❌

Reading view

There are new articles available, click to refresh the page.
↗

Arrestimi dhe rënia e Maximilien Robespierre: fundi i një tiranie në emër të Revolucionit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

27 korrik 1794

MĂ« 27 korrik 1794 (9 Thermidor sipas kalendarit revolucionar francez), Maximilien Robespierre – njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« fuqishme dhe mĂ« kontradiktore tĂ« Revolucionit Francez – u arrestua nga Konventa KombĂ«tare. Kjo shĂ«noi fundin dramatik tĂ« njĂ« periudhe tĂ« errĂ«t dhe tĂ« pĂ«rgjakshme nĂ« historinĂ« franceze, tĂ« njohur si MbretĂ«rimi i Terrorit.

Avokat dhe orator brilant, Robespierre ishte një nga ideologët më të zjarrtë të revolucionit dhe një përkrahës i flaktë i Virtytit Republikan, të cilin ai e lidhte ngushtësisht me Terrorin si mjet për të ndërtuar një shoqëri të pastër e të drejtë. Por në praktikë, ai e shndërroi drejtësinë revolucionare në një aparat vdekjeje. Si anëtar i Komitetit të Shpëtimit Publik, ai u bë arkitekti i një regjimi që përdori gijotinën për të eliminuar kundërshtarët realë dhe imagjinarë të Revolucionit.

HistorianĂ«t llogarisin se nĂ«n ndikimin dhe urdhrat e tij, gjatĂ« viteve 1793–1794 u ekzekutuan mbi 17,000 vetĂ« – “armiq tĂ« Revolucionit”, shpesh pa gjyq tĂ« drejtĂ«. TĂ« gjithĂ«, nga fisnikĂ«t e mbetur te revolucionarĂ«t rivalĂ«, pĂ«rfundonin nĂ« sheshin e gijotinĂ«s.

Por mĂ« nĂ« fund, Terrori nisi tĂ« pĂ«rpinte edhe vetĂ« krijuesit e tij. Frika, pasiguria dhe arbitrariteti qĂ« shoqĂ«ronin sundimin e Robespierre i shtynĂ« deputetĂ«t e KonventĂ«s KombĂ«tare tĂ« bashkoheshin kundĂ«r tij. MĂ«ngjesin e 27 korrikut 1794, ata e shpallĂ«n “tĂ« jashtĂ«ligjshĂ«m”, dhe urdhĂ«ruan arrestimin e tij dhe aleatĂ«ve tĂ« tij mĂ« tĂ« afĂ«rt, pĂ«rfshirĂ« Louis Antoine de Saint-Just dhe Georges Couthon.

I vetëdijshëm se fundi ishte afër, Robespierre u përpoq të vriste veten me pistoletë, por vetëm u plagos rëndë në nofull. I mbuluar në gjak dhe i paaftë për të folur, ai u mbajt gjallë për të përballur gijotinën.

Më 28 korrik 1794, vetëm një ditë pas arrestimit, Robespierre dhe 21 bashkëpunëtorë të tij u ekzekutuan në Sheshin e Revolucionit, përpara një turme që, këtë herë, nuk brohoriste me entuziazëm, por shihte në heshtje fundin e një njeriu që kishte mbjellë vdekje në emër të dritës.

RĂ«nia e Robespierre shĂ«noi fundin e MbretĂ«rimit tĂ« Terrorit dhe fillimin e njĂ« faze tĂ« re mĂ« tĂ« moderuar nĂ« Revolucionin Francez – njĂ« fazĂ« qĂ« do tĂ« pĂ«rgatiste terrenin pĂ«r ngjitjen e njĂ« figure tjetĂ«r dominuese: Napoleon Bonaparte.

Historia e tij mbetet një paralajmërim i fuqishëm: kur drejtësia vihet në shërbim të fanatizmit, ajo mund të kthehet në një formë tjetër tiranie.

↗

Dhuna e idjotëve që po na i degdis djemtë matanë detit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

Me shumĂ« gjasa, njĂ« 18-vjeçar nga Vlora, qĂ« punonte si kamarier – student, i qetĂ«, i sjellshĂ«m, i cili po aq mirĂ« mund tĂ« ishte edhe nga Shkodra – do tĂ« marrĂ« çantĂ«n e shpinĂ«s dhe do tĂ« niset pĂ«r udhĂ«. Do tĂ« ikĂ«. NĂ« emigracion. Pa shumĂ« fjalĂ«. Pa zhurmĂ«.

Me siguri ai nuk donte ta braktiste vendlindjen, përderisa kishte zënë punë si kamarier në një nga baret e qytetit bregdetar, por mund të detyrohet nga rrethanat.

Gjithsesi, ky është një mendim hipotetik, sepse ngjarjet mund edhe të mos rrjedhin kështu. Por, duke parë historikun e përgjithshëm të vendit në këto vite, mbi trasenë e shtruar mund të lëvizin trena papushim.

Dhe ky djalosh i shkolluar, kur t’i afrohet tragetit atje te Triporti, do tĂ« ndalet pĂ«r njĂ« çast. Do tĂ« kthejĂ« kokĂ«n mbrapa, drejt VlorĂ«s sĂ« bukur – ashtu siç nganjĂ«herĂ« kthehemi drejt njĂ« dashurie tĂ« pamundur. Do ta pĂ«rshĂ«ndesĂ« me inat, me dĂ«shpĂ«rim, me gjuhĂ«n e mendjes qĂ« vlon brenda vetes:

“Ky vend s’bĂ«het!”

Po ore, po
 ke tĂ« drejtĂ«. Ky vend nuk bĂ«het. Dhe ky vend do t’i marrĂ« me dru tĂ« gjithĂ« ata qĂ« duan tĂ« punojnĂ«. Sepse parapĂ«lqehen gangsterĂ«t. Ata qĂ« rrinĂ« me kobure nĂ« brez dhe qĂ«, pĂ«r ta pasur mirĂ« me strukturat shtetĂ«rore, bĂ«hen pjesĂ« pĂ«rbĂ«rĂ«se e strukturave tĂ« shtetit.

E si mund tĂ« bĂ«het ky vend, kur njĂ« djalĂ« qĂ« nuk humbet kohĂ«n me videogame, qĂ« nuk endet i dehur nĂ« zgĂ«qet e qytetit, qĂ« nuk tymos bar nĂ«pĂ«r cepa, por zgjedh tĂ« punojĂ« – me mund dinjitetin, pĂ«r vete dhe ndoshta pĂ«r familjen qĂ« mund tĂ« ketĂ« 101 halle – e qĂ« pĂ«rplaset me shpĂ«rfilljen inatçore dhe krejt idiote tĂ« njerĂ«zve qĂ« ia presin rrugĂ«n nĂ« mes?

NjĂ« klient – pĂ«r tĂ« cilin thuhet se Ă«shtĂ« njĂ« ish-polic, gjĂ« qĂ« nuk ka kurrfarĂ« rĂ«ndĂ«sie – i jep njĂ« “mĂ«sim” djaloshit ende tĂ« pamĂ«suar me fyerjet dhe dhunĂ«n e mĂ« tĂ« mĂ«dhenjve, apo mĂ« tĂ« fortĂ«ve. E ofendon. I ngre dorĂ«n. Sepse, sipas tij, kamarieri ia kishte futur rĂ«ndshĂ«m nĂ« faturĂ«: jo njĂ« shishe shampanjĂ« tĂ« ardhur drejt e nga Riviera Franceze, por njĂ« bidon uji. Uji i ftohtĂ« i VlorĂ«s, qĂ« dikur derdhej kot rrugĂ«ve, sot qenka bĂ«rĂ« mall me çmim, me kupon fiskal – dhe me hakmarrje, nĂ«se tĂ« rĂ«ndon nĂ« tavolinĂ«.

Dy shuplaka. Tri fjalë të ndyra.

– Ore lyrash, mua do ma fusĂ«sh ti


E pas kësaj, një ndjesi braktisjeje që përpëlitet nën lëkurë.

KĂ«shtu lajmi mori dhenĂ«. U shpĂ«rnda gjerĂ«sisht nĂ« rrjete sociale. NjĂ« trim me “yll nĂ« ballĂ«â€ duke goditur nje djalosh me syza. Por shans qĂ« syzet nuk iu thyen.

– TĂ« iki, vĂ«lla, sa nuk Ă«shtĂ« vonĂ«. “Ciao” dhe “in bocca al lupo” andej nga Brindisi


Po si bëhet ky vend, kur të rinjtë që duan të qëndrojnë e të punojnë këtu, ne i largojmë me grusht? I largojmë qoftë edhe me indiferencën tonë. I largojmë drejt Perëndimit, ndërkohë që vendet bosh po na i zënë djemtë e Lindjes së Mesme dhe vajzat e asaj të largët
 të cilët së shpejti do të jenë shqiptarët e shekullit të ri: me pasaportë dhe kartë identiteti.

↗

Hulk Hogan, legjenda e muskujve që kaloi nga ringu në kinematografi

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

I gjatĂ«, i fuqishĂ«m, me njĂ« buzĂ«qeshje prej gladiatori dhe mustaqe tĂ« verdha qĂ« nuk e tradhtonin dot personalitetin ekstravagant – Hulk Hogan ishte dhe mbetet njĂ« ndĂ«r figurat mĂ« ikonike tĂ«mundjes amerikane. Ai nuk ishte thjesht njĂ« mundĂ«s profesionist; ishte njĂ« fenomen kulturor. NjĂ« legjendĂ« qĂ« nuk kufizohej vetĂ«m nĂ« ringun e WWE-sĂ«, por pĂ«rhapi hijen e tij edhe nĂ« ekranin e madh.

I lindur si Terry Gene Bollea mĂ« 11 gusht 1953 nĂ« Augusta tĂ« Xhorxhias, ai e mori emrin “Hulk” nga madhĂ«sia dhe forca e jashtĂ«zakonshme, e krahasuar dikur me aktorin qĂ« luante rolin e “The Incredible Hulk”. Por ky “Hulk” nuk ishte njĂ« krijesĂ« e trilluar nga Marvel-i – ishte mishĂ«rimi i shpirtit rebel amerikan tĂ« viteve ‘80 dhe ‘90, i pakompromis nĂ« luftĂ«, por gjithmonĂ« me njĂ« kod nderi.

Popullariteti i tij shpĂ«rtheu me pĂ«rmasat e njĂ« uragani nĂ« vitet ’80, kur WWE (atĂ«herĂ« WWF) nisi njĂ« epokĂ« tĂ« re argĂ«timi sportiv dhe Hogan u bĂ« fytyra e saj kryesore. “Hulkamania” ishte mĂ« shumĂ« se njĂ« markĂ« – ishte njĂ« lĂ«vizje masive qĂ« frymĂ«zonte fĂ«mijĂ«t dhe tĂ« rinjtĂ« me parullat e tij tĂ« njohura: “Say your prayers, take your vitamins and you will never go wrong!”

Por ndikimi i tij nuk u ndal nĂ« ring. NĂ« vitin 1982, ai hyri nĂ« botĂ«n e kinemasĂ« dhe tĂ« gjithĂ« e mbajnĂ« mend pĂ«r rolin e tij si “Thunderlips”, njĂ« mundĂ«s i egĂ«r dhe teatror, nĂ« filmin “Rocky III”, pĂ«rkrah Sylvester Stallone. Ishte njĂ« skenĂ« ikonike ku muskujt e ekranit pĂ«rplasnin energjitĂ« e tyre – Stallone si boksieri i palodhur Rocky Balboa dhe Hogan si bishĂ« e ringut qĂ« i sfidonte tĂ« gjithĂ« me shfaqjen e tij. Ajo skenĂ« ishte mĂ« shumĂ« se njĂ« pĂ«rballje – ishte njĂ« kryqĂ«zim mes dy botĂ«ve: boksit kinematografik dhe mundjes spektakolare tĂ« WWE-sĂ«.

Pas “Rocky III”, Hogan u shfaq edhe nĂ« filma tĂ« tjerĂ« si “No Holds Barred” dhe “Suburban Commando”, ku mishĂ«roi rolet e heroit muskulor me zemĂ«r tĂ« butĂ«. Ai madje pati edhe njĂ« serial televiziv, “Thunder in Paradise”, qĂ« pĂ«rforcoi imazhin e tij si luftĂ«tar i sĂ« mirĂ«s nĂ« njĂ« botĂ« plot kaos.

NĂ« vitet nĂ« vijim, jeta e tij nuk kaloi pa turbullira – pĂ«rplasje personale, skandale mediatike dhe rikthime tĂ« shumta nĂ« ring. Por pavarĂ«sisht gjithçkaje, Hogan mbetet njĂ« simbol i njĂ« epoke – ai mishĂ«ronte Ă«ndrrĂ«n amerikane tĂ« suksesit tĂ« ndĂ«rtuar me djersĂ«, karizĂ«m dhe shumĂ« spektakĂ«l.

Sot, edhe pse jo mĂ« nĂ« jetĂ«, emri Hulk Hogan vazhdon tĂ« ngjallĂ« respekt, nostalgji dhe admirim. Ai ishte mĂ« shumĂ« se njĂ« mundĂ«s apo aktor – ai ishte njĂ« ikonĂ« pop, njĂ« superyll qĂ« bĂ«ri histori
 nĂ« ring dhe jashtĂ« tij.

↗

Pikat ushqimore të Izraelit nuk janë vetëm kurthe vdekjeje, janë alibi për urinë në Gaza

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Alex de Waal

Kur uria masive kaplon njĂ« shoqĂ«ri, ndodh diçka e rrallĂ« dhe e tmerrshme. Uria nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« fenomen biologjik, kur trupi fillon tĂ« shuhet ngadalĂ«. ËshtĂ« edhe klithma e fundit e njĂ« shoqĂ«rie nĂ« shpĂ«rbĂ«rje. Uria Ă«shtĂ« pamja e njerĂ«zve qĂ« kĂ«rkojnĂ« ushqim nĂ« plehra. ËshtĂ« gruaja qĂ« gatuan fshehurazi, duke fshehur ushqimin nga kushĂ«rinjtĂ« e uritur. ËshtĂ« familja qĂ« shet stolitĂ« e gjyshes pĂ«r njĂ« vakt tĂ« vetĂ«m, me fytyra tĂ« ngrira, pa emocione, me sy tĂ« fikur. Ky Ă«shtĂ« degradimi, poshtĂ«rimi, turpi – dhe, po, çnjerĂ«zimi – qĂ« ndodh kur njerĂ«zit pĂ«rpiqen pĂ«r ushqim si kafshĂ«t.

Kjo Ă«shtĂ« njĂ« realitet qĂ« asnjĂ« statistikĂ« nuk e kap. Dhe metodat pĂ«r tĂ« matur urgjencat ushqimore, pĂ«r t’u dhĂ«nĂ« atyre njĂ« shkallĂ« vlerĂ«simi – ku “uria” Ă«shtĂ« kategoria mĂ« e rĂ«ndĂ« – dĂ«shtojnĂ« kur shoqĂ«ria vetĂ« dĂ«shtojnĂ«.

Por, njësoj si një mjek me përvojë që mund të diagnostikojë ethen pa pasur nevojë për analizë gjaku, edhe punonjësit humanitarë të stërvitur, ata që panë tmerret në Biafra në vitin 1969 apo në Etiopi në vitin 1984, i njohin këto simptoma sapo i shohin.

Dhe ata i shohin sot në Gaza.

NĂ«se i referohesh deklaratave tĂ« “Fondacionit Humanitar pĂ«r GazĂ«n” – njĂ« organizatĂ« e mbĂ«shtetur nga SHBA dhe Izraeli, e cila nisi veprimtarinĂ« nĂ« maj – futesh nĂ« njĂ« botĂ« krejt tjetĂ«r. GHF paraqitet si njĂ« operacion profesionist, njerĂ«zor, i pĂ«rgatitur pĂ«r shekullin XXI. Pamjet qĂ« shpĂ«rndan tregojnĂ« rend dhe efikasitet, me krenari se ka shpĂ«rndarĂ« mĂ« shumĂ« se 2 milionĂ« vakte vetĂ«m dje, nga katĂ«r “qendra tĂ« sigurta shpĂ«rndarjeje”.

Por, pĂ«rkrah fotove tĂ« fĂ«mijĂ«ve tĂ« uritur dhe grave qĂ« shemben nga uria, gjen edhe pamje tĂ« djemve tĂ« shĂ«ndetshĂ«m. NĂ« kontrast me pamjet e filmuara nga gazetarĂ«t palestinezĂ« – qĂ« tregojnĂ« njerĂ«z tĂ« dĂ«shpĂ«ruar qĂ« grumbullohen pĂ«r pak ndihmĂ« nga OKB-ja – GHF publikon imazhe shpĂ«rndarjesh tĂ« rregullta, me punonjĂ«sit e saj qĂ« mbajnĂ« pĂ«r dore fĂ«mijĂ« palestinezĂ«.

ZĂ«dhĂ«nĂ«sit izraelitĂ« pohojnĂ« se OKB-ja ka qindra kamionĂ« ushqimorĂ« brenda GazĂ«s qĂ« refuzon t’i shpĂ«rndajĂ«.

Por kjo tablo e zbukuruar nuk qëndron. Ka katër arsye pse kjo, në rastin më të mirë, është një improvizim amatorësh dhe në rastin më të keq, një mbulim për krimin e urisë së qëllimshme.

