❌

Normal view

There are new articles available, click to refresh the page.
Before yesterdayMain stream

A e meriton Trump ‘Çmimin Nobel’ pĂ«r Paqen?

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
11 July 2025 at 13:39

Nga Gazeta “SI”– Trump, i cili prej vitesh ka dĂ«shiruar kĂ«tĂ« çmim, e sheh veten si njĂ« paqebĂ«rĂ«s global nĂ« njĂ« sĂ«rĂ« konfliktesh.

Kryeministri izraelit Benjamin Netanyahu ka nominuar zyrtarisht presidentin e Shteteve tĂ« Bashkuara, Donald Trump, pĂ«r Çmimin Nobel pĂ«r Paqen. Ai deklaroi se presidenti “po ndĂ«rton paqe nĂ« kohĂ« reale, nĂ« njĂ« vend dhe nĂ« njĂ« rajon pas tjetrit.”

Trump, i cili ka synuar këtë çmim për vite me radhë, e paraqet veten si një ndërtues paqeje në konfliktet që shkojnë nga Izraeli e Irani, deri në Ruandë dhe Republikën Demokratike të Kongos.

Por, me luftën në Gaza që ende vazhdon, pesë ekspertë pyeten: A mund të shpërblehet Trump me çmimin më të lartë për paqen në botë?

Emma Shortis – Instituti Australian

“Nominimi i Trump pĂ«r Çmimin Nobel pĂ«r Paqen Ă«shtĂ« si tĂ« fusĂ«sh njĂ« hienĂ« nĂ« njĂ« konkurs pĂ«r qen.”

Sigurisht që Trump nuk e meriton. Fakti që na duhet ta trajtojmë këtë pyetje seriozisht tregon edhe një herë aftësinë e tij të jashtëzakonshme për të manipuluar dhe ripërcaktuar kufijtë e diskursit politik.

Nuk ka paqe në Gaza. Edhe sikur Trump të shpallte një armëpushim të ri nesër, ai nuk do të zgjaste dhe nuk do të ndërtonte një paqe të qëndrueshme. Trump as ka interesin dhe as durimin për të ndërtuar paqe afatgjatë. Ai nuk është kundër luftës, dhe administrata e tij nuk është e gatshme të marrë përsipër asnjë nga kostot apo investimet që kërkon diplomacia e vërtetë. Nuk ka paqe as në Iran. Bombardimi i Iranit nga Trump vetëm sa e përkeqësoi vendimin e tij në vitin 2018 për të përfunduar negociatat bërthamore me Teheranin.

NĂ«n administratĂ«n Trump nuk do tĂ« ketĂ« paqe nĂ« Lindjen e Mesme. Qasja e SHBA-ve dhe Izraelit ndaj “sigurisĂ«â€ e mban rajonin nĂ« njĂ« gjendje tĂ« pĂ«rhershme lufte. PĂ«r Trump dhe Netanyahun, “paqja” nĂ«nkupton dominim total dhe shtypje tĂ« dhunshme.

Trump ka dërguar ushtrinë kundër qytetarëve amerikanë. Ai ka kërcënuar aleatët tradicionalë të SHBA-së me luftëra tregtare dhe aneksime. Shkatërrimi i USAID pritet të shkaktojë, sipas një studimi, vdekjen e 14 milionë njerëzve deri në vitin 2030, përfshirë 4.5 milionë fëmijë.

Gaza

T’i plotĂ«sosh dĂ«shirĂ«n e Trump pĂ«r trofe mund ta kĂ«naqĂ« pĂ«r pak çaste, por do t’i hiqte çdo kredibilitet Çmimit Nobel dhe do tĂ« miratonte shkeljen e tĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare. ÇfarĂ« paqeje Ă«shtĂ« kjo?

Ali Mamouri – Universiteti Deakin

“Fakti qĂ« Donald Trump Ă«shtĂ« nominuar pĂ«r Çmimin Nobel nga njĂ« njeri i akuzuar pĂ«r krime lufte Ă«shtĂ« njĂ« ironi e errĂ«t qĂ« nuk mund tĂ« neglizhohet.”

Marrëveshjet e Abrahamit, të ndërmjetësuara nga administrata Trump, u përshëndetën si sukses diplomatik  duke normalizuar marrëdhëniet e Izraelit me disa vende arabe. Por ato anashkaluan çështjen palestineze dhe rrëzuan dekada konsensusi ndërkombëtar mbi zgjidhjen me dy shtete.

Administrata Trump mbështeti hapur politikën e Izraelit për zgjerimin e vendbanimeve të paligjshme dhe aneksimin e territoreve palestineze. Heshtja e tij përballë krizës humanitare në Gaza dhe mbështetja për zhvendosjen e detyruar të palestinezëve që përngjan me spastrim etnik janë shembuj thelbësorë të shkeljeve të ligjit ndërkombëtar.

Për më tepër, mbështetja e pakushtëzuar për fushatat ushtarake izraelite dhe autorizimi i sulmeve ndaj infrastrukturës iraniane përbëjnë akte që kanë përshkallëzuar paqëndrueshmërinë në rajon dhe kanë vrarë mijëra civilë.

TĂ« gjitha kĂ«to janĂ« nĂ« kundĂ«rshtim tĂ« plotĂ« me parimet e Çmimit Nobel pĂ«r Paqen.

Ian Parmeter – Universiteti Australian KombĂ«tar

“Nominimi i Trump nga Netanyahu Ă«shtĂ« njĂ« pĂ«rpjekje e qartĂ« pĂ«r ta joshur presidentin.”

Trump po përpiqet ta fitojë lavdinë që mori Barack Obama në vitin 2009 për promovimin e çarmatimit bërthamor dhe përpjekjet për të ndërtuar një klimë të re në marrëdhëniet ndërkombëtare.

Trump ka marrĂ« meritĂ« pĂ«r zgjidhjen e dy konflikteve: pĂ«rplasjen e shkurtĂ«r Indi–Pakistan dhe marrĂ«veshjen midis RuandĂ«s dhe RepublikĂ«s Demokratike tĂ« Kongos. Por nĂ« tĂ« dy rastet, meritat e tij janĂ« tĂ« diskutueshme.

Ai mund të pretendojë se ndërmjetësoi një armëpushim mes Izraelit dhe Iranit, por suksesi më i madh do të ishte përfundimi i luftës në Gaza dhe çlirimi i pengjeve. Një zgjidhje dy-shtetëshe do të ishte me të vërtetë e denjë për një Nobel. Por Trump ende nuk është aty.

Jasmine-Kim Westendorf – Universiteti i Melburnit

“Çmimi Nobel pĂ«r Paqen nderon kontributet e jashtĂ«zakonshme pĂ«r paqen  dhe Trump nuk Ă«shtĂ« njĂ« prej tyre.”

Trump ka nxitur konflikte, ka shkelur të drejtat e njeriut dhe ka minuar bashkëpunimin ndërkombëtar. Ai sanksionoi gjyqtarët e Gjykatës Penale Ndërkombëtare, veprim që shkon kundër vetë themeleve të drejtësisë globale.

Çmimi ndonjĂ«herĂ« Ă«shtĂ« pĂ«rdorur pĂ«r tĂ« inkurajuar drejtime politike  si rasti i Obama-s apo Abiy Ahmed tĂ« EtiopisĂ«  por kjo mund tĂ« kthehet nĂ« bumerang, siç ndodhi me luftĂ«n civile nĂ« Etiopi qĂ« vrau qindra mijĂ«ra. Nominimi i Trump-it nga Netanyahu Ă«shtĂ« pjesĂ« e pĂ«rpjekjes pĂ«r tĂ« siguruar mbĂ«shtetjen e tij gjatĂ« negociatave pĂ«r armĂ«pushim. Por kjo Ă«shtĂ« mĂ« shumĂ« njĂ« lojĂ« politike sesa njĂ« vlerĂ«sim real. Trump nuk Ă«shtĂ« ndĂ«rtues paqeje. Ai nuk e meriton kĂ«tĂ« çmim.

Shahram Akbarzadeh – Universiteti Deakin

“Benjamin Netanyahu dĂ«shiron tĂ« na bindĂ« se Trump Ă«shtĂ« njĂ« paqebĂ«rĂ«s  por realiteti Ă«shtĂ« i kundĂ«rt.”

Trump ka gjak në duar. Lufta në Gaza ka hyrë në muajin e 20-të sepse ai nuk ka përdorur fuqinë e tij për ta ndalur. Rreth 100,000 njerëz besohet të jenë vrarë në Gaza  nga bombardimet me armë amerikane, uria për shkak të bllokadës, dhe qëllimet ndaj qendrave të ndihmës ushqimore. E gjithë kjo ndodhi nën presidencën e Trump.

Ai ka miratuar dërgimin e armëve amerikane në Izrael edhe kur është bërë e qartë se ato po përdoren kundër një popullsie të bllokuar. Madje, është paralajmëruar zhvendosja e detyruar e popullsisë ,  një akt që përkufizohet si spastrim etnik dhe, në këtë rast, si gjenocid.

Kur Izraeli sulmoi Iranin gjatë negociatave bërthamore, Trump e mbështeti menjëherë sulmin. Dhe më pas pretendoi se kjo ishte një rrugë drejt paqes. Për të, paqja është paqja e varrezave.

Burimi: Indipendent.co.uk

The post A e meriton Trump ‘Çmimin Nobel’ pĂ«r Paqen? appeared first on Gazeta Si.

‘ShkatĂ«rrimi i PalestinĂ«s do tĂ« thotĂ« gjithashtu shkatĂ«rrim i Izraelit’

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
11 July 2025 at 11:24

Nga Omri Boehm* – Ishte hera e parĂ« qĂ« Omri Boehm, 46 vjeç, ishte kthyer nĂ« Gjermani, pasi fjalimi qĂ« do tĂ« mbante nĂ« Buchenwald pĂ«r tĂ« shĂ«nuar 80-vjetorin e çlirimit nga nazistĂ«t u pezullua pĂ«r shkak tĂ« presionit nga ambasada izraelite.

Në një vend ende të prekur nga Holokausti , çdo kritikë ndaj qeverisë izraelite mund të jetë bazë për anulim.

“Do tĂ« jem i sinqertĂ«, u ndjeva mĂ« i frustruar nga ç’do tĂ« doja”, tha filozofi izraelito-gjerman nĂ« njĂ« kafene nĂ« qendĂ«r tĂ« qytetit tĂ« Leipzigut, ku po merrte pjesĂ« nĂ« Bachfest, festivalin e Bahut. Nuk ishte aq shumĂ« anulimi nĂ« vetvete, sesa mungesa e reagimit nĂ« Gjermani ndaj fjalimit tĂ« tij, tĂ« botuar ndĂ«r media tĂ« tjera ndĂ«rkombĂ«tare nga EL PAÍS.

ËshtĂ« njĂ« ditĂ« me diell nĂ« fund tĂ« pranverĂ«s nĂ« Leipzig dhe kanĂ« kaluar pothuajse dy muaj qĂ« nga anulimi i Boehm-it, njĂ« profesor nĂ« ShkollĂ«n e Re nĂ« Nju Jork dhe autor i Universalizmit Radikal ; Boehm Ă«shtĂ« gjithashtu njĂ« mendimtar qĂ« pretendon tĂ« jetĂ« nga shkolla e Iluminizmit, e Kantit dhe gjithashtu e SpinozĂ«s.

Tensionet në Lindjen e Mesme ishin përshkallëzuar në kohën e intervistës me sulmet izraelite ndaj objekteve bërthamore të Iranit dhe sulmet hakmarrëse iraniane ndaj Izraelit. I lindur në Izraelin verior në vitin 1979 dhe me prejardhje nga hebrenj gjermanë nga ana e babait dhe hebrenj iranianë nga ana e nënës, konflikti dukej shumë personal.

Disa ditĂ« mĂ« vonĂ«, SHBA-tĂ« do tĂ« ndĂ«rhynin dhe Boehm do tĂ« vĂ«rente: “Kam frikĂ« se rajoni po shkon drejt logjikĂ«s sĂ« luftĂ«s totale, diçka qĂ«, nĂ« planin afatgjatĂ«, do ta bĂ«jĂ« tĂ« pamundur edhe jetĂ«n nĂ« Izrael.”

