❌

Reading view

There are new articles available, click to refresh the page.
↗

Historia: “Bel Espoir”, anija qĂ« lundron me shpresĂ«n dhe paqen nĂ« Mesdhe

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Ajo ka mbĂ«rritur nĂ« DurrĂ«s dhe do tĂ« qĂ«ndrojĂ« deri mĂ« 6 gusht 2025. NjĂ« goĂ«letĂ« me tri mastĂ«, qĂ« ka kaluar mes furtunave tĂ« kohĂ«s e tĂ« detit, sot lundron sĂ«rish — jo mĂ« pĂ«r tregti apo luftĂ«, por pĂ«r edukim, dialog dhe paqe. Kjo Ă«shtĂ« historia e Bel Espoir II, njĂ« anije e kthyer nĂ« simbol tĂ« rigjenerimit dhe solidaritetit ndĂ«rkulturor nĂ« brigjet e Mesdheut.

Nga barkë peshkimi në anije shkolle

Historia e saj fillon në vitin 1944, kur ndërtohet në kantierin J. Ring Andersen në qytetin Svendborg të Danimarkës. Fillimisht, mbante emrin Nette S dhe shërbente si barkë peshkimi dhe tregtie në detet e Veriut. Më vonë, në vitin 1950, riemërtohet Peder Most dhe përdorej për transport bagëtish ndërmjet Hamburgut dhe Kopenhagenit.

Transformimi i vërtetë ndodhi më 1955, kur u ble nga organizata britanike Outward Bound Trust, që e përshtati si anije-shkollë për edukimin e të rinjve nëpërmjet aventurës dhe disiplinës detare. Në këtë fazë, nga viti 1965, ajo mori emrin Prince Louis II.

Shpresa e bukur për të rinjtë në vështirësi

NĂ« vitin 1968, anija kalon nĂ« duart e njĂ« organizate tjetĂ«r: Amis de Jeudi-Dimanche (AJD), themeluar nga prifti francez Michel Jaouen, i njohur pĂ«r punĂ«n me tĂ« rinjtĂ« nĂ« nevojĂ«. Ai e quajti anijen Bel Espoir II – “Shpresa e Bukur”. QĂ«llimi i tij ishte i qartĂ«: tĂ« krijonte njĂ« hapĂ«sirĂ« tĂ« dytĂ« pĂ«r tĂ« rinjtĂ« e humbur nĂ« rrugĂ«t e jetĂ«s, pĂ«rmes aktiviteteve detare, punĂ«s praktike dhe pĂ«rfshirjes nĂ« njĂ« komunitet tĂ« shĂ«ndetshĂ«m.

Më 1993, për vlerat e saj historike dhe sociale, autoritetet franceze e shpallin Monument Historique, një njohje që e përforcon rolin e saj si trashëgimi kulturore dhe morale.

Nga shkatërrimi në rigjallërim

Një erë e fuqishme në shkurt të vitit 2017 rrezikoi të shkatërronte gjithçka. Gjatë punimeve për restaurim, trupi i saj prej druri pësoi dëme serioze, dhe rikuperimi i plotë u bë i pamundur. Por për AJD-në dhe ekipin e saj, dorëzimi nuk ishte një opsion.

Me njĂ« plan tĂ« ri dhe vendosmĂ«rinĂ« pĂ«r tĂ« ruajtur thelbin e anijes, ata vendosĂ«n tĂ« ndĂ«rtonin njĂ« trup tĂ« ri – kĂ«tĂ« herĂ« prej çeliku – duke ruajtur tĂ« gjitha pjesĂ«t origjinale qĂ« mund tĂ« shpĂ«toheshin: mastarĂ«t, motorin, pajisjet e brendshme. Projekti u zhvillua ndĂ«rmjet viteve 2018–2024, nĂ« bashkĂ«punim me kantierin Piriou nĂ« Concarneau dhe mĂ« pas pĂ«rfundoi nĂ« qendrĂ«n e AJD-sĂ« nĂ« Aber-Wrac’h. TĂ« rinjtĂ« nĂ« trajnim profesional u bĂ«nĂ« pjesĂ« aktive e rindĂ«rtimit – duke e kthyer projektin nĂ« njĂ« pĂ«rvojĂ« formuese dhe kolektive.

Bel Espoir II sot: Shkollë për paqen

Anija e rigjeneruar Ă«shtĂ« rreth 38 metra e gjatĂ«, me njĂ« gjerĂ«si 7.2 metra dhe tirant uji 2.8 metra. Mund tĂ« mbajĂ« deri nĂ« 35 tĂ« rinj nĂ« bord, tĂ« cilĂ«t bashkĂ« me 5–9 marinarĂ« profesionalĂ« pĂ«rfshihen nĂ« njĂ« pĂ«rvojĂ« qĂ« pĂ«rzien edukimin praktik, etikĂ«n shoqĂ«rore dhe jetĂ«n komunitare nĂ« det tĂ« hapur.

Në kuadër të aktiviteteve të saj, anija shërben si mjedis edukativ për të rinj në vështirësi sociale, të cilët marrin pjesë në navigim, mirëmbajtje dhe trajnime që nxisin vetëbesimin dhe ndjenjën e përgjegjësisë.

MED 25: Një odise e paqes në Mesdhe

Nga marsi deri nĂ« tetor 2025, Bel Espoir II do tĂ« udhĂ«tojĂ« nĂ« kuadĂ«r tĂ« projektit MED 25, njĂ« odise e vĂ«rtetĂ« pĂ«r paqen dhe dialogun mes popujve. Mbi 200 tĂ« rinj nga tĂ« pesĂ« brigjet e Mesdheut do tĂ« jenĂ« pjesĂ« e 8 ekipeve qĂ« do lundrojnĂ« nga port nĂ« port – nga Barcelona, Palermo dhe Tunisi, te Malta, DurrĂ«si, Stambolli dhe Larnaka – gjithsej 30 ndalesa.

Secila ndalesë do të ofrojë trajnime për çështje të tilla si mjedisi, migrimi dhe drejtësia sociale, ndërsa vetë udhëtimi do të shërbejë si laborator lëvizës për dialog ndërkulturor dhe ndërfetar.

Projekti mbështetet nga organizata AJD, partnerët e saj Mar Yam dhe Dikasteri i Marseille, dhe është bekimi i fundit i Papa Françeskut përpara vdekjes së tij.

Bel Espoir II nuk Ă«shtĂ« mĂ« thjesht njĂ« anije. ËshtĂ« njĂ« emblemĂ« e njĂ« udhĂ«timi qĂ« fillon nĂ« vĂ«shtirĂ«si, por qĂ« pĂ«rfundon me guxim, solidaritet dhe shpresĂ« — pikĂ«risht ashtu siç ndodh shpesh nĂ« jetĂ«.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

1969 – Zhvillohen bisedimet e fshehta tĂ« paqes pĂ«r LuftĂ«n e Vietnamit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Në vitin 1969, gjatë periudhës më të tensionuar të Luftës së Vietnamit, u zhvilluan bisedime të fshehta në Paris, në përpjekje për të gjetur një zgjidhje diplomatike për konfliktin që kishte nisur në mesin e viteve 1950 dhe ishte intensifikuar shumë gjatë viteve 1960. Këto bisedime u mbajtën në banesën e Jean Sainteny, një ndërmjetës francez me përvojë në negociatat me Vietnamin, duke u shndërruar në një hap kyç në tentativën për të ndalur luftën.

Në këto takime ishin të përfshirë Henry Kissinger, përfaqësuesi i Shteteve të Bashkuara, dhe Xuan Thuy, përfaqësuesi i Vietnamit Verior. Bisedimet kishin karakter shumë delikat dhe u mbajtën në mënyrë konfidenciale për të shmangur reagime të paparashikueshme dhe për të lehtësuar dialogun. Qëllimi kryesor ishte të arrihej një armëpushim dhe të fillonte procesi i tërheqjes së trupave amerikane nga Vietnami, si dhe një zgjidhje politike që do të garantonte paqen në rajon.

Megjithatë, këto negociata dështuan në fillim për shkak të dallimeve të mëdha në qëndrimet e palëve. Vietnami Verior kërkonte tërheqjen e plotë të forcave amerikane dhe ruajtjen e regjimit komunist në jug, ndërsa Shtetet e Bashkuara donin të siguronte mbrojtjen e qeverisë së Vietnamit Jugor dhe të shmangnin zgjerimin e ndikimit komunist në Azi.

Megjithatë, kjo ishte vetëm faza fillestare e bisedimeve që do të vazhdonin me ndërprerje për disa vite të tjera. Në vitin 1973, më saktësisht më 29 mars, Shtetet e Bashkuara njoftuan përfundimin e përfshirjes së tyre ushtarake në Vietnam, duke filluar tërheqjen e trupave në kuadër të marrëveshjes së armëpushimit të Parisit. Kjo marrëveshje, megjithatë, nuk solli një fund të menjëhershëm të luftës, pasi konfliktet midis forcave të Jugut dhe Veriorit vazhduan për edhe dy vjet më pas, deri në rënien e Saigonit në vitin 1975 dhe ribashkimin e Vietnamit nën kontroll komunist.

Pasojat e luftës për Shtetet e Bashkuara dhe botën:

Gjatë 10 viteve të përfshirjes ushtarake amerikane në Vietnam, 58,282 ushtarë amerikanë humbën jetën në këtë konflikt.

Përveç tyre, 303,644 ushtarë të tjerë u plagosën në fushat e betejës.

Lufta kishte kosto të mëdha jo vetëm në jetën njerëzore, por edhe në reputacionin dhe politikën e jashtme amerikane, duke shkaktuar protesta të gjera brenda vendit dhe duke ndikuar në perceptimin global të fuqisë së SHBA-së.

Ndërkohë, Vietnamit iu desh të përballej me pasojat e mëdha sociale dhe ekonomike, ndërsa të dy pjesët e vendit pësojnë transformime të thella pas përfundimit të konfliktit.

NĂ« pĂ«rmbledhje, bisedimet e fshehta nĂ« Paris nĂ« 1969 ishin njĂ« pĂ«rpjekje e parĂ« diplomatike e rĂ«ndĂ«sishme pĂ«r t’i dhĂ«nĂ« fund njĂ« konflikti qĂ« kishte kushtuar shumĂ« jetĂ« dhe burime, edhe pse nuk dhanĂ« rezultate tĂ« menjĂ«hershme. Ishin hapat e parĂ« drejt njĂ« marrĂ«veshjeje mĂ« tĂ« madhe qĂ« do tĂ« vinte disa vite mĂ« vonĂ« dhe qĂ« shĂ«noi fundin e pĂ«rfshirjes ushtarake tĂ« SHBA-sĂ« nĂ« LuftĂ«n e Vietnamit.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Sulmet e SHBA ndaj Iranit kanë rezultuar të tmerrshme, por rruga e paqes është e mundur

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Ekzekutimet nga një regjim hakmarrës në Teheran po shtohen me ritme alarmante. Perëndimi duhet të ndjekë një strategji tjetër.

Simon Tisdall

Varja është metoda e preferuar e ekzekutimit në Iran, ndonëse gurëzimi dhe kryqëzimi ofrojnë opsione të tjera për një teokraci gjithmonë e etur për hakmarrje. Vdekja përmes varjes nuk është domosdoshmërisht e shpejtë. Mbytja dhe ngulfatja mund të zgjasin disa minuta. OKB-ja raporton se mbi 600 persona janë ekzekutuar gjyqësisht vetëm këtë vit. Irani ka më shumë ekzekutime për frymë se çdo vend tjetër në botë. Që prej sulmeve të SHBA-së dhe Izraelit në qershor, numri i viktimave që janë disidentë politikë është rritur.

PesĂ«dhjetĂ« ditĂ« pas kĂ«tyre sulmeve tĂ« paligjshme ajrore dhe me raketa tĂ« ndĂ«rmarra nga presidenti amerikan Donald Trump dhe lideri izraelit Benjamin Netanyahu, nuk ka pasur asgjĂ« pozitive – pĂ«rkundrazi. NdĂ«rsa ata mburren pĂ«r njĂ« “sukses qĂ« ndryshon botĂ«n”, objektivat nuk janĂ« arritur. Objektet bĂ«rthamore iraniane nuk u shkatĂ«rruan siç pretendoi Trump. Teherani nuk ka braktisur pasurimin e uraniumit. Regjimi nuk ra, ndonĂ«se Netanyahu bĂ«ri thirrje pĂ«r kryengritje. PĂ«rkundrazi, udhĂ«heqĂ«si suprem Ayatollah Ali Khamenei Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« mĂ« sfidues. Ai ka nisur njĂ« shtypje tĂ« re ndaj kundĂ«rshtarĂ«ve – dhe ekzekutimet janĂ« pasojĂ« direkte e kĂ«saj.

Duke dĂ«nuar varjen fundjavĂ«n e kaluar tĂ« tĂ« burgosurve politikĂ« Behrouz Ehsani dhe Mehdi Hassani, Amnesty International e lidhi fatin e tyre me sulmet e SHBA-sĂ« dhe Izraelit. TĂ« arrestuar nĂ« vitin 2022, ata u akuzuan pĂ«r rebelim dhe “armiqĂ«si ndaj Zotit”. U torturuan, u detyruan tĂ« nĂ«nshkruajnĂ« rrĂ«fime dhe u dĂ«nuan vitin e kaluar pas njĂ« gjyqi qĂ« zgjati pesĂ« minuta. Vendimi pĂ«r t’i ekzekutuar tani, tha Amnesty, “thekson pĂ«rdorimin e pamĂ«shirshĂ«m tĂ« dĂ«nimit me vdekje nga autoritetet si mjet shtypjeje politike nĂ« kohĂ« krize kombĂ«tare pĂ«r tĂ« shtypur mospajtimin dhe pĂ«r tĂ« pĂ«rhapur frikĂ«â€.

Qindra janĂ« arrestuar qĂ« nga qershori nĂ« njĂ« fushatĂ« tĂ« regjimit pĂ«r tĂ« zbuluar spiunĂ« dhe bashkĂ«punĂ«torĂ«, tĂ« vĂ«rtetĂ« apo tĂ« imagjinuar. DĂ«shtimet e theksuara tĂ« inteligjencĂ«s qĂ« lejuan, pĂ«r shembull, Izraelin tĂ« lokalizojĂ« dhe tĂ« bombardojĂ« njĂ« mbledhje tĂ« kĂ«shillit kombĂ«tar tĂ« sigurisĂ« – duke plagosur presidentin iranian Masoud Pezeshkian – nuk u atribuohen zyrtarisht paaftĂ«sisĂ«, por “kolaboratorĂ«ve tĂ« brendshĂ«m”. Parlamenti iranian po shqyrton zgjerimin e pĂ«rdorimit tĂ« dĂ«nimit me vdekje. Deri nĂ« 60 tĂ« burgosur politikĂ« pĂ«rballen me ekzekutim.

Kjo reagim tipikisht i ashpĂ«r nga klerikĂ«t radikalĂ« pĂ«rreth Khamenei-t, gjyqĂ«sori dhe Gardat Revolucionare ndodhi pavarĂ«sisht njĂ« vale ndjenjash patriotike pas sulmeve, tĂ« cilat raportohet se kanĂ« vrarĂ« tĂ« paktĂ«n 935 persona – shumica civilĂ« – dhe kanĂ« plagosur mĂ« shumĂ« se 5,000. Duke intensifikuar shtypjen, regjimi humbi njĂ« mundĂ«si pĂ«r tĂ« kanalizuar zemĂ«rimin popullor – jo mĂ« pak edhe kundĂ«r BritanisĂ« dhe qeverive evropiane qĂ« mbyllĂ«n sytĂ«.

Veprimet e SHBA-sĂ« dhe Izraelit kanĂ« pasur edhe pasoja tĂ« tjera tĂ« gjera e negative. Sulmet shkelĂ«n KartĂ«n e OKB-sĂ« dhe tĂ« drejtĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare, siç theksoi grupi Brics i vendeve tĂ« “jugut global”. Teherani pezulloi inspektimet bĂ«rthamore tĂ« OKB-sĂ«. Ato pĂ«rkeqĂ«suan ndarjet SHBA–EuropĂ«. Dhe, ironikisht, rritĂ«n mundĂ«sinĂ« qĂ« Irani tĂ« ndĂ«rtojĂ« njĂ« bombĂ« pĂ«r vetĂ«mbrojtje.