Së pari, shifrat nuk dalin. Në prill, Organizata e Ushqimit dhe Bujqësisë e OKB-së vlerësoi rezervat ushqimore në Gaza, pas 18 muajsh rrethimi dhe lufte, dhe dy muaj bllokade totale nga Izraeli. Parashikimi ishte që disponueshmëria e ushqimit do të binte nën gjysmën e minimumit të nevojshëm për të mbijetuar diku mes majit dhe korrikut. Kjo do të thotë se ndihma duhet të mbulojë të gjithë nevojën ushqimore të Gazës. Dy milionë vakte në ditë janë më pak se gjysma e nevojshme. Racionet e GHF-së mund të kenë ngadalësuar marshimin drejt urisë, por shumë pak.

Së dyti, uria nuk luftohet vetëm me numra. Sistemi i GHF është si të qëndrosh në buzë të një pellgu dhe të hedhësh bukë për peshqit. Kush i merr këto racione?

Uria godet më të dobëtit. Sipas matësve të OKB-së, një situatë shpallet uri kur 20% e familjeve përballen me mungesë ekstreme ushqimi. Viktimat janë ata më në nevojë, jo më të fortët.

Programet humanitare, pĂ«r dekada me radhĂ«, kanĂ« mĂ«suar tĂ« synojnĂ« mĂ« tĂ« varfrit: gratĂ« pa bashkĂ«shortĂ«, me shumĂ« fĂ«mijĂ« dhe ndoshta prindĂ«r tĂ« moshuar. ËshtĂ« “kilometri i fundit” i shpĂ«rndarjes qĂ« ka rĂ«ndĂ«si.

GHF operon vetĂ«m katĂ«r pika shpĂ«rndarjeje: tre nĂ« jug tĂ« GazĂ«s, nĂ« rrĂ«nojat e Rafahut, njĂ« nĂ« qendĂ«r. TĂ« gjitha ndodhen nĂ« zona ushtarake. Hapet pĂ«r pak kohĂ« dhe pa paralajmĂ«rim. PĂ«r tĂ« marrĂ« racione, njerĂ«zit duhet tĂ« qĂ«ndrojnĂ« nĂ« rrĂ«noja, gati pĂ«r tĂ« vrapuar drejt portĂ«s nĂ« çdo çast, duke kaluar nĂ«pĂ«r postblloqet e Forcave MbrojtĂ«se tĂ« Izraelit, tĂ« cilat kontrollojnĂ« turmat me municion tĂ« vĂ«rtetĂ« – edhe kur nuk qĂ«llojnĂ« pĂ«r tĂ« vrarĂ«.

Kur GHF flet pĂ«r “qendra tĂ« sigurta shpĂ«rndarjeje”, ajo nĂ«nkupton kontrollin mbi paketat deri nĂ« dorĂ«zimin, jo sigurinĂ« e pĂ«rfituesve. DhjetĂ«ra vetĂ« vriten çdo ditĂ« duke tentuar tĂ« arrijnĂ« kĂ«to pika.

Si do t’ia dalĂ« njĂ« nĂ«nĂ« e rraskapitur me fĂ«mijĂ« tĂ« uritur? Apo njĂ« i moshuar? Apo njĂ« person me aftĂ«si tĂ« kufizuara? Si do tĂ« shmangin jo vetĂ«m ushtarĂ«t izraelitĂ«, por edhe bandat qĂ« vjedhin ndihmat pĂ«r t’i shitur nĂ« treg? GHF nuk e di kush i konsumon kĂ«to racione. Nuk Ă«shtĂ« njĂ« formulĂ« pĂ«r tĂ« ushqyer mĂ« tĂ« varfrit. ËshtĂ« ligji i xhunglĂ«s.

SĂ« treti, ndihma duhet tĂ« jetĂ« e pĂ«rshtatur pĂ«r nevojat reale. NĂ« krye tĂ« listĂ«s janĂ« ushqimet terapeutike pĂ«r fĂ«mijĂ«t e kequshqyer qĂ« nuk mund tĂ« konsumojnĂ« ushqime tĂ« zakonshme – si Plumpy’Nut, njĂ« pastĂ« proteinike e gatshme pĂ«r pĂ«rdorim.

Kutia e racionit nga GHF pĂ«rmban zakonisht miell, makarona, tahini, vaj gatimi, oriz dhe qiqra ose thjerrĂ«za. AsnjĂ« ushqim pĂ«r foshnjat. AsnjĂ« Plumpy’Nut. Dhe asnjĂ« infermiere apo dietologe pĂ«r tĂ« kujdesur fĂ«mijĂ«t e uritur.

Mendoni për nënën e dëshpëruar që ndodhet në fund të zinxhirit ushqimor: si do ta gatuajë këtë ushqim? Ku do të gjejë ujë të pastër? Izraeli ka ulur furnizimin me ujë në minimum, dhe po bombardon uzinat e fundit të desalinizimit. Me çfarë do të ndezë zjarrin? Pa energji elektrike apo gaz, ajo mund të digjë mbeturina për të ngrohur ushqimin.

SĂ« fundi – dhe mĂ« domethĂ«nĂ«sja, njĂ« operacion vĂ«rtet humanitar i ndihmon njerĂ«zit e prekur, duke respektuar dinjitetin e tyre, duke bashkĂ«punuar me komunitetet. GHF, nĂ« thelb, bĂ«n tĂ« kundĂ«rtĂ«n: poshtĂ«ron dhe çnjerĂ«zon.

ShkatĂ«rrimi shoqĂ«ror qĂ« po shohim, degradimi i qenieve njerĂ«zore, nuk Ă«shtĂ« pasojĂ« dytĂ«sore e dhunĂ«s sĂ« Izraelit. ËshtĂ« qĂ«llimi vetĂ« i krimit: shkatĂ«rrimi i shoqĂ«risĂ« palestineze. Qeveria e Izraelit nuk jep asnjĂ« shenjĂ« se i intereson nĂ«se palestinezĂ«t jetojnĂ« apo vdesin. Ajo kĂ«rkon vetĂ«m tĂ« shmangĂ« akuzĂ«n e urisĂ« sĂ« qĂ«llimshme dhe gjenocidit – dhe GHF Ă«shtĂ« alibia e saj e momentit.

TĂ« mos mashtrohemi.

*Alex de Waal është drejtor ekzekutiv i World Peace Foundation në Universitetin Tufts, Massachusetts.

Burimi: The Guardian. Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

Sir Walter Raleigh sjell duhanin e parë nga Virxhinia në Angli

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Në vitin 1586, eksploruesi dhe oborrtari anglez Sir Walter Raleigh solli në Angli duhanin e parë nga kolonitë e Virxhinias, duke shënuar fillimin e një zakoni që do të ndryshonte jo vetëm zakonet e shoqërisë evropiane, por edhe historinë globale të konsumit dhe industrisë.

Duhani, tashmë i përdorur prej shekujsh nga popujt indigjenë të Amerikës, kishte filluar të tërhiqte vëmendjen e europianëve që prej eksplorimeve të para spanjolle dhe portugeze. Por ishte Raleigh ai që e përhapi dhe e bëri të modës pirjen e duhanit në oborrin mbretëror të Anglisë, duke e prezantuar atë si një simbol të sofistikimit dhe prestigjit aristokratik.

Në dekadat dhe shekujt që pasuan, përdorimi i duhanit u përhap me shpejtësi në të gjithë Evropën dhe më tej. Fillimisht u konsumua në formë gjetesh për tymosje apo përtypsh, por me avancimin e teknologjisë, veçanërisht pas Revolucionit Industrial, prodhimi masiv i cigares e bëri duhanin të lirë, të përballueshëm dhe jashtëzakonisht të popullarizuar në shtresat e gjera të shoqërisë.

PĂ«r pjesĂ«n mĂ« tĂ« madhe tĂ« shekullit XX, duhani nuk ishte thjesht njĂ« zakon personal – ai u kthye nĂ« njĂ« industri gjigante me ndikim tĂ« madh ekonomik, kulturor dhe politik. Reklamat e duhanit dominojnĂ« mediat, ndĂ«rsa pirja e tij shfaqej si simbol viriliteti, bukurie apo rebelimi.

MegjithatĂ«, entuziazmi pĂ«r tĂ« u zbeh me zbulimet shkencore tĂ« viteve 1950–1960, kur filluan tĂ« publikoheshin rezultatet e para tĂ« studimeve qĂ« lidhnin konsumimin e duhanit me sĂ«mundje tĂ« rĂ«nda si kanceri i mushkĂ«rive, sĂ«mundjet e zemrĂ«s dhe bronkiti kronik. MĂ« pas, nĂ« shumĂ« vende, filluan fushatat ndĂ«rgjegjĂ«suese, paralajmĂ«rimet shĂ«ndetĂ«sore nĂ« paketimet e cigareve dhe kufizimet e reklamimit.

PĂ«r mĂ« shumĂ« se katĂ«r shekuj, duhani ka qenĂ« njĂ« produkt qĂ« ka shkaktuar varĂ«si, pasuri, sĂ«mundje dhe debat. Historia e tij fillon me njĂ« udhĂ«tim kolonial dhe pĂ«rfundon nĂ« qendĂ«r tĂ« njĂ« prej pĂ«rballjeve mĂ« tĂ« mĂ«dha mes industrisĂ« dhe shĂ«ndetit publik. Dhe gjithçka nisi nĂ« vitin 1586, kur Sir Walter Raleigh e solli pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« brigjet e Anglisë  njĂ« erĂ« tĂ« re, me aromĂ« tymi.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Beteja vendimtare e Bouvines: Franca mposht koalicionin gjermano-anglo-flamand

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

27 korrik 1214

Më 27 korrik 1214, në fushat pranë qytetit Bouvines, në veri të Francës, ndodhi një nga betejat më vendimtare të Mesjetës: Filip II Augusti i Francës përballoi dhe shpartalloi një koalicion të fuqishëm të përbërë nga perandori gjerman Otto IV, konti i Flandrës dhe forcat e mbretit anglez Gjon Pa Tokë.

Ky konfrontim shënoi kulmin e Luftës Anglo-franceze, që kishte nisur në vitin 1202, dhe ishte përplasja përfundimtare mes interesave territoriale të Plantagenetëve anglezë dhe mbretërisë në rritje të Francës. Filipi II kishte ndjekur për vite me radhë një politikë të zgjuar për të rikuperuar territoret e humbura të kurorës franceze dhe për të thyer hegjemoninë anglo-normane në Francën perëndimore.

Beteja u zhvillua në një ditë të diel, duke habitur bashkëkohësit, pasi ishte zakon të shmangeshin luftërat në ditë të shenjta. Forcat franceze, edhe pse numerikisht më të pakta, kishin një komandë të unifikuar dhe përfitonin nga përkrahja e fisnikërisë vendase. Koalicioni kundërshtar, megjithë madhështinë e tij, u shpërbë nga një ofensivë e vendosur e kalorësisë franceze dhe nga vendosmëria e mbretit Filip, i cili luftoi personalisht në betejë dhe për pak humbi jetën.

Fitorja e Francës në Bouvines jo vetëm që i dha fund menjëherë luftës me Anglinë dhe perandorinë gjermane, por kishte pasoja të thella politike. Perandori Otto IV humbi prestigjin dhe mbështetjen e princave gjermanë, duke hapur rrugën për ngjitjen e Frederikut II Hohenstaufen. Në Angli, disfatat e Gjonit i dobësuan autoritetin dhe çuan vetëm një vit më vonë në kryengritjen e baronëve dhe nënshkrimin e Magna Carta (1215), një gur themeli për historinë kushtetuese të Evropës.

Në anën tjetër, Filip II u konsolidua si një nga mbretërit më të fuqishëm të Francës mesjetare, duke forcuar monarkinë dhe pushtetin qendror në një kohë kur shumica e Evropës ishte ende e fragmentuar në domenë fisnikësh.

Beteja e Bouvines nuk ishte vetĂ«m njĂ« pĂ«rballje ushtarake – ajo ishte njĂ« pikĂ« kthese historike qĂ« ndryshoi hartĂ«n politike tĂ« EvropĂ«s PerĂ«ndimore dhe e shndĂ«rroi FrancĂ«n nĂ« fuqinĂ« dominuese tĂ« kontinentit.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Paqja nĂ« UkrainĂ« nuk ka dĂ«shtuar – sepse ende nuk ka nisur vĂ«rtet

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Samuel Charap

Donald Trump Ă«shtĂ« i zhgĂ«njyer nga Vladimir Putini. “Bisedat nuk kanĂ« asnjĂ« vlerĂ«,” ka deklaruar Trump pĂ«r telefonatat e tij me presidentin rus rreth pĂ«rfundimit tĂ« luftĂ«s nĂ« UkrainĂ«. “BĂ«jmĂ« njĂ« bisedĂ« tĂ« shkĂ«lqyer,” i tha BBC-sĂ«. “UnĂ« them: ‘MirĂ«, duket se jemi afĂ«r marrĂ«veshjes,’ dhe pastaj ai shemb njĂ« godinĂ« nĂ« Kiev.”

Kjo frustrim Ă«shtĂ« shndĂ«rruar nĂ« mbĂ«shtetje shtesĂ« pĂ«r UkrainĂ«n dhe nĂ« premtime pĂ«r tĂ« rritur presionin ndaj RusisĂ«. Trump njoftoi javĂ«n e kaluar se Shtetet e Bashkuara do t’u shesin armĂ« vendeve evropiane, tĂ« cilat do t’ua dĂ«rgojnĂ« UkrainĂ«s, dhe paralajmĂ«roi tarifa “jashtĂ«zakonisht tĂ« ashpra” nĂ«se Rusia nuk pranon njĂ« armĂ«pushim brenda 50 ditĂ«sh.

Trump duket se ka arritur nĂ« pĂ«rfundimin se Putini Ă«shtĂ« pengesa kryesore pĂ«r paqen nĂ« UkrainĂ« – njĂ« paqe qĂ« Trump ka premtuar se do ta sjellĂ«. MegjithĂ«se Ă«shtĂ« dĂ«rguar njĂ« i dĂ«rguar i posaçëm nĂ« MoskĂ«, janĂ« shkĂ«mbyer disa propozime tĂ« ftohta dhe janĂ« bĂ«rĂ« disa telefonata mes dy presidentĂ«ve, Putini jo vetĂ«m qĂ« ka vazhduar agresionin, por madje e ka pĂ«rshkallĂ«zuar atĂ«.

Trump mund tĂ« ketĂ« tĂ« drejtĂ«: ndoshta Putini mendon se nuk ka arsye pĂ«r kompromis, se ende mund ta kontrollojĂ« situatĂ«n nĂ« UkrainĂ« pĂ«rmes forcĂ«s. Por nĂ«se Trump beson se diplomacia Ă«shtĂ« provuar dhe ka dĂ«shtuar, ai gabon. Disa telefonata dhe vizita tĂ« izoluara nuk mjaftojnĂ« pĂ«r tĂ« pĂ«rmbyllur njĂ« luftĂ«. Dhe askush – ndoshta as vetĂ« Putini – nuk e di saktĂ«sisht se çfarĂ« do tĂ« pranonte nĂ« njĂ« proces real negociatash, ku tĂ« gjitha palĂ«t do tĂ« detyroheshin tĂ« bĂ«nin lĂ«shime. Derisa tĂ« vihet nĂ« provĂ« pĂ«rmes njĂ« procesi tĂ« tillĂ«, nuk mund tĂ« jemi tĂ« sigurt se Putini do tĂ« luftojĂ« pavarĂ«sisht çdo rrethane.

NĂ« historinĂ« moderne, negociatat pĂ«r t’i dhĂ«nĂ« fund konflikteve tĂ« mĂ«dha kanĂ« qenĂ« tĂ« dhimbshme dhe tĂ« gjata. MarrĂ«veshja e tĂ« Premtes sĂ« MirĂ« nĂ« vitin 1998, qĂ« i dha fund gjakderdhjes sĂ« njohur si “Telasheve” nĂ« IrlandĂ«n e Veriut, kĂ«rkoi gati dy vite negociata direkte – dhe ato u zhvilluan vetĂ«m pas shumĂ« vitesh pĂ«rgatitjeje dhe bisedimesh tĂ« fshehta. Pas luftĂ«s arabo-izraelite tĂ« vitit 1973, Henry Kissinger kaloi muaj tĂ« tĂ«rĂ« duke fluturuar mes Egjiptit dhe Izraelit, pastaj nĂ« Siri dhe pĂ«rsĂ«ri nĂ« Izrael, pĂ«r tĂ« ngushtuar hendekun mes palĂ«ve qĂ« kishin luftuar dy herĂ« brenda mĂ« pak se gjashtĂ« vitesh. Termi “diplomaci pendĂ«l” lindi pĂ«r tĂ« pĂ«rshkruar kĂ«tĂ« qasje kĂ«mbĂ«ngulĂ«se. NdĂ«rsa armĂ«pushimi pĂ«r t’i dhĂ«nĂ« fund LuftĂ«s sĂ« KoresĂ« u arrit pas 575 takimeve qĂ« zgjatĂ«n dy vjet.