Gjatë intervistës në Leipzig, Boehm iu rikthye disa herë të njëjtës temë: mbijetesa e Izraelit.

“ ShkatĂ«rrimi i dhunshĂ«m aktual i PalestinĂ«s , i konceptuar si i domosdoshĂ«m pĂ«r tĂ« ruajtur shtetin hebre, do tĂ« thotĂ« gjithashtu shkatĂ«rrimi i plotĂ« i Izraelit”, tha ai. Pse? Izraeli do ta delegjitimonte veten me shkatĂ«rrimin e PalestinĂ«s; vĂ«shtirĂ« se mund tĂ« mbetej moralisht, fizikisht ose ligjĂ«risht i paprekur, dhe e gjithĂ« kjo do ta shkatĂ«rronte sundimin e ligjit izraelit. “Izraeli nuk do t’i mbijetojĂ« shkatĂ«rrimit tĂ« PalestinĂ«s”, tha ai.

Argumentet e tij, së bashku me zgjidhjen e tij për konfliktin me një shtet të vetëm, duke përfshirë një konfederatë binacionale ( Republika e Haifës , siç quhet një nga esetë e tij), dhe akuzat e drejtuara ndaj autoriteteve izraelite për përdorimin e Holokaustit për të zbardhur të djathtën ekstreme evropiane , bënë që Boehm të detyrohej të anulonte fjalimin e tij në Buchenwald.

“Nga njĂ«ra anĂ« Ă«shtĂ« qeveria izraelite dhe ambasada izraelite kĂ«tu, tĂ« cilat pĂ«rdorin kujtimin e Holokaustit pĂ«r tĂ« luftuar tĂ« drejtat e njeriut dhe pĂ«r tĂ« pĂ«rfituar nga lufta e rĂ«ndĂ«sishme kundĂ«r antisemitizmit me qĂ«llim legjitimimin e politikĂ«s sĂ« sĂ« djathtĂ«s ekstreme”, thotĂ« ai. “Nga ana tjetĂ«r, kemi tĂ« majtĂ«n postkoloniale e cila, duhet thĂ«nĂ« qartĂ«, nuk mbajti qĂ«ndrim kundĂ«r krimeve tĂ« Hamasit mĂ« 7 tetor dhe mendoi se ishte njĂ« formĂ« legjitime rezistence, gjĂ« qĂ« unĂ« e gjej tĂ« pĂ«rçmueshme. Dhe tani, duke pasur parasysh abuzimin me kujtimin e Holokaustit, ajo nxiton ta shpĂ«rfillĂ« kĂ«tĂ« kujtim si njĂ« ideologji perĂ«ndimore.”

Dështimi i të moderuarve

TĂ« moderuarit, ata qĂ« Boehm i quan “qendra liberale sioniste” qĂ« ai i identifikon me intelektualĂ« si David Grossman ose Eva Illouz, kanĂ« dĂ«shtuar gjithashtu, sipas tij, sepse u Ă«shtĂ« dashur shumĂ« kohĂ« “tĂ« flasin qartĂ« kundĂ«r krimeve izraelite”. Ai kĂ«rkon “njĂ« qĂ«ndrim shumĂ« mĂ« tĂ« nuancuar”. Dhe, nĂ« fakt, njĂ« qĂ«ndrim mjaft tĂ« vetmuar.

Omri Boehm

Gjyshja hebre-gjermane e Boehm-it, e cila humbi prindĂ«rit e saj nĂ« Holokaust dhe iku e vetme nĂ« PalestinĂ« nĂ« vitin 1939 nĂ« moshĂ«n 16 vjeç, i dha Boehm-it njĂ« shije tĂ« Bildungsburgertum-it , “borgjezisĂ« sĂ« arsimuar” tĂ« GjermanisĂ«. Ai i foli asaj pĂ«r Thomas Mann-in, Schopenhauer-in dhe Wagner-in. Ai kreu shĂ«rbimin ushtarak, studioi nĂ« Yale dhe Heidelberg dhe nĂ« punĂ«n e tij ai rifitoi fijen e kĂ«tij iluminizmi gjerman tĂ« shkatĂ«rruar nga 12 vitet e Nacionalsocializmit tĂ« Hitlerit.

NĂ« Universalizmin Radikal , Boehm rilexon dhe riinterpreton tre tekste (DeklaratĂ«n e PavarĂ«sisĂ« sĂ« Shteteve tĂ« Bashkuara tĂ« AmerikĂ«s, esenĂ« e Kantit ÇfarĂ« Ă«shtĂ« Iluminizmi? dhe rrĂ«fimin e DhiatĂ«s sĂ« VjetĂ«r pĂ«r sakrificĂ«n e Isakut) pĂ«r tĂ« formuluar njĂ« mbrojtje tĂ« humanizmit universal kundĂ«r “tĂ« djathtĂ«s qĂ« lufton nĂ« mbrojtje tĂ« vlerave tradicionale” dhe “tĂ« majtĂ«s qĂ« lufton nĂ« mbrojtje tĂ« gjinisĂ« dhe racĂ«s”.

Por edhe njĂ« mbrojtje kundĂ«r progresivĂ«ve liberalĂ« tĂ« cilĂ«t kanĂ« dĂ«shtuar tĂ« mbĂ«shtesin tĂ« drejtĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare, domethĂ«nĂ«, tĂ« mbrojnĂ« palestinezĂ«t nga shkatĂ«rrimi sistematik i mjeteve tĂ« jetesĂ«s qĂ« Izraeli ka mbjellĂ« nĂ« Gaza”.

Gjenocid? “Nuk e di”, pĂ«rgjigjet Boehm, i cili pretendon se termi Ă«shtĂ« pĂ«rdorur si armĂ« ideologjike dhe se ai preferon t’i pĂ«rmbahet pĂ«rkufizimeve ligjore .

“ËshtĂ« bĂ«rĂ« pothuajse e pamundur tĂ« flasĂ«sh dhe tĂ« mendosh pĂ«r kĂ«tĂ«â€, thotĂ« Boehm.

“NjĂ«ra palĂ« tĂ« akuzon se je mohues i gjenocidit; pala tjetĂ«r, pĂ«r antisemitizĂ«m. Sipas mendimit tim, po ndodh spastrim etnik. Krime kundĂ«r njerĂ«zimit gjithashtu. Ato janĂ« krime tĂ« tmerrshme dhe nuk janĂ« krime mĂ« tĂ« vogla se gjenocidi.

Por, pĂ«r shumĂ« njerĂ«z, kĂ«to pĂ«rkufizime nuk janĂ« tĂ« mjaftueshme, sepse pĂ«rdorimi i fjalĂ«s gjenocid Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« shumĂ« i rĂ«ndĂ«sishĂ«m pĂ«r ideologjinĂ« qĂ« kĂ«rkon ta portretizojĂ« Izraelin dhe sionizmin si gjenocidale. Ne duhet t’i rezistojmĂ« kĂ«saj logjike. Dhe nga ana tjetĂ«r, nĂ« Gjermani, sigurisht, nĂ«se e pĂ«rdor kĂ«tĂ« term, dhe njerĂ«zit mund tĂ« kenĂ« arsye ta pĂ«rdorin, atĂ«herĂ« je antisemit. Sikur hebrenjtĂ« tĂ« mos mund tĂ« ishin gjenocidalĂ«. Epo, ata mund tĂ« jenĂ«â€

Shënim*- Omri Boehm është filozof izraelit

Burimi: El Pais

The post ‘ShkatĂ«rrimi i PalestinĂ«s do tĂ« thotĂ« gjithashtu shkatĂ«rrim i Izraelit’ appeared first on Gazeta Si.

Të dhënat e gabuara çojnë në politika të gabuara!

✇Gazeta Si
By: Gisela Troplini
5 July 2025 at 13:24

Kur Kombet e Bashkuara krijuan Komisionin e Statistikave në vitin 1946, bota ishte ende në fazë rikuperimi nga Lufta e Dytë Botërore. Atëherë u vendos një konsensus ndërkombëtar, se vetem të dhënat e krahasueshme mund të shmangnin luftërat, mund të luftonin varfërinë dhe mund të rrisnin bashkëpunimin. 80 vite më vonë, kjo është njësoj e rëndësishme, por konteksti ka ndryshuar.

Bota tani përballet me kriza mjedisore dhe gjeopolitike shumë të mëdha e ndërkohë po ndodh një transformim digjital themelor. Të dhënat janë aset. Kontrolli i tyre do të thotë ndikim mbi të ardhmen. Rritja e fortë e Inteligjencës Artificiale është një sfidë për OKB: kush kontrollon të dhënat sot, do të kontrollojë AI-në në të ardhmen dhe bashkë me të narrativën e jetës publike.

NdĂ«rsa ndikimi i platformave tregtare dhe sistemeve algoritmike rritet, institucionet publike po mbeten prapa. Zyrat kombĂ«tare tĂ« statistikave – shtylla kurrizore e prodhimit tĂ« pavarur tĂ« tĂ« dhĂ«nave – janĂ« nĂ«n presion tĂ« madh financiar.

Ky erozion i kapaciteteve institucionale nuk mund tĂ« vinte nĂ« njĂ« moment mĂ« kritik. OKB-ja nuk Ă«shtĂ« nĂ« gjendje tĂ« pĂ«rgjigjet nĂ« mĂ«nyrĂ« adekuate pasi ajo vetĂ« po pĂ«rballet me mungesĂ«n e personelit. PĂ«r shkak tĂ« masave tĂ« vazhdueshme shtrĂ«nguese nĂ« OKB, shumĂ« pozita tĂ« larta mbeten vakante dhe drejtori i Divizionit tĂ« Statistikave tĂ« OKB-sĂ« ka dalĂ« nĂ« pension, pa emĂ«ruar pasardhĂ«s. Kjo vjen nĂ« njĂ« kohĂ« kur iniciativat e guximshme dhe novatore – si njĂ« Observator i tĂ« DhĂ«nave tĂ« Besuara i sapo parashikuar – nevojiten urgjentisht pĂ«r t’i bĂ«rĂ« statistikat zyrtare mĂ« tĂ« aksesueshme dhe tĂ« lexueshme nga makineritĂ«.

NdĂ«rkohĂ«, kĂ«rcĂ«nimi i dezinformimit tĂ« qĂ«llimshĂ«m po rritet. NĂ« mediat sociale, pĂ«rmbajtja e shtrembĂ«ruar ose e manipuluar pĂ«rhapet me shpejtĂ«si tĂ« paparĂ«. Mjetet nĂ« zhvillim si chatbot-et e AI e pĂ«rkeqĂ«sojnĂ« problemin. KĂ«to sisteme mbĂ«shteten nĂ« pĂ«rmbajtjen e internetit, tĂ« dhĂ«na jo tĂ« verifikuara dhe nuk janĂ« ndĂ«rtuar pĂ«r tĂ« ndarĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«n nga gĂ«njeshtra. PĂ«r t’i bĂ«rĂ« gjĂ«rat edhe mĂ« keq, shumĂ« qeveri aktualisht nuk mund t’i bĂ«jnĂ« tĂ« dhĂ«nat e tyre tĂ« pĂ«rdorshme pĂ«r AI, sepse ato nuk janĂ« tĂ« standardizuara, tĂ« palexueshme nga makineritĂ« ose tĂ« pa aksesueshme. HapĂ«sira pĂ«r njĂ« diskurs tĂ« matur dhe tĂ« bazuar nĂ« prova po zvogĂ«lohet.

Kjo prirje minon besimin e publikut tek institucionet, zhvesh legjitimitetin e politikĂ«bĂ«rjes dhe rrezikon Objektivat e Zhvillimit tĂ« QĂ«ndrueshĂ«m tĂ« OKB-sĂ« (SDGs). Pa tĂ« dhĂ«na tĂ« besueshme, qeveritĂ« do tĂ« jenĂ« tĂ« verbĂ«ra – ose mĂ« keq: ato do tĂ« mashtrohen qĂ«llimisht.