Irani insiston se nuk zotëron dhe nuk dëshiron armë bërthamore. Përkundër reputacionit të Izraelit në fushën e inteligjencës, as Netanyahu e askush tjetër nuk ka ofruar prova për të kundërtën. Vendimi për të sulmuar u bazua në një hamendësim, i nxitur nga frika dhe urrejtja. Ai shkaktoi dëme fizike serioze, por nuk ndryshoi mendësitë. Irani mbetet i vendosur të vazhdojë pasurimin e uraniumit për qëllime civile. Bombardimet ishin një dështim. Kërcënimi i zemëruar i Trump për të goditur përsëri është një pranim i kësaj dështimi.

Ajo qĂ« arriti ky akt i papĂ«rgjegjshĂ«m agresioni ishte tĂ« inkurajojĂ« shtete tĂ« papĂ«rgjegjshme, si Rusia, tĂ« besojnĂ« se edhe ata mund tĂ« sulmojnĂ« vende tĂ« tjera pa pasoja. Ai pĂ«rforcoi bindjen nĂ« qarqet qeverisĂ«se iraniane – dhe jo vetĂ«m mes fraksioneve mĂ« radikale – se PerĂ«ndimi nuk Ă«shtĂ« i besueshĂ«m dhe se duhet njĂ« aleancĂ« mĂ« e ngushtĂ« me KinĂ«n. Ai forcoi dorĂ«n e radikalĂ«ve, tĂ« cilĂ«t pĂ«rkrahin luftĂ«rat pĂ«rmes pĂ«rfaqĂ«suesve nĂ« rajon dhe operacionet e fshehta, tĂ« dokumentuara sĂ« fundmi, kundĂ«r BritanisĂ« – duke thelluar statusin e Iranit si njĂ« “shtet i pĂ«rjashtuar”.

NĂ« njĂ« kuptim historik, Irani ishte dhe mbetet njĂ« tragjedi e shmangshme – njĂ« nga gabimet mĂ« tĂ« mĂ«dha gjeostrategjike tĂ« PerĂ«ndimit. MbĂ«shtetja e pamend ndaj shahut ndihmoi nĂ« nxitjen e revolucionit tĂ« vitit 1979. Rritja nĂ« pushtet e klerikĂ«ve konservatorĂ«, qĂ« nuk ishte e pashmangshme, sĂ« bashku me armiqĂ«sinĂ« e vazhdueshme e tĂ« palogjikshme tĂ« SHBA-sĂ« – e ushqyer nga kujtimet e rrethimit poshtĂ«rues tĂ« ambasadĂ«s nĂ« Teheran – e bĂ«nĂ« ndarjen tĂ« pĂ«rhershme. Europa u pĂ«rpoq dhe dĂ«shtoi tĂ« ndjekĂ« njĂ« rrugĂ« tĂ« mesme. NĂ« vitin 2018, Trump u tĂ«rhoq nga marrĂ«veshja bĂ«rthamore e ratifikuar nga SHBA, OKB dhe BE, dhe rivendosi sanksione. Kjo ishte ndĂ«r gabimet mĂ« tĂ« rĂ«nda qĂ« na çoi drejt ngĂ«rçit tĂ« sotĂ«m. Me udhĂ«heqĂ«s mĂ« tĂ« mençur, gjithçka mund tĂ« kishte qenĂ« ndryshe.

TĂ« gjitha palĂ«t nĂ« kĂ«tĂ« konflikt duhet tĂ« studiojnĂ« filozofin francez tĂ« Iluminizmit, Charles de Secondat, baronin de Montesquieu, njĂ« kundĂ«rshtar tĂ« tiranisĂ« nĂ« tĂ« gjitha format e saj. NĂ« veprĂ«n e tij mĂ« tĂ« shitur tĂ« vitit 1721, Letra Persiane, shkruar mĂ« shumĂ« se 300 vjet mĂ« parĂ«, ai jep njĂ« paralajmĂ«rim mbresĂ«lĂ«nĂ«s dhe profetik pĂ«r atĂ« qĂ« nĂ« atĂ« kohĂ« ishin armĂ« imagjinare tĂ« shkatĂ«rrimit nĂ« masĂ«. “Ti thua se ke frikĂ« se mos zbulohet ndonjĂ« mĂ«nyrĂ« shkatĂ«rrimi mĂ« mizore se ato qĂ« pĂ«rdoren tani,” shkruan udhĂ«tari imagjinar persian Usbek njĂ« miku tĂ« tij. “NĂ«se njĂ« shpikje kaq fatale do tĂ« bĂ«hej realitet, ajo shumĂ« shpejt do tĂ« ndalohej nga ligji ndĂ«rkombĂ«tar. Me pĂ«lqimin unanim tĂ« çdo vendi, zbulimi do tĂ« fshihej.”

NĂ« njĂ« kuptim, parashikimi optimist i Usbek-ut doli i saktĂ« – armĂ«t bĂ«rthamore janĂ« tĂ« ndaluara. Por jo “çdo vend” e respekton kĂ«tĂ« ndalim. NĂ«se SHBA dhe Izraeli janĂ« vĂ«rtet tĂ« sinqertĂ« nĂ« pĂ«rpjekjen pĂ«r ta penguar Iranin tĂ« pajiset me bombĂ« bĂ«rthamore, ata duhet tĂ« japin shembull: tĂ« reduktojnĂ« dhe, nĂ« fund, tĂ« eliminojnĂ« arsenalet e tyre bĂ«rthamore. Duhet tĂ« ndalojnĂ« sĂ« kĂ«rcĂ«nuari me sulme tĂ« reja. Dhe duhet tĂ« mbĂ«shtesin bisedimet pĂ«r njĂ« marrĂ«veshje rajonale pĂ«r çarmatimin bĂ«rthamor, siç Ă«shtĂ« propozuar nga ish-ministri i jashtĂ«m iranian Mohammad Javad Zarif.

Vetëm atëherë, ndoshta, Teherani do të dalë nga izolimi. Vetëm atëherë, ndoshta, udhëheqësit e tij paranojakë do të ndalojnë së varuri njerëz të pafajshëm.

*Simon Tisdall është komentator për çështjet e jashtme në Guardian/ Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

Graciani 8 vjeç u shpall bashkë-perandor nga babai i tij perandori romak Valentinian I

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

 viti 367 e.s.

NĂ« vitin 367, Graciani, djali i perandorit romak Valentinian I, u shpall bashkĂ«-perandor nga vetĂ« babai i tij, nĂ« njĂ« moshĂ« jashtĂ«zakonisht tĂ« re – vetĂ«m 8 vjeç. Kjo lĂ«vizje synonte tĂ« siguronte vazhdimĂ«sinĂ« e dinastisĂ« dhe stabilitetin e PerandorisĂ« Romake PerĂ«ndimore. Gratiani lindi nĂ« Pannonia, njĂ« provincĂ« romake qĂ« pĂ«rfshinte edhe pjesĂ« tĂ« IlirisĂ«, çka e bĂ«nte atĂ« me prejardhje ilire.

Me kalimin e viteve, pas vdekjes sĂ« Valentinianit I nĂ« vitin 375, Gratiani mori mĂ« shumĂ« pushtet dhe pĂ«rfundimisht u bĂ« perandor i gjithĂ« PerandorisĂ« Romake PerĂ«ndimore. Ai kishte mbĂ«shtetjen e fuqishme tĂ« gjeneralĂ«ve romakĂ«, si dhe ndikim tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« PerandorinĂ« Lindore. Edhe pse i ri, ai arriti tĂ« mbizotĂ«rojĂ« rivalitetet brenda familjes – pĂ«rfshirĂ« vĂ«llain e tij mĂ« tĂ« vogĂ«l, Valentinianin II, si dhe xhaxhain e tij, qĂ« kishte ambicie tĂ« vetat pĂ«r pushtet.

Graciani ishte mbĂ«shtetĂ«s i fortĂ« i krishterimit, nĂ« njĂ« periudhĂ« kur Perandoria po largohej nga besimet tradicionale pagane romake. Ai refuzoi atributet hyjnore qĂ« mĂ« parĂ« u ishin dhĂ«nĂ« perandorĂ«ve romakĂ«, duke u distancuar nga koncepti i perandorit si njĂ« figurĂ« e shenjtĂ« apo gjysmĂ«-zot. NjĂ« nga veprimet e tij mĂ« simbolike ishte heqja e Altari i Fitores (Ara Victoriae) nga Salla e Senatit nĂ« RomĂ« – njĂ« vendim qĂ« shkaktoi debat dhe zemĂ«rim tĂ« madh midis senatorĂ«ve paganĂ«, tĂ« cilĂ«t e shihnin atĂ« si njĂ« shenjĂ« tĂ« rĂ«nies sĂ« traditave tĂ« lashta romake.

Në planin familjar, Graciani ishte i martuar me mbesën e Konstantinit të Madh, duke forcuar kështu lidhjet me dinastinë e një prej perandorëve më të famshëm të historisë romake dhe një prej figurave kyçe në kristianizimin e Perandorisë.

Graciani mbretëroi në një kohë të trazuar për Perandorinë Romake, e cila përballej me trysni të mëdha të brendshme dhe të jashtme. Megjithëse fillimisht ishte një figurë e fuqishme dhe reformuese, përfundimisht ai u tradhtua dhe u vra në vitin 383, pas një rebelimi të udhëhequr nga ushtarakët në Gali, të cilët mbështetën një rival tjetër, Magnus Maximus.

Megjithatë, trashëgimia e tij historike mbetet e rëndësishme, sidomos për rolin e tij në kristianizimin zyrtar të Perandorisë Romake dhe për transformimin e statusit të perandorit në një drejtim më modest dhe të ndarë nga hyjnizimi pagan.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

1908 – Zbulimi i plotĂ« i njĂ« Neandertali nĂ« FrancĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

NĂ« vitin 1908, nĂ« njĂ« shpellĂ« pranĂ« La Chapelle-aux-Saints, nĂ« jugperĂ«ndim tĂ« FrancĂ«s, vĂ«llezĂ«rit Bouyssonie – AmĂ©dĂ©e dhe Jean, tĂ« dy priftĂ«rinj dhe arkeologĂ« amatorĂ« – bĂ«nĂ« njĂ« nga zbulimet mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« paleoantropologjisĂ«: skeleton e plotĂ« fosil tĂ« njĂ« individi tĂ« Homo neanderthalensis, i cili besohet se ka jetuar rreth 60,000 vjet mĂ« parĂ«.

Ky zbulim kishte rĂ«ndĂ«si tĂ« madhe, sepse pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« u gjet njĂ« skelet thuajse i plotĂ« i njĂ« Neandertali, nĂ« pozicion varrimi, me gjymtyrĂ«t e pĂ«rkulura dhe tĂ« vendosur me kujdes, duke sugjeruar se ishte njĂ« varrim i qĂ«llimshĂ«m – njĂ« tregues i hershĂ«m i sjelljeve kulturore dhe rituale.

Kush ishin Neandertalët?

NeandertalĂ«t pĂ«rfaqĂ«sojnĂ« njĂ« nĂ«nlloj tĂ« zhdukur tĂ« gjinisĂ« Homo, tĂ« afĂ«rt me njeriun modern (Homo sapiens). Ata kanĂ« jetuar nĂ« EvropĂ« dhe pjesĂ« tĂ« AzisĂ« pĂ«r rreth 400,000 deri nĂ« 40,000 vjet mĂ« parĂ«. Emri i tyre vjen nga lugina Neander nĂ« Gjermani, ku pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, mĂ« 1856, u zbuluan mbetje tĂ« tilla fosile pranĂ« qytetit DĂŒsseldorf.

Lugina Neander e kishte marrĂ« emrin nga Joachim Neander, njĂ« pastor protestant dhe autor himnesh i shekullit tĂ« 17-tĂ«, i cili kishte predikuar nĂ« atĂ« zonĂ«. Emri i tij i vĂ«rtetĂ« ishte Neumann – qĂ« nĂ« gjermanisht do tĂ« thotĂ« “njeri i ri”, ndĂ«rsa “Neander” Ă«shtĂ« forma e latinizuar.

Ngjashmëria me njeriun modern

NeandertalĂ«t kanĂ« qenĂ« pĂ«r dekada subjekt debatesh shkencore rreth pozicionit tĂ« tyre evolucionar. Sot dihet se ata ndanin shumĂ« karakteristika me njeriun modern: kishin tru tĂ« madh, trup tĂ« fuqishĂ«m, pĂ«rdornin vegla guri tĂ« sofistikuara, kontrollonin zjarrin, gjuanin nĂ« grup, dhe siç sugjeron edhe skeleti i gjetur nĂ« 1908 – kishin praktika funerale.

Studimet gjenetike moderne tregojnë se njerëzit e sotëm jashtë Afrikës mbartin një përqindje të vogël të ADN-së së Neandertalit, gjë që sugjeron se ka pasur ndërveprim dhe përzierje midis tyre dhe Homo sapiens.

Rëndësia e zbulimit në 1908

Zbulimi i vĂ«llezĂ«rve Bouyssonie nuk ishte thjesht njĂ« gjetje arkeologjike – ai ndryshoi mĂ«nyrĂ«n si shkenca shihte parahistorinĂ« njerĂ«zore. PĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, NeandertalĂ«t nuk u panĂ« thjesht si krijesa tĂ« egra e primitive, por si qenie me ndjeshmĂ«ri sociale, tĂ« afta pĂ«r kujdes ndaj tĂ« sĂ«murĂ«ve, pĂ«r ndĂ«rtim bashkĂ«sish dhe pĂ«r ndarje simbolike tĂ« jetĂ«s dhe vdekjes.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

‘Teknologjia e kursyer’ mund tĂ« ndĂ«rtojĂ« njĂ« botĂ« mĂ« tĂ« mirĂ« pĂ«r tĂ« gjithĂ« ne

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Titanë si Musk do të donin të na bindnin se inovacioni do të thotë zgjidhje që vijnë nga lart-poshtë dhe që pasurojnë vetëm të pasurit. Por në të vërtetë, fuqia është në duart tona. 

Eleanor Drage

Ka njĂ« keqkuptim tĂ« zakonshĂ«m se teknologjia mĂ« moderne duhet tĂ« jetĂ« e shtrenjtĂ«, qĂ« harxhon shumĂ« energji dhe Ă«shtĂ« e ndĂ«rlikuar pĂ«r t’u ndĂ«rtuar. Kjo ndodh sepse jemi mĂ«suar tĂ« besojmĂ« se inovacioni Ă«shtĂ« gjithçka qĂ« miliarderĂ«t bombastikĂ« e quajnĂ« tĂ« tillĂ« – qoftĂ« njĂ« raketĂ« komerciale nĂ« hapĂ«sirĂ« apo versioni i radhĂ«s i ndonjĂ« mjeti tĂ« inteligjencĂ«s artificiale gjenerative.

Siç e shprehu dikur teknologia dhe inxhinierja kanadeze Ursula Franklin, fantazitĂ« pĂ«r teknologjinĂ« na e paraqesin inovacionin si diçka gjithmonĂ« “tĂ« ndikuar nga investimet, tĂ« shndritshme, tĂ« lindura nĂ« laborator, eksperimentale, emocionuese”. Por nĂ« botĂ«n reale, ajo Ă«shtĂ« shpesh “e nxitur nga nevoja, e improvizuar, nĂ« vend, pĂ«rsĂ«ritĂ«se, praktike, e zakonshme”. TeknologjitĂ« vĂ«rtet novatore sot janĂ« sisteme vĂ«rtet tĂ« dobishme qĂ« unĂ« i quaj “teknologji tĂ« kursyera”, dhe ato nuk realizohen nga miliarderĂ« ekscentrikĂ«, por nga njerĂ«z qĂ« dinĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« mĂ« shumĂ« me mĂ« pak. Ato nuk imponojnĂ« “zgjidhje” nga lart qĂ« komplikojnĂ« jetĂ«t tona ndĂ«rsa pasurojnĂ« njĂ« grusht njerĂ«zish. NĂ« fakt, teknologjia vĂ«rtet novatore mund tĂ« çlirojĂ«.