KĂ«to shembuj nĂ«nvizojnĂ« nevojĂ«n qĂ« Trump tĂ« autorizojĂ« njĂ« ekip profesionistĂ«sh negociatorĂ« pĂ«r tĂ« angazhuar rregullisht palĂ«t nĂ« konflikt. NdĂ«rmjetĂ«sit amerikanĂ« mund tĂ« pĂ«rdorin modelin e Kissingerit tĂ« “pendulimit diplomatik”, ose tĂ« organizojnĂ« bisedime nĂ« njĂ« vend tĂ« tretĂ«, ku delegacionet ruse dhe ukrainase tĂ« jenĂ« tĂ« vendosura pĂ«rkohĂ«sisht. PĂ«r njĂ«farĂ« kohe, ndoshta pĂ«r muaj tĂ« tĂ«rĂ«, Trump do tĂ« duhet t’u lĂ«rĂ« dorĂ« tĂ« lirĂ« negociatorĂ«ve. Ai mund tĂ« ndĂ«rhyjĂ« herĂ« pas here pĂ«r tĂ« zhbllokuar situatĂ«n ose nĂ« fund pĂ«r tĂ« vulosur marrĂ«veshjen. Por nuk mund tĂ« menaxhojĂ« vetĂ« njĂ« proces diplomatik çdo ditĂ«.

Samuel Charap është shkencëtar politik dhe bashkautor i një libri mbi Ukrainën dhe Euroazinë post-sovjetike.

The New York Times Company/ PĂ«rgatiti/ L.Veizi

↗

Mbrëmja e fundit e një mbreti: Rënia e Farukut dhe fundi i një dinastie

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

NĂ« verĂ«n pĂ«rvĂ«luese tĂ« 26 korrikut 1952, ndĂ«rsa flluskat e protestĂ«s dhe urrejtjes ndaj aristokracisĂ« mbushnin rrugĂ«t e Kajros, Mbreti Faruk I i Egjiptit firmoste aktin qĂ« do tĂ« shĂ«nonte fundin e mbretĂ«rimit tĂ« tij dhe tĂ« gjithĂ« dinastisĂ« Muhamed Ali, qĂ« kishte sunduar Egjiptin pĂ«r mĂ« shumĂ« se njĂ« shekull. Ai abdikoi formalisht nĂ« favor tĂ« djalit tĂ« tij tĂ« mitur, Princit Fuad II, por ky ishte njĂ« akt simbolik – mbretĂ«ria egjiptiane kishte hyrĂ« nĂ« agoni.

Farouk I, djali i Mbretit Fuad I, kishte hipur në fron në moshën 16-vjeçare në vitin 1936, me një pritshmëri të lartë si një monark modernizues. Por sundimi i tij u karakterizua nga luks i tepërt, korrupsion në oborrin mbretëror dhe një shkëputje e thellë nga populli i zakonshëm egjiptian. Ai u bë objekt i satirave popullore, i përfolur për koleksionet e shtrenjta dhe për stilin e jetesës që sfidonte vuajtjet e masave. Në sfondin e një situate gjithnjë e më të tensionuar politike dhe sociale, pushteti i tij po rrënohej dalëngadalë.

Vendimi pĂ«r abdikim u nxit nga grushti i shtetit ushtarak i udhĂ«hequr nga njĂ« grup oficerĂ«sh tĂ« rinj, tĂ« njohur si “OficerĂ«t e LirĂ«â€, tĂ« cilĂ«t, mĂ« 23 korrik 1952, ndĂ«rmorĂ«n njĂ« lĂ«vizje tĂ« organizuar qĂ« synonte çrrĂ«njosjen e monarkisĂ« dhe reformimin e shoqĂ«risĂ« egjiptiane. Lideri shpirtĂ«ror dhe figura nĂ« prapaskenĂ« e kĂ«saj revolucioni ishte Gamal Abdel Nasser, i cili mĂ« vonĂ« do tĂ« bĂ«hej president dhe figurĂ« emblemĂ« e nacionalizmit arab.

Pas abdikimit, Faruku u nis në mërgim drejt Italisë, duke lënë pas një Egjipt që do të hynte në një epokë të re republikane. Princi Fuad II, vetëm gjashtë muajsh, nuk sundoi kurrë në mënyrë reale. Në vitin 1953, monarkia egjiptiane u shpall e përfunduar dhe Egjipti u shpall republikë.

RĂ«nia e Farukut ishte mĂ« shumĂ« sesa fundi i njĂ« mbreti – ishte rĂ«nia e njĂ« epoke. Ishte mbyllja e njĂ« kapitulli qĂ« fillonte me reformat e Muhamed Ali PashĂ«s dhe mbaronte me largimin e njĂ« monarku tĂ« zhytur nĂ« dekadencĂ«, nĂ« njĂ« botĂ« qĂ« kĂ«rkonte drejtĂ«si sociale, barazi dhe sovranitet tĂ« vĂ«rtetĂ«.

PĂ«rgatiti/ L.Veizi

↗

Pse barku me muskuj është gjëja më pak radikale në transformimin e Sacha Baron Cohen

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

nga Stuart Heritage

Ka njĂ« ritual qĂ« pothuajse çdo aktor komik e pĂ«rjeton gjatĂ« karrierĂ«s sĂ« tij. Pas vitesh – ndonjĂ«herĂ« dekadash – ndĂ«rtimi tĂ« njĂ« reputacioni si djaloshi i zakonshĂ«m, anonim, i kĂ«ndshĂ«m, papritur troket Marvel-i. Dhe e kupton se do tĂ« ndash skenĂ«n me Chris Hemsworth, pranĂ« tĂ« cilit dukesh si njĂ« pĂ«rzierje mes njĂ« fije bari dhe njĂ« krimbi tĂ« dobĂ«t. Dhe ja ku pĂ«rfundon: nĂ«pĂ«r internet, i lyer me vaj dhe duke shfaqur muskujt. QĂ« do tĂ« thotĂ«: Borat tani ka bark me muskuj.

Sacha Baron Cohen Ă«shtĂ« nĂ« kopertinĂ«n e revistĂ«s Men’s Fitness pĂ«r muajin gusht. Gjoksi i fryrĂ«, bicepsĂ«t e stĂ«rfryrĂ«, parakrahĂ«t si thes gjarpĂ«rinjsh tĂ« gjallĂ«. Pantallonat i ka, me pĂ«rmbledhje tĂ« kujdesshme, afro 6 cm mĂ« poshtĂ« sesa duhet. Torsi i tij duket sikur Ă«shtĂ« rrotulluar nĂ« margarinĂ«. Siç e thotĂ« edhe vetĂ«: “Po bĂ«j njĂ« prezantim tĂ« fortĂ« tĂ« krizĂ«s sime tĂ« moshĂ«s sĂ« mesme”.

E gjithë kjo, sigurisht, ka lidhje me Marvel-in. Cohen luan rolin e Mephisto-s në serialin Ironheart të platformës Disney+. Por shumica ndoshta as nuk e ka dëgjuar këtë fakt, pasi Ironheart doli pikërisht në kulmin e lodhjes së publikut nga superheronjtë, aq sa presidenti i Marvel Studios, Kevin Feige, vendosi ta promovojë filmin Fantastic Four duke premtuar se do të prodhojë më pak seriale. Por kjo është çështje tjetër.

Nga tĂ« gjithĂ« aktorĂ«t komikĂ« qĂ« kanĂ« zbuluar trupin e tonifikuar nĂ« ekran, vetĂ«m Chris Pratt ka arritur tĂ« pĂ«rfitojĂ« realisht nĂ« ekranin e madh. QĂ« prej se zbuloi muskujt nĂ« Instagram, ka luajtur nĂ« gjashtĂ« filma tĂ« MCU, njĂ« special pĂ«r Krishtlindje dhe projekte tĂ« tjera qĂ« varen nga fiziku i tij. NĂ« krahun tjetĂ«r kemi Kumail Nanjiani, i cili nga njĂ« skenarist me fytyrĂ« tĂ« rrumbullakĂ«t dhe i nominuar pĂ«r Oscar nĂ« 2017, u shndĂ«rrua nĂ« njĂ« trup qĂ« duket si qese me arra tĂ« ngjeshura nĂ« vitin 2019, pĂ«r njĂ« rol dytĂ«sor nĂ« The Eternals. PĂ«rveç njĂ« zĂ«ri nĂ« njĂ« episod tĂ« What If
?, ai nuk Ă«shtĂ« shfaqur mĂ« nĂ« universin Marvel.

Dhe pastaj kemi Sacha Baron Cohen. Mephisto i tij Ă«shtĂ« shfaqur vetĂ«m nĂ« njĂ« episod, i veshur nga koka te kĂ«mbĂ«t, dhe nĂ« njĂ« serial qĂ« s’la asnjĂ« gjurmĂ« kulturore. Pra, pĂ«r tĂ« gjithĂ« ata qĂ« nisin palestĂ«r pĂ«r njĂ« rol te Marvel, transformimi fizik nuk Ă«shtĂ« gjithmonĂ« qĂ«llimi pĂ«rfundimtar. PĂ«r Mephisto-n mund tĂ« mos dĂ«gjojmĂ« mĂ« kurrĂ«, por imazhi i Cohen me pesha nĂ« dorĂ«, i mbuluar me dhjamĂ« patashuqeje si notarĂ«t e Kanalit tĂ« La Manshit, do tĂ« jetojĂ« gjatĂ«.

E gjitha kjo Ă«shtĂ« veçanĂ«risht ironike, sepse karriera e hershme e Cohen-it bazohej nĂ« ekspozimin e trupit tĂ« tij. Kujtoni mankini-n e Borat-it dhe do ta kuptoni kontrastin. MegjithĂ«se tani Ă«shtĂ« mĂ« i hollĂ« dhe mĂ« i formuar, diferenca mĂ« e madhe duket se Ă«shtĂ« thjesht
 heqja e qimeve tĂ« kraharorit.

MegjithatĂ«, le ta shijojĂ« kĂ«tĂ« moment. TĂ« paktĂ«n, Cohen Ă«shtĂ« shumĂ« vetĂ«-ironik dhe i sinqertĂ«, duke u tallur me veten nĂ« Instagram: “Disa tĂ« famshĂ«m pĂ«rdorin Ozempic, disa kanĂ« kuzhinierĂ« personalĂ«, disa tĂ« tjerĂ« trajnerĂ« personalĂ«. UnĂ« i pĂ«rdora tĂ« tre.” Dhe mĂ« tej: “Kjo nuk Ă«shtĂ« AI. Jam me tĂ« vĂ«rtetĂ« aq egoist sa ta bĂ«j kĂ«tĂ«.”

NĂ«se kjo do tĂ« thotĂ« se po largohet nga komedia – sepse nuk ka asnjĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« Borat tĂ« veshĂ« sĂ«rish njĂ« mankini, pĂ«rveçse nĂ«se s’ka ndĂ«rmend tĂ« rebrandohet si njĂ« divorcues i etur pĂ«r vĂ«mendje – atĂ«herĂ« mirĂ« Ă«shtĂ«. Midis Ironheart dhe Disclosure-it tĂ« vitit tĂ« kaluar, duket se po ecĂ«n nĂ« atĂ« drejtim.

Dhe ky zbulim e afron Cohen-in edhe mĂ« shumĂ« me fazĂ«n tjetĂ«r tĂ« recetĂ«s Marvel: ankesat pĂ«r sa e tmerrshme Ă«shtĂ« tĂ« dukesh nĂ« kĂ«tĂ« formĂ«. Chris Pratt e bĂ«ri – duke u ankuar se duhej tĂ« pinte aq shumĂ« ujĂ«, sa jeta iu kthye nĂ« makth. Kumail Nanjiani e bĂ«ri – duke festuar me histeri ditĂ«n qĂ« mĂ« nĂ« fund hĂ«ngri pak tortĂ«. Sacha Baron Cohen do tĂ« vijojĂ« rrugĂ«n e tyre. PĂ«rveç nĂ«se Mephisto bĂ«het figurĂ« qendrore nĂ« MCU. NĂ« atĂ« rast, kontrata e sponsorizimit me Veet do tĂ« jetĂ« gati nĂ« derĂ«.

The Guardian/ PĂ«rgatiti/ L.Veizi

↗

Saga e Nju Jorkut/ Nga uji i heshtur në zemrën e botës, në kryeqendrën e tregëtisë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

26 korrik 1788 – Shteti i 11-tĂ« i Shteteve tĂ« Bashkuara tĂ« AmerikĂ«s

Nga Leonard Veizi

Kur dielli lind mbi Hudson dhe drita e mĂ«ngjesit rrĂ«shqet mbi ndĂ«rtesat e larta si mbi faqe tĂ« historisĂ«, pakkush mendon se dikur kjo tokĂ« ishte njĂ« breg i egĂ«r dhe i panjohur, i mbuluar nga pyje dhe i mbikĂ«qyrur nga fiset Lenape. E megjithatĂ«, çdo rrugĂ«, çdo luminĂ« dhe çdo cep i Nju Jorkut bart me vete jehonĂ«n e njĂ« rruge tĂ« gjatĂ« – njĂ« udhĂ«tim nga paqartĂ«sia drejt metropolit. Kjo Ă«shtĂ« historia e njĂ« vendi qĂ« nisi si njĂ« port i largĂ«t dhe u kthye nĂ« qendrĂ«n mĂ« tĂ« zhurmshme tĂ« botĂ«s sĂ« lirë 


Nju Jorku kufizohet nĂ« perĂ«ndim dhe veri nga Liqeni Erie, provinca kanadeze e Ontarios, Liqeni Ontario dhe provinca kanadeze e Kebekut; nĂ« lindje nga shtetet Nju England tĂ« Vermontit, Masaçusets dhe Konektikatit; nĂ« juglindje nga Oqeani Atlantik dhe Nju Xhersi; dhe nĂ« jug nga Pensilvania. Kryeqyteti Ă«shtĂ« Albany.

Fillimi

Gjithçka filloi nĂ« vitin 1524, kur eksploratori italian Giovanni da Verrazzano, nĂ« shĂ«rbim tĂ« FrancĂ«s, zbuloi Gjirin e Nju Jorkut. Por ishte Henry Hudson, anglezi qĂ« lundroi nĂ«n flamurin e HolandĂ«s mĂ« 1609, ai qĂ« u ngjit pĂ«rgjatĂ« lumit qĂ« sot mban emrin e tij – duke hapur rrugĂ«n pĂ«r ndikimin holandez nĂ« kĂ«tĂ« territor. Po atĂ« vit, Samuel de Champlain eksploroi pjesĂ«n veriore tĂ« kĂ«saj toke pĂ«r llogari tĂ« FrancĂ«s.

Nju Amsterdam

NĂ« vitin 1624 u ngrit vendbanimi i parĂ« i pĂ«rhershĂ«m hollandez nĂ« Fort Orange, qĂ« sot njihet si Albany. NjĂ« vit mĂ« pas, Peter Minuit, me njĂ« shkĂ«mbim qĂ« ka hyrĂ« nĂ« legjendĂ« – njĂ« shumĂ« simbolike pĂ«r kohĂ«n – bleu Ishullin e Manhattanit nga fiset vendase dhe themeloi koloninĂ« Nju Amsterdam, qĂ« mĂ« 1664 do t’i dorĂ«zohej anglezĂ«ve pĂ«r t’u pagĂ«zuar me emrin Nju Jork, nĂ« nder tĂ« DukĂ«s sĂ« Jorkut.

Nju Jorku

NĂ« shekujt nĂ« vijim, Nju Jorku do tĂ« shndĂ«rrohej nĂ« njĂ« prej portave kryesore tĂ« imigracionit drejt BotĂ«s sĂ« Re, ku miliona shpresĂ«tarĂ« – italianĂ«, irlandezĂ«, hebrenj, grekĂ«, shqiptarĂ« e tĂ« tjerĂ« – do tĂ« zbrisnin nĂ« Ellis Island pĂ«r tĂ« ndjekur Ă«ndrrĂ«n amerikane. Statuja e LirisĂ«, e dhuruar nga populli francez nĂ« fund tĂ« shekullit XIX, do tĂ« bĂ«hej simboli mĂ« i fortĂ« i mikpritjes dhe i lirisĂ«. Ajo ngrihet sot ende si njĂ« fener nĂ« hyrje tĂ« qytetit, duke mbrojtur njĂ« ide, mĂ« shumĂ« se njĂ« territor.

Identiteti amerikan

Nju Jorku u bë shteti i 11-të që iu bashkua Bashkimit më 26 korrik 1788, duke luajtur një rol vendimtar në formësimin e identitetit amerikan. Me kalimin e kohës, ai u konsolidua si një qendër industriale e fuqishme, me zhvillim në fushën e shtypit, botimit, elektronikës dhe instrumenteve të avancuara. Ndërkohë, në anën tjetër të shtetit, ferma të bollshme dhe kantina verërash krijonin kontrastin e mrekullueshëm të një toke me shumë fytyra.

Financat globale

NĂ« shekullin XX, Nju Jorku do tĂ« bĂ«hej epiqendra e financĂ«s globale, me Wall Street-in qĂ« drejtonte ritmin e tregjeve botĂ«rore dhe me Kullat Binjake qĂ« ngriheshin krenare si tempull i kapitalizmit. Sulmet terroriste tĂ« 11 shtatorit 2001 plagosĂ«n thellĂ« zemrĂ«n e qytetit, por nuk e thyen dot shpirtin e tij. NĂ« vendin ku dikur qĂ«ndronin kullat, u ndĂ«rtua Memoriali i Ground Zero – njĂ« hapĂ«sirĂ« e heshtur reflektimi pĂ«r sakrificĂ«n dhe qĂ«ndresĂ«n.