Kur vendet humbasin kontrollin e tĂ« dhĂ«nave tĂ« tyre, ose nuk mund t’i integrojnĂ« ato nĂ« proceset globale tĂ« vendimmarrjes, ato bĂ«hen kalimtarĂ« tĂ« zhvillimit tĂ« tyre. Vendimet nĂ« lidhje me ekonomitĂ«, shoqĂ«ritĂ« dhe mjediset e tyre mĂ« pas i transferohen sistemeve tĂ« AI tĂ« trajnuar mbi tĂ« dhĂ«na tĂ« shtrembĂ«ruara dhe jopĂ«rfaqĂ«suese. Jugu global Ă«shtĂ« veçanĂ«risht nĂ« rrezik, me shumĂ« vende qĂ« nuk kanĂ« akses nĂ« infrastrukturat cilĂ«sore tĂ« tĂ« dhĂ«nave. NĂ« vende tĂ« tilla si Etiopia, informacioni i paverifikuar qĂ« pĂ«rhapet me shpejtĂ«si nĂ« mediat sociale ka nxitur dhunĂ«n e drejtuar nga dezinformata.

Pandemia e Covid-19 tregoi se sistemet e forta tĂ« tĂ« dhĂ«nave mundĂ«sojnĂ« pĂ«rgjigje mĂ« tĂ« mirĂ« ndaj krizave. PĂ«r t’iu kundĂ«rvĂ«nĂ« kĂ«tyre rreziqeve, krijimi i njĂ« Observatori global tĂ« tĂ« DhĂ«nave tĂ« Besuara (TDO) Ă«shtĂ« thelbĂ«sor. Kjo platformĂ« e koordinuar nga OKB dhe e qeverisur nĂ« mĂ«nyrĂ« demokratike do tĂ« ndihmonte nĂ« katalogimin dhe bĂ«rjen e tĂ« dhĂ«nave tĂ« besueshme tĂ« aksesueshme nĂ« mbarĂ« botĂ«n – duke respektuar plotĂ«sisht sovranitetin kombĂ«tar.

Do të jetë një katalog global të meta të dhënave, një motor kërkimi të specializuar që tregon se çfarë të dhënash ekzistojnë, ku ruhen, si janë mbledhur dhe sa të besueshme janë. Më e rëndësishmja, të dhënat e papërpunuara do të mbeten nën kontrollin e prodhuesve të saj kombëtarë, duke siguruar që të dhënat me cilësi të lartë të jenë transparente, të ndërveprueshme dhe të përdorshme në epokën e AI. TDO do të mbështeste besimin aty ku sot ka dyshime.

Historia na ka treguar pasojat e neglizhimit tĂ« interesit publik nĂ« hapĂ«sirat digjitale. NjĂ« numĂ«r i vogĂ«l kompanish teknologjike tani dominojnĂ« njĂ« pjesĂ« tĂ« madhe tĂ« infrastrukturĂ«s digjitale, kontrollojnĂ« rrjedhat e tĂ« dhĂ«nave dhe formĂ«sojnĂ« diskursin publik nĂ« shkallĂ«. Ne nuk duhet t’i pĂ«rsĂ«risim kĂ«to gabime me AI dhe tĂ« dhĂ«nat.

TĂ« dhĂ«nat nuk duhet tĂ« trajtohen si pronĂ« ekskluzive e disave. ËshtĂ« njĂ« e mirĂ« publike globale dhe OKB-ja duhet tĂ« rritet si kujdestari i saj – nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« qytetarĂ«t, institucionet dhe qeveritĂ« tĂ« mund tĂ« marrin vendime tĂ« bazuara nĂ« tĂ« dhĂ«na tĂ« besueshme dhe gjithĂ«pĂ«rfshirĂ«se. Arritja e kĂ«tij vizioni kĂ«rkon vullnet politik, investime nĂ« kapacitete institucionale dhe teknike dhe partneritete tĂ« reja ndĂ«rmjet qeverive, akademisĂ«, shoqĂ«risĂ« civile dhe sektorit privat.

Një konferencë e fundit e OKB-së pranoi se të dhënat dhe statistikat me cilësi të lartë mundësojnë vendime të politikave të bazuara në dëshmi dhe rrisin llogaridhënien dhe transparencën. Por veprimi duhet të vijojë: e ardhmja e demokracisë, zhvillimit dhe paqes do të varet nëse vendosim të dhëna të besueshme në zemër të qeverisjes globale.

Shkruar nga Georges-Simon Ulrich, drejtues i Komisionit të Statistikave të OKB-së për Financial Times

The post Të dhënat e gabuara çojnë në politika të gabuara! appeared first on Gazeta Si.

Editorial nga Financial Times: Lufta që DUHEJ shmangur!

✇Gazeta Si
By: Gisela Troplini
14 June 2025 at 12:52

Pas shumë vitesh kërcënime dhe presione, kryeministri izraelit, Benjamin Netanyahu mbajti fjalën e tij dhe nisi një sulm masiv ndaj Iranit. Goditjet ajrore nga Izraeli kanë prekur qendrat nukleare të Iranit, përfshirë Natanz, fabrika kryesore e uraniumit dhe ato të prodhimit të armëve, si dhe vranë dy komandatët kryesore të republikës Islamike.

Lideri izraelit thotë se qëllimi i tij është të ndalojë Iranin të përdorë  armët bërthamorë, që Izraeli i ka quajtur gjithmonë kërcënime ekzistenciale. Por sulmi i tij ka nisur luftën që e gjithë bota i frikësohej që prej tetorit 2023.

Ai po bĂ«n kumar me fatin e Lindjes sĂ« Mesme ndĂ«rkohĂ« qĂ« SHBA tenton tĂ« bindĂ« Iranin qĂ« tĂ« shmangĂ« ndonjĂ« aktivitet nuklear. Por Netanyahu gjithmonĂ« ka preferuar sulmet ushtarake dhe jo diplomacinĂ«. ËshtĂ« e vĂ«shtirĂ« tĂ« dĂ«shmosh bisedimet pothuajse tĂ« vdekura midis Uashingtonit dhe  Tehranit.

Nga ana tjetër, Tehrani, ka më shumë gjasa ta përshkallëzojë sulmin se sa të negocojë. Kjo rrit rrezikun e përfshirjes së trupave amerikanë në konflikt dhe përhapjen përtej kufijve.

Bota, me të drejtë, është e frikësuar. Nafta u shtrenjtua shpejt përballë frikës se Irani mund të bllokojë kanalin e Hormuzit ku kalojnë ngarkesat e naftës apo të sulmojë infrastrukturat energjetike në shtetet e Gjirit. Kjo do të shtonte akoma më shumë dhimbje në një ekonomi globale që ishte në vuajtje. Më e rëndësishmja është se rajoni që po vuan konflikte prej 20 muajsh, mund të arrijë në një pikë përfundimtare shkatërrimi dhe dëshpërimi.  

Aleatët europianë të Izraelit dhe liderët e Gjirit duhet të përdorin të gjithë ndikimin e tyre për të ndaluar Netanyahun dhe të ulin në tavolinë Iranin. Aktori kryesor është presidenti amerikan, lideri i vetëm që mund të ndalojë Izraelin. Kur Donald Trump u rikthye në Shtëpinë e Bardhë premtoi se do ta ndalte konfliktin në Gaza dhe do të sillte paqe në Lindjen e Mesme. Por ndërkohë që ai bën sehir, Netanyahu, pa asnjë kokëçarjeka përshkallëzuar ofensivën në Gaza dhe ka hapur një front të ri lufte.

NĂ« publik, Trump thotĂ« se preferon njĂ« marrĂ«veshje mbi krizĂ«n bĂ«rthamore dhe kĂ«mbĂ«ngul se nuk kishte dorĂ« nĂ« sulmet e ditĂ«s sĂ« parĂ«. Por ai nuk e ka kundĂ«rshtuar sulmin e Netanyahut. TĂ« premten, Trump e paralajmĂ«roi Iranin pĂ«r sulme “edhe mĂ« brutale”, ndĂ«rsa i kĂ«rkoi Teheranit tĂ« “bĂ«jĂ« njĂ« marrĂ«veshje”. Ai vuri nĂ« dukje se njĂ« afat prej 60 ditĂ«sh qĂ« i dha republikĂ«s pĂ«r tĂ« arritur njĂ« marrĂ«veshje kishte kaluar, ndĂ«rsa tha “tani ata kanĂ«, ndoshta, njĂ« shans tĂ« dytĂ«!”

Trump mund të ketë llogaritur se mund ta përdorë Izraelin për të ushtruar presion mbi Teheranin që të heqë dorë nga programi i tij bërthamor. Ai mund të zbulojë se Netanyahu e ka përdorur atë për të futur SHBA-në në një luftë me Iranin.

Regjimi islamik, i pĂ«rballur me kĂ«rcĂ«nimin e tij mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ« nĂ« dekada, duhet tĂ« kapĂ« çdo litar diplomatik qĂ« ekziston ende. PĂ«r njĂ« kohĂ« shumĂ« tĂ« gjatĂ«, ai ka injoruar me dashje urgjencĂ«n e shqetĂ«simit tĂ« botĂ«s pĂ«r programin e tij bĂ«rthamor, duke zgjeruar nĂ« mĂ«nyrĂ« provokuese rezervat e tij tĂ« uraniumit tĂ« pasuruar afĂ«r niveleve tĂ« armĂ«ve pĂ«r t’u bĂ«rĂ« njĂ« shtet nĂ« prag bĂ«rthamor. NjĂ« ndikim i keq nĂ« tĂ« gjithĂ« rajonin, ai duhet tĂ« kuptojĂ« se rruga e tij Ă«shtĂ« e paqĂ«ndrueshme dhe tĂ« jetĂ« i gatshĂ«m tĂ« bĂ«jĂ« kompromis pĂ«r tĂ« arritur njĂ« marrĂ«veshje bĂ«rthamore.

Por edhe Trump ka njĂ« shans pĂ«r tĂ« treguar njĂ« lidership tĂ« pĂ«rgjegjshĂ«m. RrĂ«njĂ«t e krizĂ«s mund tĂ« gjurmohen nĂ« vendimin e tij tĂ« gabuar nĂ« vitin 2018 pĂ«r tĂ« tĂ«rhequr SHBA-nĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« njĂ«anshme nga njĂ« marrĂ«veshje qĂ« kufizonte rĂ«ndĂ« aktivitetet bĂ«rthamore tĂ« Iranit dhe me tĂ« cilĂ«n ai po zbatonte. Ai duhet tĂ« kuptojĂ« se Ă«shtĂ« nĂ« interesin e tij dhe tĂ« AmerikĂ«s qĂ« ky konflikt tĂ« pĂ«rfundojĂ« shpejt. Kjo do tĂ« thotĂ« ta mbajĂ« Netanyahun prapa me kĂ«rcĂ«nime tĂ« vĂ«rteta pĂ«r pasoja. TĂ« jesh mik me Izraelin nuk duhet tĂ« nĂ«nkuptojĂ« t’i japĂ«sh Netanyahut njĂ« “carte blanche” pĂ«r tĂ« zhvilluar luftĂ«ra tĂ« pafundme qĂ« e mbajnĂ« Lindjen e Mesme, pĂ«rfshirĂ« vetĂ« Izraelin, nĂ« trazira.

Editorial nga bordi editorial i Financial Times

The post Editorial nga Financial Times: Lufta që DUHEJ shmangur! appeared first on Gazeta Si.

Europa duhet t’i shpĂ«rfillĂ« kĂ«rcĂ«nimet e Trumpit pĂ«r tarifa

✇Gazeta Si
By: Megi Iskurti
31 May 2025 at 12:34

Nga Agathe Demarais-*– Presidenti amerikan Donald Trump u zgjua me humor tĂ« keq tĂ« premten e kaluar.

Në orët e para të ditës, ai sulmoi ashpër Apple dhe më pas kërcënoi të vendoste një tarifë prej 50 përqind për importet amerikane nga BE në korrik.

Konsensusi në Europë është se Brukseli tani ka vetëm dy zgjedhje: Të negociojë një marrëveshje tregtare me Uashingtonin ose të hakmerret kundër SHBA-së.