Muajin e kaluar, nĂ« konferencĂ«n Re:publica nĂ« Berlin – dikur me frymĂ« hipi, sot gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« e korporatizuar – takova studiues nga Shoqata pĂ«r Komunikime Progresive (APC), tĂ« cilĂ«t po pĂ«rdorin teknologji si radio me softuer tĂ« pĂ«rcaktuar dhe ndjeshmĂ«ri spektri pĂ«r t’i ndihmuar njerĂ«zit nĂ« mjedise me pak burime tĂ« qĂ«ndrojnĂ« tĂ« lidhur, edhe kur kanĂ« pak internet, energji apo pajisje. KĂ«to janĂ« bazat e rrjeteve komunitare qĂ« sigurojnĂ« mbulim pĂ«r rreth 2.5 miliardĂ« njerĂ«z nĂ« botĂ« qĂ« ende nuk kanĂ« qasje nĂ« internet. NĂ« Delta e Nigerit, ku ndotja nga industria e naftĂ«s Ă«shtĂ« toksike, APC po instalon lidhje dhe sensorĂ« me kosto tĂ« ulĂ«t qĂ« matin cilĂ«sinĂ« e ajrit. KĂ«to luajnĂ« njĂ« rol jetik pĂ«r komunitetin lokal – pĂ«r shembull, pĂ«r tĂ« udhĂ«zuar fĂ«mijĂ«t kur tĂ« mos dalin jashtĂ« ose cilat zona tĂ« shmangin pĂ«r lojĂ«. Infrastruktura menaxhohet nga vetĂ« bashkitĂ« dhe ndĂ«rtohet nga vetĂ« njerĂ«zit. Jo si ChatGPT ose raketat e Blue Origin.

E vĂ«rteta Ă«shtĂ« se, edhe pse inteligjenca artificiale gjenerative lavdĂ«rohet si teknologjia mĂ« e madhe e momentit, variante si DALL·E 3, Google Gemini dhe GPT janĂ« tĂ« parĂ«ndĂ«sishme pĂ«r ata qĂ« nuk kanĂ« qasje tĂ« mjaftueshme nĂ« internet pĂ«r t’i pĂ«rdorur. NdĂ«rsa njĂ« pjesĂ« e vogĂ«l e popullsisĂ« globale pĂ«rfiton nga kĂ«to teknologji qĂ« konsumojnĂ« shumĂ« energji, njĂ« pjesĂ« e madhe ndodhet nĂ« anĂ«n tjetĂ«r tĂ« njĂ« ndarje gjithnjĂ« mĂ« tĂ« thellĂ« digjitale. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, disa nga mendjet mĂ« tĂ« ndritura tĂ« kohĂ«s sonĂ« po punojnĂ« pĂ«r tĂ« zgjidhur sfida si pĂ«rhapja e sinjalit, gjerĂ«sia e brezit tĂ« internetit, dhe pengesat natyrore si malet apo pyjet.

NĂ« konferencĂ«n Re:publica, nĂ« zonĂ«n e “maker space”, provova sensorĂ« tĂ« thjeshtĂ«, tĂ« ndĂ«rtuar me energji diellore, qĂ« funksiononin pĂ«rmes njĂ« Raspberry Pi dhe komponentĂ«sh tĂ« zakonshĂ«m si sensorĂ« lagĂ«shtie. Partneri im, inxhinier, nuk u nda mĂ« nga njĂ« mikroskop i ndĂ«rtuar nga projekti OpenFlexure – i bĂ«rĂ« nga pjesĂ« tĂ« printuara me 3D. MikroskopĂ«t janĂ« jetikĂ« pĂ«r diagnostikimin e infeksioneve, por zakonisht kushtojnĂ« miliona paund – tĂ« paarritshĂ«m pĂ«r shumicĂ«n nĂ« botĂ«. Ky, ndĂ«rkohĂ«, Ă«shtĂ« i lehtĂ«, gati falas dhe me kod tĂ« hapur: kushdo mund ta riprodhojĂ« me pjesĂ« tĂ« lira dhe pak njohuri teknike. Si njĂ« gardĂ«robĂ« e lirĂ« nga IKEA – por me pjesĂ« qĂ« i gjen nĂ« çdo dyqan elektronikĂ«sh. Prodhues nga Gana, Uellsi, Kili e Australia po e pĂ«rdorin kĂ«tĂ« dizajn pĂ«r t’i sjellĂ« mikroskopĂ«t e lirĂ« te njerĂ«zit kudo.

Mund tĂ« mendojmĂ« se AI gjeneruese ka pushtuar çdo cep tĂ« jetĂ«s sonĂ«, por kjo Ă«shtĂ« larg sĂ« vĂ«rtetĂ«s. ÇfarĂ« Ă«shtĂ« vĂ«rtet e pranishme dhe me ndikim janĂ« teknologjitĂ« e lira qĂ« zgjidhin problemet e pĂ«rditshme – si ato tĂ« shĂ«ndetit, mjedisit dhe lidhjes.

NdĂ«rsa shumica e teknologjive “high-tech” mbahen tĂ« fshehta pas algoritmeve tĂ« pronĂ«suara, teknologjitĂ« me burim tĂ« hapur kĂ«rkojnĂ« angazhim komunitar. Kjo Ă«shtĂ« fuqizuese dhe rrit besimin e publikut: Ă«shtĂ« e vĂ«shtirĂ« (dhe e rrezikshme) tĂ« dorĂ«zohesh pĂ«rpara njĂ« teknologjie qĂ« nuk tĂ« tregon si funksionon – veçanĂ«risht kur ajo ofron mbrojtje minimale pĂ«r privatĂ«sinĂ«. Siç u them studentĂ«ve tĂ« mi: nĂ«se do tĂ« mund tĂ« zhvilloje njĂ« AI nĂ« shtĂ«pinĂ« tĂ«nde, dhe ta programoje sipas vlerave tĂ« tua, duke e vendosur sigurinĂ« tĂ«nde nĂ« qendĂ«r, a nuk do tĂ« kishe mĂ« shumĂ« besim tek ajo? Kjo ide nuk Ă«shtĂ« aq e çuditshme – thjesht na duket e tillĂ« sepse kompanitĂ« e mĂ«dha tĂ« teknologjisĂ« duan tĂ« na bĂ«jnĂ« tĂ« mendojmĂ« se Ă«shtĂ« e pamundur.

Ajo qĂ« e bĂ«n tĂ« jashtĂ«zakonshme inovacionin e kursyer nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m teknologjia nĂ« vetvete, por mundĂ«sia pĂ«r ndryshim sistemik qĂ« ajo sjell. Ajo tregon se teknologjia mund tĂ« zhvillohet lokalisht, dhe jo vetĂ«m tĂ« importohet nga Silicon Valley. Kur fermerja Chris Conder vendosi vetĂ« fibrat optike nĂ« pronĂ«n e saj nĂ« Lancashire, ajo thjesht donte “tĂ« provonte se njerĂ«zit e zakonshĂ«m mund ta bĂ«nin vetë  nuk ishte ndonjĂ« shkencĂ« raketash”. Duke e bĂ«rĂ« kĂ«tĂ«, ajo krijoi B4RN, njĂ« organizatĂ« qĂ« nxit ndĂ«rtimin e rrjeteve tĂ« internetit me fibra optike nga komuniteti pĂ«r komunitetin.

Ata qĂ« duan ta mbajnĂ« teknologjinĂ« pĂ«r vete do tĂ« donin tĂ« na bindnin se s’ka kuptim tĂ« krijosh diçka tĂ« re nĂ«se ajo nuk Ă«shtĂ« e ndĂ«rlikuar, e mbyllur dhe pĂ«rjashtuese. Por inovacioni i vĂ«rtetĂ« teknologjik ka po aq lidhje me bashkĂ«punimin sa me konkurrencĂ«n. PĂ«r shumĂ« njerĂ«z nĂ« botĂ«, vlera e njĂ« produkti nuk Ă«shtĂ« te çmimi i lartĂ« apo te fakti qĂ« Ă«shtĂ« i pamundur pĂ«r t’u çmontuar (si iPhonĂ«t e mbyllur). Shpesh, teknologjitĂ« mĂ« inteligjente janĂ« ato qĂ« zgjidhin probleme bazĂ« me mjete tĂ« thjeshta, dhe i shpĂ«rndajnĂ« ato zgjidhje gjerĂ«sisht.

Ndërsa individë dhe komunitete përreth botës punojnë në heshtje për të përmirësuar jetët e tyre dhe të të tjerëve, ndoshta ka ardhur koha që pjesa tjetër e njerëzimit të ndalojë së qeni konsumator pasiv i teknologjisë, dhe të pyesë: çfarë bote duam të ndërtojmë, dhe si mund ta krijojmë vetë?

A duhet qĂ« inovacioni tĂ« ndodhĂ« vetĂ«m nĂ« godina qĂ« kushtojnĂ« mĂ« shumĂ« se njĂ« miliard paund, si zyrat e reja tĂ« Google nĂ« LondĂ«r? Apo mund ta drejtojmĂ« inovacionin qĂ« nga lagjet tona – apo edhe nga kuzhina e shtĂ«pisĂ« sonĂ«?

Eleanor Drage është studiuese e lartë në Qendrën Leverhulme për të Ardhmen e Inteligjencës në Universitetin e Kembrixhit dhe bashkautore e librit The Good Robot: Why Technology Needs Feminism.

 

Burimi: theguardian.com/ Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

Aleksandër Solzhenicini, zëri që tronditi heshtjen

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

3 gusht 2008 – Vdekja e shkrimtarit nobelist

Nga Leonard Veizi

NĂ« panteonin e letĂ«rsisĂ« botĂ«rore, rrallĂ«herĂ« ndodh qĂ« njĂ« zĂ« i vetĂ«m tĂ« jetĂ« aq i fuqishĂ«m sa tĂ« sfidojĂ« njĂ« perandori tĂ« tĂ«rĂ«. AleksandĂ«r Solzhenicini nuk ishte thjesht njĂ« shkrimtar – ai ishte ndĂ«rgjegjja morale e njĂ« epoke tĂ« errĂ«t. Me penĂ«n e tij tĂ« mprehtĂ« si bisturi, ai çau perden e rĂ«ndĂ« tĂ« censurĂ«s dhe frikĂ«s, duke zbuluar para botĂ«s plagĂ«t e thella tĂ« regjimit sovjetik. Ishte njĂ« dĂ«shmitar i gjallĂ« i dhimbjes njerĂ«zore, njĂ« luftĂ«tar i patundur i sĂ« vĂ«rtetĂ«s dhe njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« ndritura letrare e intelektuale tĂ« shekullit XX.

Jeta

I lindur më 11 dhjetor 1918, Solzhenicini u shua më 3 gusht 2008, në moshën 89-vjeçare. Vdekja e tij shënoi mbylljen e një cikli jetësor të jashtëzakonshëm, por jo të jehonës së tij, e cila vijon të tingëllojë e fortë përmes veprave që ekspozojnë tmerret e një bote të ndaluar dhe të harruar.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, shërbeu si oficer, por fati i tij ndryshoi rrënjësisht në vitin 1945, kur kritikat e tij ndaj Stalinit, të shprehura në letra private, e çuan drejt errësirës. U dënua me tetë vjet burg dhe u zhyt në ferrin e Gulagëve, kampet famëkeqe të punës së detyruar. Kjo eksperiencë torturuese dhe shndërruese do të bëhej burimi i pashtershëm i krijimtarisë së tij, themeli mbi të cilin do të ngrinte gjithë veprën e tij letrare.

‘Arkipelagu Gulag’

Pas lirimit, nisi tĂ« hedhĂ« nĂ« letĂ«r pĂ«rvojat e tij tĂ« hidhura. Romani i tij i parĂ« i madh, “NjĂ« ditĂ« nga jeta e Ivan Denisoviçit”, u botua nĂ« vitin 1962 gjatĂ« periudhĂ«s sĂ« liberalizimit tĂ« Hrushovit dhe shkaktoi njĂ« tronditje letrare. PĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, bota shihte nĂ« dritĂ« njĂ« dĂ«shmi tĂ« papĂ«rpunuar tĂ« jetĂ«s nĂ«n terrorin stalinist, njĂ« copĂ«z tĂ« shpirtit tĂ« thyer tĂ« atyre qĂ« ishin mbyllur pas hekurash.

Në vitin 1970 Aleksandër Solzhenicin ishte fituesi i çmimit Nobel në letërsi

Kulmi i veprimtarisĂ« sĂ« tij erdhi me “Arkipelagu Gulag” i vitit 1973, Ă«shtĂ« njĂ« vepĂ«r monumentale qĂ« Ă«shtĂ« mĂ« shumĂ« se njĂ« libĂ«r – Ă«shtĂ« njĂ« histori e gjallĂ«, njĂ« enciklopedi e dhimbjes njerĂ«zore. Ky studim i thelluar i terrorit shtetĂ«ror kontribuoi nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pakthyeshme nĂ« delegjitimimin moral tĂ« komunizmit nĂ« sytĂ« e botĂ«s. NĂ« vepra si “Kremlini i Ri” dhe “NjĂ« letĂ«r drejtuar udhĂ«heqĂ«sve sovjetikĂ«â€, Solzhenicini shfaqet si njĂ« kritik i papĂ«rkulur i regjimit, duke ecur kundĂ«r rrymĂ«s dhe duke zbuluar shkatĂ«rrimin shpirtĂ«ror tĂ« njeriut nĂ«n sistemin totalitar.

MĂ«rgimi

Për guximin e tij, në vitin 1974 u arrestua dhe u dëbua nga atdheu i tij. Ai e kaloi një pjesë të madhe të jetës në mërgim, kryesisht në Shtetet e Bashkuara, duke u kthyer në një profet të së vërtetës që fliste për krizën morale të Perëndimit dhe trashëgiminë tragjike të komunizmit.

Pas shpĂ«rbĂ«rjes sĂ« Bashkimit Sovjetik, Solzhenicini u kthye nĂ« Rusi nĂ« vitin 1994, jo pĂ«r t’u tĂ«rhequr nĂ« heshtje, por pĂ«r t’u bĂ«rĂ« sĂ«rish njĂ« zĂ« i fuqishĂ«m nĂ« debatet mbi moralin, politikĂ«n dhe tĂ« ardhmen e kombit rus.

Epilogu

Vdekja e tij, mĂ« 3 gusht 2008, u shoqĂ«rua me nderime zyrtare, pĂ«rfshirĂ« ato tĂ« presidentit Vladimir Putin, i cili e quajti njĂ« “luftĂ«tar tĂ« pamĂ«shirshĂ«m pĂ«r tĂ« vĂ«rtetĂ«n”.

Trashëgimia e Aleksandër Solzhenicinit qëndron jo vetëm në forcën e pamposhtur të fjalës së tij, por në guximin për ta përdorur atë kundër padrejtësisë. Në një kohë kur heshtja ishte më e sigurt, ai zgjodhi të fliste, duke shndërruar dhimbjen në art. Dhe zëri i tij, i farkëtuar në vuajtje, mbetet një kujtesë e përhershme e fuqisë së letërsisë për të ndryshuar botën.

↗

Vëzhgim: Autostradat pa destinacione të shqiptarëve

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

NĂ« fundjavĂ«, njeriu kĂ«rkon tĂ« gjejĂ« ca orĂ« prehje. Ndaj niset pĂ«r tĂ« kapur, o ndonjĂ« majĂ« mali, ose ndonjĂ« buzĂ« pĂ«rroi. Them pĂ«rrua, se lumenj s’po ka mĂ«. Ka dhe nga ata mĂ« fatlumĂ«t, qĂ« edhe nĂ« periudhĂ«n e kursimeve shkojnĂ« buzĂ« detit, pĂ«r tĂ« paguar me çmim startosfere njĂ« çadĂ«r, e cila ngjason me ato tĂ« spahijve kur fushonin gjatĂ« ekspeditave ushtarake.

Gjithsesi pushimet nĂ« ShqipĂ«ri, – si ato tĂ« “lejĂ«s sĂ« zakonshme” adhe tĂ« fundjavave, – kanĂ« njĂ« kosto tmerrĂ«sisht tĂ« lartĂ«. Ndaj kur kthehesh nĂ« shtĂ«pi, nuk ndjen se je qetĂ«suar por je lodhur dhe mĂ« shumĂ« se kur punoje nĂ« kompjuter duke luajtur “solitare”.

E shtunĂ«. Dalim jashtĂ« TiranĂ«. Duke menduar se rrugĂ«t qĂ« tĂ« çojnĂ« nĂ« plazhe kanĂ« trafik tĂ« rĂ«nduar, marrim “rrugĂ«n e Elbasanit”. Te gryka e Bradasheshit, aty ku lĂ« autostradĂ«n – dhe rruga ngushtohet pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« ish-autostradĂ«n e kohĂ«s sĂ« komunizmit qĂ« lidhte Bradasheshin me Kombinatin Metalurgjik dhe qytetin e Elbasanit – o tĂ« dalin tĂ«mthat nga marazi, ose, nĂ«se e ke hapur kondicionerin nĂ« maksimum, vendos tĂ« dĂ«gjosh ndonjĂ« kĂ«ngĂ« melodramatike nga USB-ja e makinĂ«s. Dy orĂ« stĂ«rvitje gaz-freksion. KĂ«shtu mund ta shtysh disi. Por me shumĂ« gjasa, kur tĂ« ngrihesh nga dremitja qĂ« tĂ« zĂ« nga pezullimi total i lĂ«vizjes, zĂ«ri do tĂ« jetĂ« ngjyrur, grykĂ«t do tĂ« dhembin e do jesh bĂ«rĂ« pĂ«r spital. NdĂ«rsa nervat e kĂ«mbĂ«ve tĂ« janĂ« tendosur.