Super-qyteti

Qyteti qĂ« kurrĂ« nuk fle, Nju Jorku i sotĂ«m Ă«shtĂ« njĂ« mozaik etnish, kulturash, gjuhĂ«sh dhe stilesh jetese. “Times Square” vezullon si njĂ« univers paralel i teknologjisĂ« dhe reklamĂ«s; “Central Park” frymon si mushkĂ«ri e gjelbĂ«r e njĂ« metropoli qĂ« nuk rresht sĂ« lĂ«vizuri; “Broadway” Ă«shtĂ« ende shtĂ«pia e artit skenik botĂ«ror; ndĂ«rsa lagje si “Brooklyn” dhe “Queens” vazhdojnĂ« tĂ« mbajnĂ« gjallĂ« shpirtin komunitar e kreativ.

Epilogu

Nju Jorku i ditĂ«ve tĂ« sotme Ă«shtĂ« njĂ« qytet qĂ« jeton njĂ«kohĂ«sisht nĂ« tĂ« gjitha kohĂ«rat – i vjetĂ«r dhe i ri, i ashpĂ«r dhe i ndjeshĂ«m, i rrĂ«mbyer dhe reflektues. NĂ« rrugicat e tij, mund tĂ« ndjesh ende hapat e emigrantĂ«ve qĂ« zbrisnin nga anijet me njĂ« valixhe shprese; nĂ« zyrat e stĂ«rmbushura tĂ« Midtown-it dĂ«gjohen vendime qĂ« ndryshojnĂ« botĂ«n; ndĂ«rsa nĂ« kafenetĂ« e vogla tĂ« East Village, poetĂ«t e rinj vazhdojnĂ« tĂ« shkruajnĂ« mbi lirinĂ«. Ky Ă«shtĂ« Nju Jorku – njĂ« univers mĂ« vete, qĂ« i pĂ«rket tĂ« gjithĂ«ve dhe askujt, njĂ« qytet qĂ« vazhdon tĂ« shpikĂ« veten
 çdo ditĂ«.

↗

Ka një shkëputje të rrezikshme: në çështjen e Gazës, politika nuk flet më për popullin

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

nga Gaby Hinsliff

Fillimisht duhej të ishte një bisedë e ngrohtë për gatimin dhe përvojat e mëmësisë së re.

Por programi Woman’s Hour i BBC Radio 4 mori njĂ« kthesĂ« tĂ« papritur tĂ« zymtĂ« tĂ« enjten nĂ« mĂ«ngjes, kur kuzhinierja Yasmin Khan shpĂ«rtheu nĂ« lot nĂ« mes tĂ« promovimit tĂ« librit tĂ« saj tĂ« ri tĂ« gatimit. Ajo tha se nuk mund tĂ« fliste pĂ«r vĂ«shtirĂ«sitĂ« e saj me gjidhĂ«nien pa pĂ«rmendur nĂ«nat nĂ« Gaza, qĂ« nuk mund tĂ« ushqejnĂ« foshnjat e tyre qĂ« po vdesin nga uria.

Ishte njĂ« ilustrim i fortĂ« se sa thellĂ« ka depĂ«rtuar ky tmerr mesjetar nĂ« jetĂ«t e pĂ«rditshme – edhe tĂ« atyre qĂ« zakonisht nuk ndjekin politikĂ«n. Nuk tĂ« duhet tĂ« dish gjĂ« pĂ«r Lindjen e Mesme pĂ«r tĂ« kuptuar çfarĂ« do tĂ« thonĂ« ato imazhe tĂ« fĂ«mijĂ«ve tĂ« rraskapitur nĂ« gazetat britanike, me fytyrat e tyre tĂ« tĂ«rhequra dhe brinjĂ«t e dala. Kjo Ă«shtĂ« çfarĂ« do tĂ« thotĂ« uria – deri nĂ« rikthimin e Bob Geldof, duke lutur botĂ«n tĂ« veprojĂ«, siç bĂ«ri 40 vjet mĂ« parĂ« me Live Aid. Por kĂ«saj here nuk kemi tĂ« bĂ«jmĂ« me ndonjĂ« fatkeqĂ«si natyrore, por me atĂ« qĂ« Organizata BotĂ«rore e ShĂ«ndetĂ«sisĂ« e quan urĂ­ masive e shkaktuar nga njeriu – pasojĂ« e ftohtĂ« dhe e shmangshme e njĂ« sistemi ndihme qĂ« i detyron njerĂ«zit tĂ« zgjedhin mes vdekjes pĂ«r njĂ« thes miell dhe vdekjes nga mungesa e tij.

Sipas OKB-sĂ«, mbi 1,000 njerĂ«z janĂ« vrarĂ« nga forcat izraelite gjatĂ« pĂ«rpjekjeve pĂ«r tĂ« gjetur ushqim nĂ« Gaza qĂ« nga maji. MjekĂ«t pa Kufij thonĂ« se edhe stafi i tyre, qĂ« ende marrin paga, po vuajnĂ« urinĂ«: nĂ« tregje s’ka mĂ« gjĂ« pĂ«r tĂ« blerĂ«. Agjencia e lajmeve AFP pĂ«rshkruan sesi freelancerĂ«t e saj palestinezĂ« – qĂ« kanĂ« rrezikuar gjithçka pĂ«r tĂ« sjellĂ« lajme nga Gaza, pasi gazetarĂ«t e huaj nuk mund tĂ« hyjnĂ« – tani janĂ« bĂ«rĂ« shumĂ« tĂ« dobĂ«t pĂ«r tĂ« punuar. NdĂ«rkohĂ«, nĂ« Britani, njerĂ«zit qĂ« duan tĂ« shohin hetime pĂ«r krime lufte shohin nĂ« vend tĂ« tyre lajme pĂ«r shtypje tĂ« protestuesve pro-PalestinĂ«. Dhe fakti qĂ« ministrat janĂ« treguar shumĂ« mĂ« tĂ« kuptueshĂ«m me protestat kundĂ«r strehimit tĂ« azilkĂ«rkuesve nĂ« hotele, vetĂ«m sa shton kripĂ« nĂ« plagĂ«.

DeputetĂ«t laburistĂ« janĂ« tĂ« dĂ«shpĂ«ruar qĂ« qeveria e tyre tĂ« bĂ«jĂ« mĂ« shumĂ« sesa tĂ« lĂ«shojĂ« kĂ«rcĂ«nime dramatike pĂ«r veprime qĂ« s’ndodhin kurrĂ«. Madje edhe ministrat e kabinetit po lobojnĂ« publikisht pĂ«r njohjen formale tĂ« shtetit palestinez – siç tha Wes Streeting (i cili rrezikon tĂ« humbasĂ« zonĂ«n e tij nĂ« Ilford North pĂ«r shkak tĂ« luftĂ«s): “sa kohĂ« qĂ« ekziston ende njĂ« PalestinĂ« pĂ«r t’u njohur.”

Kjo njohje do tĂ« ishte mĂ« shumĂ« njĂ« akt simbolik solidariteti, qĂ« nuk do tĂ« ndihmonte drejtpĂ«rdrejt barkun bosh tĂ« njĂ« fĂ«mije nĂ« Gaza. Por problemi i qeverisĂ« Ă«shtĂ« se nuk ka mĂ« arsye tĂ« qarta pĂ«r tĂ« mos e bĂ«rĂ« kĂ«tĂ« tani. Argumenti i vjetĂ«r qĂ« njohja duhet tĂ« vijĂ« “nĂ« momentin e duhur” pĂ«r tĂ« ndihmuar procesin e paqes me dy shtete nuk ka mĂ« kuptim, kur vetĂ« ideja e dy shteteve po shkatĂ«rrohet para syve tanĂ«. NĂ« thelb, ndoshta Ă«shtĂ« njĂ« lutje qĂ« Keir Starmer tĂ« kuptojĂ« vendin qĂ« ai realisht po udhĂ«heq.

Pas masakrĂ«s sĂ« 7 tetorit 2023, kishte njĂ« mirĂ«kuptim tĂ« pĂ«rgjithshĂ«m qĂ« Izraeli nuk mund tĂ« rrinte duarkryq. Edhe njĂ« vit mĂ« pas, YouGov gjeti se mĂ« shumĂ« se gjysma e britanikĂ«ve ndiheshin se Izraeli kishte tĂ« drejtĂ« tĂ« hynte nĂ« Gaza. Por vetĂ«m 14% mendonin se pĂ«rdorimi i forcĂ«s ishte proporcional. Keqardhja Ă«shtĂ« shteruar, pasi lufta pĂ«r vetĂ«mbrojtje ka nisur tĂ« duket si hakmarrje e mĂ« pas diçka mĂ« e errĂ«t. Ish-kryeministri izraelit Ehud Olmert e quajti njĂ« propozim pĂ«r tĂ« futur palestinezĂ«t nĂ« njĂ« vendbanim mbi rrĂ«nojat e Rafah-ut dhe pĂ«r t’i ndaluar tĂ« largohen si njĂ« “kamp pĂ«rqendrimi”.

MĂ« shumĂ« se gjysma e britanikĂ«ve tani mbĂ«shtesin sanksione financiare si ato ndaj RusisĂ« pĂ«r UkrainĂ«n, apo pezullimin e shitjeve tĂ« armĂ«ve. KĂ«to ide janĂ« bĂ«rĂ« kryesore, ndĂ«rpartiake – edhe deputetĂ« tĂ« vjetĂ«r konservatorĂ« si Kit Malthouse dhe Edward Leigh mbajtĂ«n fjalime tĂ« forta nĂ« parlament pĂ«r njohjen e PalestinĂ«s – dhe nuk janĂ« tĂ« nxitura nga antisemitizmi, por nga ajo qĂ« njerĂ«zit shohin çdo mĂ«ngjes nĂ« telefonin e tyre.

Retorika e David Lammy-t Ă«shtĂ« tashmĂ« nga mĂ« tĂ« fortat qĂ« mund tĂ« ketĂ« njĂ« ministĂ«r i jashtĂ«m: kĂ«tĂ« javĂ« e quajti sistemin e ri izraelit tĂ« ndihmave “çnjerĂ«zor” dhe “tĂ« rrezikshĂ«m”, dhe pĂ«rmendi “terrorizmin e kolonĂ«ve” nĂ« Bregun PerĂ«ndimor. ShumĂ« deputetĂ« laburistĂ« dyshojnĂ« se ai privatisht do tĂ« donte tĂ« shkonte mĂ« larg se sa thjesht kufizimet nĂ« shitjet e armĂ«ve. Por Downing Street thuhet se Ă«shtĂ« i kujdesshĂ«m tĂ« mos shkojĂ« pĂ«rpara Donald Trump-it nĂ« njĂ« moment kyç tĂ« negociatave pĂ«r armĂ«pushim. Me parlamentin izraelit nĂ« pushim veror dhe qeverinĂ« minoritare tĂ« Netanyahu-t qĂ« merr frymĂ«, mendohet se ekziston njĂ« dritare pĂ«r marrĂ«veshje. Britania ka thĂ«nĂ« gjithmonĂ« se ndikimi i saj mbi Izraelin Ă«shtĂ« mĂ« i madh kur lĂ«viz nĂ« sinkron me SHBA-nĂ«, dhe pavarĂ«sisht kaosit nĂ« ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ«, Trump Ă«shtĂ« ende i vetmi qĂ« Netanyahu dĂ«gjon.

Por ndërkohë që të gjithë luten për një marrëveshje armëpushimi, po hapet një hendek i rrezikshëm mes parlamentit dhe popullit në Britani.

NjĂ« vit nĂ« pushtet, Starmer Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« gjithnjĂ« e mĂ« i aftĂ« nĂ« politikĂ«n e jashtme, por shumĂ« mĂ« pak nĂ« pĂ«rballimin e pasojave emocionale qĂ« kjo sjell brenda vendit. Nuk dua tĂ« paragjykoj vendimin e Yvette Cooper pĂ«r ta shpallur grupin Palestine Action si organizatĂ« terroriste – sidomos pas njĂ« incidenti sigurie nĂ« RAF Brize Norton – por Ă«shtĂ« e qartĂ« se policĂ«t e thjeshtĂ« nuk mund tĂ« dallojnĂ« nĂ« kohĂ« reale se çfarĂ« mund e nuk mund tĂ« thotĂ« njĂ« prift i moshuar nĂ« publik pĂ«r PalestinĂ«n. Pas arrestimit tĂ« njĂ« mĂ«suesi nĂ« pension, qĂ« mbante njĂ« pankartĂ« me njĂ« karikaturĂ« tĂ« revistĂ«s Private Eye pĂ«r ndalimin e grupit, policia e West Yorkshire lĂ«shoi njĂ« deklaratĂ« tĂ« rrallĂ«, duke thĂ«nĂ« se i vjen keq nĂ«se ai “nuk Ă«shtĂ« i kĂ«naqur me rrethanat e arrestimit”.

Si me protestat për strehimin e azilkërkuesve, edhe këtu është e qartë se të gjithë po mësojnë rrugës. Por ka vetëm një sasi që policia mund të bëjë kur këto janë konflikte thelbësisht politike, të lindura nga zhgënjimi që të dyja palët ndajnë: ndjenja se politika ka dështuar.

Të mbash bashkë të gjitha këto pjesë të tensionuara, të përçara e armiqësore të shoqërisë, gjatë një vere të nxehtë dhe të zemëruar, do të jetë një detyrë marramendëse edhe për një qeveri me përvojë. Por kjo është natyra e punës për të cilën Starmer aplikoi një vit më parë. Tani, mbetet të shpresojmë që ai të jetë i denjë për këtë detyrë.

The Guardian/ PĂ«rgatiti/ L.Veizi

↗

Inkuizicioni, zjarr i shenjtë apo urrejtje hyjnore?

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

NĂ« shekullin XIII, RomĂ«s i vinte era tym dhe frikĂ« – njĂ« erĂ« qĂ« nuk vinte prej temjanit tĂ« altareve, por prej druve qĂ« digjeshin nĂ« sheshet e inkuizicionit. Ishte koha kur besimi nuk matej mĂ« me zemĂ«r, por me mĂ«nyrĂ«n sesi dorĂ«zoje shpirtin pĂ«rballĂ« kishĂ«s. NĂ« kĂ«tĂ« atmosferĂ« tĂ« zymtĂ«, mĂ« 1267, Papa Klementi i KatĂ«rt mori nĂ« duar drejtimin e njĂ« prej institucioneve mĂ« tĂ« frikshme tĂ« MesjetĂ«s: Zyra e ShenjtĂ« e Inkuizicionit.

Kjo zyrĂ« u krijua fillimisht nga Kisha Katolike nĂ« shekullin XIII pĂ«r tĂ« luftuar heresitĂ« – devijimet doktrinare qĂ« sfidonin autoritetin fetar. InkuizitorĂ«t kishin pushtet tĂ« pakufizuar pĂ«r tĂ« hetuar, arrestuar dhe ndĂ«shkuar kĂ«do qĂ« dyshohej se kishte devijuar nga dogma zyrtare. Metodat ishin brutale: tortura u lejua si mjet pĂ«r tĂ« “zbuluar tĂ« vĂ«rtetĂ«n” dhe pĂ«r tĂ« “shpĂ«tuar shpirtin” e fajtorit. HeretikĂ«t, shpesh njerĂ«z tĂ« thjeshtĂ«, mistikĂ«, apo madje edhe shkencĂ«tarĂ« tĂ« hershĂ«m, pĂ«rfundonin nĂ« turrĂ«n e druve nĂ«se nuk pendoheshin. Inkuizicioni u shtri pĂ«rtej ItalisĂ« – nĂ« FrancĂ«, SpanjĂ« dhe Portugali, ku mĂ« vonĂ«, me bekimin papnor, u institucionalizua edhe mĂ« rreptĂ« nga monarkitĂ«.

NĂ«n drejtimin e Papa Klementit IV, Inkuizicioni romak mori strukturĂ« tĂ« centralizuar dhe mbikĂ«qyrje tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« papnore, duke kthyer Vatikanin nĂ« gjykatĂ«n supreme tĂ« ndĂ«rgjegjes. Kjo zyrĂ« nuk ishte mĂ« vetĂ«m njĂ« instrument kishtar; ajo u kthye nĂ« mjet kontrolli tĂ« shoqĂ«risĂ« dhe censurimi tĂ« mendimit tĂ« lirĂ« pĂ«r shekuj me radhĂ«. PavarĂ«sisht maskĂ«s sĂ« shenjtĂ«risĂ«, Inkuizicioni mbetet njĂ« nga faqet mĂ« tĂ« errĂ«ta tĂ« historisĂ« sĂ« krishterimit – atje ku feja dhe frika shtrĂ«nguan dorĂ«n pĂ«r tĂ« sunduar botĂ«n.

PĂ«rgatiti/ L.Veizi

↗

Fundi i luftës, fillimi i paqes: Deklarata e Potsdam-it dhe ultimatumi ndaj Japonisë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

NĂ« njĂ« EvropĂ« tĂ« shkatĂ«rruar nga lufta dhe nĂ« hijen e ende tĂ« pashuar tĂ« HiroshimĂ«s qĂ« ende nuk kishte ndodhur, mĂ« 26 korrik 1945, nĂ« qytetin historik tĂ« Potsdamit, nĂ« afĂ«rsi tĂ« Berlinit, u hodh njĂ« nga gurĂ«t mĂ« vendimtarĂ« nĂ« pĂ«rfundimin e LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore – Deklarata e Potsdam-it. Ishte njĂ« tekst i shkruar me gjuhĂ«n e ultimatumit, por qĂ« mbante nĂ« vetvete barrĂ«n e njĂ« lufte botĂ«rore dhe shpresĂ«n pĂ«r paqe tĂ« qĂ«ndrueshme nĂ« Lindje.