MegjithatĂ«, kjo anashkalon njĂ« mundĂ«si tĂ« tretĂ« — dhe ndoshta mĂ« tĂ« mirĂ« —: shpĂ«rfilljen e kĂ«rcĂ«nimeve tĂ« Trump.

E vërteta është se ka një mori të metash si në strategjitë e negociatave ashtu edhe në ato të hakmarrjes. Kur bëhet fjalë për negociata, për shembull, BE-ja do të duhet të dijë kërkesat e SHBA-së për të nënshkruar një marrëveshje. Por ky është një problem sepse askush nuk e ka idenë se çfarë dëshiron vërtet Trump nga Europa.

Hipotezat aktuale pĂ«rfshijnĂ« njĂ« riorganizim tĂ« sistemeve tĂ« TVSH-sĂ«, premtimet e BE-sĂ« pĂ«r tĂ« importuar mĂ« shumĂ« LNG ose pajisje mbrojtĂ«se nga SHBA-ja dhe premtimet pĂ«r t’u shkĂ«putur nga Kina – megjithĂ«se mund tĂ« jetĂ« diçka krejtĂ«sisht tjetĂ«r.

Kjo mungesë qartësie rreth kërkesave të Uashingtonit tregon një problem tjetër të dukshëm edhe me negociatat: Trump duket se kënaqet duke ngacmuar si aleatët ashtu edhe armiqtë njësoj.

Kjo do të thotë se ka çdo arsye për të besuar se nëse SHBA-ja dhe BE-ja do të nënshkruanin një marrëveshje, ai mund të tërhiqej prej saj në çdo kohë për të kërkuar më shumë.

Dhe nĂ«se blloku nuk mund tĂ« garantojĂ« as qĂ« Trump do t’i lĂ«rĂ« europianĂ«t tĂ« qetĂ« mĂ« pas, Ă«shtĂ« e paqartĂ« pse duhet tĂ« shqetĂ«sohet tĂ« negociojĂ« me tĂ« qĂ« nĂ« fillim.

Skenari i hakmarrjes nuk Ă«shtĂ« mĂ« premtues. Firmat dhe konsumatorĂ«t amerikanĂ« do tĂ« mbajnĂ« barrĂ«n e tarifave tĂ« Trump, tĂ« cilat janĂ« njĂ« taksĂ« mbi importet amerikane. Pra, pĂ«rveç qĂ«ndrimeve politike, Ă«shtĂ« e vĂ«shtirĂ« tĂ« kuptohet pse europianĂ«t do tĂ« donin t’i shtonin dĂ«mit edhe mĂ« shumĂ« dhe tĂ« penalizonin ekonomitĂ« e tyre me tarifa hakmarrĂ«se kundĂ«r SHBA-sĂ«.

Nëse Trump dëshiron të dëmtojë ekonominë amerikane, le të bëhet kështu. BE-ja nuk ka nevojë të ndjekë shembullin.

Përveç kësaj, kryeqytetet e BE-së ndoshta do të kishin vështirësi të binin dakord mbi një paketë masash hakmarrëse, e cila do të nxiste rrezikun e fragmentimit të BE-së.

Vendet e BE-sĂ« qĂ« furnizojnĂ« njĂ« pjesĂ« tĂ« madhe tĂ« importeve tĂ« tyre nga SHBA-ja – si Belgjika, Franca, Irlanda dhe Holanda – do tĂ« shqetĂ«soheshin se tarifat hakmarrĂ«se tĂ« bllokut mund tĂ« nxisin inflacionin. NdĂ«rkohĂ«, vendet me njĂ« numĂ«r tĂ« madh firmash qĂ« mbĂ«shteten te SHBA-ja si njĂ« treg kyç eksporti, si Gjermania dhe Italia, do tĂ« kishin frikĂ« se mos shkaktonin njĂ« pĂ«rshkallĂ«zim tĂ« paparashikueshĂ«m nĂ« luftĂ«n tregtare.

MundĂ«sia e njĂ« pĂ«rmbajtjeje tĂ« tillĂ« nĂ« disa kryeqytete europiane nxjerr nĂ« pah gjithashtu se BE-ja aktualisht nuk ka asnjĂ« ide se çfarĂ« mund tĂ« pasojĂ« njĂ« breshĂ«ri tĂ« mundshme hakmarrĂ«se. NĂ«se Trump beson vĂ«rtet se “tarifa” Ă«shtĂ« fjala mĂ« e bukur nĂ« fjalor dhe se luftĂ«rat tregtare janĂ« tĂ« lehta pĂ«r t’u fituar, ai mund tĂ« zgjedhĂ« tĂ« rrisĂ« tarifat kundĂ«r BE-sĂ« edhe mĂ« tej nĂ«se blloku do tĂ« pĂ«rshkallĂ«zohej. NĂ« fund tĂ« fundit, vetĂ«m pak javĂ« mĂ« parĂ« firmat kineze u pĂ«rballĂ«n me mundĂ«sinĂ« misterioze tĂ« njĂ« tarife prej 145 pĂ«rqind mbi eksportet e tyre nĂ« SHBA.

Duke folur për Kinën, njohuritë nga marrëdhëniet e fundit të Pekinit me Trump ndihmojnë në nënvizimin e arsyes pse injorimi i shantazhit të presidentit amerikan mund të jetë opsioni më i mirë.

Mes pasigurisĂ« nĂ« lidhje me pothuajse gjithçka qĂ« ka tĂ« bĂ«jĂ« me politikĂ«n tregtare tĂ« SHBA-sĂ« kĂ«to ditĂ«, njĂ« nga faktet e pakta tĂ« forta Ă«shtĂ« se Trump shpesh i mbyll sytĂ« i pari: Ai shtyu zbatimin e “tarifave reciproke” tĂ« tij nĂ« mbarĂ« botĂ«n vetĂ«m pak ditĂ« pasi i njoftoi ato nĂ« fillim tĂ« prillit; dhe ai ishte personi qĂ« u tĂ«rhoq i pari nĂ« pĂ«rballje me Pekinin, duke rĂ«nĂ« dakord pĂ«r njĂ« armĂ«pushim tregtar nĂ« mesin e majit.

Askush nuk e di me siguri pse Trump u dorëzua, por do të ishte një bast i fortë se lobimi intensiv nga firmat private dhe kaosi në tregjet financiare amerikane e ndihmuan atë të bindej të ulte humbjet e tij.

Një skenar i ngjashëm mund të zhvillohet nëse ai i përmbush kërcënimet e tij për tarifa kundër BE-së.

Blloku Ă«shtĂ« deri tani burimi mĂ« i madh i importeve amerikane, duke furnizuar mallra me vlerĂ« 606 miliardĂ« dollarĂ« pĂ«r firmat dhe konsumatorĂ«t amerikanĂ« nĂ« vitin 2024 – kjo Ă«shtĂ« pothuajse njĂ« e treta mĂ« shumĂ« se Kina.

Thënë thjesht, BE-ja nuk ka zgjidhje të mirë nëse dëshiron të reagojë ndaj kërcënimeve të tarifave të Trump.

Nga ana tjetĂ«r, injorimi i tyre mund tĂ« jetĂ« lĂ«vizja mĂ« e mirĂ«. Si njĂ« pĂ«rfitim shtesĂ«, njĂ« vendim i tillĂ« nga blloku mund tĂ« frymĂ«zojĂ« ekonomitĂ« e tjera tĂ« bĂ«jnĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n gjĂ«. Me tre vjet e gjysmĂ« tĂ« ‘Trump 2.0’ qĂ« kanĂ« mbetur, vendosja e njĂ« precedenti tĂ« tillĂ« mund tĂ« mos jetĂ« njĂ« ide krejtĂ«sisht e keqe.  

Jo tĂ« gjitha provokimet kĂ«rkojnĂ« njĂ« reagim — dhe ndonjĂ«herĂ« tĂ« tregosh guxim nĂ«nkupton tĂ« mos bĂ«sh asgjĂ«.

Burimi: Politico/PĂ«rshtati Gazeta Si

Shënim: *Agathe Demarais është bashkëpunëtore e lartë e politikave në Këshillin Evropian për Marrëdhëniet me Jashtë.

The post Europa duhet t’i shpĂ«rfillĂ« kĂ«rcĂ«nimet e Trumpit pĂ«r tarifa appeared first on Gazeta Si.

Nuk ka alternativë për Europën!

✇Gazeta Si
By: Megi Iskurti
24 May 2025 at 12:39

Nga Joschka Fischer– TashmĂ«, Ă«shtĂ« e qartĂ« se rikthimi i Donald Trump nĂ« presidencĂ«n e SHBA-sĂ« ka inauguruar njĂ« proces rirregullimi historik.

Një nga viktimat e para dhe më të mëdha të iniciativave politike të Trump është marrëdhënia transatlantike, e cila ka ankoruar rendin global që kur doli nga fitorja e Aleatëve mbi Gjermaninë naziste në vitin 1945 (dhe që ishte përforcuar nga fitorja e Perëndimit në Luftën e Ftohtë pas vitit 1989).

KĂ«shtu, riorganizimi aktual (i ndĂ«rmarrĂ« me pak ose aspak pĂ«rgatitje) do tĂ« vijĂ« kryesisht nĂ« kurriz tĂ« Kontinentit tĂ« VjetĂ«r. Edhe pse europianĂ«t pĂ«rballen me rikthimin e luftĂ«s nĂ« kufijtĂ« e tyre me luftimet e vazhdueshme nĂ« UkrainĂ«, administrata e re amerikane me sa duket dĂ«shiron kthimin e trupave amerikane qĂ« tani janĂ« tĂ« stacionuara nĂ« EuropĂ« nĂ« AmerikĂ«. ÇfarĂ« do tĂ« bĂ«het me ne? Kjo Ă«shtĂ« njĂ« pyetje qĂ« ne europianĂ«t duhet t’i pĂ«rgjigjemi tĂ«rĂ«sisht vetĂ«.

Mos u gaboni: Shtetet e Bashkuara po tërhiqen nga Europa. Një largim i plotë mund të mos jetë vendosur ende, por të gjitha shenjat tregojnë për këtë rezultat, dhe për këtë arsye europianët duhet të veprojnë sikur do të ndodhë.

Për më tepër, SHBA-të jo vetëm që po tërhiqen; por po heqin dorë edhe nga rolet e tyre si fuqi garantuese dhe tregu kryesor brenda një sistemi global të tregtisë së lirë. Tashmë, agresioni i tyre ekonomik i njëanshëm ndaj miqve dhe partnerëve tregtarë e ka nxjerrë jashtë ekuilibrit rendin ekonomik global. Proteksionizmi ka zëvendësuar tregtinë e lirë dhe humbjet janë në rritje. Bota po shkon drejt blloqeve tregtare të bazuara në tarifa që do të pasqyrojnë blloqet e reja gjeopolitike të shekullit të njëzet e një.

QĂ« nga fundi i LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore, Europa PerĂ«ndimore Ă«shtĂ« strehuar nĂ«n ombrellĂ«n e sigurisĂ« sĂ« AmerikĂ«s. KĂ«to vende ndanin vlera qĂ« favorizonin demokracinĂ« dhe ekonominĂ« e tregut – vlera qĂ« u pĂ«rqafuan nga pothuajse e gjithĂ« Europa pas LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ«. Por tĂ«rheqja e afĂ«rt e AmerikĂ«s krijon njĂ« situatĂ« rrĂ«njĂ«sisht tĂ« ndryshme pĂ«r europianĂ«t.

Ne duhet tĂ« pĂ«rgatitemi pĂ«r njĂ« tĂ« ardhme nĂ« tĂ« cilĂ«n do tĂ« jemi tĂ« shtrĂ«nguar midis njĂ« Rusie perandorake dhe agresive dhe njĂ« Amerike qĂ« nuk mund t’i besohet mĂ«. Kjo do tĂ« thotĂ« t’i pĂ«rgjigjemi pyetjes themelore qĂ« ka ngritur kjo pikĂ« kthese historike: A jemi tĂ« gatshĂ«m tĂ« bĂ«jmĂ« atĂ« qĂ« duhet pĂ«r tĂ« transformuar veten nĂ« njĂ« fuqi tĂ« qĂ«ndrueshme nĂ« tĂ« drejtĂ«n tonĂ«?

