojmĂ« se Ă«shtĂ« e pamundur.

Ajo qĂ« e bĂ«n tĂ« jashtĂ«zakonshme inovacionin e kursyer nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m teknologjia nĂ« vetvete, por mundĂ«sia pĂ«r ndryshim sistemik qĂ« ajo sjell. Ajo tregon se teknologjia mund tĂ« zhvillohet lokalisht, dhe jo vetĂ«m tĂ« importohet nga Silicon Valley. Kur fermerja Chris Conder vendosi vetĂ« fibrat optike nĂ« pronĂ«n e saj nĂ« Lancashire, ajo thjesht donte “tĂ« provonte se njerĂ«zit e zakonshĂ«m mund ta bĂ«nin vetë  nuk ishte ndonjĂ« shkencĂ« raketash”. Duke e bĂ«rĂ« kĂ«tĂ«, ajo krijoi B4RN, njĂ« organizatĂ« qĂ« nxit ndĂ«rtimin e rrjeteve tĂ« internetit me fibra optike nga komuniteti pĂ«r komunitetin.

Ata qĂ« duan ta mbajnĂ« teknologjinĂ« pĂ«r vete do tĂ« donin tĂ« na bindnin se s’ka kuptim tĂ« krijosh diçka tĂ« re nĂ«se ajo nuk Ă«shtĂ« e ndĂ«rlikuar, e mbyllur dhe pĂ«rjashtuese. Por inovacioni i vĂ«rtetĂ« teknologjik ka po aq lidhje me bashkĂ«punimin sa me konkurrencĂ«n. PĂ«r shumĂ« njerĂ«z nĂ« botĂ«, vlera e njĂ« produkti nuk Ă«shtĂ« te çmimi i lartĂ« apo te fakti qĂ« Ă«shtĂ« i pamundur pĂ«r t’u çmontuar (si iPhonĂ«t e mbyllur). Shpesh, teknologjitĂ« mĂ« inteligjente janĂ« ato qĂ« zgjidhin probleme bazĂ« me mjete tĂ« thjeshta, dhe i shpĂ«rndajnĂ« ato zgjidhje gjerĂ«sisht.

Ndërsa individë dhe komunitete përreth botës punojnë në heshtje për të përmirësuar jetët e tyre dhe të të tjerëve, ndoshta ka ardhur koha që pjesa tjetër e njerëzimit të ndalojë së qeni konsumator pasiv i teknologjisë, dhe të pyesë: çfarë bote duam të ndërtojmë, dhe si mund ta krijojmë vetë?

A duhet qĂ« inovacioni tĂ« ndodhĂ« vetĂ«m nĂ« godina qĂ« kushtojnĂ« mĂ« shumĂ« se njĂ« miliard paund, si zyrat e reja tĂ« Google nĂ« LondĂ«r? Apo mund ta drejtojmĂ« inovacionin qĂ« nga lagjet tona – apo edhe nga kuzhina e shtĂ«pisĂ« sonĂ«?

Eleanor Drage është studiuese e lartë në Qendrën Leverhulme për të Ardhmen e Inteligjencës në Universitetin e Kembrixhit dhe bashkautore e librit The Good Robot: Why Technology Needs Feminism.

 

Burimi: theguardian.com/ Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

Aleksandër Solzhenicini, zëri që tronditi heshtjen

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

3 gusht 2008 – Vdekja e shkrimtarit nobelist

Nga Leonard Veizi

NĂ« panteonin e letĂ«rsisĂ« botĂ«rore, rrallĂ«herĂ« ndodh qĂ« njĂ« zĂ« i vetĂ«m tĂ« jetĂ« aq i fuqishĂ«m sa tĂ« sfidojĂ« njĂ« perandori tĂ« tĂ«rĂ«. AleksandĂ«r Solzhenicini nuk ishte thjesht njĂ« shkrimtar – ai ishte ndĂ«rgjegjja morale e njĂ« epoke tĂ« errĂ«t. Me penĂ«n e tij tĂ« mprehtĂ« si bisturi, ai çau perden e rĂ«ndĂ« tĂ« censurĂ«s dhe frikĂ«s, duke zbuluar para botĂ«s plagĂ«t e thella tĂ« regjimit sovjetik. Ishte njĂ« dĂ«shmitar i gjallĂ« i dhimbjes njerĂ«zore, njĂ« luftĂ«tar i patundur i sĂ« vĂ«rtetĂ«s dhe njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« ndritura letrare e intelektuale tĂ« shekullit XX.