Kjo deklaratĂ« u hartua dhe u nĂ«nshkrua nga Shtetet e Bashkuara, MbretĂ«ria e Bashkuar dhe Kina nacionaliste (pĂ«rfaqĂ«suar nga Chiang Kai-shek), tĂ« cilat formonin shtyllat e frontit aleat nĂ« PaqĂ«sor. NĂ« tĂ«, JaponisĂ« i kĂ«rkohej dorĂ«zimi i pakushtĂ«zuar i tĂ« gjitha forcave tĂ« saj tĂ« armatosura. NĂ« tĂ« kundĂ«rt, thuhej nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« qartĂ« se Japonia do tĂ« pĂ«rballej me “shkatĂ«rrim tĂ« menjĂ«hershĂ«m dhe total”.

Deklarata nuk ishte vetëm një paralajmërim ushtarak, por edhe një dokument politik e juridik që vendoste premisat e pasluftës për Japoninë. Ajo garantonte se Japonia nuk do të shkatërrohej si shtet, por do të çlirohej nga militarizmi dhe do të lejohej të zhvillonte një qeveri demokratike me të drejta themelore për qytetarët. Megjithatë, nuk përmendej qartë statusi i Perandorit Hirohito, çka krijoi pasiguri në udhëheqjen japoneze dhe ndikoi në refuzimin fillestar të deklaratës.

VetĂ«m pas bombardimeve atomike tĂ« HiroshimĂ«s dhe Nagasakit, mĂ« 6 dhe 9 gusht 1945, dhe shpalljes sĂ« luftĂ«s nga Bashkimi Sovjetik ndaj JaponisĂ«, qeveria japoneze pranoi kushtet e DeklaratĂ«s sĂ« Potsdamit mĂ« 15 gusht – duke i dhĂ«nĂ« fund pĂ«rfundimtar LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore.

Deklarata e Potsdamit mbetet një dokument i rëndësishëm në historinë ndërkombëtare, jo vetëm si një akt formal për mbylljen e një lufte, por si një akt që preku fatet e miliona njerëzve dhe shënoi lindjen e rendit të ri global të pasluftës.

PĂ«rgatiti/ L.Veizi

↗

Një mrekulli në xham: Lindja e jetës së parë në epruvetë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Më 25 korrik 1978, në spitalin e Oldhamit në Lancashire të Anglisë, u dëgjua për herë të parë e qara e një foshnjeje që nuk ishte thjesht një fëmijë, por një prag i ri në historinë e njerëzimit. Louise Joy Brown, vajza e lindur nga metoda e fekondimit in vitro (IVF), erdhi në jetë jo si një ndodhi rastësore, por si një përmbushje e ëndrrës shekullore për të kapërcyer kufijtë e natyrës. Në atë moment, shkenca u përkul me përulësi para jetës, por pa hequr dorë nga guximi për ta ndryshuar atë.

Louise Brown

Nga tabu në triumf: historia e një prove të pamundur

NĂ« dekadat e mĂ«parshme, ideja e njĂ« “fĂ«mije tĂ« lindur nĂ« epruvetĂ«â€ kishte qenĂ« territor i trillimit shkencor, shpesh i pĂ«rshkruar me frikĂ« dhe fantazma distopike. Por Louise nuk ishte as eksperiment, as mit. Ajo ishte mishĂ«rimi i njĂ« revolucioni tĂ« heshtur qĂ« kishte filluar nĂ« laboratorĂ« modestĂ« e tĂ« kritikuar, tĂ« drejtuar nga dy mendje tĂ« patrembura: embriologu Robert Edwards dhe gjinekologu Patrick Steptoe.

Ata sfiduan jo vetĂ«m ligjet e natyrĂ«s, por edhe njĂ« mori paragjykimesh etike, fetare dhe shkencore. NĂ« njĂ« kohĂ« kur infertiliteti shihej si njĂ« fatalitet, si njĂ« dĂ«nim pa apel, ata propozuan njĂ« rrugĂ« qĂ« nuk binte ndesh me natyrĂ«n, por e pĂ«rkthente atĂ« me mjete tĂ« reja – duke e mbajtur jetĂ«n po aq tĂ« shenjtĂ«, edhe kur buronte nga laboratorĂ«t.

Një ngjarje shkencore që ndryshoi kulturën njerëzore

Lindja e Louise Brown nuk ishte vetĂ«m njĂ« arritje nĂ« mjekĂ«si riprodhuese. Ajo shĂ«noi fillimin e njĂ« epoke ku konceptimi i jetĂ«s nuk varej mĂ« vetĂ«m nga rastĂ«sia biologjike apo nga njĂ« “zot i pjellorisĂ«â€, por edhe nga vullneti, teknologjia dhe dashuria njerĂ«zore.

NĂ« thelb, IVF-i Ă«shtĂ« njĂ« formĂ« e ndĂ«rlikuar dashurie: njĂ« pĂ«rpjekje e jashtĂ«zakonshme pĂ«r tĂ« mundĂ«suar jetĂ«n atje ku natyra kishte vĂ«nĂ« pikĂ«. E thĂ«nĂ« ndryshe, ishte njĂ« mĂ«nyrĂ« e re pĂ«r tĂ« besuar – jo mĂ« nĂ« mrekulli hyjnore, por nĂ« njĂ« mrekulli qĂ« vinte pĂ«rmes shkencĂ«s. 

Dilemat që solli lindja e një epoke të re

NĂ« vitet qĂ« pasuan, debati nuk mungoi. A mund tĂ« rregullohet jeta? A Ă«shtĂ« e drejtĂ« tĂ« “ndĂ«rtohet” fĂ«mija jashtĂ« trupit tĂ« nĂ«nĂ«s? Pyetje qĂ« flakĂ«ruan nĂ« qarqet fetare, ligjore e filozofike, por qĂ« me kalimin e kohĂ«s gjetĂ«n njĂ« qetĂ«sim nĂ« fytyrat e qeshura tĂ« miliona fĂ«mijĂ«ve tĂ« lindur me kĂ«tĂ« metodĂ«. Ata nuk ishin mĂ« “fĂ«mijĂ« eksperimentesh”, por thjesht fĂ«mijĂ« tĂ« shumĂ«pritur – dhuratĂ« pĂ«r prindĂ«r qĂ« pĂ«r vite me radhĂ« kishin jetuar me heshtjen e njĂ« barku bosh.

Shkenca dhe dhembshuria: një aleancë që krijon jetë

IVF-i i dha njerëzimit jo vetëm një teknikë, por një filozofi të re të jetës: se teknologjia mund të jetë njerëzore, se laboratorët mund të lindin shpresë, dhe se e ardhmja nuk është një diktat biologjik, por një mundësi që ne mund ta formësojmë me urtësi dhe kujdes.

Sot, mĂ« shumĂ« se 12 milionĂ« fĂ«mijĂ« nĂ« mbarĂ« botĂ«n kanĂ« ardhur nĂ« jetĂ« pĂ«rmes kĂ«saj metode. Ata janĂ« dĂ«shmi se kur shkenca bashkohet me ndjenjĂ«n, me pĂ«rkushtimin dhe pĂ«rulĂ«sinĂ« ndaj jetĂ«s, mund tĂ« krijojĂ« jo vetĂ«m rezultate – por mrekulli tĂ« gjalla.

NĂ« fund tĂ« fundit, Louise Joy Brown nuk ishte vetĂ«m vajza e parĂ« e lindur nĂ« epruvetĂ«. Ajo ishte simboli i njĂ« epoke qĂ« nuk pati frikĂ« tĂ« shihte nĂ« sy misterin e jetĂ«s – dhe tĂ« merrte pjesĂ« nĂ« tĂ«.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Vendet e Gjirit dhe Turqia i kanë vënë syrin Sahelit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Shkëputja e rajonit afrikan nga Franca dhe Shtetet e Bashkuara ka çuar në një diversifikim të aleancave të saj të politikës së jashtme.

Rënia e Damaskut ka shënuar një pikë kthese në Siri. Grupi islamist HTS, i udhëhequr nga Abu Mohamed al-Julani, ka marrë kontrollin e kryeqytetit pas një ofensive të shpejtë, të mbështetur nga Turqia. Dje, al-Julani u shfaq triumfues në Xhaminë historike Umayyad, ndërsa militantët e tij sulmuan pallatin presidencial. Me një fjalim


Pavarësisht paqëndrueshmërisë në Lindjen e Mesme, për shembull në Siri (siç shihet Damasku pas rënies së Asadit), Turqia po e përparon ndikimin e saj afrikan.

nga Jean-Loup Samaan

GjatĂ« dy dekadave tĂ« fundit, pesĂ« vendet e rajonit tĂ« Sahelit (Burkina Faso, Nigeri, Mali, Mauritania dhe Çadi) janĂ« hapur gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« ndaj ndikimit tĂ« TurqisĂ« dhe tre shteteve tĂ« Gjirit, pĂ«rkatĂ«sisht Emirateve tĂ« Bashkuara Arabe (EBA), Katarit dhe ArabisĂ« Saudite. Format e kĂ«tij bashkĂ«punimi tĂ« jashtĂ«m (qoftĂ« ushtarak, ekonomik apo diplomatik) ndryshojnĂ«, dhe shkalla e ndikimit tĂ« AnkarasĂ«, Dohas, Abu Dhabit dhe Riadit ndryshon nĂ« secilin prej kĂ«tyre vendeve. MegjithatĂ«, ky fenomen pasqyron njĂ« trend tĂ« pĂ«rbashkĂ«t: Sahelin si njĂ« zgjatim i ambicieve afrikane tĂ« kĂ«tyre fuqive tĂ« Lindjes sĂ« Mesme.

Me fjalë të tjera, këto strategji janë vazhdimi logjik i lojërave të pushtetit turk, emiratas ose kataras në nënrajone të ndryshme të kontinentit, siç është Briri i Afrikës ose Afrika e Veriut. Në të vërtetë, në disa nga këto raste, Saheli ishte tashmë i ekspozuar ndaj zhvillimeve politike në vendet fqinje si Libia ose Sudani, ku përfshirja e vendeve si Emiratet e Bashkuara Arabe dhe Turqia ka qenë thelbësore për disa vite.

Lidhjet në rritje midis Sahelit dhe këtyre vendeve tregojnë gjithashtu një dëshirë midis qeverive të tyre (qofshin udhëheqës të zgjedhur në mënyrë demokratike apo junta ushtarake) për të diversifikuar aleancat e tyre të politikës së jashtme. Kjo përkon me tërheqjen e partnerëve perëndimorë të sigurisë, si Franca dhe Shtetet e Bashkuara, nga rajoni.

PamundĂ«sia e mercenarĂ«ve rusĂ« pĂ«r tĂ« ndaluar ringjalljen e grupeve terroriste nĂ« vendet e Sahelit qĂ« i strehuan ata mund tĂ« shpjegojĂ« vendimin e juntave nĂ« pushtet pĂ«r t’iu afruar TurqisĂ«.

Në të njëjtën kohë, shtetet e Gjirit dhe Turqia ofrojnë gjithashtu një alternativë ndaj Rusisë. Edhe pse Moska ka bërë ndërhyrje në Mali, Burkina Faso dhe Niger, udhëheqësit vendas duket se janë të gatshëm të mos e lidhin fatin e tyre ekskluzivisht me Rusinë. Nga kjo perspektivë, shtetet e Gjirit dhe Turqia janë opsione të përshtatshme. Arabia Saudite, Emiratet e Bashkuara Arabe dhe Katari janë partnerë tradicionalë të vendeve perëndimore, ndërsa Turqia është një shtet anëtar i NATO-s. Si pasojë, prania e këtyre vendeve nuk gjeneron të njëjtin perceptim negativ në Uashington apo Paris.

MegjithatĂ«, disa rreziqe duhet tĂ« shoqĂ«rohen me kĂ«to strategji tĂ« Lindjes sĂ« Mesme nĂ« Sahel. Turqia dhe shtetet e Gjirit mund tĂ« sfidojnĂ« gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« njĂ«ra-tjetrĂ«n nĂ« rajon, siç kanĂ« bĂ«rĂ« diku tjetĂ«r nĂ« AfrikĂ«. NĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, Ă«shtĂ« e paqartĂ« nĂ«se kĂ«ta partnerĂ« tĂ« jashtĂ«m, nĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« ose nĂ« njĂ« tjetĂ«r, do t’i mbĂ«shtesin autoritetet lokale nĂ« adresimin e sfidave tĂ« tyre mĂ« tĂ« mĂ«dha, siç janĂ« dĂ«shtimi i qeverisjes, rritja e terrorizmit ose mungesa e bashkĂ«punimit rajonal. Duke pasur parasysh kĂ«tĂ« kontekst, ky artikull analizon shkaqet dhe pasojat e afrimit tĂ« fundit midis Sahelit, shteteve tĂ« Gjirit dhe TurqisĂ«.

Strategjitë saudite dhe emirate në Sahel

Për vendet e Gjirit, siguria dhe stabiliteti në Sahel janë të rëndësishme për dy arsye. Së pari, një komunitet i konsiderueshëm sahelian banon në Gadishullin Arabik, duke reflektuar një rrjedhë të vazhdueshme të migrimit njerëzor midis dy rajoneve. OKB-ja vlerëson se rreth 3.6 milionë migrantë afrikanë banojnë në Gjirin. Edhe pse nuk ka shifra të sakta, përqindja e punëtorëve nga Afrika Perëndimore është e lartë, veçanërisht në Arabinë Saudite dhe Emiratet e Bashkuara Arabe.

SĂ« dyti, nĂ« nivelin strategjik, vendet e Gjirit kanĂ« njĂ« interes tĂ« fortĂ« nĂ« sigurimin e stabilitetit tĂ« shteteve Saheliane. Ky rajon Ă«shtĂ« pĂ«rballur me taktika grabitqare si nga aktorĂ« jo-shtetĂ«rorĂ« ashtu edhe nga vende tĂ« jashtme. Irani, pĂ«r shembull, Ă«shtĂ« angazhuar ekonomikisht me vendet Saheliane qĂ« nga vitet 1980 dhe ka krijuar lidhje me grupe tĂ« armatosura shiite nĂ« AfrikĂ«n PerĂ«ndimore. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, Saheli shĂ«rben si njĂ« pikĂ«nisje e mundshme pĂ«r ringjalljen e organizatave terroriste si Shteti Islamik dhe Al-Kaeda, sĂ« bashku me grupet e reja, duke paraqitur njĂ« mori kĂ«rcĂ«nimesh tĂ« rĂ«ndĂ«sishme politike, tĂ« sigurisĂ« dhe ekonomike pĂ«r vendet e Gjirit. NĂ« masĂ«n qĂ« shtetet e KĂ«shillit tĂ« BashkĂ«punimit tĂ« Gjirit (GCC) kĂ«rkojnĂ« tĂ« kundĂ«rshtojnĂ« operacionet dhe ideologjitĂ« e kĂ«tyre grupeve, Ă«shtĂ« nĂ« interesin e tyre mĂ« tĂ« mirĂ« t’i parandalojnĂ« ato nga shfrytĂ«zimi i çdo boshllĂ«ku sigurie nĂ« Sahel.

Horizontale

Kryeministrja italiane Giorgia Meloni dhe Princi i Kurorës Saudite dhe Kryeministri Mohammed bin Salman në kontekstin e marrëdhënieve të BE-së dhe Këshillit të Bashkëpunimit të Gjirit EFE

Ky motivim shpjegon përpjekjet e vendeve të Gjirit për të forcuar praninë e tyre diplomatike dhe ekonomike rajonale. Në vitin 2020, Fondi i Investimeve Publike të Arabisë Saudite nisi një iniciativë prej 200 milionë eurosh që synonte zhvillimin e rajonit Sahel në partneritet me Agjencinë Franceze të Zhvillimit. Po atë vit, Emiratet e Bashkuara Arabe njoftuan një paketë investimi prej 2 miliardë dollarësh për Mauritaninë. Shuma e premtimit të Emirateve është ekuivalente me afërsisht 40% të PBB-së së vendit afrikan dhe për këtë arsye mund të japë një kontribut vendimtar në përpjekjet e modernizimit të Nouakchott. Ndërkohë, në Burkina Faso, Fondi Khalifa për Zhvillimin e Biznesit me seli në Abu Dhabi ndau 10 milionë dollarë për një program mbështetjeje për punësimin e të rinjve përmes krijimit të 50,000 vendeve të reja të punës. Për më tepër, Etisalat, kompania e telekomunikacionit e Emirateve, operon në të pesë vendet e Sahelit.

Prania e Emirateve dhe Arabisë Saudite në Sahel ka marrë gjithashtu një dimension sigurie. Arabia Saudite dhe Emiratet e Bashkuara Arabe mbështetën zhvillimin e G5 Sahel, i cili u shfaq në vitin 2014 dhe u mbështet nga Franca. Tre vjet më vonë, Arabia Saudite dhe Emiratet e Bashkuara Arabe premtuan donacione të konsiderueshme, përkatësisht 100 milionë dollarë dhe 30 milionë dollarë, për të ndihmuar në ndërtimin e forcës së përbashkët të organizatës dhe forcimin e operacioneve shumëpalëshe, veçanërisht në zonën kufitare. Arabia Saudite ka mbështetur gjithashtu trajnimin ushtarak brenda G5 Sahel. Që nga viti 2020, Riadi ka dërguar dhjetëra oficerë për të ndjekur kursin vjetor të Kolegjit të Mbrojtjes G5 Sahel, një vendim tjetër që nxjerr në pah interesin në rritje të mbretërisë saudite për zhvillimin e sigurisë në rajon. Kolegji i Mbrojtjes G5 Sahel ndodhet pranë Kolegjit të Komandës dhe Shtabit Mauritanez në Nouakchott, në një bazë ushtarake krejt të re të ndërtuar me mbështetje financiare nga Emiratet e Bashkuara Arabe. Si një gjest mirënjohjeje, baza u riemërua Shkolla Ushtarake Sheikh Mohamed bin Zayed.