NĂ«se popujt e EuropĂ«s pĂ«rgjigjen pozitivisht, mekanizmat e sovranitetit europian – bazat ushtarake, politike, fiskale, ekonomike, teknologjike dhe shkencore – duhet tĂ« zĂ«nĂ« vend qendror. TĂ« jesh sovran do tĂ« thotĂ« tĂ« besosh nĂ« forcĂ«n dhe vullnetin tĂ«nd politik.

Po përjetojmë jo vetëm një trazirë gjeopolitike, por edhe një ndryshim sizmik teknologjik dhe ekonomik. Revolucioni digjital dhe rritja e inteligjencës artificiale do të kenë pasoja të gjera për të gjitha ekonomitë dhe shoqëritë, si dhe për marrëdhëniet shumëplanëshe midis tyre.

PĂ«rballĂ« kĂ«tyre pĂ«rçarjeve, shtetet kombĂ«tare tradicionale europiane do tĂ« jenĂ« nĂ« gjendje tĂ« mbajnĂ« ritmin dhe tĂ« pĂ«rparojnĂ« vetĂ«m nĂ«se bashkohen pĂ«r tĂ« shprehur njĂ« vullnet tĂ« pĂ«rbashkĂ«t politik. Secili mĂ« vete – madje edhe mĂ« i madhi (Gjermania) – Ă«shtĂ« shumĂ« i vogĂ«l pĂ«r detyrĂ«n.

Presionet e jashtme me tĂ« cilat pĂ«rballemi janĂ« tĂ« vĂ«shtira pĂ«r t’u nĂ«nvlerĂ«suar. Presidenti rus Vladimir Putin vazhdon tĂ« shpallĂ« luftĂ« kundĂ«r UkrainĂ«s dhe tĂ« kĂ«rcĂ«nojĂ« pjesĂ«n tjetĂ«r tĂ« EuropĂ«s Lindore. Administrata Trump nuk ka treguar gjĂ« tjetĂ«r veçse pĂ«rbuzje pĂ«r ne dhe me sa duket Ă«shtĂ« e pĂ«rkushtuar t’i shkaktojĂ« mĂ« shumĂ« dĂ«me ekonomike AmerikĂ«s dhe partnerĂ«ve tĂ« saj tregtarĂ«. NdĂ«rkohĂ«, Kina po ecĂ«n pĂ«rpara nĂ« ndjekjen e saj tĂ« inteligjencĂ«s artificiale dhe pajisjeve tĂ« pĂ«rparuara ushtarake.

Të gjitha këto presione do të vazhdojnë të rriten në muajt dhe vitet në vijim. Por europianët ende kanë liri veprimi. Ne mund ta paraqesim gjendjen tonë të vështirë si një mundësi për të ndërtuar nga e para. Sfida nuk është vetëm të kapërcejmë burimet e rrënjosura të rezistencës së brendshme dhe të jashtme, por edhe të ruajmë identitetet tona të larmishme.

Nuk duhet ta humbasim këtë shans. Trump dhe Putin nuk janë etërit themelues që do të kishim zgjedhur për këtë moment, por ata janë ajo që kemi. Europa duhet ta afirmojë veten si një fuqi sovrane dhe të ecë përpara vetë. Nuk ka alternativë nëse europianët nuk zgjedhin një të ardhme nënshtrimi të pandershëm.

Ne duhet të krijojmë mbrojtje ushtarake, të krijojmë kushtet dinamike të nevojshme për digjitalizimin dhe inovacionin vendas, të krijojmë një treg të vetëm kapitali dhe të mbledhim një formë të vullnetit të përbashkët politik dhe institucionet për ta realizuar atë në praktikë, bazuar në vlera të përbashkëta demokratike.

Shkurt, ne duhet ta bashkojmë Europën si një fuqi të lirë dhe sovrane. Nëse kjo dështon, do të jemi në mëshirën e aktorëve të jashtëm të cilët nuk do të donin asgjë më shumë sesa ta shihnin Europën të shpërbëhej dhe të binte në një gjendje dobësie dhe nënshtrimi të përhershëm.

Burim: Project Syndicate/PĂ«rshtati Gazeta Si

Shënim: Joschka Fischer, ministër i jashtëm dhe zëvendëskancelar i Gjermanisë nga viti 1998 deri në vitin 2005, ishte udhëheqës i Partisë së Gjelbër Gjermane për gati 20 vjet.

The post Nuk ka alternativë për Europën! appeared first on Gazeta Si.

Si mitologjia po zëvendëson politikën në Amerikë

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
21 May 2025 at 12:41

Nga Manvir Singh– MĂ« 1 prill, njĂ« ditĂ« para se tarifat e reja tĂ« presidentit Donald Trump tĂ« trondisnin tregjet botĂ«rore, kryetari i DhomĂ«s sĂ« PĂ«rfaqĂ«suesve, Mike Johnson, u bĂ«ri thirrje gazetarĂ«ve qĂ« tĂ« besonin nĂ« instinktin ekonomik tĂ« Presidentit. NĂ« ditĂ«t qĂ« pasuan, mes rĂ«nies sĂ« indeksit tĂ« bursave dhe frikĂ«s pĂ«r njĂ« recesion global, mbĂ«shtetĂ«sit e tij online vazhdonin tĂ« pĂ«rsĂ«risnin njĂ« frazĂ« tĂ« njohur nĂ« forumet e QAnon: “Besoni nĂ« planin”.

PĂ«r shumĂ« ndjekĂ«s, Trump nuk ishte mĂ« thjesht njĂ« politikan. Ai ishte njĂ« gjeni strategjik, njĂ« lloj lojtari “shahu 4D” qĂ« i tejkalonte miliarderĂ«t si Bill Ackman apo Elon Musk, analistĂ«t qĂ« paralajmĂ«ronin pĂ«r luftĂ«ra tregtare e humbje vendesh pune, si dhe 23 ekonomistĂ«t fitues tĂ« Nobelit qĂ« parashikuan “çmime mĂ« tĂ« larta, deficite mĂ« tĂ« mĂ«dha dhe pabarazi mĂ« tĂ« theksuar”.

NĂ« botĂ«n MAGA, ai kishte marrĂ« pĂ«rmasa mistike. UngjilltarĂ« si Julie Green nga Iowa shpallnin se Zoti i kishte folur pĂ«r rrĂ«zimin ekonomik para se tĂ« shpalleshin tarifat: “Ekonomia juaj Ă«shtĂ« marrĂ« peng nga armiqtĂ« e brendshĂ«m”, kishte thĂ«nĂ« Zoti, sipas saj, “por pushteti i tyre po shembet para syve tuaj.”

Ky ishte njĂ« ndryshim rrĂ«njĂ«sor nga epoka e politikanĂ«ve si Barack Obama, i cili nĂ« vitin 2018 pranoi me humor: “MĂ« thoshin qĂ« flisja shumĂ« gjatĂ«, isha shumĂ« akademik, shpjegoja gjithçka nĂ« hollĂ«si.”

Politika e kohës së tij ishte e mbështetur mbi analizë, të dhëna dhe procedura. Por me kalimin e viteve, Trump dhe mbështetësit e tij kaluan nga administrimi tek profecia. Presidenti nuk shihej më si drejtues i ekzekutivit, por si një avatar hyjnor i dërguar për të nisur një luftë të shenjtë ndaj së keqes.

Ky shndërrim nuk është vetëm një çrregullim modern. Përkundrazi, është një shfaqje e një modeli të lashtë që haset në shumë kultura: profetët që shfaqen në kohë krize për të emërtuar armiqtë, për të premtuar pastrime dhe shpëtim të përkryer, dhe për të kthyer përmes sakrificës, parajsën e humbur.

Shembujt janë të shumtë. Në Ugandën e vitit 1987, një grua e thjeshtë e quajtur Alice Auma u kthye në profete ushtarake, duke udhëhequr mijëra ndjekës në luftë kundër qeverisë, në emër të një shpirti italian që ajo pretendonte se e kishte pushtuar. Në Afrikën e Jugut, në shekullin XIX, një vajzë adoleshente e quajtur Nongqawuse predikoi se europianët do të zhdukeshin dhe do të niste një epokë e artë, për aq kohë sa populli i saj të shfaroste bagëtinë dhe të digjte të mbjellat.

Në çdo rast, skema është e njohur. Në kohë pasigurie, lind frika dhe nevoja për një shpjegim metafizik të vuajtjes. Armiqtë përshkruhen si mëkatarë, të korruptuar, kanibalë, përdhunues fëmijësh. Dhe në të njëjtën kohë shfaqet shpëtimtari, një figurë e shenjtë që premton  një të ardhme të pastër dhe të drejtë.

NĂ« SHBA, kjo dinamikĂ« Ă«shtĂ« mishĂ«ruar nga QAnon, njĂ« teori konspirative qĂ« pĂ«rshkruan njĂ« aleancĂ« tĂ« fshehtĂ« elitash pedofile dhe adhurues tĂ« Satanit qĂ« kontrollojnĂ« qeverinĂ« dhe mediat. NĂ« kĂ«tĂ« narrativĂ«, Trump Ă«shtĂ« i vetmi qĂ« mund ta ndalĂ« kĂ«tĂ« “kabale”. NjĂ« ditĂ«, premtohet, do tĂ« vijĂ« “Stuhia” momenti i gjykimit dhe pastrimit tĂ« madh.

Megjithëse parashikimet e QAnon nuk u përmbushën, lëvizja nuk u shua. Përkundrazi, ajo u shpërnda në format të reja, duke ndikuar në kultura të tjera alternative si yoga, wellness, astrologjia dhe TikTok-u okult. Besimi në autoritetin tradicional ka rënë ndjeshëm, duke lënë hapësirë për besime të tjera më të lashta dhe më intuitive.

NĂ« kĂ«tĂ« kontekst, shoqĂ«ritĂ« nuk po institucionalizojnĂ« mĂ« karizmĂ«n, siç pĂ«rshkruante sociologu Max Weber, por po kthehen tek profetĂ«t. Trumpi Ă«shtĂ« produkt i kĂ«saj fryme, por ai nuk Ă«shtĂ« i pazĂ«vendĂ«sueshĂ«m. Rreth tij kanĂ« filluar tĂ« qarkullojnĂ« figura tĂ« tjera qĂ« aspirojnĂ« fronin. DjemtĂ« e tij, figura tĂ« reja republikane si J.D. Vance apo strategĂ« mediatikĂ« si Steve Bannon dhe Tucker Carlson, i cili sĂ« fundmi ka deklaruar se Ă«shtĂ« “sulmuar fizikisht nga njĂ« demon”.

Historia e Alice AumĂ«s na mĂ«son se edhe kur profetĂ«t bien, miti nuk vdes. Ai pĂ«son mutacione, mbijeton nĂ« figura tĂ« reja, shpesh edhe mĂ« tĂ« ashpra e mĂ« tĂ« dhunshme. NĂ« rastin e UgandĂ«s, pas zhdukjes sĂ« AumĂ«s, njĂ« tjetĂ«r profet, Joseph Kony, mori frenat, duke krijuar njĂ« nga lĂ«vizjet mĂ« tĂ« pĂ«rgjakshme nĂ« AfrikĂ«: “UshtrinĂ« e RezistencĂ«s sĂ« Zotit”

Nëse nuk adresohen shkaqet reale që çuan në ngritjen e Trumpit ,  pabarazitë, humbja e besimit në institucione, dhe etja për kuptim metafizik  ai mund të jetë vetëm pararendësi i një figure tjetër, ndoshta më të zgjuar, më të ashpër dhe më shkatërruese. Dhe kjo e ardhme, për momentin, nuk duket më pak e mundshme se një e kaluar që kemi parë edhe në të shkuarën.

Burimi: The New Yorker

Manvir Singh, Ă«shtĂ« profesor i asociuar i antropologjisĂ« nĂ« Universitetin e KalifornisĂ«, Davis. Shkruan pĂ«r The New Yorker qĂ« prej vitit 2022 mbi tema qĂ« pĂ«rfshijnĂ« evolucionin, shkencĂ«n njohĂ«se dhe larminĂ« kulturore. Ai Ă«shtĂ« autor i librit “Shamanizmi: Feja e pĂ«rjetshme.”