Jeta

I lindur më 11 dhjetor 1918, Solzhenicini u shua më 3 gusht 2008, në moshën 89-vjeçare. Vdekja e tij shënoi mbylljen e një cikli jetësor të jashtëzakonshëm, por jo të jehonës së tij, e cila vijon të tingëllojë e fortë përmes veprave që ekspozojnë tmerret e një bote të ndaluar dhe të harruar.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, shërbeu si oficer, por fati i tij ndryshoi rrënjësisht në vitin 1945, kur kritikat e tij ndaj Stalinit, të shprehura në letra private, e çuan drejt errësirës. U dënua me tetë vjet burg dhe u zhyt në ferrin e Gulagëve, kampet famëkeqe të punës së detyruar. Kjo eksperiencë torturuese dhe shndërruese do të bëhej burimi i pashtershëm i krijimtarisë së tij, themeli mbi të cilin do të ngrinte gjithë veprën e tij letrare.

‘Arkipelagu Gulag’

Pas lirimit, nisi tĂ« hedhĂ« nĂ« letĂ«r pĂ«rvojat e tij tĂ« hidhura. Romani i tij i parĂ« i madh, “NjĂ« ditĂ« nga jeta e Ivan Denisoviçit”, u botua nĂ« vitin 1962 gjatĂ« periudhĂ«s sĂ« liberalizimit tĂ« Hrushovit dhe shkaktoi njĂ« tronditje letrare. PĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, bota shihte nĂ« dritĂ« njĂ« dĂ«shmi tĂ« papĂ«rpunuar tĂ« jetĂ«s nĂ«n terrorin stalinist, njĂ« copĂ«z tĂ« shpirtit tĂ« thyer tĂ« atyre qĂ« ishin mbyllur pas hekurash.

Në vitin 1970 Aleksandër Solzhenicin ishte fituesi i çmimit Nobel në letërsi

Kulmi i veprimtarisĂ« sĂ« tij erdhi me “Arkipelagu Gulag” i vitit 1973, Ă«shtĂ« njĂ« vepĂ«r monumentale qĂ« Ă«shtĂ« mĂ« shumĂ« se njĂ« libĂ«r – Ă«shtĂ« njĂ« histori e gjallĂ«, njĂ« enciklopedi e dhimbjes njerĂ«zore. Ky studim i thelluar i terrorit shtetĂ«ror kontribuoi nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pakthyeshme nĂ« delegjitimimin moral tĂ« komunizmit nĂ« sytĂ« e botĂ«s. NĂ« vepra si “Kremlini i Ri” dhe “NjĂ« letĂ«r drejtuar udhĂ«heqĂ«sve sovjetikĂ«â€, Solzhenicini shfaqet si njĂ« kritik i papĂ«rkulur i regjimit, duke ecur kundĂ«r rrymĂ«s dhe duke zbuluar shkatĂ«rrimin shpirtĂ«ror tĂ« njeriut nĂ«n sistemin totalitar.

MĂ«rgimi

Për guximin e tij, në vitin 1974 u arrestua dhe u dëbua nga atdheu i tij. Ai e kaloi një pjesë të madhe të jetës në mërgim, kryesisht në Shtetet e Bashkuara, duke u kthyer në një profet të së vërtetës që fliste për krizën morale të Perëndimit dhe trashëgiminë tragjike të komunizmit.

Pas shpĂ«rbĂ«rjes sĂ« Bashkimit Sovjetik, Solzhenicini u kthye nĂ« Rusi nĂ« vitin 1994, jo pĂ«r t’u tĂ«rhequr nĂ« heshtje, por pĂ«r t’u bĂ«rĂ« sĂ«rish njĂ« zĂ« i fuqishĂ«m nĂ« debatet mbi moralin, politikĂ«n dhe tĂ« ardhmen e kombit rus.

Epilogu

Vdekja e tij, mĂ« 3 gusht 2008, u shoqĂ«rua me nderime zyrtare, pĂ«rfshirĂ« ato tĂ« presidentit Vladimir Putin, i cili e quajti njĂ« “luftĂ«tar tĂ« pamĂ«shirshĂ«m pĂ«r tĂ« vĂ«rtetĂ«n”.

Trashëgimia e Aleksandër Solzhenicinit qëndron jo vetëm në forcën e pamposhtur të fjalës së tij, por në guximin për ta përdorur atë kundër padrejtësisë. Në një kohë kur heshtja ishte më e sigurt, ai zgjodhi të fliste, duke shndërruar dhimbjen në art. Dhe zëri i tij, i farkëtuar në vuajtje, mbetet një kujtesë e përhershme e fuqisë së letërsisë për të ndryshuar botën.

❌