Ndikimi në rritje i Ankarasë

Përfshirja e Turqisë në Sahel është e ngjashme me qasjet e Emirateve të Bashkuara Arabe dhe Arabisë Saudite. Ankaraja ka forcuar lidhjet e saj me qeveritë lokale në të gjitha fushat. Kompanitë turke kanë mbështetur në mënyrë aktive modernizimin e infrastrukturës lokale. Turkish Airlines luan një rol qendror në lidhjen e Sahelit me pjesën tjetër të botës. Në frontin humanitar, Agjencia Turke për Bashkëpunim dhe Koordinim (TIKA) mbështet projekte të shumta zhvillimi në kujdesin shëndetësor, arsim dhe bujqësi.

Ashtu si Riadi dhe Abu Dhabi, Ankaraja premtoi mbështetje financiare për forcën e përbashkët G5 Sahel, megjithëse 5 milionë dollarët e saj përfaqësojnë një angazhim shumë më të vogël. Megjithatë, në nivel dypalësh, Turqia është një lojtare e rëndësishme ushtarake në Sahel, ndoshta më shumë se shtetet e Gjirit. Në vitin 2022, Nigeri, Burkina Faso dhe Mali vendosën të blinin Bayraktar TB2, një dron luftarak turk dhe ndoshta sistemi ushtarak më ikonik i vendit sot.

Partneritetet e Gjirit dhe Turqisë me vendet e Sahelit u ofrojnë këtyre të fundit një alternativë ndaj marrëveshjeve tradicionale dhe u lejojnë atyre të shmangin rivalitetin midis Perëndimit dhe Rusisë.

Ndikimi ushtarak turk shtrihet edhe pĂ«rtej Gjirit, veçanĂ«risht kur bĂ«het fjalĂ« pĂ«r vendosjen e forcave nĂ« terren. Kompania turke Sadat thuhet se ka dĂ«rguar kontraktorĂ« nĂ« Niger dhe Mali qĂ« nga viti 2024. Adnan Tanriverdi, CEO i kompanisĂ«, Ă«shtĂ« njĂ« ish-kĂ«shilltar ushtarak i Presidentit Erdogan. NĂ« Niger, burimet flasin pĂ«r mĂ« shumĂ« se 1,100 mercenarĂ« tĂ« vendosur nga kompania turke. Si drejtuesit e Sadatit ashtu edhe qeveria e AnkarasĂ« ngurrojnĂ« tĂ« diskutojnĂ« detajet e marrĂ«veshjeve tĂ« tilla. Ata kanĂ« tendencĂ« tĂ« minimizojnĂ« implikimet e tyre, duke argumentuar se kontraktorĂ«t shĂ«rbejnĂ« vetĂ«m pĂ«r tĂ« mbrojtur asetet turke nĂ« ato vende. MegjithatĂ«, ndĂ«rhyrja turke pasqyron praninĂ« ruse pĂ«rmes Grupit Wagner. Sipas disa vĂ«zhguesve, pamundĂ«sia e mercenarĂ«ve rusĂ« pĂ«r tĂ« ndaluar ringjalljen e grupeve terroriste nĂ« vendet e Sahelit qĂ« i pritĂ«n ata mund tĂ« shpjegojĂ« vendimin e juntave nĂ« pushtet pĂ«r t’iu drejtuar TurqisĂ«.

Ashtu si shtetet e Gjirit, objektivat politike tĂ« TurqisĂ« nĂ« lidhje me Sahelin mund tĂ« shpjegohen si njĂ« zgjatim i politikĂ«s sĂ« saj afrikane, veçanĂ«risht nĂ« lidhje me LibinĂ«. QĂ« nga rĂ«nia e regjimit tĂ« Gadafit nĂ« vitin 2011, qeveria turke ka krijuar lidhje tĂ« forta me autoritetet nĂ« Tripoli dhe e konsideron Sahelin si oborrin e LibisĂ« qĂ« duhet tĂ« sigurohet. Vlen gjithashtu tĂ« pĂ«rmendet se, ndryshe nga Riadi dhe Abu Dhabi, Ankaraja kultivon njĂ« retorikĂ« tĂ« fortĂ« anti-perĂ«ndimore nĂ« lidhje me pĂ«rfshirjen e saj nĂ« Sahel. Ambiciet e Erdoganit nĂ« rajon kanĂ« pĂ«rkuar me pĂ«rkeqĂ«simin e marrĂ«dhĂ«nieve tĂ« tij me Presidentin francez Emmanuel Macron. Erdogan vuri nĂ« dyshim publikisht “gjendjen mendore” tĂ« Macronit dhe Macron akuzoi AnkaranĂ« pĂ«r minimin e politikĂ«s sĂ« FrancĂ«s nĂ« Sahel. QĂ« nga ajo kohĂ«, media turke miratoi mbulim negativ tĂ« operacionit ushtarak francez nĂ« Sahel, duke i bĂ«rĂ« jehonĂ« asaj tĂ« transmetuar nga faqet e internetit ruse.

Përpjekjet e Katarit për ndërmjetësim

Prania e Katarit nĂ« Sahel ka qenĂ« mĂ« diskrete sesa ajo e fqinjĂ«ve tĂ« tij tĂ« Gjirit ose TurqisĂ«. Investimet nĂ« bizneset e Katarit janĂ« shumĂ« mĂ« tĂ« ulĂ«ta dhe industria e saj modeste ushtarake nuk Ă«shtĂ« pĂ«rdorur si instrument i afrimit strategjik. MegjithatĂ«, Doha ka luajtur njĂ« rol tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m diplomatikisht, veçanĂ«risht nĂ« pĂ«rpjekjet e ndĂ«rmjetĂ«simit. PĂ«r shembull, Katari priti bisedime midis qeverisĂ« sĂ« Çadit dhe grupeve rebele gjatĂ« gjysmĂ«s sĂ« parĂ« tĂ« vitit 2022. KĂ«to takime kulmuan me MarrĂ«veshjen e Paqes tĂ« Dohas, tĂ« nĂ«nshkruar nga partitĂ« e Çadit nĂ« kryeqytetin e Katarit nĂ« gusht 2022. Kjo pĂ«rfshirje e Katarit nuk lindi nga askund. Ajo pasoi njĂ« ndĂ«rmjetĂ«sim tĂ« mĂ«parshĂ«m tĂ« Katarit midis Çadit dhe Sudanit nĂ« vitin 2009. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, nuk mund tĂ« thuhet se Katari ka qenĂ« njĂ« aktor neutral nĂ« politikĂ«n e Çadit. PĂ«r njĂ« dekadĂ«, Doha priti njĂ« nga udhĂ«heqĂ«sit rebelĂ«, Timan Erdimi (kushĂ«ri i Presidentit Mahamat DĂ©by). GjatĂ« asaj kohe, Erdimi po mblidhte nĂ« mĂ«nyrĂ« aktive trupa nga Libia jugore pĂ«r tĂ« sulmuar regjimin e N’Djamena. NdĂ«rmjetĂ«simi i Katarit bazohet gjithashtu nĂ« pĂ«rfshirjen e tij ekonomike nĂ« Çad. Fondi sovran i pasurisĂ« i Katarit, Autoriteti i Investimeve tĂ« Katarit, Ă«shtĂ« aksionar nĂ« Glencore, njĂ« tregtar mallrash qĂ« Ă«shtĂ« ndĂ«r mbajtĂ«sit mĂ« tĂ« mĂ«dhenj tĂ« borxhit tĂ« Çadit. MĂ« vonĂ«, nĂ« vitin 2023, Katari ndĂ«rmjetĂ«soi gjithashtu midis Malit dhe AlgjerisĂ«. NdĂ«rmjetĂ«simi lejoi njĂ« ulje tĂ« tensioneve midis dy shteteve afrikane dhe çoi nĂ« rivendosjen e marrĂ«dhĂ«nieve diplomatike.

Rreziqet e mundshme të destabilizimit

Fillimisht, partneritetet e Gjirit dhe TurqisĂ« me vendet e Sahelit mund t’u ofrojnĂ« kĂ«tyre tĂ« fundit mundĂ«si tĂ« reja tĂ« politikĂ«s sĂ« jashtme. Siç Ă«shtĂ« pĂ«rmendur tashmĂ«, ato pĂ«rbĂ«jnĂ« njĂ« alternativĂ« tĂ« besueshme ndaj marrĂ«veshjeve tradicionale me fuqitĂ« perĂ«ndimore dhe u lejojnĂ« qeverive lokale tĂ« shmangin rivalitetin midis PerĂ«ndimit dhe RusisĂ« qĂ« shumĂ« shpesh pĂ«rcakton marrĂ«dhĂ«niet ndĂ«rkombĂ«tare nĂ« rajonin e Sahelit sot.

MegjithatĂ«, lidhjet me aktorĂ«t e Lindjes sĂ« Mesme nuk janĂ« imune ndaj dobĂ«sive tĂ« tjera. NĂ« tĂ« kaluarĂ«n, shtetet e Gjirit dhe Turqia kanĂ« ndjekur gjithashtu axhendat e tyre politike dhe i kanĂ« detyruar partnerĂ«t rajonalĂ« t’i ndjekin ato. PĂ«r pjesĂ«n mĂ« tĂ« madhe tĂ« dekadĂ«s sĂ« kaluar, Riadi dhe Abu Dhabi ishin nĂ« kundĂ«rshtim tĂ« ashpĂ«r me DohĂ«n dhe AnkaranĂ«. TĂ« dyja palĂ«t e shihnin njĂ«ra-tjetrĂ«n si blloqe kundĂ«rshtare nĂ« LuftĂ«n e FtohtĂ« tĂ« Lindjes sĂ« Mesme, secila duke mbĂ«shtetur partnerĂ« tĂ« ndryshĂ«m nĂ« terren. PĂ«r shembull, nĂ« Libi, Emiratet e Bashkuara Arabe financuan shumĂ« forcat e armatosura tĂ« Marshallit tĂ« FushĂ«s Khalifa Haftar kundrejt atyre tĂ« qeverisĂ« sĂ« Tripolit tĂ« mbĂ«shtetura nga Ankaraja dhe Doha. NjĂ« ndĂ«rhyrje e tillĂ« e jashtme nĂ« punĂ«t e LibisĂ« mund tĂ« thuhet se e ka intensifikuar dhe zgjatur luftĂ«n e brendshme. Ky ndikim negativ ka qenĂ« i dukshĂ«m edhe nĂ« Bririn e AfrikĂ«s. GjatĂ« dekadĂ«s sĂ« kaluar, vende tĂ« tilla si Somalia, Etiopia dhe Eritrea shpesh e kanĂ« gjetur veten nĂ« vijĂ«n e parĂ« tĂ« rivalitetit Emiratet e Bashkuara Arabe-Katar. NĂ« Somali, ish-Presidenti Mohamed Abdullahi Mohamed, i njohur zakonisht si Farmajo, u pa si i lidhur ngushtĂ« me interesat e Katarit, gjĂ« qĂ« i ndĂ«rlikoi marrĂ«dhĂ«niet midis Mogadishut dhe Abu Dhabit. Si rezultat, Emiratet e Bashkuara Arabe forcuan lidhjet e saj ekonomike dhe ushtarake me provincĂ«n autonome tĂ« Somalilandit.

Vendet e Sahelit u përballën me të njëjtat presione gjatë bllokadës së Katarit midis viteve 2017 dhe 2021. E imponuar nga Arabia Saudite dhe Emiratet e Bashkuara Arabe (së bashku me Bahreinin dhe Egjiptin), bllokada rezultoi në mbylljen e hapësirave ajrore dhe detare dhe pezullimin e marrëdhënieve diplomatike me Dohën. Riadi dhe Abu Dhabi i nxitën partnerët e tyre afrikanë të ndiqnin shembullin. Shtetet e Sahelit u përpoqën sa më shumë që të ishte e mundur ta shmangnin këtë krizë të Gjirit. Megjithatë, disa, si Mauritania dhe Mali, kishin ankesa në lidhje me Katarin dhe financimin e supozuar të grupeve rebele lokale. Këto ankesa vazhdojnë ende. Në nëntor 2023, një grup ekspertësh amerikan raportoi se, në vitin 2011, Katari kishte financuar lëvizje islamike në Malin verior në shumën deri në 15 milionë dollarë.

Ndryshe nga aleancat me Perëndimin, ato të krijuara me Lindjen e Mesme nuk nënkuptojnë kërkesa për qeverisje në Sahel, gjë që i kënaq qeveritë e formuara përmes grushteve të shtetit.

Sot, marrëdhëniet midis shteteve të Gjirit dhe Turqisë janë të qëndrueshme dhe të pakrahasueshme me tensionet e dekadës së kaluar. Katër vendet kanë rivendosur marrëdhënie diplomatike, bllokada e Katarit është hequr dhe udhëheqësit politikë i kanë dhënë fund Luftës së Ftohtë, e cila është e veçantë për ta. Që atëherë, lidhjet ekonomike kanë mbizotëruar mbi konfrontimin. Megjithatë, nuk ka garanci se qetësia aktuale do të zgjasë. Marrëdhëniet midis shteteve të Gjirit dhe Turqisë janë shumë të personalizuara. Ato përcaktohen nga marrëdhënia midis udhëheqësve politikë dhe jo nga konsultimet institucionale. Kjo do të thotë që tensionet e dekadës së kaluar mund të rishfaqen papritur dhe më pas, nëpërmjet përhapjes së sëmundjes, të përhapen shpejt (dhe përsëri) në Afrikë.

Rivalitete të reja?

Ka mënyra të tjera se si afrimi midis Sahelit dhe këtyre fuqive të Lindjes së Mesme mund të sjellë rivalitete të reja në rajon. Për shembull, lidhjet më të ngushta me Turqinë mund të shihen nga vende si Nigeri si një alternativë e përshtatshme ndaj Rusisë. Megjithatë, kjo mund ta ekspozojë Niamey-n ndaj ulje-ngritjeve të marrëdhënieve midis Turqisë dhe Evropës. Ndërkohë, ndikimi i Emirateve të Bashkuara Arabe ka ringjallur në mënyrë indirekte tensionet midis Marokut dhe Algjerisë, dy fqinjë kryesorë të vendeve të Sahelit. Abu Dhabi ka forcuar lidhjet e tij me Rabatin vitet e fundit dhe të dyja kanë nënshkruar marrëveshje normalizimi me Izraelin. Në këmbim, Shtetet e Bashkuara dhe Emiratet e Bashkuara Arabe kanë njohur sovranitetin maroken mbi rajonin e Saharasë Perëndimore. Një vendim i tillë ka zemëruar qeverinë algjeriane, një mbështetëse e vendosur e Frontit Polisario. Për qeveritë saheliane, kjo do të thotë se lidhjet më të ngushta me Emiratet e Bashkuara Arabe ka të ngjarë të ndërlikojnë marrëdhëniet e tyre me Algjerin.

NjĂ« element tjetĂ«r qĂ« duhet marrĂ« nĂ« konsideratĂ« nĂ« lidhje me lidhjet nĂ« rritje midis shteteve tĂ« Sahelit dhe Lindjes sĂ« Mesme Ă«shtĂ« se ato dĂ«shtojnĂ« tĂ« adresojnĂ« çështje tĂ« tilla si pĂ«rmirĂ«simi i qeverisjes lokale dhe integrimi rajonal. Tensionet midis qeverive saheliane dhe partnerĂ«ve perĂ«ndimorĂ« rrjedhin pjesĂ«risht nga kĂ«rkesat e kĂ«tyre tĂ« fundit pĂ«r tĂ« adresuar pabarazitĂ« sociale dhe ekonomike dhe pĂ«r tĂ« forcuar bashkĂ«punimin rajonal tĂ« sigurisĂ« kundĂ«r grupeve terroriste (pĂ«rmes organeve tĂ« tilla si G5 Sahel). NdĂ«rsa pasiguria Ă«shtĂ« rritur, kĂ«to kĂ«rkesa janĂ« perceptuar si ndĂ«rhyrje e patolerueshme nĂ« punĂ«t e brendshme. Kjo ka nxitur frustrimin lokal dhe ka lejuar juntat ushtarake ta bĂ«jnĂ« PerĂ«ndimin (veçanĂ«risht FrancĂ«n) njĂ« kurban tĂ« pĂ«rshtatshĂ«m. NĂ« tĂ« kundĂ«rt, aleancat e Gjirit dhe TurqisĂ« nuk vendosin kĂ«rkesa pĂ«r qeverisjen lokale, gjĂ« qĂ« nĂ« fakt i kĂ«naq qeveritĂ« qĂ« erdhĂ«n nĂ« pushtet pĂ«rmes grushteve tĂ« shtetit. AktorĂ«t e Lindjes sĂ« Mesme gjithashtu kanĂ« pak oreks pĂ«r pĂ«rfshirje nĂ« arkitekturĂ«n rajonale tĂ« sigurisĂ«. Aktualisht, Saheli ka iniciativa ose institucione tĂ« shumta rajonale, por asnjĂ«ra nuk Ă«shtĂ« mjaftueshĂ«m e fortĂ« pĂ«r t’i bashkuar tĂ« gjitha vendet. Arabia Saudite, Emiratet e Bashkuara Arabe dhe Turqia premtuan mbĂ«shtetje financiare pĂ«r forcĂ«n e pĂ«rbashkĂ«t G5 Sahel, por pĂ«r udhĂ«heqĂ«sit e saj politikĂ«, shpĂ«rbĂ«rja e organizatĂ«s rajonale pas tĂ«rheqjes sĂ« Malit, Burkina Fasos dhe Nigerit ishte provĂ« se kĂ«to iniciativa ishin tĂ« dĂ«nuara tĂ« dĂ«shtonin. Si rezultat, pjesa mĂ« e madhe e angazhimit tĂ« detajuar mĂ« sipĂ«r ndodh nĂ« nivel dypalĂ«sh.