The post Si mitologjia po zëvendëson politikën në Amerikë appeared first on Gazeta Si.

Europa është përballë një dileme ekzistenciale


✇Gazeta Si
By: Megi Iskurti
20 May 2025 at 12:46

Nga Radoslaw Sikorski*– PĂ«r vite me radhĂ«, kam shfrytĂ«zuar çdo mundĂ«si pĂ«r t’i bĂ«rĂ« thirrje Bashkimit Europian dhe shteteve anĂ«tare tĂ« investojnĂ« mĂ« shumĂ« nĂ« mbrojtje. Kur Presidenti rus Vladimir Putin nisi pushtimin e tij nĂ« shkallĂ« tĂ« plotĂ« tĂ« UkrainĂ«s, unĂ« vazhdimisht pyeta (si anĂ«tar i Parlamentit Europian) se çfarĂ« provash tĂ« mĂ«tejshme do tĂ« na duheshin pĂ«r tĂ« njohur kĂ«rcĂ«nimet me tĂ« cilat pĂ«rballet e gjithĂ« Europa.

ÇfarĂ« do tĂ« bĂ«nim ne – si europianĂ« – nĂ«se siguria jonĂ« do tĂ« kĂ«rcĂ«nohej ndĂ«rsa aleati ynĂ« mĂ« i ngushtĂ«, Shtetet e Bashkuara, do tĂ« ishin tĂ« angazhuara ndryshe?

Sot, ne pĂ«rballemi me kĂ«tĂ« situatĂ«. ZyrtarĂ«t amerikanĂ« po deklarojnĂ« hapur se nuk kanĂ« ndĂ«rmend t’i kushtojnĂ« pjesĂ«n mĂ« tĂ« madhe tĂ« kohĂ«s ose burimeve tĂ« tyre trajtimit tĂ« atyre qĂ« i konsiderojnĂ« çështje europiane. Sipas Sekretarit tĂ« Shtetit Marco Rubio, SHBA-tĂ« kanĂ« “prioritete tĂ« tjera nĂ« tĂ« cilat duhet tĂ« pĂ«rqendrohen”.

Pajtohem. Superfuqia globale ka pĂ«rgjegjĂ«si globale dhe numri i pikave tĂ« nxehta qĂ« mund tĂ« kĂ«rkojnĂ« vĂ«mendjen e qeverisĂ« amerikane duket se vetĂ«m sa po rritet. PĂ«rveç sfidave nĂ« hemisferĂ«n perĂ«ndimore, paqĂ«ndrueshmĂ«risĂ« nĂ« Lindjen e Mesme dhe tensioneve tĂ« ashpra midis dy fuqive bĂ«rthamore – IndisĂ« dhe Pakistanit – ekziston edhe qĂ«llimi parĂ«sor i ripĂ«rcaktimit tĂ« marrĂ«dhĂ«nieve me KinĂ«n. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, sipas doktrinĂ«s zyrtare tĂ« planifikimit tĂ« Departamentit tĂ« Mbrojtjes tĂ« SHBA-sĂ«, SHBA-tĂ« nuk mund tĂ« luftojnĂ« mĂ« shumĂ« se njĂ« luftĂ« tĂ« madhe nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«.

Administrata e re amerikane e ka komunikuar qartë qëndrimin e saj.

“Jemi kĂ«tu sot pĂ«r tĂ« shprehur drejtpĂ«rdrejt dhe pa mĂ«dyshje se realitetet e forta strategjike i pengojnĂ« Shtetet e Bashkuara tĂ« AmerikĂ«s tĂ« pĂ«rqendrohen kryesisht nĂ« sigurinĂ« e EuropĂ«s”, ​​njoftoi Sekretari i Mbrojtjes Pete Hegseth nĂ« Bruksel kĂ«tĂ« shkurt.

Dhe zĂ«vendĂ«spresidenti i SHBA-sĂ« JD Vance ishte edhe mĂ« i drejtpĂ«rdrejtĂ«, duke deklaruar se “e gjithĂ« infrastruktura e sigurisĂ« sĂ« EuropĂ«s
 Ă«shtĂ« subvencionuar nga Shtetet e Bashkuara tĂ« AmerikĂ«s”, edhe pse nuk Ă«shtĂ« as nĂ« interesin e EuropĂ«s dhe as tĂ« AmerikĂ«s “qĂ« Europa tĂ« jetĂ« njĂ« vasal i pĂ«rhershĂ«m sigurie i Shteteve tĂ« Bashkuara”.

 VetĂ« Presidenti Donald Trump e ka akuzuar vazhdimisht EuropĂ«n pĂ«r “shfrytĂ«zim tĂ« paligjshĂ«m” dhe “pĂ«rfitim” nga SHBA-ja.

EuropianĂ«ve mund tĂ« mos u pĂ«lqejĂ« ajo qĂ« dĂ«gjojmĂ«, por nuk mund tĂ« bĂ«jmĂ« sikur nuk e dĂ«gjojmĂ«. Duhet tĂ« jemi tĂ« pĂ«rgatitur qĂ« SHBA-tĂ« tĂ« lajnĂ« duart jo vetĂ«m nga Ukraina, por edhe nga Europa. Sylvie Kauffmann e Le Monde argumentoi sĂ« fundmi: “PĂ«rgatitja pĂ«r mĂ« tĂ« keqen Ă«shtĂ« njĂ« bast mĂ« i sigurt sesa shpresa pĂ«r mĂ« tĂ« mirĂ«n”. Ne mund dhe duhet t’i bĂ«jmĂ« tĂ« dyja – tĂ« shpresojmĂ« dhe tĂ« pĂ«rgatitemi. Beso, por verifiko.

Që kur Trump njoftoi kandidaturën e tij presidenciale në vitin 2015, ka pasur dy shkolla mendimi mbi interpretimin e fjalëve të tij. Disa argumentojnë se duhet ta marrim seriozisht, por jo fjalë për fjalë, ndërsa të tjerë na nxisin të bëjmë të kundërtën: ta trajtojmë fjalë për fjalë, por jo gjithmonë seriozisht. Unë besoj se qasja më e arsyeshme dhe e respektueshme është ta trajtojmë çdo gjë që thotë presidenti i SHBA-së si fjalë për fjalë ashtu edhe seriozisht.

Duke pasur parasysh gjendjen aktuale të botës, kjo nënkupton që Europa përballet me një zgjedhje ekzistenciale. Ne mund të hyjmë në lojën globale të bashkuar, si një konkurrent i peshave të rënda, ose mund ta dënojmë veten me margjinalizim.

ShumĂ« Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« tashmĂ« pĂ«r t’u bĂ«rĂ« njĂ« pretendent i rĂ«ndĂ«sishĂ«m. QĂ« nga viti 2016 – pak para mandatit tĂ« parĂ« tĂ« Trump – anĂ«tarĂ«t e NATO-s, duke pĂ«rjashtuar SHBA-nĂ«, kanĂ« rritur shpenzimet e tyre vjetore tĂ« mbrojtjes me 98%, nga 255 miliardĂ« dollarĂ« nĂ« 506 miliardĂ« dollarĂ«. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, pas tre vitesh lufte tĂ« Putinit kundĂ«r UkrainĂ«s, BE-ja dhe shtetet e saj anĂ«tare kanĂ« treguar gatishmĂ«rinĂ« pĂ«r tĂ« shpenzuar edhe mĂ« shumĂ« dhe pĂ«r tĂ« pĂ«rqafuar njĂ« qasje mĂ« bashkĂ«punuese, racionale dhe efektive ndaj planifikimit dhe prokurimit tĂ« mbrojtjes. MarrĂ«veshja e re e pĂ«rbashkĂ«t e mbrojtjes midis BE-sĂ« dhe MbretĂ«risĂ« sĂ« Bashkuar Ă«shtĂ« njĂ« hap tjetĂ«r qĂ« demonstron kĂ«tĂ« solidaritet tĂ« ri strategjik.

Frenimi i Rusisë nuk është përtej mundësive tona. Nuk kemi nevojë të barazojmë aftësitë ushtarake të SHBA-së; përkundrazi, na duhet vetëm mjaftueshëm për ta detyruar Putinin të rishqyrtojë shanset e tij për të fituar në një përballje me një bashkësi të bashkuar europiane të shteteve-kombe demokratike.

Popujt e Europës po kërkojnë qartë që ne të zhvillojmë një qëndrim mbrojtës europian të rigjallëruar. Sipas Komisionit Europian, 71% e qytetarëve të BE-së besojnë se blloku duhet të forcojë aftësinë e tij për të prodhuar pajisje ushtarake, ndërsa 77% mbështesin një politikë të përbashkët mbrojtjeje dhe sigurie. Kjo u jep udhëheqësve europianë një mandat për të menduar dhe vepruar me guxim.

Por sa kohë do të duhet për të rivendosur paqen në Ukrainë dhe stabilitetin në Europë?

Unë besoj se duhet të veprojmë në bazë të tre supozimeve. Së pari, duhet ta shohim këtë si një luftë të një ish-metropoli perandorak kundër asaj që ai e konsideron si një koloni kryengritëse.

Historia sugjeron qĂ« luftĂ«rat koloniale zakonisht zgjasin rreth njĂ« dekadĂ« pĂ«r tĂ« pĂ«rfunduar. Çdo gjĂ« mĂ« pak se kaq duhet tĂ« konsiderohet si bonus.

Së dyti, duhet të pranojmë se, që vendi pushtues të fillojë negociatat me mirëbesim, duhet të arrijë në përfundimin se pushtimi ishte një gabim. Duhet të pranojë se kostot e luftës dhe të mbajtjes së ish-kolonisë të nënshtruar janë më të mëdha se çdo përfitim që mund të sjellë kolonia. Së treti, duke pasur parasysh sa më sipër, duhet të kujtojmë se luftërat koloniale zakonisht përfundojnë nga një grup udhëheqësish të ndryshëm nga ata që filluan luftimet.

Po, rritja e aftësive mbrojtëse europiane, ndërkohë që mbështetet Ukraina, do të kushtojë para. Që nga fillimi i luftës së agresionit të Rusisë, BE-ja dhe shtetet anëtare të saj kanë ofruar më shumë se 165 miliardë dollarë mbështetje për Ukrainën dhe popullin e saj. Kjo është një shumë e konsiderueshme, por është ende më pak se 1% e PBB-së së kombinuar të vendeve anëtare të BE-së (rreth 19 trilionë dollarë). Sigurisht që mund të bëjmë më shumë.

Dhe ndĂ«rsa rigjallĂ«rojmĂ« mbrojtjen e EuropĂ«s, nuk duhet ta harrojmĂ« pse po e bĂ«jmĂ« kĂ«tĂ«: po veprojmĂ« pĂ«r sigurinĂ« tonĂ«, jo pĂ«r tĂ« minuar marrĂ«dhĂ«niet transatlantike, por pĂ«r t’i pĂ«rmirĂ«suar ato. PĂ«r tĂ« shmangur njĂ« dilemĂ« strategjike, ne europianĂ«t duhet tĂ« jemi nĂ« gjendje tĂ« ndihmojmĂ« SHBA-nĂ« tĂ« mbrojĂ« aleatĂ«t e saj duke marrĂ« pĂ«rsipĂ«r pjesĂ«n tonĂ« tĂ« drejtĂ« tĂ« barrĂ«s sĂ« sigurisĂ«.

Burimi: Project Syndicate/PĂ«rshtati Gazeta Si

ShĂ«nim: *RadosƂaw Sikorski Ă«shtĂ« MinistĂ«r i JashtĂ«m i PolonisĂ«.

The post Europa është përballë një dileme ekzistenciale
 appeared first on Gazeta Si.

‘NjĂ« PerĂ«ndim i rrĂ«mbyer’/ Profecia Europiane e Milan Kundera-s

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
14 May 2025 at 13:15

Nga JarosƂaw Kuisz – ËshtĂ« njĂ« fakt aq i rrallĂ«, saqĂ« meriton tĂ« theksohet: nĂ« vitet ’80, imazhi i EvropĂ«s Qendrore dhe Lindore, nĂ« sytĂ« e shumĂ« intelektualĂ«ve perĂ«ndimorĂ«, u formĂ«sua kryesisht nga
 njĂ« ese.