-KĂ«saj i thonĂ« t’ja heqĂ«sh vetes, bam


Epo ndryshe nuk ka si të jetë.

NĂ« ShqipĂ«ri, prej 80 vitesh ndĂ«rtohen rrugĂ« – e rrugĂ« nuk ka. Prej 35 vitesh ndĂ«rtohen autostrada – dhe ato janĂ« pĂ«r ibret: njĂ« e shtrembĂ«r, njĂ« me gunga, njĂ« tjetĂ«r qĂ« tĂ« lĂ« nĂ« mes tĂ« rrugĂ«s. AsnjĂ«ra nuk nis nga kryeqyteti pĂ«r tĂ« pĂ«rfunduar nĂ« destinacion. Dhe mes gjithĂ« kĂ«saj kakofonie, qeveria merr guximin tĂ« vendosĂ« edhe njĂ« tra. Jo tra ekuilibri – mos e ngatĂ«rroni me atĂ« tĂ« gjimnastikĂ«s – por njĂ« tra pĂ«r tĂ« mbledhur para. Dhe pĂ«r mĂ« tepĂ«r, trau ka funksion tĂ« dyfishtĂ«. Mos paguaj po deshe.

Autostrada e Elbasanit, qĂ« mezi u bĂ«, pasi u rinegociuan fonde sa pĂ«r tĂ« ringritur edhe njĂ« herĂ« Metalurgjikun, prapĂ« nuk po arrin tĂ« kryejĂ« funksionin. Ishim mĂ« mirĂ« me rrugĂ«n e KĂ«rrabĂ«s. Aty, te kilometri 29, pinim edhe njĂ« kafe turke me njĂ« gastare ujĂ« qelibar. Madje i hidhnim dhe nja dy kova ujĂ« makinĂ«s. Se sot, s’tĂ« le njĂ«ri. ËshtĂ« lavazhdi dhe lavazhjerĂ«t nĂ« dispozicion.

TanimĂ«, pĂ«r tĂ« shkuar nĂ« Elbasan, tĂ« duhen dy orĂ« e kacafiu. Po tĂ« nisesh nĂ« 6 tĂ« mĂ«ngjesit, rruga zgjat mes 25 – 35 minutave – nĂ«se pĂ«rfshijmĂ« edhe ndonjĂ« ndalesĂ« pĂ«r nevojĂ« personale. Se jemi njerĂ«z, nĂ« fund tĂ« fundit. Por po u nise pak mĂ« vonĂ«, bĂ«hu gati: do shullohesh nĂ« diellin pĂ«rvĂ«lues tĂ« verĂ«s, ose do kalbesh nga shiu i dimrit. Zgjidh e merr.

TĂ« nisesh pĂ«r nĂ« DurrĂ«s Ă«shtĂ« edhe mĂ« keq. Autostrada nuk ia vlen, as tani qĂ« bĂ«hen punime – dhe qeveria e ka projektuar kĂ«tĂ« superstradĂ« fshati pĂ«r ta kthyer njĂ«lloj me atĂ« tĂ« Los Anxhelosit, thonĂ«, – por as mĂ« parĂ« nuk ia ka vlejtur tĂ« pĂ«rballosh segmentin e shĂ«mtuar TiranĂ« – VorĂ« – DurrĂ«s. MĂ« mirĂ« tĂ« marrĂ«sh rrugĂ«n e vjetĂ«r tĂ« Ndroqit: gjarpĂ«ruese, me gjelbĂ«rim, dhe qĂ« tĂ« nxjerr drejt e te Plepat. Veç duhet tĂ« kesh njĂ« palĂ« amortizatorĂ« rezervĂ« nĂ« bagazh. RrugĂ« Ă«shtĂ« – dhe rruga ka tĂ« papriturat e veta. Dhe nĂ« kĂ«tĂ« rrugĂ« nuk Ă«shtĂ« vĂ«nĂ« dorĂ« ndonjĂ«herĂ«, ndaj gropat janĂ« thelluar aq shumĂ« sa mund tĂ« thyhen nĂ« dysh dhe kamionĂ«t e tonazhit tĂ« rĂ«ndĂ« jo mĂ« veturat me kapacitet deri nĂ« 5 persona.

Po segmenti Kavajë–Rrogozhinë–LushnjĂ«? As mos e zĂ«mĂ« nĂ« gojĂ«. As pĂ«r autostradĂ«n e Milotit. Dhe nuk ia vlen nĂ« mburresh me 20 kilometrat e autostradĂ«s Levan–VlorĂ«? Ndaj mĂ« mirĂ« tĂ« mos flasim fare.

Prandaj, nĂ« kĂ«to kushte, kĂ«shilla mĂ« e vlefshme pĂ«r drejtuesit e automjeteve Ă«shtĂ«: mbusheni plot serbatorin me karburant, dhe shkarkoni sa mĂ« shumĂ« hite nĂ« USB – qĂ« tĂ« shtyni kohĂ«n. PĂ«rndryshe, do pĂ«llcisni nga mĂ«rzia, po ashtu si shpĂ«rthen uthulla e fortĂ« enĂ«n e vet.

↗

3 gusht 1778 – Hapet Teatro alla Scala nĂ« Milano

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

MĂ« 3 gusht 1778, nĂ« Milano, u hap pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« Teatro alla Scala – i njohur shkurtimisht si La Scala – njĂ« nga teatrot mĂ« tĂ« famshĂ«m tĂ« operĂ«s nĂ« botĂ«.

Ngjarja që çoi në ndërtimin e teatrit të ri ndodhi dy vjet më parë, më 1776, kur Teatri Regio Ducale, institucioni kryesor teatror i qytetit, u shkatërrua nga një zjarr që shpërtheu gjatë një feste karnavalesh. Humbja e teatrit shkaktoi shqetësim të madh, veçanërisht tek aristokracia milaneze, që zotëronte lozha private në të dhe e konsideronte atë si pjesë të pandashme të jetës kulturore dhe shoqërore.

Si reagim, një grup qytetarësh të pasur i dërguan një peticion arkidukës së Austrisë, që në atë kohë sundonte mbi Milanon si pjesë e Perandorisë Habsburge. Në peticion, ata kërkonin ndërtimin e një teatri të ri që të zinte vendin e atij të djegurit.

KĂ«rkesa u pranua dhe u mor vendimi qĂ« teatri i ri tĂ« ndĂ«rtohej nĂ« vendin ku mĂ« parĂ« ndodhej kisha Santa Maria alla Scala – njĂ« ndĂ«rtesĂ« e shekullit XIV. Pas rrĂ«nimit tĂ« kishĂ«s, teatri i ri mori emrin “alla Scala”, nĂ« nder tĂ« saj.

Hapja zyrtare dhe rëndësia historike

Teatri u projektua nga arkitekti Giuseppe Piermarini, dhe puna pĂ«r ndĂ«rtimin e tij zgjati vetĂ«m dy vjet. NĂ« ditĂ«n e hapjes, mĂ« 3 gusht 1778, u shfaq opera “L’Europa riconosciuta” e kompozitorit Antonio Salieri.

La Scala u bë shumë shpejt një nga qendrat më prestigjioze të operës dhe baletit në Evropë, dhe gjatë shekujve ka qenë skena ku kanë debutuar apo janë ngjitur disa nga figurat më të mëdha të muzikës klasike: nga Giuseppe Verdi te Maria Callas, nga Arturo Toscanini te Luciano Pavarotti.

Trashëgimia kulturore

Sot, La Scala Ă«shtĂ« mĂ« shumĂ« se njĂ« teatĂ«r – Ă«shtĂ« njĂ« simbol i trashĂ«gimisĂ« muzikore italiane dhe evropiane. Ajo mbetet njĂ« pikĂ« referimi pĂ«r artin e operĂ«s dhe njĂ« destinacion kulturor i nivelit botĂ«ror, duke ruajtur me krenari historinĂ« e saj qĂ« lindi nga hiri i njĂ« fatkeqĂ«sie, por qĂ« lartĂ«soi artin dhe qytetin e Milanos nĂ« piedestalin e kulturĂ«s botĂ«rore.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

 

↗

Beteja e Bathinus dhe mposhtja e dalmatëve nga Tiberi

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Viti 8 pas Krishtit

Në vitin 8 pas Krishtit, gjatë fushatave romake për nënshtrimin e popujve ilirë në Ballkan, gjenerali romak Tiberi (i biri i adoptuar dhe trashëgimtari i Augustit, më pas perandor) arriti një fitore të rëndësishme kundër dalmatëve, një nga fiset më të fuqishme dhe të pavarura ilire.

Beteja u zhvillua nĂ« luginĂ«n e lumit Bathinus – qĂ« besohet tĂ« pĂ«rkojĂ« me lumin Bosna nĂ« Bosnje tĂ« sotme – dhe pĂ«rbĂ«nte njĂ« pikĂ« kthese nĂ« pĂ«rpjekjet romake pĂ«r tĂ« shuar kryengritjen e madhe ilire qĂ« kishte shpĂ«rthyer nĂ« vitin 6 pas Krishtit.

Kush ishin dalmatët?

DalmatĂ«t (ose Delmatae), ishin njĂ« fis i lashtĂ« ilir, qĂ« jetonte pĂ«rgjatĂ« bregdetit lindor tĂ« Adriatikut – nĂ« atĂ« qĂ« sot pĂ«rfshin pjesĂ« tĂ« KroacisĂ«, ndĂ«rmjet lumenjve Kirka (Krka) dhe Neretva. Ata pĂ«rmenden pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« burimet romake nĂ« shekullin IV p.e.s., dhe u dalluan pĂ«r stil jetese baritor, strukturĂ« fisnore, dhe rezistencĂ« tĂ« ashpĂ«r ndaj pushtimeve romake.

Etimologjia e emrit “Dalmat” mendohet se lidhet me fjalĂ«n shqipe “dele”, çka pĂ«rputhet me jetesĂ«n tradicionale tĂ« tyre si barinj. Kjo lidhje gjuhĂ«sore Ă«shtĂ« pĂ«rkrahur nga disa albanologĂ« dhe studiues tĂ« antikitetit ballkanik.

Një fis dalmat në Rumani?

Sipas disa burimeve historike, një nga fiset e lidhura me dalmatët, i njohur si Bariust (ose Baridustae), më vonë u shpërngul dhe u vendos në territore që sot ndodhen brenda kufijve të Rumanisë së sotme, si pjesë e kolonizimeve apo zhvendosjeve të detyruara nga Roma për arsye strategjike dhe administrative. Kjo është një dëshmi më shumë për shtrirjen gjeografike dhe ndikimin e popullsive ilire përtej trojeve të tyre tradicionale.

Pasojat e fitores romake

Fitorja e Tiberit nĂ« Bathinus shĂ«noi fillimin e fundit tĂ« kryengritjes sĂ« madhe ilire (6–9 pas Krishtit), njĂ« nga sfidat mĂ« tĂ« mĂ«dha me tĂ« cilat u pĂ«rball Perandoria Romake nĂ« periudhĂ«n e hershme tĂ« konsolidimit tĂ« saj. Pas shtypjes sĂ« kĂ«saj kryengritjeje, Iliria u vu nĂ«n kontroll tĂ« plotĂ« tĂ« RomĂ«s dhe u integrua nĂ« sistemin e saj administrativ e ushtarak.

Tiberi, i cili mĂ« vonĂ« do tĂ« bĂ«hej perandor i RomĂ«s, fitoi lavdi tĂ« madhe ushtarake nga kjo fushatĂ«, ndĂ«rsa shumĂ« nga fiset ilire – pĂ«rfshirĂ« dalmatĂ«t – u romanizuan pjesĂ«risht dhe humbĂ«n njĂ« pjesĂ« tĂ« pavarĂ«sisĂ« dhe organizimit tĂ« tyre tradicional.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Pet Shop Boys, gjenia e pazakontë e Jack Bond dhe Jane Arden

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

nga Andrew Pulver

Vdekja e Jack Bond nĂ« dhjetor tĂ« vitit tĂ« kaluar shĂ«noi fundin e njĂ« kapitulli tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m – dhe çuditĂ«risht tĂ« nĂ«nvlerĂ«suar – nĂ« historinĂ« e kinemasĂ« britanike. Bond Ă«shtĂ« ndoshta mĂ« i njohur pĂ«r filmin e Pet Shop Boys It Couldn’t Happen Here, tĂ« realizuar nĂ« vitin 1988; por kjo ishte thjesht njĂ« ndalesĂ« nĂ« njĂ« karrierĂ« me formĂ« tĂ« pazakontĂ«, e cila mori trajtĂ«n e jo dy gjysmave, por dy seksionesh tĂ« veçanta qĂ« sot duken tĂ« ndĂ«rthurura nĂ« mĂ«nyrĂ« delikate.

PĂ«rfshirja e Bond me Pet Shop Boys erdhi si rrjedhojĂ« e punĂ«s sĂ« mĂ«parshme nĂ« emisionin The South Bank Show, veçanĂ«risht njĂ« episod pĂ«r Roald Dahl ku autori pĂ«rballet me personazhet e librave tĂ« tij – dhe nĂ« fakt, njĂ« pjesĂ« e madhe e karrierĂ«s sĂ« Bond-it u pĂ«rkushtua dokumentarĂ«ve pĂ«r artin, ndonĂ«se shumĂ« tĂ« pazakonshĂ«m. Ai nisi nĂ« BBC nĂ« fillim tĂ« viteve ’60 me programe pĂ«r poetĂ«t e LuftĂ«s sĂ« ParĂ« BotĂ«rore dhe George Orwell, duke kulmuar me njĂ« film ende mbresĂ«lĂ«nĂ«s nĂ« vitin 1965 pĂ«r Salvador DalĂ­-n, tĂ« titulluar DalĂ­ in New York. Ky dokumentar eksploronte personalitetin e ndĂ«rtuar tĂ« DalĂ­-t si artist, duke pĂ«rfshirĂ« edhe “meta” skena ku vetĂ« Bond diskuton mbi procesin e xhirimit.

Një takim vendimtar me Jane Arden

DalĂ­ in New York ishte gjithashtu momenti kur Bond drejtoi pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« njĂ« shkrimtare, aktore dhe intelektuale mediatike tĂ« njohur: Jane Arden. Nuk ishte hera e parĂ« qĂ« ata punonin sĂ« bashku, por me siguri kjo ngjizi bashkĂ«punimin e tyre krijues. Shpejt pas kĂ«saj, ata realizuan bashkĂ« njĂ« film qĂ« do tĂ« shĂ«nonte debutimin regjisorial tĂ« Bond-it nĂ« njĂ« film artistik mĂ« 1967: Separation, me skenar dhe nĂ« rol kryesor Arden-in. Filmi paraqet njĂ« narrativĂ« tĂ« copĂ«tuar e tĂ« çoroditur tĂ« njĂ« gruaje tĂ« bllokuar mes njĂ« martese qĂ« po shpĂ«rbĂ«het dhe njĂ« dashnori tĂ« ri pĂ«r tĂ« cilin ndien pasiguri – tĂ« gjitha nĂ« sfondin e LondrĂ«s sĂ« viteve ’60. Fakti qĂ« Arden vetĂ« ndodhej nĂ« njĂ« martesĂ« tĂ« dĂ«shtuar (me regjisorin televiziv Philip Saville) dhe nĂ« njĂ« lidhje me njĂ« burrĂ« mĂ« tĂ« ri (vetĂ« Bond-in), ka shumĂ« gjasĂ« tĂ« ketĂ« ndikuar nĂ« pĂ«rmbajtjen e filmit.