PĂ«rfundim

Shtetet e Gjirit dhe Turqia mund të mos ushtrojnë presion mbi qeveritë saheliane për të reformuar politikat e tyre të brendshme. Megjithatë, kur vjen puna te kjo, marrëveshjet e tyre tregtare dhe bashkëpunimi ushtarak varen nga pranimi nga udhëheqësit lokalë i prioriteteve strategjike të përcaktuara nga Riadi, Abu Dhabi, Doha ose Ankaraja. Me fjalë të tjera, nuk ka dyshim se bashkëpunimi diplomatik, ekonomik dhe ushtarak me shtetet e Gjirit dhe Turqinë i ndihmon shtetet saheliane të diversifikojnë politikën e tyre të jashtme; por kjo mund të zëvendësojë dobësitë e vjetra, të tilla si varësia e tepërt nga partnerët perëndimorë, me dobësi të reja.

*Jean-Loup Samaan është një bashkëpunëtor i lartë në Institutin e Lindjes së Mesme (Uashington)

Burimi: Lavanguardia/ Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

Deti pĂ«rpiu krenarinĂ« italiane, “Andrea Doria” fundoset nĂ« ujĂ«rat amerikane

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

nga Leonard Veizi

NĂ« historinĂ« e tragjedive detare, ka raste kur deti nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« hapĂ«sirĂ« e pafund ujore, por njĂ« arenĂ« ku pĂ«rmbyset vetĂ« krenaria njerĂ«zore. NjĂ« mĂ«ngjes vere, pĂ«rballĂ« brigjeve tĂ« AmerikĂ«s, deti u bĂ« gjykatĂ«s i heshtur dhe i pamĂ«shirshĂ«m pĂ«r njĂ« nga simbolet mĂ« madhĂ«shtore tĂ« pasluftĂ«s evropiane. Si njĂ« statujĂ« e brishtĂ« e lavdisĂ« moderne, “Andrea Doria” u zhyt nĂ« thellĂ«si, duke lĂ«nĂ« pas jo vetĂ«m 51 jetĂ« tĂ« humbura, por edhe njĂ« plagĂ« tĂ« hapur nĂ« kujtesĂ«n detare tĂ« shekullit XX



MĂ« 25 korrik 1956, rreth 45 milje nĂ« jug tĂ« ishullit Nantucket, nĂ« brigjet verilindore tĂ« Shteteve tĂ« Bashkuara, ndodhi njĂ« nga aksidentet mĂ« tĂ« mĂ«dha detare tĂ« epokĂ«s moderne. Linja italiane e oqeanit – SS Andrea Doria – njĂ« anije elegante dhe e famshme pĂ«r luksin e saj, u pĂ«rplas nĂ« njĂ« mjegull tĂ« dendur me anijen suedeze MS Stockholm. PĂ«rplasja fatale çoi nĂ« fundosjen e anijes italiane tĂ« nesĂ«rmen, duke shkaktuar vdekjen e 51 vetave nĂ« bord.

Krenaria e Italisë

“Andrea Doria” ishte krenaria e flotĂ«s detare italiane pas LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore – njĂ« ambasadore lundruese e shpresĂ«s dhe teknologjisĂ« europiane. Me gjatĂ«si rreth 212 metra, ajo mund tĂ« strehonte 1,240 pasagjerĂ« dhe mbi 500 anĂ«tarĂ« ekuipazhi. Anija njihej pĂ«r komoditetin e saj tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m – me tre pishina, salla luksoze dhe vepra arti – si dhe pĂ«r sistemet moderne tĂ« sigurisĂ«, pĂ«rfshirĂ« 11 ndarje tĂ« papĂ«rshkueshme nga uji dhe njĂ« radar tĂ« teknologjisĂ« sĂ« fundit, i cili nĂ« atĂ« kohĂ« ishte risi.

Lundrimi i fundit

MĂ« 17 korrik 1956, Andrea Doria u nis nga porti i XhenovĂ«s pĂ«r njĂ« udhĂ«tim nĂ«ntĂ«ditor drejt Nju Jorkut, me gjithsej 1,706 persona nĂ« bord. Gjithçka dukej si njĂ« tjetĂ«r udhĂ«tim luksoz pĂ«rtej Atlantikut – derisa, nĂ« orĂ«t e vona tĂ« mbrĂ«mjes sĂ« 25 korrikut, nĂ« njĂ« zonĂ« tĂ« mbuluar nga mjegulla e dendur, ndodhi pĂ«rplasja me MS Stockholm, qĂ« vinte nga drejtimi i kundĂ«rt. Anija suedeze e goditi Andrea Doria-n nĂ« anĂ«n e djathtĂ«, duke hapur njĂ« çarje tĂ« gjerĂ« nĂ« trupin e saj çelikor. Brenda pak minutash, anija filloi tĂ« anonte rrezikshĂ«m.

Por ajo që mbetet e jashtëzakonshme është mënyra si u shmang një katastrofë edhe më e madhe: falë një operacioni të përbashkët shpëtimi të marinës amerikane dhe anijeve të tjera që ndodheshin pranë, mbi 1,600 persona u shpëtuan gjatë orëve të para të mëngjesit, duke bërë që kjo natë të përjetohej si një dramë e tmerrshme, por edhe si një dëshmi e solidaritetit njerëzor në kushte ekstreme.

Everesti nënujor

MĂ«ngjesin e 26 korrikut, SS Andrea Doria u fundos pĂ«rfundimisht nĂ« ujĂ«rat e Atlantikut. E shtrirĂ« nĂ« njĂ« thellĂ«si prej rreth 76 metrash, Andrea Doria u bĂ« njĂ« vend i njohur pĂ«r zhytje pavarĂ«sisht rreziqeve tĂ« ndryshme, veçanĂ«risht rrjetave dhe fijeve tĂ« peshkimit, rrymave tĂ« forta dhe peshkaqenĂ«ve. ËshtĂ« quajtur “Mali Everest i Anijeve tĂ« Mbytura”. Deri nĂ« fillim tĂ« shekullit tĂ« 21-tĂ«, mĂ« shumĂ« se 15 zhytĂ«s kishin vdekur duke eksploruar “Andrea Doria”.

Dokumentarët

Historiku dramatik i fundosjes sĂ« anijes luksoze italiane SS Andrea Doria Ă«shtĂ« trajtuar nĂ« disa dokumentarĂ« tĂ« njohur ndĂ«r vite. NdĂ«r mĂ« tĂ« spikaturit janĂ« “Last Voyage of the Andrea Doria” i vitit 1996, qĂ« pĂ«rmbledh udhĂ«timin e fundit tĂ« anijes me materiale arkivore dhe intervista. “Secrets of the Dead: The Sinking of the Andrea Doria” i vitit 2006, rikthen me detaje pĂ«rplasjen nĂ« mjegull me MS Stockholm dhe pasojat tragjike. Dokumentari “Andrea Doria – ’74” nga Bruno Vailati tregon ekspeditĂ«n e parĂ« zhytĂ«se nĂ« reliktin e saj. NdĂ«rsa “Andrea Doria: Are the Passengers Saved?” hedh njĂ« vĂ«shtrim kritik mbi mĂ«nyrĂ«n si u menaxhua katastrofa, bazuar nĂ« dĂ«shmi tĂ« njĂ« mbijetueseje. TĂ« gjitha kĂ«to ofrojnĂ« njĂ« pamje tĂ« plotĂ« dhe emocionuese tĂ« ngjarjes mĂ« tĂ« bujshme detare nĂ« ujĂ«rat amerikane pas LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore.

Epilogu

Katastrofa e saj u bĂ« ngjarja mĂ« e rĂ«ndĂ« detare nĂ« ujĂ«rat amerikane qĂ« nga fundosja e SS Eastland nĂ« vitin 1915. Sot, anija prehet nĂ« heshtje nĂ« fund tĂ« detit, si njĂ« monument i fshehur nĂ«n dallgĂ« – kujtim i njĂ« epoke, i njĂ« shprese dhe i njĂ« gabimi fatal. NjĂ« kujtesĂ« e pĂ«rhershme se krenaria njerĂ«zore, sado elegante dhe e pĂ«rkryer tĂ« duket, mbetet e prekshme pĂ«rballĂ« fuqive tĂ« natyrĂ«s dhe fatit.

 

↗

Performanca e fundit e Ozzy Osbourne, brishtësia ishte fuqia e tij e vërtetë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

nga Lauren Martin

ZĂ«ri i tij ishte ai qĂ« ngriti nga toka njĂ« zhanĂ«r tĂ« tĂ«rĂ« si heavy metal, por koncerti i tij nĂ« Villa Park na kujtoi se zĂ«ri i Ozzy-t kurrĂ« nuk ishte ulĂ«rimĂ« apo rĂ«nkim – ishte vaj i shpirtit.

“Princi i ErrĂ«sirĂ«s” pĂ«r popullin, siç e quajti kritiku Alexis Petridis, e solli metalin nga hija nĂ« dritĂ« – dhe atĂ« tĂ« shtunĂ« nĂ« Birmingham, publiku i metalit u mblodh nĂ« masĂ«, me jehonĂ«n e njĂ« riti tĂ« lashtĂ« pĂ«r njĂ« perĂ«ndi nĂ« tĂ« perĂ«nduar. Turma doli nga treni i çmendur qĂ« vinte nga Birmingham, e mbushur me fanella tĂ« zeza, xhaketa xhins e lĂ«kure tĂ« mbushura me badge dhe logo tĂ« pakuptueshme black metali. Ishte njĂ« panoramĂ« e madhe dhe e larmishme e devotshmĂ«risĂ« metalhead – njĂ« tribu nĂ« margjinat e skenĂ«s muzikore botĂ«rore, por gjithmonĂ« krenarĂ« pĂ«r zhurmĂ«n e tyre.

Ngjarja e quajtur Back to the Beginning ishte njĂ« festĂ« njĂ«ditore e heavy metalit dhe njĂ«kohĂ«sisht koncerti i lamtumirĂ«s pĂ«r Ozzy Osbourne dhe Black Sabbath. MegjithatĂ«, kjo nuk ishte thjesht njĂ« pĂ«rmbyllje artistike. Duke parĂ« sĂ«mundjet e rĂ«nda qĂ« e kishin pllakosur Ozzy-n – operacione tĂ« shumta dhe Parkinson-i – publiku pyeste veten: A do tĂ« mundej ai tĂ« ngjitej nĂ« skenĂ«? Dhe nĂ«se po, si do tĂ« dukej ajo paraqitje? Ndjenja qĂ« pĂ«rshkonte tĂ« gjithĂ« ditĂ«n ishte si e njĂ« varrimi qĂ« ndodhte nĂ« kohĂ« reale.

Black Sabbath kishin pĂ«rballuar gjithmonĂ« sprova. Tony Iommi, qĂ« humbi majat e dy gishtave nĂ« adoleshencĂ«, i krijoi vetĂ« protezat e tij pĂ«r tĂ« vijuar me kitarĂ«n, duke shpikur tingullin e errĂ«t sabbathian. Geezer Butler ka folur hapur pĂ«r depresionin, ndĂ«rsa Bill Ward, bateristi, ka mbijetuar nga njĂ« infarkt. Por Parkinson-i Ă«shtĂ« ndryshe – njĂ« sĂ«mundje qĂ« ia heq individit tĂ« drejtĂ«n pĂ«r tĂ« qenĂ« vetvetja, e pĂ«r njĂ« artist si Ozzy, kjo Ă«shtĂ« si vdekja e parakohshme e vetĂ« identitetit tĂ« tij skenik.

Por pĂ«rpara se Ozzy tĂ« shfaqej, fuqia e tij tashmĂ« ndjehej. Grupet qĂ« performuan pĂ«rpara, nga mĂ« tĂ« njohurit e deri tek mĂ« tĂ« rinjtĂ«, hoqĂ«n dorĂ« nga pagesat pĂ«r tĂ« mbledhur fonde pĂ«r spitale pediatrike, hospices dhe kĂ«rkime pĂ«r Parkinson-in. Kishte njĂ« duel baterish mes anĂ«tarĂ«ve tĂ« Blink-182, Red Hot Chili Peppers dhe Tool pĂ«r kĂ«ngĂ«n “Symptom of the Universe”. Yungblud interpretoi “Changes” me njĂ« intensitet shkatĂ«rrues. Ishte njĂ« festĂ« e vĂ«llazĂ«risĂ« metalike nĂ«n hijen e Ozzy-t.

Kur qielli filloi tĂ« errĂ«sohej, thirrjet “Ozzy! Ozzy! Ozzy!” pĂ«rshkuan ajrin. NĂ« skenĂ« u ndriçua njĂ« figurĂ« e ulur nĂ« njĂ« fron me lakuriq nate. Ishte lehtĂ« tĂ« harroje – pas reality show-ve, murmurimave brummie dhe sjelljeve karikaturale – se ky njeri, me zĂ«rin e tij, kishte themeluar njĂ« zhanĂ«r tĂ« tĂ«rĂ«. Humbja e tij do tĂ« ishte si tĂ« humbnim gjithçka. Por ai ishte aty, nĂ« formĂ« mĂ« tĂ« mirĂ« nga sa pritej, duke sfiduar kufijtĂ« e trupit tĂ« vet me njĂ« vĂ«shtrim tĂ« çmendur dhe zĂ« qĂ« shpĂ«rthente nĂ« “Mama, I’m Coming Home” dhe “Paranoid”.

Duke e parĂ« live, kuptova se forca e Ozzy-t kishte qenĂ« gjithnjĂ« nĂ« brishtĂ«sinĂ« e tij. ZĂ«ri i tij nuk ishte kurrĂ« njĂ« ulĂ«rimĂ« egĂ«rsie – ishte vaj i njĂ« shpirti tĂ« zhveshur, njĂ« zĂ« qĂ« tĂ«rhiqte njerĂ«zit nga tĂ« gjitha anĂ«t pĂ«rreth tij. Mitologjia e dekadencĂ«s, viteve nĂ« errĂ«sirĂ«, skandalet dhe kthimet – tĂ« gjitha e kishin shtyrĂ« drejt yllit. Por ajo natĂ«, ai u kthye nĂ« pikĂ«n zero, tek ai moment kur kishte vĂ«nĂ« njĂ« njoftim nĂ« gazetĂ« pĂ«r tĂ« gjetur anĂ«tarĂ« pĂ«r njĂ« bandĂ«. Po tĂ« mos ishte lexuar ai njoftim, ai mund tĂ« kishte mbetur John Michael Osbourne, njĂ« tjetĂ«r djalĂ« i klasĂ«s punĂ«tore nga Aston, nĂ« kĂ«rkim tĂ« njĂ« tĂ« vĂ«rtete tĂ« pĂ«rjetshme.

Ajo qĂ« nisi si njĂ« tribut i kuruar me kujdes, u kthye nĂ« njĂ« mbrĂ«mje lamtumire me jehonĂ« mitike. Askush nga ne nuk e dinte atĂ«herĂ«, duke dalĂ« ngadalĂ« nga Villa Park me erĂ«n e fishekzjarrĂ«ve dhe birrĂ«s nĂ« ajĂ«r, se kishim qenĂ« dĂ«shmitarĂ« tĂ« daljes mĂ« tĂ« arrirĂ« nga skena qĂ« nga ajo e David Bowie-t. Ajo mbrĂ«mje ia ndezi flakĂ«n e fundit Ozzy-t – dhe nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, gjithĂ« publikut. Ai u kap pas njĂ« momenti tĂ« fundit nĂ«n dritĂ«, njĂ« lidhje e fundit
 dhe mĂ« pas, shkoi nĂ« shtĂ«pi.

Burimi: The Guardian/ Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

RĂ«nia e mitit “Concorde”, fundi nĂ« flakĂ« i legjendĂ«s sĂ« qiellit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

25 korrik 2000 – Fluturimi 4590

Nga Leonard Veizi

Ishte kulmi i teknologjisĂ« ajrore. Elegant dhe rrĂ«qethĂ«sisht i shpejtĂ«. Quhej “Concorde”. Dhe pĂ«r mbi 30 vjet fluturoi pĂ«rtej Atlantikut, duke lidhur kontinentet nĂ« njĂ« kohĂ« rekord. Por vetĂ«m kaq: pas njĂ« epoke tĂ« shkĂ«lqimit, ai u detyrua tĂ« dilte nĂ« pension, si njĂ« kampion qĂ« ndalet kur lavdia Ă«shtĂ« ende e freskĂ«t. Sepse besohej se, pĂ«r kohĂ«n qĂ« fluturoi, ai e kishte pĂ«rmbushur ciklin e tij tĂ« jetĂ«s nĂ« ajĂ«r.