NĂ« vitin 1983, nĂ« kulmin e famĂ«s sĂ« tij, romancieri çekosllovak Milan Kundera, i vendosur nĂ« Paris, botoi njĂ« artikull goditĂ«s me titullin: “NjĂ« PerĂ«ndim i rrĂ«mbyer, ose tragjedia e EvropĂ«s Qendrore”. Fillimisht shkruar pĂ«r lexuesit francezĂ«, mĂ« pas ai u pĂ«rkthye dhe u publikua nĂ« prestigjiozen “The New York Review of Books”. Kjo ese u bĂ« menjĂ«herĂ« njĂ« sukses nĂ« qarqet intelektuale.

Kundera pohonte se, edhe pse që nga viti 1945, Evropa Qendrore dhe Lindore ishte nën kontrollin politik të Lindjes, popujt e saj i përkisnin kulturalisht Perëndimit. Ai shpaloste kontradikta të habitshme në mënyrën si perceptohej kjo pjesë e kontinentit nga jashtë. Si mund të konsiderohej Vjena një kryeqytet perëndimor, ndërkohë që Praga  e vendosur edhe më në perëndim në hartë  e kishte humbur këtë status?

Kundera pohonte se çekosllovakĂ«t, polakĂ«t dhe hungarezĂ«t ishin tĂ« gatshĂ«m tĂ« paguanin çmimin mĂ« tĂ« lartĂ« vetĂ«m pĂ«r tĂ« ruajtur pĂ«rkatĂ«sinĂ« e tyre kulturore me PerĂ«ndimin. Ai pĂ«rshkruante mĂ«nyrĂ«n se si Moska ndĂ«shkonte çdo komb qĂ« pĂ«rpiqej tĂ« shpĂ«tonte nga zgjedha e saj. Eseja u citua dhe u analizua mijĂ«ra herĂ«, dhe sot e kĂ«saj dite mbetet njĂ« tekst legjendar. Por, ndonĂ«se mund tĂ« tingĂ«llojĂ« si njĂ« relike e LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ«, nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«, ajo Ă«shtĂ« mĂ« aktuale se kurrĂ«. Shfaqja e nacionalizmit populist nĂ« EvropĂ«n Qendrore e Lindore, e drejtuar nga figura si Viktor OrbĂĄn apo JarosƂaw KaczyƄski, ka rizgjuar njĂ« pyetje tĂ« vjetĂ«r: A Ă«shtĂ« kjo pjesĂ« e EvropĂ«s thjesht njĂ« PerĂ«ndim i rrĂ«mbyer apo Ă«shtĂ« diçka krejt tjetĂ«r?

Në kohën kur një nga gjigandët e letërsisë evropiane largohet nga kjo botë, jemi tunduar të pyesim ndoshta me pak ironi  a kishte gabuar Kundera? Apo, më keq akoma, kishte mashtruar pa dashje opinionin perëndimor?

Me syrin e retrospektivës, mund të ishte e lehtë ta akuzosh për këtë. Por një lexim i kujdesshëm i esesë sjell në dritë diçka tjetër: pa e ditur, pa qëllim, Kundera kishte kapur filizat e parë të përçarjeve që do të shfaqeshin dekada më vonë midis Perëndimit dhe vendeve ish-komuniste.

NĂ« esenĂ« e tij, Kundera vinte nĂ« dukje dallimet mes kulturĂ«s sĂ« kombeve tĂ« EvropĂ«s Qendrore dhe asaj ruse. Duke bĂ«rĂ« kĂ«tĂ«, ai rindĂ«rtonte njĂ« ide tĂ« caktuar tĂ« EvropĂ«s nĂ« vetĂ«dijen kolektive tĂ« kĂ«tyre kombeve. PĂ«r tĂ« theksuar dallimin mes ÇekosllovakisĂ« dhe BRSS, ai pĂ«rmendte “rrĂ«njosjen nĂ« botĂ«n kristiane latine” edhe pse anashkalonte faktin se popullsia çeke dhe sllovake ishte ndĂ«r mĂ« sekularĂ«t nĂ« kontinent. Evropa, sipas tij, nuk ishte njĂ« kategori gjeografike, por njĂ« pĂ«rkatĂ«si kulturore dhe shpirtĂ«rore e ndarĂ« ndĂ«r shekuj mes kombeve qĂ« kishin bashkĂ«krijuar identitetin evropian.

Por ajo që e shqetësonte më së shumti Kunderën nuk ishte vetë Perëndimi, por mënyra e idealizuar se si ai jetonte në imagjinatën e popujve të shtypur të Evropës Qendrore e Lindore. Në këtë përfytyrim, Perëndimi ishte kundërpeshë e qartë ndaj tiranisë së komunizmit. Dhe për një kohë të gjatë pas vitit 1989, dëshira për të qenë pjesë e Perëndimit ishte e pandashme nga përpjekja për të ruajtur identitetin kombëtar.

Ai kujtonte se kujtesa kolektive e vendeve tĂ« rajonit ishte kthyer pas, te periudha para LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore. Shtetet e tyre tĂ« dikurshme, tĂ« pavarura dhe krenare, ishin bĂ«rĂ« objekte tĂ« njĂ« nostalgjie qĂ« ndĂ«rthurte krenarinĂ« me dhimbjen. Dhe kur, pas vitit 1989, Ă«ndrra pĂ«r t’u kthyer nĂ« “familjen perĂ«ndimore” filloi tĂ« marrĂ« formĂ«, ajo u shoqĂ«rua me njĂ« tjetĂ«r dĂ«shirĂ«: rikthimin te shteti kombĂ«tar.

MirĂ«po, shpejt u pa se as imazhi i PerĂ«ndimit, as ai i shtetit tĂ« dikurshĂ«m kombĂ«tar, nuk ishin aq tĂ« qarta sa dukej. VetĂ«m tre vjet pas rĂ«nies sĂ« komunizmit, Çekosllovakia u nda nĂ« dy shtete mĂ« vete. NdĂ«rsa pĂ«r KunderĂ«n, kujtesa e pĂ«rbashkĂ«t ndalej nĂ« vitin 1938, pĂ«r shumĂ« sllovakĂ«, historia e pavarĂ«sisĂ« lidhej edhe me periudhĂ«n e errĂ«t tĂ« vitit 1939-1945, kur shteti i tyre ishte njĂ« satelit i Rajhut tĂ« TretĂ«,  trashĂ«gimi qĂ« nuk ishte e lehtĂ« pĂ«r t’u pĂ«rqafuar.

NjĂ« ndarje tjetĂ«r filloi tĂ« shfaqej: mes politikanĂ«ve qĂ« pĂ«rqafonin vizionin perĂ«ndimor dhe atyre qĂ« i ktheheshin mitit tĂ« shtetit kombĂ«tar. VladimĂ­r Mečiar, njĂ« nga liderĂ«t e hershĂ«m tĂ« kĂ«saj kthese, ndali pĂ«rpjekjet e SllovakisĂ« pĂ«r t’u bashkuar me BE-nĂ« dhe NATO-n, duke e kthyer vĂ«mendjen te pĂ«rkatĂ«sia kombĂ«tare dhe identiteti i brendshĂ«m.

Pas vitit 2004, kur shumĂ« prej kĂ«tyre vendeve iu bashkuan Bashkimit Evropian, u pĂ«rplasĂ«n dy vizione: ai i njĂ« Evrope tĂ« bashkuar nĂ« dallime dhe ai i shteteve-kombe tĂ« forta e sovrane. PĂ«r disa liderĂ«, si VĂĄclav Klaus, Viktor OrbĂĄn apo JarosƂaw KaczyƄski, PerĂ«ndimi qĂ« gjetĂ«n nĂ« Bruksel nuk ishte ai qĂ« kishin Ă«ndĂ«rruar pĂ«rballĂ« Lindjes komuniste. Ata nuk donin mĂ« shumĂ« EvropĂ«. Ata kĂ«rkonin njĂ« EvropĂ« qĂ« ruante sovranitetin dhe vlerat tradicionale.

Për këta liderë, përkatësia në Evropë nuk ishte çështje e thellimit të integrimit por një përzgjedhje. Ata nuk kishin luftuar për të hequr dorë nga identiteti i tyre kombëtar, por për të mbijetuar në një hapësirë të përbashkët ku ky identitet të kishte vend. Disa prej tyre, kur panë që BE-ja kërkonte më shumë bashkim, më shumë uniformitet,  kthyen sytë nga e kaluara ,nga një Perëndim tjetër, një Perëndim që nuk ekzistonte më, por që kishte mbetur gjallë në kujtesën mitike të popujve të tyre.

Dhe kĂ«shtu, politikanĂ«t e EvropĂ«s Qendrore dhe Lindore, nĂ« vend qĂ« tĂ« shihnin nĂ« Bruksel njĂ« shtĂ«pi tĂ« re, panĂ« aty njĂ« “MoskĂ«â€ tĂ« re tĂ« pĂ«rparuar, por njĂ«soj imponuese. E gjithĂ« kjo mund tĂ« duket e çuditshme nĂ« sytĂ« e PerĂ«ndimit, por Ă«shtĂ« mĂ« e kuptueshme nĂ«se e reduktojmĂ« nĂ« dy fjali: “Po, donim tĂ« ishim pjesĂ« e EvropĂ«s. Por jo tĂ« kĂ«saj Evrope.”

Kundera nuk mashtroi askënd. Ai e dinte që kjo pjesë e kontinentit nuk ishte thjesht një Perëndim i rrëmbyer, por edhe një pjesë që kishte ngrirë në kohë, e mbërthyer mes miteve dhe plagëve historike. Ai tregoi se historia, kujtesa dhe identiteti nuk janë vetëm çështje faktesh, por edhe përfytyrimesh. Dhe është pikërisht aty, në këtë terren delikat, ku luftojnë ende të ardhmen ata që nuk kanë arritur ende të përballen me të shkuarën.

Burimi: Le Grand Continent

JarosƂaw Kuisz drejton revistĂ«n Kultura Liberalna, dhe Ă«shtĂ« kĂ«rkues i asociuar pranĂ« Institutit tĂ« HistorisĂ« sĂ« KohĂ«s sĂ« Tashme nĂ« CNRS (Franca), si dhe Senior Fellow nĂ« Zentrum Liberale Moderne (Gjermani).

The post ‘NjĂ« PerĂ«ndim i rrĂ«mbyer’/ Profecia Europiane e Milan Kundera-s appeared first on Gazeta Si.

Fundi i ‘kapitalizmit tĂ« ndĂ«rgjegjshĂ«m’   

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
13 May 2025 at 11:12

Nga John Cassidy – Pas mĂ« shumĂ« se gjysmĂ« shekulli nĂ« krye tĂ« konglomeratit “Berkshire Hathaway”, Warren Buffett ka njoftuar se nĂ« fund tĂ« kĂ«tij viti do tĂ« tĂ«rhiqet nga posti i drejtuesit ekzekutiv. Njoftimi u dha fundjavĂ«n e kaluar nĂ« mbledhjen vjetore tĂ« aksionerĂ«ve nĂ« Omaha, Nebraska , njĂ« ngjarje e kthyer prej kohĂ«sh nĂ« njĂ« pelegrinazh ekonomik pĂ«r investitorĂ«t e devotshĂ«m tĂ« “orakullit tĂ« OmahĂ«s”.

Emocionet në sallë nuk munguan. Për shumë prej tyre, largimi i Buffett është më shumë se një rotacion menaxherial. Ai përfaqëson fundin e një epoke në të cilën kapitalizmi mund të kishte ende një fytyrë njerëzore. Të mendosh që një investim prej 100 dollarësh në vitin 1964 do të ishte sot afro 5.5 milionë dollarë, është të kuptosh peshën e një figure që ka formësuar jo vetëm tregun, por edhe diskursin publik mbi etikën e pasurisë.