Një figurë unike në kinemanë britanike

Jane Arden Ă«shtĂ« njĂ« figurĂ« mbresĂ«lĂ«nĂ«se mĂ« vete; ndĂ«r tĂ« tjera, duket se Ă«shtĂ« e vetmja grua nĂ« gjithĂ« vitet ’70 qĂ« ka njĂ« kredi tĂ« vetme regjisoriale nĂ« njĂ« film artistik britanik. Kjo do tĂ« ishte filmi i tyre i radhĂ«s, The Other Side of the Underneath, bazuar nĂ« njĂ« performancĂ« tĂ« saj tĂ« titulluar A New Communion for Freaks, Prophets and Witches, qĂ« ajo zhvilloi me trupĂ«n e saj teatrale krejtĂ«sisht femĂ«rore, “Holocaust”. Pasi kishte qenĂ« njĂ« dramaturge dhe skenariste e suksesshme pĂ«r televizion, Ă«shtĂ« e qartĂ« se pas Separation, Arden kishte pĂ«rvetĂ«suar idetĂ« mĂ« radikale tĂ« kohĂ«s – nga anti-psikiatria deri tek terapitĂ« e konfrontimit emocional nĂ« grup. The Other Side of the Underneath, qĂ« u prodhua dhe ku u shfaq edhe vetĂ« Bond, mbetet njĂ« nga filmat mĂ« tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m – edhe pse thellĂ«sisht shqetĂ«sues – qĂ« janĂ« realizuar ndonjĂ«herĂ« nĂ« Britani.

Eksperimente të fundit dhe tragjedia

Ndoshta stresi i krijimit tĂ« kĂ«tij filmi bĂ«ri qĂ« Arden tĂ« zgjidhte ta ndajĂ« regjinĂ« e filmit tĂ« tretĂ« tĂ« tyre, Anti-Clock, me Bond. Ky Ă«shtĂ« njĂ« fabul e çuditshme, e mbyllur dhe shpesh e pakuptueshme, ku luan njĂ« nga djemtĂ« e Arden-it, Sebastian Saville, nĂ« rolin e njĂ« subjekti terapie dhe njĂ«kohĂ«sisht tĂ« profesorit qĂ« e trajton. Motivimet e Arden-it mbeten tĂ« paqarta; ajo i dha fund jetĂ«s nĂ« vitin 1982 dhe Bond mĂ« pas tĂ«rhoqi nga qarkullimi filmat qĂ« kishin realizuar bashkĂ«. Por 25 vjet mĂ« vonĂ«, ato u rizbuluan dhe u ribotuan nga British Film Institute – njĂ« akt me vlerĂ« tĂ« jashtĂ«zakonshme pĂ«r arkeologjinĂ« kulturore.

Trashëgimia dhe pasqyra e një stili unik

Vdekja e Arden-it mbylli njĂ« kapitull. Sot, pjesĂ«marrja e Bond nĂ« kĂ«to krijime shihet si njĂ« zgjatim i stilit tĂ« tij dokumentar eksperimental dhe me kufij tĂ« zbehtĂ« – stil qĂ« mund tĂ« pĂ«rfshijĂ« edhe It Couldn’t Happen Here. Bond vijoi tĂ« bĂ«nte filma pĂ«r figura krijuese – veçanĂ«risht The Blue Black Hussar nĂ« vitin 2013, ku Adam Ant reflekton mbi krizat e shĂ«ndetit mendor qĂ« e larguan nga skena pĂ«r disa vite.

Ndoshta nëse Bond do të kishte realizuar një film të suksesshëm për çmime, apo nëse Arden do të ishte më e prirur për të krijuar narrativa më konvencionale, njëri apo të dy mund të ishin më të njohur, apo të kishin zënë një vend më të rëndësishëm në kulturën kinematografike britanike. Gjithsesi, filmat e tyre, si edhe puna e Bond-it më vete, janë fascinantë në vetvete dhe padyshim ia vlejnë të kërkohen.

“The Guardian”/ PĂ«rgatiti pĂ«r botim: L.Veizi

↗

1990 – Pushtimi i Kuvajtit nga Iraku dhe fillimi i LuftĂ«s sĂ« Gjirit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Mëngjesin e hershëm të 2 gushtit 1990, forcat e armatosura të Republikës së Irakut, të udhëhequra nga Saddam Husseini, pushtuan shtetin fqinj Kuvajt, një nga vendet më të pasura me naftë në botë. Brenda pak orësh, 100,000 trupa irakiane dhe 300 tanke kishin hyrë në territorin kuvajtian, duke marrë kontrollin e plotë të kryeqytetit Kuvajt City dhe duke përmbysur qeverinë kuvajtiane.

Ky agresion ndĂ«rkombĂ«tar shĂ«noi fillimin e krizĂ«s sĂ« Gjirit, qĂ« mĂ« vonĂ« do tĂ« pĂ«rshkallĂ«zohej nĂ« LuftĂ«n e ParĂ« tĂ« Gjirit Persik (1990–1991).

Arsyet e pushtimit

Saddam Husseini pretendonte disa arsye për ndërhyrjen në Kuvajt:

Akuza pĂ«r vjedhje tĂ« naftĂ«s – Iraku akuzonte Kuvajtin pĂ«r shfrytĂ«zim tĂ« paligjshĂ«m tĂ« fushave tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta tĂ« naftĂ«s nĂ« kufirin jugor, sidomos pĂ«rmes teknologjisĂ« sĂ« shpimit horizontal.

Pretendime historike – Iraku e konsideronte Kuvajtin si njĂ« krahinĂ« tĂ« tij historike, tĂ« shkĂ«putur gjatĂ« sundimit britanik nĂ« fillimshekullin XX.

Kriza ekonomike pas luftĂ«s me Iranin (1980–1988) – Iraku doli nga lufta tetĂ«vjeçare i shkatĂ«rruar ekonomikisht dhe i mbingarkuar me borxhe. Saddam kĂ«rkonte qĂ« Kuvajti dhe vendet e tjera tĂ« Gjirit ta falnin borxhin dhe tĂ« ulnin prodhimin e naftĂ«s pĂ«r tĂ« rritur çmimet nĂ« tregjet ndĂ«rkombĂ«tare.

Ambicie pĂ«r dominim rajonal – Pushtimi i Kuvajtit shihej si njĂ« hap drejt zgjerimit tĂ« influencĂ«s sĂ« Irakut nĂ« botĂ«n arabe dhe kontrollit tĂ« njĂ« pĂ«rqindjeje tĂ« madhe tĂ« rezervave globale tĂ« naftĂ«s.

Reagimi ndërkombëtar

Pushtimi i Kuvajtit u dënua gjerësisht nga bashkësia ndërkombëtare. Brenda disa ditësh:

Këshilli i Sigurimit i Kombeve të Bashkuara miratoi një sërë rezolutash që dënonin pushtimin dhe kërkonin tërheqjen e menjëhershme dhe të pakushtëzuar të forcave irakiane.

Më 6 gusht 1990, OKB vendosi sanksione të gjera ekonomike kundër Irakut.

Një koalicion ndërkombëtar, i përbërë nga rreth 35 shtete dhe i udhëhequr nga Shtetet e Bashkuara, filloi të grumbullonte forca në rajon në kuadër të operacionit Desert Shield (Mburoja e Shkretëtirës), që kishte si synim mbrojtjen e Arabisë Saudite nga një pushtim i mundshëm.

Afati dhe ndërhyrja ushtarake

MĂ« 29 nĂ«ntor 1990, Rezoluta 678 e OKB-sĂ« i jepte Irakut afat deri mĂ« 15 janar 1991 pĂ«r t’u tĂ«rhequr nga Kuvajti, pĂ«rndryshe do tĂ« pĂ«rballej me forcĂ« ushtarake.

Iraku e injoroi këtë ultimatum.

MĂ« 17 janar 1991, filloi Operacioni Desert Storm – ofensiva ajrore dhe mĂ« pas tokĂ«sore pĂ«r çlirimin e Kuvajtit. Brenda 100 orĂ«sh nga fillimi i ofensivĂ«s tokĂ«sore, forcat e koalicionit kishin thyer ushtrinĂ« irakiane dhe Kuvajti u çlirua.

Pasojat e pushtimit dhe luftës

Iraku humbi dhjetëra mijëra ushtarë, ndërsa dëmet infrastrukturore në Kuvajt ishin kolosale.

Saddam Husseini qëndroi në pushtet në Irak, por vendi i tij mbeti nën sanksione të rënda ekonomike dhe mbikëqyrje ndërkombëtare për më shumë se një dekadë.

U hodhën bazat për tensionet e mëvonshme që çuan në Luftën e Dytë të Gjirit në vitin 2003, ku regjimi i Saddam Husseinit u përmbys nga një ndërhyrje tjetër e udhëhequr nga SHBA.

Kuptimi gjeopolitik i ngjarjes

Pushtimi i Kuvajtit dhe reagimi ndërkombëtar i dha një formë të re rendit botëror pas Luftës së Ftohtë:

Ishte një nga rastet e para të përdorimit të fuqisë së OKB-së në mënyrë kolektive dhe efektive.

Forcoi rolin e SHBA-ve si superfuqi globale hegjemone në botën e pas-Bashkimit Sovjetik.

Thelloi ndarjet në Lindjen e Mesme dhe intensifikoi urrejtjen ndaj Perëndimit në disa qarqe arabe.

Trashëgimia

Ngjarjet e 2 gushtit 1990 shënuan fillimin e një epoke të re të konfliktit në Lindjen e Mesme, me pasoja që zgjasin ende sot. Pushtimi i Kuvajtit dhe Lufta e Gjirit ndryshuan përfundimisht balancën e fuqisë në rajon dhe rolin e aktorëve ndërkombëtarë në çështjet e brendshme të Lindjes së Mesme.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Teksa Netanjahu e lĂ« GazĂ«n tĂ« vdesĂ« urie, bota po i kthen shpinĂ«n – dhe ai e di kĂ«tĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Jonathan Freedland

“No one likes us, we don’t care” – “Askush s’na do, s’na intereson.” Ky Ă«shtĂ« njĂ« thirrje qĂ« mund tĂ« ngjallĂ« emocione nĂ« tribunat e stadiumeve nĂ« jug tĂ« LondrĂ«s, si kĂ«nga ikonĂ« e klubit tĂ« futbollit Millwall, por si strategji shtetĂ«rore Ă«shtĂ« njĂ« katastrofĂ«. MegjithatĂ«, Izraeli Ă«shtĂ« shndĂ«rruar nĂ« njĂ« “Millwall” mes kombeve, duke u treguar i pandjeshĂ«m dhe i paprekshĂ«m nga dĂ«nimi global – njĂ« dĂ«nim qĂ« kĂ«tĂ« javĂ« mori vrull serioz.

NdĂ«rsa njĂ« vend pas tjetrit drejtoi gishtin akuzues ndaj Izraelit, tĂ« tmerruar nga uria, shkatĂ«rrimi dhe gjakderdhja qĂ« ka shkaktuar nĂ« Gaza, zyrtarĂ«t izraelitĂ« iu pĂ«rgjigjĂ«n me tĂ« njĂ«jtĂ«n arrogancĂ« tĂ« zakonshme. Kur Keir Starmer shpalli synimin e BritanisĂ« pĂ«r tĂ« njohur njĂ« shtet tĂ« PalestinĂ«s, kjo u hodh menjĂ«herĂ« poshtĂ« nga nĂ«nkryetari i Jerusalemit si “shumĂ« zhurmĂ« pĂ«r asgjĂ«â€.

Reagime tĂ« ngjashme pĂ«rbuzĂ«se patĂ«n edhe ndaj premtimit tĂ« mĂ«parshĂ«m tĂ« FrancĂ«s pĂ«r njohjen diplomatike, si dhe ndaj njoftimit tĂ« KanadasĂ« tĂ« mĂ«rkurĂ«n se do tĂ« vepronte njĂ«soj. NdonjĂ«herĂ« qĂ«ndrimi Ă«shtĂ« njĂ« indiferencĂ« e studiuar, njĂ« ngritje supesh; ndonjĂ«herĂ« Ă«shtĂ« zemĂ«rim. Por mesazhi Ă«shtĂ« i njĂ«jtĂ«: nuk tĂ«rhiqemi. Siç u shpreh ambasadori izraelit nĂ« Kanada: “Izraeli nuk do t’i nĂ«nshtrohet fushatĂ«s sĂ« shtrembĂ«ruar tĂ« presionit ndĂ«rkombĂ«tar kundĂ«r tij.”

MegjithatĂ«, pĂ«rtej gjithĂ« kĂ«saj arrogance teatrale, “tsunami diplomatik” qĂ« kritikĂ«t e Benjamin Netanyahut kanĂ« paralajmĂ«ruar prej vitesh – dhe qĂ« tani duket se ka mbĂ«rritur – nuk Ă«shtĂ« aspak “asgjĂ«â€. Madje, nĂ«n kĂ«tĂ« maskĂ« tĂ« stilit Millwall, ka shenja qĂ« Netanjahu e di mirĂ« se situata po ndryshon.

MĂ« shumĂ« se 140 nga 193 shtetet anĂ«tare tĂ« OKB-sĂ« kishin njohur tashmĂ« PalestinĂ«n, por tani kĂ«tij grupi po i shtohen fuqi tĂ« mĂ«dha perĂ«ndimore: lĂ«vizja e FrancĂ«s, BritanisĂ« dhe KanadasĂ« nĂ«nkupton se tashmĂ« tre anĂ«tarĂ« tĂ« G7 janĂ« pjesĂ« e kĂ«saj njohjeje. Po kĂ«tĂ« javĂ« u mbajt njĂ« konferencĂ« speciale nĂ« OKB nĂ« Nju Jork, ku 125 vende i kĂ«rkuan Netanyahut tĂ« angazhohej pĂ«r krijimin e njĂ« shteti palestinez krahas Izraelit – njĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« ringjallur zgjidhjen dy-shtetĂ«she qĂ« prej kohĂ«sh Ă«shtĂ« nĂ« agoni.

Kundërshtimet nga Izraeli

Në përgjigje, Izraeli dhe mbështetësit e tij kanë ngritur disa pretendime:

KritikĂ«t janĂ« pajtues me terrorin. Netanjahu iu pĂ«rgjigj Starmer-it nĂ« Twitter duke thĂ«nĂ«: “Pajtimi me terroristĂ«t xhihadistĂ« gjithmonĂ« dĂ«shton.” Ai e pozicionon veten si njĂ« â€œĂ‡Ă«rçill”, ndĂ«rsa e pĂ«rshkruan Starmer-in si njĂ« “Çamberlen”, me ministrin e tij tĂ« jashtĂ«m qĂ« flet pĂ«r Munihun dhe 1938-Ă«n. Por krahasimi mes pushtimit nazist tĂ« ÇekosllovakisĂ« dhe kĂ«rkesĂ«s sĂ« palestinezĂ«ve pĂ«r vetĂ«vendosje Ă«shtĂ« fyes nĂ« injorancĂ«n e tij.

Njohja e PalestinĂ«s si “shpĂ«rblim pĂ«r Hamasin”. Por ky interpretim Ă«shtĂ« i shtrembĂ«ruar. Deklarata e Nju Jorkut kĂ«tĂ« javĂ« – e nĂ«nshkruar nga Arabia Saudite, Egjipti, Katari dhe Liga Arabe – dĂ«non qartĂ« sulmet e Hamasit mĂ« 7 tetor 2023. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, ajo kĂ«rkon qartĂ« qĂ« Hamas tĂ« largohet nga pushteti nĂ« Gaza dhe tĂ« dorĂ«zojĂ« armĂ«t tek Autoriteti Palestinez (PA).

Kjo Ă«shtĂ« edhe linja e pĂ«rbashkĂ«t e deklaratave nga Starmer dhe liderĂ« tĂ« tjerĂ«: jo Hamasit, po njĂ« Palestine tĂ« udhĂ«hequr nga Autoriteti Palestinez. Nuk ka asnjĂ« “shpĂ«rblim” kĂ«tu.

Kritikat për ndikimin mbi pengjet izraelite

Një akuzë më serioze vjen nga ata që kërkojnë lirimin e 20 pengjeve izraelite ende të mbajtura gjallë në Gaza. Ata argumentojnë se Starmer bëri gabim duke thënë se Britania nuk do të njohte Palestinën nëse arrihet një marrëveshje armëpushimi midis Hamasit dhe Izraelit. Sipas tyre, kjo mund të ketë inkurajuar Hamasin të mos pranojë asnjë marrëveshje, me qëllim që Britania të përmbushë premtimin për njohje.

Por mbrojtësit e Starmer thonë se kjo bie në kontradiktë me realitetin: Hamas nuk e dëshiron një shtet palestinez krahas Izraelit, por kërkon një shtet të vetëm, islamik, nga lumi deri në det.

Në fakt, nëse komuniteti ndërkombëtar heq dorë nga njohja e Palestinës pas 7 tetorit, kjo do të ishte vërtet një shpërblim për Hamasin, sepse do të përforconte përpjekjet e tij për të shkatërruar zgjidhjen dy-shtetëshe.

Një lëvizje simbolike me pak ndikim praktik?