Dhe tani, pas 22 vitesh, njĂ« kapitull i ri mund tĂ« jetĂ« duke u hapur. NjĂ« avion i ri pĂ«r transport pasagjerĂ«sh, i quajtur “OvertyrĂ«â€, i zhvilluar nga kompania amerikane “Bum Supersonik”, pritet tĂ« jetĂ« pasardhĂ«si i mundshĂ«m i Concorde-it. NjĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« rikthyer epokĂ«n e fluturimeve supersonike, pas boshllĂ«kut qĂ« la pas largimi nga qarkullimi i legjendĂ«s Concorde.

Avioni supersonik

“Concorde” ishte njĂ« avion komercial supersonik qĂ« bĂ«ri fluturimin e parĂ« mĂ« 1969 dhe qĂ«ndroi nĂ« shĂ«rbim deri mĂ« 2003. Ai arrinte njĂ« shpejtĂ«si dyfish mĂ« tĂ« madhe se ajo e zĂ«rit, duke u mundĂ«suar pasagjerĂ«ve tĂ« pĂ«rshkonin distanca tĂ« gjata pĂ«r njĂ« kohĂ« shumĂ« mĂ« tĂ« shkurtĂ«r. Simbol i krenarisĂ« dhe progresit inxhinierik tĂ« shekullit XX, Concorde pĂ«rfaqĂ«sonte teknologjinĂ« mĂ« tĂ« avancuar tĂ« kohĂ«s, por kishte edhe kosto tĂ« larta operative dhe ndikime tĂ« ndjeshme mjedisore, qĂ« pĂ«rfundimisht çuan nĂ« tĂ«rheqjen e tij nga shĂ«rbimi.

Ky avion ishte një bashkëpunim britaniko-francez dhe u operua vetëm nga dy kompani ajrore: Air Franca dhe Air Britania. Gjatë fluturimit në lartësi 16 000 deri në 18 000 metra, Concorde arrinte shpejtësinë 2,04 Mach, ndërkohë që mbante nga 92 deri në 128 pasagjerë.

Filmi

“Concorde”-it iu bĂ« njĂ« reklamĂ« e paparĂ«. Madje u investua qĂ« ai tĂ« ishte “aktori” kryesor i njĂ« filmi. “The Concorde
 Airport ’79” Ă«shtĂ« titulli i tij origjinal, por Televizioni Shqiptar e trasmetoi atĂ« me nje version tĂ« shkurtuar si “Aeroport 79”. Ai Ă«shtĂ« filmi i katĂ«rt dhe i fundit nĂ« serinĂ« “Airport”, e cila pĂ«rqendrohet nĂ« krizat dhe katastrofat e fluturimeve ajrore. Ky film u publikua nĂ« vitin 1979 dhe pĂ«rqendrohet te njĂ« fluturim me avionin supersonik “Concorde”, njĂ« nga avionĂ«t mĂ« tĂ« shpejtĂ« tĂ« kohĂ«s, i njohur pĂ«r aftĂ«sinĂ« e tij pĂ«r tĂ« kaluar shpejtĂ«sinĂ« e zĂ«rit.

Filmi u drejtua nga Deivid Louell Riç. Kasti i gjithë yjeve përfshin Xhorxh Kenedi, i cili u shfaq në të katër filmat nga seria e Aeroportit, dhe me Alen Delon, Susan Bleikli dhe Robert Vagner në rolet kryesore.

NĂ« film, kompania ajrore pĂ«rgatitet pĂ«r njĂ« fluturim ndĂ«rkombĂ«tar nga SHBA nĂ« Paris dhe mĂ« pas nĂ« MoskĂ«. GjatĂ« kĂ«tij udhĂ«timi, njĂ« gazetare – e interpretuar nga Susan Bleikli – zbulon njĂ« komplot tĂ« rrezikshĂ«m qĂ« pĂ«rfshin njĂ« biznesmen tĂ« fuqishĂ«m dhe armĂ« ilegale. Ky biznesmen pĂ«rpiqet tĂ« sabotojĂ« fluturimin pĂ«r tĂ« mbuluar veprimet e tij tĂ« paligjshme, duke vĂ«nĂ« nĂ« rrezik jetĂ«n e pasagjerĂ«ve dhe ekuipazhit.

Aksionet pĂ«rfshijnĂ« disa tentativa pĂ«r tĂ« rrĂ«zuar avionin, me avionĂ« luftarakĂ« qĂ« e ndjekin dhe njĂ« raketĂ« tĂ« lĂ«shuar pĂ«r tĂ« goditur avionin. Kapiteni, i luajtur nga Alen Delon, dhe ekuipazhi bĂ«jnĂ« pĂ«rpjekje heroike pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar pasagjerĂ«t. Dhe njĂ« avion tip “Concorde” ishte i gatshĂ«m tĂ« bĂ«nte shumĂ« akrobaci pĂ«r t’i shpĂ«tuar rrezikut, aq sa mund tĂ« besoje se ai kishte vetitĂ« e njĂ« avioni luftarak dyvendĂ«sh.

Filmi nuk pati sukses tĂ« madh kritik dhe u konsiderua si njĂ« pĂ«rpjekje mĂ« e dobĂ«t krahasuar me filmat e mĂ«parshĂ«m tĂ« serisĂ« “Airport.” PavarĂ«sisht skenave tĂ« mĂ«dha aksioni dhe prezencĂ«s sĂ« “Concorde”-it, filmi shpesh ironizohet pĂ«r skenarin dhe aktrimin, dhe Ă«shtĂ« parĂ« mĂ« shumĂ« si njĂ« aventurĂ« “B movie” – qĂ« simblizon njĂ« film tĂ« lirĂ« dhe tĂ« bĂ«rĂ« keq, – sesa njĂ« thriller serioz.

Ndonëse u pasqyrua në mënyrë kritike dhe pati pak arkëtime në Amerikën e Veriut, filmi ishte një sukses komercial ndërkombëtarisht, duke fituar një total prej 65 milionë dollarësh me një buxhet prej 14 milionë dollarësh në prodhim.

Konkurenti

“Concorde” hyri nĂ« shĂ«rbim mĂ« 21 janar 1976. Fluturimet transatlantike ishin tregu kryesor. Por “Air France” dhe “British Airways” mbetĂ«n klientĂ«t e vetĂ«m me shtatĂ« korniza avioni secili.

Konkurrenti i tij i vetĂ«m ishte prodhimi rus “Tupolev Tu-144”, qĂ« transportonte pasagjerĂ« nga nĂ«ntori 1977 deri nĂ« njĂ« aksident nĂ« maj 1978. NjĂ« tjetĂ«r konkurrent i mundshĂ«m, Boeing 2707, u anulua nĂ« 1971. KĂ«shtu qĂ« “Concodre” mbeti i vetĂ«m.

NdĂ«rkohĂ« me avionin “Overture”, kompania amerikane “Boom Supersonic” synon tĂ« arrijĂ« shpejtĂ«si prej 1.7 Mach, me deri nĂ« 80 pasagjerĂ« nĂ« bord dhe distanca mbi 6800 kilometra. Por fluturimi i tij i parĂ« me pasagjerĂ« vlerĂ«sohet tĂ« realizohet rreth vitit 2029.

Tragjedia

MĂ« 25 korrik 2000, nĂ« pistĂ«n e aeroportit “Sharl de Gol” nĂ« Paris, krenaria mĂ« e madhe ajrore e EvropĂ«s u kthye nĂ« tmerr. Fluturimi 4590 i Air FrancĂ«s, me destinacion Nju Jorkun, u rrĂ«zua vetĂ«m pak çaste pas ngritjes, duke marrĂ« me vete 113 jetĂ« njerĂ«zish – 100 pasagjerĂ« (shumica turistĂ« gjermanĂ«), nĂ«ntĂ« anĂ«tarĂ« tĂ« ekuipazhit dhe katĂ«r persona nĂ« tokĂ«. Brenda sekondash, krenaria supersonike u pĂ«rfshi nga flakĂ«t dhe u pĂ«rplas mbi njĂ« hotel nĂ« komunĂ«n GonĂšs, nĂ« periferi tĂ« Parisit.

Hetimet treguan se një copëz metali, e rënë më parë nga një avion tjetër, kishte mbetur në pistë dhe goditur gomën e përparme të Concorde-it. Shpërthimi i gomës çau një prej rezervuarëve të karburantit dhe shkaktoi një zjarr të menjëhershëm që përfshiu motorët. Me flakët që konsumonin krahun dhe pa mundësi për të fituar lartësi, avioni u rrëzua dy minuta pas ngritjes.

Ishte ky i vetmi aksident fatal nĂ« historinĂ« 27-vjeçare tĂ« Concorde-it – njĂ« makinĂ« fluturuese qĂ« pĂ«rfaqĂ«sonte aleancĂ«n e teknologjisĂ« me luksin, Ă«ndrrĂ«n e njerĂ«zimit pĂ«r tĂ« udhĂ«tuar mĂ« shpejt se zĂ«ri, pĂ«r ta pĂ«rshkuar Atlantikun pĂ«r mĂ« pak se tre orĂ«. Por, as Ă«ndrrat mĂ« tĂ« guximshme nuk janĂ« tĂ« paprekshme nga fati.

Ky aksident tragjik shĂ«noi fillimin e fundit pĂ«r epokĂ«n supersonike. NĂ« vitin 2003, tĂ« dy flotat – britanike dhe franceze – u tĂ«rhoqĂ«n nga qarkullimi, duke i dhĂ«nĂ« fund kĂ«saj periudhe tĂ« jashtĂ«zakonshme nĂ« historinĂ« e aviacionit.

Epilogu

Ky nuk ishte thjesht njĂ« aksident ajror; ishte pĂ«rplasja simbolike e teknologjisĂ« me kufijtĂ« e saj. NjĂ« kujtesĂ« e dhimbshme se edhe arritjet mĂ« tĂ« lavdishme tĂ« njerĂ«zimit mbeten tĂ« brishta. Dhe nĂ« heshtjen qĂ« pasoi, Concorde mbeti nĂ« kujtesĂ«n tonĂ« jo vetĂ«m si njĂ« mjet udhĂ«timi i jashtĂ«zakonshĂ«m, por si njĂ« mit i vĂ«rtetĂ« i qiellit – qĂ« njĂ« ditĂ« ra nĂ« tokĂ«.

↗

E vërteta që rrodhi: WikiLeaks dhe dosja e fshehtë e Afganistanit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

MĂ« 25 korrik 2010, bota zuri frymĂ«n. WikiLeaks, platforma e themeluar nga Julian Assange, publikoi mĂ« shumĂ« se 75 mijĂ« dokumente sekrete ushtarake qĂ« kishin tĂ« bĂ«nin me luftĂ«n nĂ« Afganistan – njĂ« nga rrjedhjet mĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« informacionit nĂ« historinĂ« ushtarake tĂ« Shteteve tĂ« Bashkuara tĂ« AmerikĂ«s. KĂ«to dokumente, tĂ« koduara si “Afghan War Diary”, hodhĂ«n dritĂ« mbi njĂ« luftĂ« qĂ«, ndonĂ«se kishte nisur nĂ« emĂ«r tĂ« drejtĂ«sisĂ« dhe sigurisĂ« pas 11 shtatorit, tashmĂ« shfaqej si njĂ« rrjet i ngatĂ«rruar interesash, gabimesh dhe viktimash civile tĂ« mbajtura nĂ« heshtje.

Dokumentet ekspozuan operacione të fshehta të CIA-s, përleshje të përgjakshme me talebanët, vrasje të padeklaruara të civilëve, si dhe dyshime për rolin e dyfishtë të shërbimeve sekrete pakistaneze. Në këtë kronikë brutale të përditshmërisë së luftës, realiteti binte ndesh me raportet zyrtare dhe fjalët diplomatike. Lufta nuk ishte më një çështje strategjish gjeopolitike, por një kalvar moral që vinte në dyshim vetë arsyen e ndërhyrjes dhe të pranisë perëndimore në Afganistan.

PĂ«rkrah reagimeve tĂ« ashpra tĂ« qeverisĂ« amerikane dhe kritikave pĂ«r rrezikimin e jetĂ«ve nĂ« terren, shumĂ«kush pa nĂ« kĂ«tĂ« rrjedhje njĂ« akt tĂ« guximshĂ«m transparence, njĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r t’i rikthyer qytetarit tĂ« zakonshĂ«m tĂ« drejtĂ«n pĂ«r tĂ« ditur – pĂ«r tĂ« parĂ« atĂ« qĂ« zakonisht fshihet pas perdeve tĂ« errĂ«ta tĂ« vendimmarrjes ushtarake dhe politike.

WikiLeaks nuk ndryshoi vetĂ«m rrjedhĂ«n e informacionit – por edhe mĂ«nyrĂ«n se si e kuptojmĂ« luftĂ«n, median, kontrollin dhe tĂ« vĂ«rtetĂ«n. Dhe nĂ« atĂ« ditĂ« tĂ« korrikut, vĂ«rtetĂ«sia e dhimbshme e njĂ« konflikti qĂ« zgjaste prej gati njĂ« dekade nuk u tha mĂ« me gjuhĂ«n e komandove, por me fjalĂ«t e zhveshura tĂ« dosjeve qĂ« nuk ishin mĂ« sekrete.

Nëse dëshiron, mund ta zhvillojmë më tej këtë temë në format eseistik, analizë politike, ose biografi narrative e figurës së Julian Assange dhe trashëgimisë së WikiLeaks.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Konstandini dhe trashëgimia: Nga ura e Milvës te ringjallja e Bizantit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

NĂ« labirintin e kohĂ«s, 25 korriku nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« datĂ« nĂ« kalendar, por njĂ« nyje rrĂ«fimesh ku historia nuk ecĂ«n me hapa tĂ« heshtur, por shkelmon kufijtĂ« e epokave me sandalet e hekurta tĂ« perandorĂ«ve. ËshtĂ« dita kur lavdia ngrihet nga pluhuri i betejave, kur fati i qytetĂ«rimeve lidhet me vullnetin e njĂ« njeriu dhe vizionin e njĂ« bote qĂ« ndryshon.

MĂ« 306, Konstandini i Madh shpallet Perandor nga legjionarĂ«t e tij – njĂ« ritual i njohur pĂ«r RomĂ«n, ku fuqia nuk vinte nga Senati, por nga armĂ«t dhe besnikĂ«ria e ushtrisĂ«. Por nuk ishte ky akti qĂ« e vendosi nĂ« historinĂ« universale. Ishte fitorja e tij vendimtare nĂ« betejĂ«n pranĂ« UrĂ«s Milviane mĂ« 312 ajo qĂ« vulosi jo vetĂ«m njĂ« mbretĂ«rim, por njĂ« epokĂ« tĂ« re. NĂ« emĂ«r tĂ« njĂ« vizioni tĂ« parashikuar – “in hoc signo vinces” – Konstandini pĂ«rqafon simbolin e kryqit dhe i hap rrugĂ«n krishterimit, nga pĂ«rndjekje drejt pĂ«rqafimit perandorak.

Tre vjet mĂ« vonĂ«, mĂ« 315, Harku i Konstandinit ngrihet pranĂ« Koloseut si pĂ«rmendore e kĂ«saj fitoreje, por mbi tĂ« gjitha si njĂ« shenjĂ« e njĂ« kapĂ«rcimi ideologjik: nga panteoni pagan nĂ« njĂ« perandori qĂ« do tĂ« mbĂ«shtetej mbi njĂ« besim tĂ« ri. Ky ishte akti themelues i transformimit tĂ« RomĂ«s – jo vetĂ«m si fuqi ushtarake, por si bartĂ«se e njĂ« rendi shpirtĂ«ror e moral qĂ« do tĂ« ndikonte krejt PerĂ«ndimin pĂ«r shekuj me radhĂ«.

Pothuaj njĂ« mijĂ« vjet mĂ« pas, mĂ« 1261, qyteti qĂ« mbante emrin e tij – Konstandinopoja – do tĂ« rilindte nga hiri i njĂ« perandorie tĂ« plagosur. Pas copĂ«timit tĂ« Bizantit nga KryqĂ«zata e KatĂ«rt dhe vendosjes sĂ« sundimeve tĂ« huaja, ishte Perandoria e Nikeas ajo qĂ« mbajti gjallĂ« idealin bizantin. NĂ«n drejtimin e gjeneralit Aleks Strategu, ushtria nikeane rifitoi KonstandinopojĂ«n, duke rikthyer njĂ« qytet, njĂ« fron dhe njĂ« identitet.

Kjo rikthesĂ« nuk ishte thjesht njĂ« ngadhĂ«njim ushtarak. Ishte njĂ« pohim se qytetet mund tĂ« bien, por idetĂ«, memoria dhe besimi i njĂ« civilizimi mund tĂ« rigjejnĂ« rrugĂ«n e tyre drejt dritĂ«s. Nga ura e MilvĂ«s te ringjallja e Bizantit, Konstandini dhe trashĂ«gimia e tij vazhdojnĂ« tĂ« flasin nĂ« heshtjen e mureve, nĂ« simbolet e fesĂ« dhe nĂ« frymĂ«n qĂ« s’e mposht as koha.

PĂ«rgatiti: L. Veizi

❌