Kritika mĂ« e fortĂ« Ă«shtĂ« ajo qĂ« i cilĂ«son kĂ«to deklarata si gjeste simbolike, qĂ« tregojnĂ« pafuqinĂ« e qeverive pĂ«rballĂ« realitetit. ËshtĂ« e vĂ«rtetĂ« qĂ« njohja diplomatike nuk do tĂ« ushqejĂ« asnjĂ« fĂ«mijĂ« nĂ« Gaza. NĂ«se Netanjahu e injoron plotĂ«sisht Starmer-in, kjo vetĂ«m sa do tĂ« nxjerrĂ« nĂ« pah dobĂ«sinĂ« e kĂ«tij tĂ« fundit.

Por, sipas vetĂ« arsyetimit tĂ« LondrĂ«s, mĂ« mirĂ« tĂ« pĂ«rdoret tani karta e njohjes para se tĂ« bĂ«het plotĂ«sisht e pavlefshme. Siç u shpreh Wes Streeting: “Britania duhet ta njohĂ« PalestinĂ«n, pĂ«rderisa ekziston ende njĂ« PalestinĂ« pĂ«r t’u njohur.”

Mosdëgjimi i Netanyahut dhe rreziku i strategjisë së tij

Londra, Parisi dhe tĂ« tjerĂ« shpresojnĂ« se, kur tĂ« pĂ«rfundojĂ« lufta nĂ« Gaza, do tĂ« jenĂ« vendosur parametrat pĂ«r atĂ« qĂ« duhet tĂ« vijĂ« mĂ« pas. Por Netanjahu nuk dĂ«gjon askĂ«nd. Ai ka vendosur prej kohĂ«sh se Izraeli mund t’i injorojĂ« tĂ« gjithĂ« – BE-nĂ«, OKB-nĂ«, OBSH-nĂ«, BBC-nĂ« – pĂ«rveç njĂ«rit: SHBA-sĂ«.

Madje, ai ka shkuar më tej, duke u fokusuar vetëm te Partia Republikane, duke përjashtuar tërësisht demokratët. Por kjo është një strategji e rrezikshme:

SHBA nuk mjafton si aleat i vetëm.

BE dhe Britania janë partnerë ekonomikë kyç.

Brenda vetë Partisë Republikane ka një krah që është armiqësor ndaj Izraelit, sidomos brenda lëvizjes MAGA. (Këtë javë, Marjorie Taylor Greene u bë ligjvënësja e parë amerikane që akuzoi Izraelin për gjenocid.)

Madje as Trumpi nuk e ndan plotĂ«sisht pĂ«rbuzjen e Netanyahut ndaj opinionit ndĂ«rkombĂ«tar – ai dĂ«shiron tĂ« duket si njĂ« udhĂ«heqĂ«s global, madje Ă«ndĂ«rron njĂ« çmim Nobel.

Shtimi i pasojave për Izraelin

Populli izraelit po ndien gjithnjë e më shumë koston e izolimit ndërkombëtar që Netanjahu ka kultivuar. Një sinjal i vogël është trajtimi i keq që disa turistë izraelitë po marrin në Greqi. Kjo mund të shpjegojë edhe pse zyrtarët izraelitë këtë javë reaguan me kaq forcë ndaj Starmer-it dhe të tjerëve, duke pretenduar me zë të lartë se nuk janë aspak të shqetësuar.

Por gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« izraelitĂ« e kuptojnĂ« se nuk kanĂ« luksin tĂ« sillen si Millwall-i: ndoshta “askush nuk i do”, por shumĂ« prej tyre kujdesen dhe shqetĂ«sohen shumĂ« pĂ«r kĂ«tĂ«.

*Jonathan Freedland Ă«shtĂ« kolumnist pĂ«r “The Guardian”/ PĂ«rgatiti pĂ«r botim: L.Veizi

↗

Neni 503, 504, 506
 Kodi Penal
 I thoni tellallit tua kujtojë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Leonard Veizi

Kodi i ri Penal, i prezantuar së fundmi si draft nga qeveria, ka ndezur debate të forta mes juristëve, gazetarëve dhe qytetarëve të angazhuar publikisht. Në thelb të polemikës nuk qëndrojnë vetëm ndryshimet e propozuara, por fryma që i përshkon ato: një kthesë e rrezikshme drejt ngurtësimit moral dhe kufizimit të fjalës së lirë.

– E di ti kujt i thonĂ« Kod Penal, apo s’e di?

– Jo, zoti kryetar.

– Si more nuk e di? Ja ky Ă«shtĂ«, e shikon? Ky Ă«shtĂ« si kurani, more qafir. KĂ«tĂ« ta puthĂ«sh, se ky e rregullon miletin. E ka bĂ«rĂ« lartmadhnia vet, mbreti Zog reformator, qĂ« po cfilitet pĂ«r tĂ« mirĂ«n tuaj. T’ju sjellĂ« nĂ« din, t’ju bĂ«jĂ« si turqit e sotĂ«m, more qafir!

Kjo skenĂ« groteske, – e huazuar nga filmi “Koncert nĂ« vitin ‘36” – me rrĂ«njĂ« nĂ« realitetin e largĂ«t, Ă«shtĂ« gjithnjĂ« e mĂ« e zĂ«shme. Sepse pĂ«r autorĂ«t e draftit tĂ« ri, Kodi Penal nuk Ă«shtĂ« mĂ« njĂ« mjet pĂ«r tĂ« garantuar rendin e drejtĂ«sinĂ«, por njĂ« platformĂ« edukimi moral. NjĂ« mision pĂ«r tĂ« ndrequr mendjet e prishura nga memet, sarkazma, postimet pa filtĂ«r dhe gazetaria investigative qĂ« nuk pyet.

Duke e portretizuar ligjin si njĂ« dogmĂ« tĂ« padiskutueshme dhe jo si njĂ« marrĂ«veshje qytetare, qeveria aktuale shpall fundin e epokĂ«s sĂ« debatit dhe fillimin e njĂ« epoke tĂ« re: ajo e “kodifikimit tĂ« mirĂ«sjelljes kombĂ«tare”. Ndaj, nuk Ă«shtĂ« çudi qĂ« shprehje si “Kodi nuk lexohet, nuk interpretohet, por zbatohet” janĂ« bĂ«rĂ« moto. Por nĂ«se ligji zbatohet verbĂ«risht, pa u kuptuar apo kontestuar, atĂ«herĂ« nuk kemi mĂ« tĂ« bĂ«jmĂ« me njĂ« shtet demokratik, por me njĂ« rend autoritar.

Liria që ftohet të heshtë

NĂ« njĂ« klimĂ« tĂ« tillĂ«, liria e shprehjes kthehet nga njĂ« e drejtĂ« kushtetuese nĂ« njĂ« rrezik pĂ«r “stabilitetin moral tĂ« shtetit”. NdĂ«shkimi i fjalĂ«s sĂ« lirĂ«, satirĂ«s dhe gazetarisĂ« kritike zĂ« vend pĂ«rkrah krimeve reale, ndĂ«rsa humori i pakontrolluar bĂ«het njĂ« “shkelje penale”.

-Nesti Bënja. Kam urdhër të vish pas meje.

-Si Ă«shtĂ« puna zoti xhandar? ÇfarĂ« kam bĂ«rĂ«?

-Ore shumë fjalë ke ti. Më urdhëruar. Qeveria ka halle.

Dhe Nesti, po tek filmi “Koncert nĂ« vitin ‘36”,  i kishte dhĂ«nĂ« shumĂ« gojĂ«s. Edhe lapsit. Shkruante pamflete pĂ«r revistĂ«n Bota e Re, ku vinte nĂ« dukje tĂ« metat nĂ« qeverisjen lokale. Shkruante aq sa pĂ«r tĂ« kujtuar se fjala mund tĂ« ishte mĂ« e fortĂ« se çdo nismĂ« ligjore.

– Neni 503, 504, 506
 ju i dini apo i keni harruar? Kodi Penal. I thoni tellallit tua kujtojĂ«!, – arriti t’u tĂ«rhiqte vĂ«mendjen pĂ«r kujtesĂ« e kujdes, Nesti BĂ«nja, i kapur prej krahĂ«sh nga xhandarĂ«t.

E ardhmja me sy të mbyllur dhe gojë të kyçur

Në logjikën e draftit të ri, fjala e lirë është e lejuar
 por me zë të ulët, me kujdes, me vetëkontroll. Madje në praninë e një juristi, për siguri. Nuk është më liri kjo, por autocensurë e institucionalizuar. Ky kod i ri, në dukje teknik, në thelb është një platformë e re për të ndryshuar sjelljen publike, duke zëvendësuar guximin me frikën, humorin me ndrojtjen, mendimin e lirë me miratimin e heshtur.

-Mos u shpejtoni tĂ« nxirni pĂ«rfundime shoqja Besa. Dhe tani dĂ«gjomĂ«ni me vĂ«mendje. Kodi Penal, ka njĂ« nen tepĂ«r interesant pĂ«r ata qĂ« humbasin dokumenta me vlerĂ«. 20 vjet burg
 – i bĂ«nte shantash Marko Rovina, si usta i regjur i spiunazhit, BesĂ«s qĂ« ishte sekretare e shokut Agim, njeri me peshe nĂ« industrinĂ« ushtarake, pikĂ«risht tek filmi “Fijet qĂ« priten”.

Ligji si mik e si armik

PĂ«rgjigja pĂ«r pyetjen “Ku po shkojmĂ« kĂ«shtu?” Ă«shtĂ« e thjeshtĂ«: Po shkojmĂ« drejt njĂ« shoqĂ«rie ku ligji nuk mbron, por frikĂ«son. Ku çdo buzĂ«qeshje e shtrembĂ«r ndaj ndonjĂ« figure publike interpretohet si atentat ndaj moralit tĂ« shtetit. Po shkojmĂ« drejt sĂ« ardhmes “me sy tĂ« mbyllur dhe gojĂ« tĂ« kyçur”, ku çdo mendim i lirĂ« vlen sa njĂ« krim, e çdo gazetĂ« kritike rrezikon tĂ« shndĂ«rrohet nĂ« objekt hetimi.

A është kjo e ardhmja që duam?

NĂ«se jo, mos ia lini tellallit t’ua kujtojĂ« nenet. Lexojini vetĂ«. KundĂ«rshtoni vetĂ«. Sepse ndryshe, do t’ju lexojnĂ« ata: me penĂ« ndĂ«shkuese nĂ« dorĂ«.

↗

1980 – Masakra e BolonjĂ«s: Akti mĂ« i rĂ«ndĂ« terrorist nĂ« historinĂ« moderne tĂ« ItalisĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Më 2 gusht 1980, në orën 10:25 të mëngjesit, një bombë e fuqishme shpërtheu në stacionin qendror hekurudhor të Bolonjës (Stazione Centrale di Bologna), një nga nyjet më të rëndësishme të transportit në Italinë veriore. Shpërthimi ndodhi në sallën e pritjes për pasagjerët e klasës së dytë dhe ishte shkatërrues: muri kryesor i ndërtesës u shemb, çatia u rrëzua mbi njerëzit dhe një tren që ndodhej pranë u përfshi nga flakët.

Bilanci tragjik

-85 persona humbën jetën

-Më shumë se 200 të tjerë u plagosën

Viktimat ishin burra, gra dhe fëmijë, shumica prej tyre pasagjerë në tranzit, punonjës të stacionit apo turistë.

Kjo ngjarje u regjistrua menjëherë si akti më vdekjeprurës terrorist në historinë italiane në kohë paqeje.

Konteksti: “Vitet e Plumbit”

Masakra e BolonjĂ«s ndodhi nĂ« njĂ« periudhĂ« tĂ« errĂ«t pĂ«r ItalinĂ«, tĂ« njohur si “Anni di piombo” (“Vitet e Plumbit”), qĂ« zgjatĂ«n nga fundi i viteve 1960 deri nĂ« mesin e viteve 1980. Ky ishte njĂ« cikĂ«l i zgjatur dhune politike, atentatesh dhe terrorizmi, ku grupe ekstremiste tĂ« majta dhe tĂ« djathta pĂ«rdorĂ«n dhunĂ«n si mjet politik. NĂ« kĂ«tĂ« klimĂ« tĂ« polarizuar, sulmi nĂ« BolonjĂ« u cilĂ«sua qĂ« nĂ« fillim si njĂ« akt i terrorizmit neo-fashist, pjesĂ« e tĂ« ashtuquajturĂ«s “strategji e tensionit”, njĂ« doktrinĂ« e errĂ«t qĂ« synonte nxitjen e kaosit pĂ«r tĂ« justifikuar njĂ« shtet mĂ« autoritar.

Kush ishin autorët?

Hetimet çuan nĂ« arrestimin dhe dĂ«nimin e disa anĂ«tarĂ«ve tĂ« njĂ« organizate terroriste tĂ« ekstremit tĂ« djathtĂ« tĂ« quajtur Nuclei Armati Rivoluzionari (NAR) – BĂ«rthamat e Armatosura Revolucionare.

Ndër të dënuarit ishin:

-Valerio Fioravanti – ish-aktori dhe udhĂ«heqĂ«s i grupit NAR

-Francesca Mambro – bashkĂ«shortja dhe bashkĂ«punĂ«tore nĂ« atentate

-Luigi Ciavardini – i dĂ«nuar mĂ« vonĂ«, pasi ishte minoren nĂ« kohĂ«n e sulmit

Të tre u dënuan me burgim të përjetshëm, edhe pse kanë mohuar gjithmonë përfshirjen e drejtpërdrejtë në vendosjen e bombës, duke pranuar vetëm përfshirje në aktivitete të tjera terroriste.

Pista të errëta dhe bashkëpunime të fshehta

Hetimet për këtë masakër u bënë më komplekse nga pista të shumta të mbivendosura:

Shërbimet sekrete italiane (SID/SISMI) u akuzuan për pengesë të hetimeve dhe për mbulimin e autorëve të vërtetë, duke çuar në arrestimin e disa ish-zyrtarëve të lartë për mashtrim dhe fshehje të provave. Janë ngritur dyshime për një rrjet ndërkombëtar, që përfshinte organizata ekstremiste, elementë të shtetit të thellë dhe struktura si Gladio, rrjeti i fshehtë i NATO-s për luftë guerile në rast pushtimi sovjetik, që dyshohet se u përdor për destabilizim të brendshëm.

Pavarësisht provave kundër NAR-it, mbetet e paqartë nëse ata vepruan vetëm apo ishin vegla të një komploti më të gjerë.

Drejtësia dhe kujtesa

Pas viteve procesesh dhe kontestimesh ligjore: U vendos qĂ« autoria kryesore i pĂ«rkiste ekstremistĂ«ve tĂ« djathtĂ«. Por gjithashtu u zbuluan pĂ«rfshirje tĂ« strukturave shtetĂ«rore nĂ« fshehjen e sĂ« vĂ«rtetĂ«s. Disa nga tĂ« pĂ«rfshirĂ«t u dĂ«nuan jo pĂ«r terrorizĂ«m, por pĂ«r pengim tĂ« drejtĂ«sisĂ« dhe falsifikim tĂ« provave. NĂ« vitet nĂ« vijim, qyteti i BolonjĂ«s Ă«shtĂ« kthyer nĂ« njĂ« qendĂ«r tĂ« kujtesĂ«s publike pĂ«r viktimat e terrorizmit. Çdo 2 gusht, nĂ« stacionin hekurudhor zhvillohet njĂ« ceremoni zyrtare pĂ«rkujtimore.

Trashëgimia e masakrës

Masakra e Bolonjës është simbol i një epoke ku liria, demokracia dhe jeta njerëzore u vu në rrezik nga dhuna ideologjike, dhe ku e vërteta shpesh u mbulua nga heshtja e qëllimshme institucionale. Ajo mbetet një plagë e hapur në ndërgjegjen italiane, por edhe një mësim tragjik për shoqëritë moderne, se si ekstremizmi dhe bashkëpunimi i errët midis shtetit dhe dhunës politike mund të përçajnë dhe plagosin një komb për dekada.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Adolf Hitleri bĂ«het “FĂŒhrer” i GjermanisĂ« pas vdekjes sĂ« Presidentit Paul von Hindenburg

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

2 gusht 1934

MĂ« 2 gusht 1934, Presidenti gjerman Paul von Hindenburg ndĂ«rroi jetĂ« nĂ« moshĂ«n 86-vjeçare. VetĂ«m pak orĂ« pas vdekjes sĂ« tij, Adolf Hitler, qĂ« deri atĂ«herĂ« mbante titullin Kancelar i GjermanisĂ«, shpalli bashkimin e detyrave tĂ« Presidentit dhe Kancelarit nĂ« njĂ« post tĂ« vetĂ«m – FĂŒhrer und Reichskanzler (“UdhĂ«heqĂ«s dhe Kancelar i Rajhut”), duke marrĂ« kontrollin e plotĂ« politik dhe ushtarak tĂ« shtetit gjerman. Ky akt pĂ«rmbylli shndĂ«rrimin e RepublikĂ«s sĂ« Vajmarit nĂ« njĂ« shtet totalitar nĂ«n udhĂ«heqjen e PartisĂ« Naziste, njĂ« proces i njohur me termin Gleichschaltung – qĂ« nĂ« pĂ«rkthim do tĂ« thotĂ« “unifikim” ose “vendosje nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n linjĂ«â€.

ÇfarĂ« ishte Gleichschaltung?

Gleichschaltung ishte procesi sistematik me të cilin Partia Naziste ndërtoi një shtet totalitar duke shuar çdo formë të pavarësisë politike, ligjore, kulturore dhe institucionale. Kjo përfshinte:

Shuarjen e partive të tjera politike dhe shpalljen e NSDAP-së si parti e vetme legale.

Nënshtrimin e parlamenteve të landeve federale ndaj kontrollit të Berlinit. Nazifikimin e administratës publike, shoqatave të punëtorëve, sistemit arsimor, kishave, mediave dhe organizatave kulturore. Krijimin e organizatave naziste për çdo segment të shoqërisë: nga Hitlerjugend (Rinia e Hitlerit) te Deutsche Arbeitsfront (Fronti Gjerman i Punës).

Qëllimi ishte: krijimi i një shoqërie të centralizuar, të bindur, të kontrolluar nga lart-poshtë, pa vend për dissent, pluralizëm apo opozitë.

Ngjitja e Hitlerit nĂ« pushtet – njĂ« rrugĂ« e planifikuar me kujdes

Hitleri u emërua Kancelar më 30 janar 1933 nga vetë Hindenburg, nën presionin e elitave konservatore që besonin se mund ta kontrollonin atë. Por menjëherë pas emërimit, ai nisi zbatimin e një strategjie të dhunshme dhe ligjore për të kapur pushtetin absolut:

Shkurt 1933: Pas djegies së Reichstag-ut (parlamentit), shpallet Gjendja e Jashtëzakonshme, që pezullon të drejtat kushtetuese.

Mars 1933: Parlamenti miraton Ligjin e Fuqive të Jashtëzakonshme (ErmÀchtigungsgesetz), i cili i jep Hitlerit autoritet për të nxjerrë ligje pa miratimin e Reichstag-ut.

Qershor–korrik 1933: ShpĂ«rbĂ«hen tĂ« gjitha partitĂ« e tjera politike.

Qershor 1934: “Nata e thikave tĂ« gjata” – eliminimi i liderĂ«ve tĂ« SA-sĂ« (njĂ«sia paraushtarake) dhe konsolidimi i besnikĂ«risĂ« sĂ« ushtrisĂ« ndaj Hitlerit.

MĂ« 2 gusht 1934, me vdekjen e Hindenburgut, pengesa e fundit kushtetuese u zhduk.

Referendumi dhe legjitimiteti formal

Më 19 gusht 1934, Hitleri organizoi një referendum kombëtar për të miratuar bashkimin e detyrave të Presidentit dhe Kancelarit. Rezultati: 89.9% e votuesve mbështetën këtë ndryshim, edhe pse votimi u mbajt nën presion, propagandë dhe frikë. Ushtria gjermane, që më parë i kishte betuar besnikëri Presidentit, u betua personalisht ndaj Hitlerit, duke i dorëzuar atij kontrollin absolut të forcave të armatosura.

Pasojat e menjëhershme dhe afatgjata

Gjermania u shndĂ«rrua nĂ« njĂ« diktaturĂ« personale, me njĂ« strukturĂ« shtetĂ«rore ku çdo vendimmarrje kalonte pĂ«rmes Hitleri. U shtypĂ«n tĂ« gjitha format e opozitĂ«s politike dhe civile. Filloi njĂ« cikĂ«l represioni ndaj hebrenjve, romĂ«ve, homoseksualĂ«ve, komunistĂ«ve dhe çdo “armiku tĂ« popullit”. Institucionet tradicionale – parlamenti, gjykatat, kisha, shtypi – u zhbĂ«nĂ« nĂ« funksionin e tyre dhe u bĂ«nĂ« mjete tĂ« propagandĂ«s naziste. NĂ« pak vite, Gjermania do tĂ« hynte nĂ« rrugĂ«n e militarizimit, agresionit territorial dhe mĂ« pas do tĂ« shkaktonte LuftĂ«n e DytĂ« BotĂ«rore, si dhe Holokaustin.

Trashëgimia e errët e 2 gushtit 1934

Dita e shpalljes sĂ« Hitlerit si FĂŒhrer pĂ«rfaqĂ«son momentin kur diktatura naziste u bĂ« realitet ligjor dhe institucional. Ajo ishte pika pa kthim drejt njĂ« prej kapitujve mĂ« tĂ« errĂ«t tĂ« historisĂ« moderne: njĂ« regjim qĂ« nĂ« emĂ«r tĂ« “unitetit kombĂ«tar” shkatĂ«rroi çdo vlerĂ« demokratike, njerĂ«zore dhe universale. Gleichschaltung-i nuk ishte vetĂ«m njĂ« proces politik; ishte edhe njĂ« akt psikologjik, shoqĂ«ror dhe kulturor qĂ« paralizoi GjermaninĂ« – njĂ« paralizĂ« qĂ« do tĂ« zgjaste deri nĂ« rrĂ«zimin e Rajhut tĂ« TretĂ« mĂ« 1945.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Një kalorës i veshur me përpikmëri nën një qiell rozë: Fotografia më e mirë e John Boaz

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

“Fabian u rrit nĂ« njĂ« lagje tĂ« brendshme tĂ« qytetit, ku ishte e vĂ«shtirĂ« pĂ«r tĂ« tĂ« ndiqte pasionin pĂ«r kuajt. Ai i ka vĂ«nĂ« vetes si qĂ«llim tĂ« bĂ«het pesĂ« herĂ« medalist i artĂ« nĂ« LojĂ«rat Olimpike.”

nga Chris Broughton

Kur isha rreth 16 vjeç, shkova në Bradgate Park në Leicestershire me disa miq. Ishim atje ndërsa po afronte perëndimi dhe peizazhi u ndriçua nga ajo dritë e artë mahnitëse e orës së fundit. Rreth nesh kishte drerë dhe gamilë, dhe i kërkova njërit prej miqve nëse mund të përdorja kamerën e tij. Duhet ta kem bezdisur, sepse mbaj mend që u largova vetë për të përpjekur të kapja atë ndjesi misteri dhe magjie.

Ajo ishte hera e parë që ndjeva me të vërtetë emocionin e fotografisë dhe krijimit të imazhit. Përpara kësaj, kisha vizituar shumë muze dhe galeri arti me nënën time dhe isha frymëzuar nga disa prej veprave që kishim parë. Më tërhoqën veçanërisht portretet e Vermeer-it dhe Rembrandt-it. Nuk kam qenë kurrë i mirë në vizatim apo pikturë, por të kisha një kamer më dha një mjet për të shprehur energjinë time krijuese.

Gjatë studimeve në universitet për fotografi, u njoha me vepra që më lanë pa frymë, si libri i Alec Soth, Sleeping by the Mississippi. Më la përshtypje portreti i një burri që mbante në duar dy aeroplanë modeli. Ishte një imazh i thjeshtë, por shumë i fuqishëm dhe vizualisht tronditës. Që atëherë u ndjeva i tërhequr nga portretet dokumentare me rrëfim në thelb.

PĂ«r projektin e diplomĂ«s, kalova kohĂ« nĂ« komunitete monastike nĂ« tĂ« gjithĂ« BritaninĂ«, duke bĂ«rĂ« portrete tĂ« murgeshave, murgjve dhe njerĂ«zve tĂ« tjerĂ« qĂ« takova aty. Kjo punĂ« u zgjerua dhe u kthye nĂ« njĂ« nga tre projektet afatgjata qĂ« jam duke zhvilluar tani: “RrugĂ«t e Ujit tĂ« GjelbĂ«r” (Rivers of Living Water), njĂ« seri mĂ« e gjerĂ« pĂ«r besimin e krishterĂ« nĂ« Britani, dhe natyrĂ«n e larmishme tĂ« kulturave, degĂ«ve dhe kĂ«ndvĂ«shtrimeve tĂ« tij.

Fabian është i vendosur të rrisë përfshirjen në komunitetin e hipizmit

Fabian, i cili shfaqet nĂ« kĂ«tĂ« fotografi, Ă«shtĂ« dikush qĂ« gjeta nĂ« Instagram. MĂ« frymĂ«zoi historia e tij — si ishte rritur nĂ« lindjen e brendshme tĂ« LondrĂ«s, ku ishte e vĂ«shtirĂ« tĂ« ushtronte dashurinĂ« e tij pĂ«r kuajt. Ai kĂ«mbĂ«nguli dhe tani merr pjesĂ« nĂ« gara tĂ« hipizmit tĂ« disiplinĂ«s sĂ« plotĂ« (eventing), i vendosur tĂ« shtojĂ« pĂ«rfshirjen nĂ« kĂ«tĂ« komunitet tradicionalisht tĂ« mbyllur. I ka vĂ«nĂ« vetes qĂ«llim tĂ« bĂ«het pesĂ« herĂ« kampion olimpik me medalje ari.

Kjo fotografi u realizua nĂ« Hertfordshire, pranĂ« kalĂ«rores sĂ« Fabianit, nĂ« njĂ« mĂ«ngjes janari tĂ« vitit tĂ« kaluar. Fillimisht, isha pĂ«r ta fotografuar disa muaj mĂ« herĂ«t dhe, ndonĂ«se dolĂ«m me disa imazhe tĂ« mira, drita nuk ishte ideale — ndaj ramĂ« dakord tĂ« takoheshim sĂ«rish. KĂ«tĂ« herĂ«, pak para lindjes sĂ« diellit, qielli ishte rozĂ« i butĂ« dhe fusha ishte ende e mbuluar me ngricĂ«n e mĂ«ngjesit. Fabian dukej mbresĂ«lĂ«nĂ«s nĂ« atĂ« veshje dhe kali Morgan gjithashtu dukej madhĂ«shtor.

MĂ« pĂ«lqen ta marr me qetĂ«si kur punoj me dikĂ«, tĂ« krijoj njĂ« energi tĂ« qetĂ« dhe tĂ« pĂ«rqendruar, qĂ« tĂ« mund tĂ« kap thelbin e personit. Nuk pĂ«rdor mĂ« film, por pĂ«rvoja me tĂ« mĂ« ka mĂ«suar tĂ« mos bĂ«j shumĂ« fotografi — pres momentin e qetĂ«sisĂ« dhe pĂ«rqendrimit.

E dua dritĂ«n natyrale: shumĂ« nga veprat e mia pĂ«rdorin dritĂ«n e mĂ«ngjesit ose tĂ« perĂ«ndimit, apo mjegullĂ«n. Ka njĂ« tjetĂ«r foto tĂ« Fabianit rreth njĂ« orĂ« pas kĂ«saj qĂ« mĂ« pĂ«lqen po aq. Deri atĂ«herĂ«, ngrica ishte zhdukur pothuajse tĂ«rĂ«sisht, por dielli i dimrit qĂ« ngrihej krijonte hije tĂ« forta dhe njĂ« ngjyrĂ« mĂ« tĂ« ngrohtĂ«. NĂ« tĂ« dyja rastet, nuk doja qĂ« fotot tĂ« dukeshin tĂ« inskenuara — synova diçka tĂ« thjeshtĂ« dhe tĂ« sinqertĂ«.

Zgjodha ta fotografoj Fabianin sepse historia e tij mĂ« tĂ«rhoqi dhe mĂ« frymĂ«zoi. KĂ«to portrete janĂ« pĂ«r tĂ« dhe pĂ«r rrugĂ«timin e tij nĂ« botĂ«n e hipizmit. Ato janĂ« gjithashtu pjesĂ« e serisĂ« “RrugĂ«t e Ujit tĂ« GjelbĂ«r”. Ky projekt trajton shpirtĂ«roren, paqen dhe qetĂ«sinĂ«, por jo çdo imazh Ă«shtĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« fetar. Ka shumĂ« qĂ« tregojnĂ« njerĂ«z nĂ« jetĂ«n e tyre tĂ« pĂ«rditshme.

Qasja ime Ă«shtĂ« gjithmonĂ« tĂ« jem respektues dhe ta nderoj personin qĂ« fotografoj. ËshtĂ« edhe njĂ« formĂ« eksplorimi i besimit tim personal.

Burimi: theguardian.com/ Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

Gjermania i shpall luftë Rusisë dhe nis Fronti Lindor

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

1 gusht 1914 – Lufta e ParĂ« BotĂ«rore

PĂ«rgatiti: Leonard Veizi

NĂ« korrik 1914, pas vrasjes sĂ« arqidukĂ«s Franz Ferdinand tĂ« Austro-HungarisĂ« nĂ« SarajevĂ«, ngjarjet u zhvilluan me shpejtĂ«si drejt njĂ« lufte evropiane. Austro-Hungaria i shpalli luftĂ« SerbisĂ« mĂ« 28 korrik 1914, dhe Rusia – aleate e SerbisĂ« – filloi tĂ« mobilizonte trupat.

Më 1 gusht 1914, Gjermania, aleate e Austro-Hungarisë, i shpalli luftë Rusisë, duke e hapur zyrtarisht Frontin Lindor të Luftës së Parë Botërore.

Ndryshe nga Fronti Perëndimor që u shndërrua në luftë statike me llogore, Fronti Lindor ishte më i lëvizshëm, më i gjerë dhe më kaotik.

 

Sukseset gjermane – kthimi i Leninit nĂ« Rusi

Gjermanët, nën komandën e gjeneralëve Paul von Hindenburg dhe Erich Ludendorff, shënuan fitore vendimtare në Betejën e Tannenbergut (gusht 1914), ku shkatërruan një ushtri të tërë ruse.

Nga 1915 e tutje, Gjermania dhe Austro-Hungaria shtynë forcat ruse drejt lindjes dhe pushtuan territore në Poloni, Lituani, Letoni, dhe Ukrainë.

Por ndërkohë, Rusia po përjetonte krizë të brendshme politike dhe sociale: varfëri, humbje të mëdha ushtarake, mungesa ushqimi dhe pakënaqësi ndaj carit Nikolla II.

Duke parë kaosin e brendshëm në Rusi, Gjermania pa një mundësi të artë për ta nxjerrë Rusinë nga lufta.

NĂ« prill 1917, qeveria gjermane lejoi Vladimir Leninin, udhĂ«heqĂ«sin e bolshevikĂ«ve nĂ« mĂ«rgim, tĂ« udhĂ«tonte nga Zvicra nĂ«pĂ«r Gjermani e mĂ« pas nĂ« Rusi pĂ«rmes njĂ« “treni tĂ« mbyllur”.

Gjermania besonte se Lenini dhe bolshevikĂ«t mund tĂ« destabilizonin mĂ« tej RusinĂ«, duke e detyruar atĂ« tĂ« largohej nga lufta dhe duke liruar kĂ«shtu forcat gjermane pĂ«r t’u pĂ«rqendruar nĂ« Frontin PerĂ«ndimor.

Historianët pranojnë se Gjermania i dha Leninit mbështetje financiare të madhe, që përfshinte miliona marka gjermane, të përdorura për propagandë, organizim dhe përmbysjen e qeverisë ruse.

 

Revolucioni Rus dhe largimi nga lufta

Tetor 1917: Bolshevikët morën pushtetin në Revolucionin e Tetorit.

Mars 1918: Rusia nënshkroi Traktatin e Brest-Litovsk me Gjermaninë, duke dalë zyrtarisht nga Lufta e Parë Botërore dhe duke lëshuar territore të mëdha.

Kjo ishte një fitore e madhe për Gjermaninë në planin ushtarak, sepse tani mund të zhvendoste trupat në Frontin Perëndimor, ku beteja me Francën dhe Britaninë po vazhdonte prej vitesh.

Megjithatë, fitorja në lindje nuk e shpëtoi Gjermaninë.

Që nga pranvera e vitit 1918, Shtetet e Bashkuara të Amerikës filluan të dërgojnë deri në 10,000 ushtarë në ditë në Evropë.

Ekonomia gjermane ishte e rraskapitur; kishte mungesë ushqimi, karburanti dhe moralit ushtarak.

Në korrik-nëntor 1918, Ofensiva e Përbashkët Aleate në Perëndim theu frontin gjerman.

Më 11 nëntor 1918, Gjermania u detyrua të kapitullonte, duke nënshkruar armëpushimin në Compiegne, që i dha fund Luftës së Parë Botërore.

↗

A është marrëveshja e vështirë tregtare SHBA-BE një triumf për Britaninë e Brexit?

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Polly Toynbee

Po, Britania siguroi kushte më të mira me SHBA-në se shumica e vendeve të tjera. Por krahasuar me humbjen e madhe në tregtinë me Evropën, kjo është thjesht një pikë në oqean.

Ata që e mashtruan vendin për Brexit-in zakonisht janë më të heshtur këto ditë. Nuk ulen kokulur nga turpi, por ndryshojnë temë sa herë që munden. Tani shmangien e bëjnë me thirrjen e re luftarake: se Britania duhet të largohet edhe nga Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut.

NdĂ«rsa pasojat e marrĂ«zisĂ« sĂ« tyre tĂ« quajtur Brexit pĂ«rkeqĂ«sohen muaj pas muaji, rrallĂ«herĂ« u jepet rasti tĂ« brohorasin: “Kishim tĂ« drejtĂ«!” Prandaj, hareja e tyre ishte e pakontrolluar kur dhunuesi global i madh, SHBA-ja, e goditi mĂ« butĂ« BritaninĂ« me njĂ« tarifĂ« prej 10% pĂ«r mallrat e saj, krahasuar me BE-nĂ«, e cila u godit me 15%.

GĂ«zimi i tyre kulmoi kur ministri britanik i biznesit dhe tregtisĂ«, Jonathan Reynolds, pranoi: “Jam shumĂ« i qartĂ«, kjo Ă«shtĂ« njĂ« pĂ«rfitim i tĂ« qenit jashtĂ« Bashkimit Evropian, qĂ« kemi politikĂ«n tonĂ« tĂ« pavarur tregtare, pa asnjĂ« dyshim.” Por çfarĂ« tjetĂ«r mund tĂ« thotĂ« njĂ« ministĂ«r tregtie, kur flet mes dhĂ«mbĂ«sh? Duke u pĂ«rpjekur tĂ« tĂ«rheqĂ« investime tĂ« huaja, nuk mund tĂ« thotĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«n pĂ«r dĂ«min qĂ« solli largimi nga BE-ja.

KĂ«ta avokatĂ« tĂ« Brexit-it duhet tĂ« mburren sa tĂ« munden. Kur kryeministri francez e quajti marrĂ«veshjen BE-Trump njĂ« “nĂ«nshtrim”, Kwasi Kwarteng u kap pas kĂ«saj fjale nĂ« njĂ« artikull pĂ«r “The Telegraph”, duke shkruar: “PĂ«r francezĂ«t, me kujtimet e kapitullimit ndaj nazistĂ«ve nĂ« 1940, kjo fjalĂ« lidhet mĂ« shumĂ« me poshtĂ«rim tĂ« plotĂ« sesa nĂ« anglisht.” Po ky Ă«shtĂ« i njĂ«jti Kwarteng qĂ« hodhi ekonominĂ« britanike nĂ« greminĂ« vetĂ«m tre vite mĂ« parĂ«.

“MarrĂ«veshja tregtare Ă«shtĂ« poshtĂ«rimi mĂ« i madh i BE-sĂ« qĂ« nga referendumi pĂ«r Brexit”, thuhej nĂ« titullin e kolonĂ«s sĂ« tij. Por ai nuk do tĂ« pranonte kurrĂ« se dallimi mes njĂ« tarife 10% dhe 15% me SHBA-nĂ« Ă«shtĂ« minimal, pasi Britania tregton dyfish mĂ« shumĂ« me BE-nĂ« sesa me SHBA-nĂ«. Kjo vlen sa luhatjet e zakonshme tĂ« kursit tĂ« kĂ«mbimit; pra, “njĂ« gabim rrumbullakimi”, mĂ« tha eksperti i tregtisĂ« nga Qendra pĂ«r ReformĂ«n Evropiane, John Springford, nĂ« krahasim me goditjen qĂ« i dha vetes Britania me Brexit.

MarrĂ«veshja tregtare Britani-Indi, e nĂ«nshkruar me kryeministrin indian Narendra Modi javĂ«n e kaluar, u prit me njĂ« tjetĂ«r brohoritje nga kampi i Brexit-it. AnĂ«tari konservator i DhomĂ«s sĂ« LordĂ«ve, Daniel Hannan, shkroi nĂ« “Telegraph”: “Partia ime, dhe mbĂ«shtetĂ«sit e Brexit-it mĂ« gjerĂ«, duhet tĂ« marrin meritat pĂ«r atĂ« qĂ« eurofilĂ«t e mençur na thoshin prej gjashtĂ« vitesh se ishte e pamundur. NĂ« vend qĂ« tĂ« ankohemi, duhet ta pĂ«rshĂ«ndesim mirĂ«kuptimin e vonuar tĂ« Starmer-it se tregjet mĂ« tĂ« mĂ«dha dhe me rritje mĂ« tĂ« shpejtĂ« janĂ« jashtĂ« BE-sĂ«.” Por udhĂ«heqĂ«sja tjetĂ«r konservatore, Kemi Badenoch, kishte tjetĂ«r mendim: “Keir Starmer e quajti kĂ«tĂ« ‘historike’. Nuk Ă«shtĂ« historike, thjesht na kanĂ« mashtruar!”, tha ajo, duke e pĂ«rshkruar marrĂ«veshjen me IndinĂ« si njĂ« pazar tĂ« keq qĂ« do tĂ« rrisĂ« emigracionin.

Nuk e di nĂ«se njerĂ«z inteligjentĂ« si Kwarteng dhe Hannan janĂ« verbuar nga njĂ« obsesion i quajtur Brexit, apo janĂ« tĂ« paralizuar nga vetĂ«dija e dĂ«mshmĂ«risĂ« sĂ« veprimeve tĂ« tyre – njĂ« akt mashtrimi dhe iluzioni qĂ« zor se gjen tĂ« ngjashĂ«m nĂ« historinĂ« britanike. Por si gjithmonĂ«, faktet janĂ« tepĂ«r tĂ« pakĂ«ndshme pĂ«r t’u pĂ«rballuar.

Po, marrĂ«veshja me IndinĂ« Ă«shtĂ« mĂ« e madhja dhe mĂ« e rĂ«ndĂ«sishmja qĂ« kur u larguam nga BE-ja. Po, do tĂ« ishte e pamundur tĂ« bĂ«hej brenda unionit. Por sa e madhe Ă«shtĂ« nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«? Do t’i shtojĂ« ekonomisĂ« sonĂ« vetĂ«m 0.13%. Kjo Ă«shtĂ« mĂ« mirĂ« se marrĂ«veshja me AustralinĂ« (vetĂ«m 0.08%), me ZelandĂ«n e Re (0.03%), apo ajo e propozuar me SHBA-nĂ« (0.16%), sipas analizĂ«s sĂ« Departamentit pĂ«r Biznes dhe Tregti. Por ekonomia jonĂ« e brishtĂ« ka nevojĂ« pĂ«r ndihmĂ« nga çdo anĂ«, ndaj, urra pĂ«r Brexit-in dhe marrĂ«veshjet e reja tregtare!

Por ata qĂ« brohorasin harrojnĂ« kontekstin: humbjet e mĂ«dha tĂ« Brexit-it. Ja çfarĂ« thotĂ« Zyra pĂ«r PĂ«rgjegjĂ«si Buxhetore: “Parashikimet tona supozojnĂ« se volumi i importeve dhe eksporteve tĂ« MB-sĂ« do tĂ« jetĂ« 15% mĂ« i ulĂ«t sesa po tĂ« kishim mbetur nĂ« BE.” Kjo humbje prej 15% nĂ« tregti “do tĂ« sjellĂ« njĂ« ulje prej 4% tĂ« produktivitetit potencial tĂ« ekonomisĂ« sĂ« MB-sĂ«.” Me fjalĂ« tĂ« tjera, siç llogarit Jonty Bloom nga “New World”, do tĂ« na duhen 50 marrĂ«veshje me IndinĂ« pĂ«r tĂ« kompensuar Brexit-in, sepse Britania bĂ«n mbi 40% tĂ« tregtisĂ« me BE-nĂ« – mĂ« shumĂ«, nĂ«se pĂ«rfshihen edhe Zona Ekonomike Evropiane dhe Zvicra. India ka vetĂ«m 2% tĂ« tregtisĂ« sonĂ«.

MbĂ«shtetĂ«sit e Brexit-it ankohen se LaburistĂ«t po na fusin sĂ«rish nĂ« BE “nga dera e pasme”, me marrĂ«veshje pĂ«r Horizon-in, programin evropian pĂ«r kĂ«rkime dhe inovacion; shpresojmĂ« sĂ« shpejti edhe Erasmus-in dhe njĂ« skemĂ« pĂ«r pĂ«rvojĂ«n rinore. ShpresojmĂ« edhe pĂ«r marrĂ«veshje nĂ« bujqĂ«si e energji. Por edhe kĂ«to, sipas ekspertĂ«ve tĂ« tregtisĂ«, janĂ« “gjĂ«ra tĂ« vogla”. PĂ«rpjekjet madhore pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar ekonominĂ« nga humbja e produktivitetit prej 4% qĂ« nga viti 2020 pĂ«rplasen me murin e marrĂ«veshjes katastrofike tĂ« Boris Johnson-it pĂ«r tregti dhe bashkĂ«punim. ZealotĂ«t e Brexit-it protestojnĂ« kundĂ«r çdo marrĂ«veshjeje qĂ« do tĂ« mbante pĂ«rputhje dinamike me standardet e BE-sĂ« – edhe pse kjo do ta bĂ«nte tregtinĂ« mĂ« tĂ« lehtĂ«. Dhe kjo nuk ndikon te standardet tona mjedisore tĂ« brendshme: jashtĂ« rregullave tĂ« BE-sĂ«, cilĂ«sia e ujit nĂ« Britani ka rĂ«nĂ«. MĂ« shumĂ« se 85% e ujĂ«rave pĂ«r banjĂ« nĂ« BE janĂ« vlerĂ«suar si “tĂ« shkĂ«lqyera”, krahasuar me vetĂ«m 64% nĂ« Britani – dhe hendeku po rritet çdo vit, sipas LĂ«vizjes Evropiane.

Opinionet publike janĂ« kthyer me shpejtĂ«si: tani jemi njĂ« vend i penduar pĂ«r Brexit-in – vetĂ«m 31% mendojnĂ« ende se ishte vendim i duhur, ndĂ«rsa 61% thonĂ« se ka qenĂ« mĂ« shumĂ« dĂ«shtim sesa sukses. Kujt ia vĂ«nĂ« fajin? KonservatorĂ«ve (88%) dhe Boris Johnson-it (84%). MĂ« shumĂ« se dy tĂ« tretat (67%) fajĂ«sojnĂ« Nigel Farage-in. Shumica e britanikĂ«ve (56%) duan tĂ« ribashkohen me BE-nĂ«, ndĂ«rsa vdekja e brezit tĂ« vjetĂ«r tĂ« Brexit-it zĂ«vendĂ«sohet me votues tĂ« rinj, pro-evropianĂ«.

Mos prisni hapa mĂ« tĂ« guximshĂ«m nga qeveria Laburiste nĂ« kĂ«tĂ« gjendje aktuale. MegjithĂ«se mbrojtja dhe siguria na afrojnĂ« gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« me BE-nĂ«, opinioni publik nuk Ă«shtĂ« i besueshĂ«m. NĂ«se njerĂ«zit pĂ«rballeshin tani me kushtet reale pĂ«r rikthim – pagesat, lĂ«vizjen e lirĂ«, pĂ«rdorimin e euros, pa privilegje tĂ« veçanta – ndoshta pĂ«rgjigjet e tyre do tĂ« ndryshonin. Humori mund tĂ« ndryshojĂ« gjithashtu, nĂ«se ekstremi i djathtĂ« vazhdon rritjen nĂ« vendet e BE-sĂ«, duke sfiduar vlerat e unionit.

ÇfarĂ« do tĂ« nevojitej pĂ«r tĂ« hequr qafe errĂ«sirĂ«n ekonomike, politike dhe psikologjike tĂ« Brexit-it? Ndoshta njĂ« udhĂ«heqĂ«s i ri konservator, i zgjuar – ose Cleverly?, qĂ« do tĂ« guxonte tĂ« shkĂ«putej nga e kaluara, tĂ« pranonte gabimin e Brexit-it dhe tĂ« na kthente pĂ«rfundimisht nĂ« BE. Mund tĂ« duhen breza tĂ« tĂ«rĂ« pĂ«r t’u rikuperuar.

*Polly Toynbee është kolumniste në The Guardian/ Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

527 – Justinian I bĂ«het perandor i vetĂ«m i Bizantit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

MĂ« 1 gusht tĂ« vitit 527, pas vdekjes sĂ« xhaxhait tĂ« tij, Justinit I, Justinian I u bĂ« sundimtar i vetĂ«m i PerandorisĂ« Bizantine. Ai Ă«shtĂ« njĂ« nga perandorĂ«t mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« historinĂ« e Bizantit dhe shpesh cilĂ«sohet si “romaku i fundit”, pĂ«r disa arsye kyçe:

Gjuha dhe trashëgimia romake

Justinian ishte perandori i fundit që përdori latinishten si gjuhë zyrtare të perandorisë, para se greqishtja të bëhej gjuhë dominuese në administratë. Kjo i dha atij një lidhje të drejtpërdrejtë me trashëgiminë e Perandorisë Romake. Ai kishte një vizion për të ribashkuar Perandorinë Romake, që ishte ndarë në Perandorinë Perëndimore dhe Lindore.

Prejardhja

Justinian lindi rreth vitit 482 në fshatin Tauresium, i cili sot njihet si Gradishta, afër Shkupit në Maqedoninë e Veriut. Prejardhja e tij etnike nuk është plotësisht e dokumentuar, por prindërit e tij besohet të kenë qenë ilirë, trakë, ose një përzierje e të dyve. Ai nuk ishte nga elita e vjetër aristokratike romake, por u ngrit nëpërmjet aftësive dhe mbështetjes së xhaxhait të tij.

Reformat dhe trashëgimia

Justinian I është i njohur për një sërë reformash dhe arritjesh madhore:

Kodifikimi i ligjit romak – ai porositi pĂ«rmbledhjen e ligjeve romake nĂ« Corpus Juris Civilis, qĂ« mĂ« vonĂ« do tĂ« bĂ«hej bazĂ« pĂ«r tĂ« drejtĂ«n nĂ« EvropĂ«.

NdĂ«rtimet madhĂ«shtore – pĂ«rfshirĂ« KishĂ«n e ShĂ«n SofisĂ« nĂ« KostandinopojĂ«.

LuftĂ«rat pĂ«r ribashkimin e perandorisĂ« – dĂ«rgoi gjeneralin Belisarius pĂ«r tĂ« rimarrĂ« territore tĂ« PerandorisĂ« Romake nĂ« PerĂ«ndim, pĂ«rfshirĂ« ItalinĂ«, AfrikĂ«n e Veriut, dhe pjesĂ« tĂ« SpanjĂ«s.

Feja dhe qeverisja

Justinian e pa veten si përfaqësues i Zotit në Tokë. Ai ndërhyri aktivisht në çështjet kishtare dhe promovoi krishterimin ortodoks. Gjatë sundimit të tij, ai u përpoq të forconte unitetin fetar dhe autoritetin perandorak mbi Kishën.

Trashëgimia

Sundimi i Justinianit (527–565) Ă«shtĂ« konsideruar si epoka e artĂ« e hershme e Bizantit. Ai ishte njĂ« nga perandorĂ«t mĂ« ambiciozĂ« dhe ndikimi i tij ndjehet edhe sot nĂ« historinĂ« ligjore, fetare dhe arkitekturore tĂ« EuropĂ«s dhe Lindjes sĂ« Mesme.

PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, Justiniani mbetet njĂ« figurĂ« kyçe nĂ« historinĂ« e qytetĂ«rimit perĂ«ndimor dhe lindor – njĂ« perandor romak nĂ« trupin e njĂ« bizantini, qĂ« u pĂ«rpoq tĂ« rilindte lavdinĂ« e RomĂ«s sĂ« lashtĂ«.

Nëse dëshiron, mund të shtoj edhe detaje për ndonjë fushë specifike të sundimit të tij, si luftërat, kodet ligjore, apo ndërtimet monumentale.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

❌