Buffett, sot 94 vjeç, është dalluar për jetesën e tij të thjeshtë, për thirrjet ndaj taksimit më të drejtë të miliarderëve dhe për angazhimin e tij në filantropi. Ai ka premtuar se do të dhurojë pjesën më të madhe të pasurisë që aktualisht llogaritet në rreth 160 miliardë dollarë.

Kapitalizëm i vjetër dhe i ri

Largimi i Buffett ndodh nĂ« njĂ« moment kur figura tĂ« tjera me ndikim nĂ« sistemin ekonomik po pĂ«rballen me akuza pĂ«r abuzim dhe spekulim. NĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« me fjalimin e tij tĂ« lamtumirĂ«s, media si “New York Times” publikuan hetime mbi pĂ«rfshirjen e familjes Trump nĂ« skema tĂ« dyshimta me kriptomonedha. Pak ditĂ« mĂ« pas, Bill Gates ,  mik i ngushtĂ« i Buffett  deklaroi se Elon Musk kishte shkatĂ«rruar agjencinĂ« USAID dhe kishte penguar aksesin e fĂ«mijĂ«ve tĂ« varfĂ«r nĂ« AfrikĂ« nĂ« trajtime kundĂ«r HIV/AIDS.

Kontrasti mes këtyre figurave të sistemit,  Buffett me investime afatgjata, Musk dhe Trump me projekte të pasigurta e të diskutueshme,  ngre pyetje të thella për natyrën e kapitalizmit të sotëm.

NĂ« kĂ«tĂ« sfond ringjallet mendimi i ekonomistit tĂ« hershĂ«m amerikan Thorstein Veblen, i cili nĂ« fund tĂ« shekullit XIX ndante kapitalistĂ«t nĂ« “klasĂ«n industriale” dhe “klasĂ«n monetare”. TĂ« parĂ«t ishin sipĂ«rmarrĂ«s prodhues, tĂ« dytĂ«t,  pasivĂ«, por tĂ« pasur, qĂ« fitonin nga vetĂ« zotĂ«rimi i kapitalit. Sipas Veblen, kjo e fundit ishte njĂ« klasĂ« parazitare, qĂ« kishte si qĂ«llim vetĂ«m pĂ«rvetĂ«simin.

Në mënyrë paradoksale, Buffett, me gjithë reputacionin e tij etik, bën pjesë në këtë klasë të dytë, pasi pasuria e tij buron nga zotërimi dhe analiza financiare, jo nga prodhimi i drejtpërdrejtë. Elon Musk, nga ana tjetër, me fabrikat e tij të makinave dhe raketave, mund të cilësohej si industrial, por përfitimet nga bursat dhe subvencionet publike e bëjnë edhe atë një figurë të ndërmjetme.

Trumpcoin dhe skemat e reja

NdĂ«rkohĂ«, familja Trump ka hyrĂ« fuqishĂ«m nĂ« botĂ«n e kriptove. PĂ«rmes njĂ« kompanie tĂ« re, “World Liberty Financial”, ata kanĂ« hedhur nĂ« treg monedhĂ«n digjitale $Trump, me luhatje tĂ« mĂ«dha dhe pa garanci tĂ« qarta. NjĂ« faqe e lidhur me kĂ«tĂ« monedhĂ« ofronte “darkĂ« private” me ish-presidentin pĂ«r 220 investitorĂ«t mĂ« tĂ« mĂ«dhenj tĂ« saj, ndĂ«rsa 25 mĂ« tĂ« suksesshmit pĂ«rfitonin tour VIP nĂ« njĂ« nga resortet e Trump. Sipas njĂ« zyrtari tĂ« FederatĂ«s Konsumatore tĂ« AmerikĂ«s, kĂ«tu po flitet pĂ«r njĂ« marrĂ«veshje tĂ« tipit paguaj pĂ«r qasje dhe afrimitet, krejt hapur.

Ky model  i bazuar në markën personale, jo në produkt apo vlerë reale  përforcon idenë e një kapitalizmi klientelist, ku lidhjet me pushtetin dhe manipulimi i perceptimit zëvendësojnë integritetin ekonomik.

Kapitalizmi me ndërgjegje

Në dallim, Buffett ka mbajtur gjithmonë një qasje të durueshme dhe të qëndrueshme. Ai është ndër të paktët miliarderë që i ka shpallur luftë pabarazisë. Në vitin 2010, në një artikull reflektiv, shkroi se pasuria e tij vinte nga përzierja e fatit, vendndodhjes dhe sistemit amerikan që shpërblen zbulimin e çmimeve të gabuara në treg me miliarda, ndërsa një mjek a mësues shpërblehen me mirënjohje.

NĂ« tĂ« njĂ«jtin frymĂ«, ai ka pĂ«rkrahur tĂ« ashtuquajturĂ«n “Buffett Rule” , parimin se askush qĂ« fiton mbi 1 milion dollarĂ« nĂ« vit nuk duhet tĂ« paguajĂ« pĂ«rqindje mĂ« tĂ« ulĂ«t taksash sesa njĂ« punonjĂ«s i klasĂ«s sĂ« mesme. MegjithĂ«se ende shumĂ« miliarderĂ« paguajnĂ« pak ose aspak, kompania e tij, “Berkshire Hathaway”, ka paguar nĂ« vitin 2024 njĂ« shumĂ« rekord prej 26.8 miliardĂ« dollarĂ«sh nĂ« taksa federale  rreth 5% e tĂ« gjitha taksave tĂ« korporatave nĂ« SHBA.

Në letrën drejtuar aksionarëve, Buffett shkroi:

“Shpenzojini me mençuri. Kujdesuni pĂ«r ata qĂ«, pa fajin e tyre, kanĂ« tĂ«rhequr fijet mĂ« tĂ« shkurtra tĂ« fatit. Ata meritojnĂ« mĂ« tĂ« mirĂ«n.”

Epoka që po mbyllet

Largimi i Buffett shënon jo vetëm fundin e një drejtimi të suksesshëm ekonomik, por edhe zbehjen e një vizioni më të barazpeshuar të kapitalizmit  ku pasuria nuk shihet si privilegj i trashëguar, por si përgjegjësi për të kontribuar në të mirën publike.

Ndërkohë që klasa e re e pasurimit të shpejtë  nga Musk te Trump  lëviz gjithnjë më shumë drejt spekulimit dhe përfitimit personal, figura si Buffett mbeten gjithnjë e më të rralla. Nëse dikur kapitalizmi amerikan përfaqësohej nga njerëz që vinin dorën në zemër kur flisnin për vendin dhe shoqërinë, sot ai përfaqësohet gjithnjë e më shpesh nga markat, algoritmet dhe monedhat e paqëndrueshme.

Burimi: The New Yorker

–John Cassidy Ă«shtĂ« gazetar i rregullt nĂ« The New Yorker qĂ« prej vitit 1995. Ai shkruan njĂ« kolonĂ« tĂ« pĂ«rhershme mbi ekonominĂ« dhe politikĂ«n, tĂ« quajtur “Faqja Financiare” (The Financial Page). GjatĂ« viteve, ai ka shkruar gjithashtu njĂ« sĂ«rĂ« artikujsh tĂ« gjatĂ« pĂ«r revistĂ«n, duke trajtuar tema qĂ« variojnĂ« nga ekonomia e John Maynard Keynes-it te Karl Marx-i, nga globalizimi te lĂ«vizja pĂ«r zhvillim tĂ« ngadaltĂ«

The post Fundi i ‘kapitalizmit tĂ« ndĂ«rgjegjshĂ«m’    appeared first on Gazeta Si.

‘Fati i botĂ«s mund tĂ« prehet nĂ« duart e EuropĂ«s’

✇Gazeta Si
By: Megi Iskurti
16 April 2025 at 12:06

Nga Piere Haski*- Fraza vjen nga sociologu francez Dominique MĂ©da, siç shkruhet nĂ« gazetĂ«n Le Monde: “BE-ja papritmas shfaqet si njĂ« prani e njohur, qetĂ«suese, mbrojtĂ«se”.

ËshtĂ« njĂ« nga paradokset e mĂ«dha dhe ndoshta i vetmi lajm nĂ« kĂ«to kohĂ« tĂ« trazuara qĂ« ofron pak shpresĂ«: nĂ« njĂ« botĂ« tĂ« pushtuar nga “grabitqarĂ«t”, pĂ«r tĂ« pĂ«rdorur termin e Giuliano da Empoli nĂ« librin e tij tĂ« fundit qĂ« sapo ka dalĂ« nĂ« FrancĂ« ( L’heure des prĂ©dacteurs ), Europa Ă«shtĂ« praktikisht streha e fundit e shtetit ligjor dhe respektimit tĂ« normave ndĂ«rkombĂ«tare.

PavarĂ«sisht tĂ« gjitha tĂ« metave tĂ« tij – dhe ato janĂ« tĂ« shumta — Bashkimi Europian e gjen veten, pĂ«r krahasim, tĂ« stolisur me cilĂ«si qĂ« gradualisht po zhduken diku tjetĂ«r. Si mund tĂ« ruhen kĂ«to, dhe mbi tĂ« gjitha, si mund tĂ« bĂ«hen njĂ« model i aftĂ« pĂ«r tĂ« parandaluar rikthimin nĂ« betejat pĂ«r pushtet tĂ« kohĂ«rave perandorake, nĂ« brutalitetin drejt tĂ« cilit ne tĂ« gjithĂ« duket se po shkojmĂ« papritur?

ËshtĂ« padyshim spektakli magjepsĂ«s dhe i frikshĂ«m i presidencĂ«s sĂ« Donald Trump-it qĂ« papritmas hedh kĂ«tĂ« dritĂ« tĂ« ndezur mbi njĂ« EuropĂ« qĂ« donim ta kritikonim nĂ« raport me zhgĂ«njimet qĂ« provokoi.

Urgjenca europiane

Nuk mund tĂ« ketĂ« unanimitet kur Viktor Orban, kryeministri hungarez dhe disa tĂ« tjerĂ« kanĂ« shfaqur prej kohĂ«sh preferencĂ«n e tyre pĂ«r autokratĂ«t nĂ« kurriz tĂ« partnerĂ«ve tĂ« tyre europianĂ«; dhe forcat politike që Trump , JD Vance, Elon Musk dhe miqtĂ« e tyre mbĂ«shtesin nĂ« EuropĂ« janĂ« ndonjĂ«herĂ« nĂ« prag tĂ« pushtetit, duke u pĂ«rpjekur tĂ« fshehin kontradiktĂ«n e pamasĂ« midis “patriotizmit” tĂ« tyre dhe simpatisĂ« sĂ« tyre pĂ«r grabitqarĂ«t e MoskĂ«s apo Uashingtonit.

Duke ndjekur çështjet europiane pĂ«r dekada, nga ditĂ«t e buzĂ«qeshura tĂ« Zhak Delors nĂ« krye tĂ« Komisionit, rrallĂ« kam ndjerĂ« njĂ« ndjenjĂ« tĂ« tillĂ« urgjence, njĂ« reagim ekzistencial ndaj faktit qĂ« BE-ja nuk mund tĂ« lejojĂ« tĂ« “dĂ«shtojĂ«â€, tĂ« humbasĂ« kĂ«tĂ« takim me vetveten.

Vonesat e akumuluara, pĂ«r shembull, nĂ« teknologji, nĂ« mbrojtjen e pĂ«rbashkĂ«t, nĂ« aftĂ«sinĂ« pĂ«r t’u mbrojtur nga agresioni tregtar ose financiar, dobĂ«sojnĂ« kontinentin pĂ«rballĂ« rreziqeve nĂ« rritje.

KĂ«to vonesa tĂ« grumbulluara nuk mund tĂ« rregullohen me njĂ« tĂ« rĂ«nĂ« tĂ« stilolapsit, por hapat e parĂ« janĂ« inkurajues. Ashtu siç mund tĂ« mirĂ«presim vetĂ«m “kthimin” e MbretĂ«risĂ« sĂ« Bashkuar, tĂ« zhgĂ«njyer nga mosangazhimi amerikan, nĂ« njĂ« marrĂ«dhĂ«nie mĂ« tĂ« ngushtĂ« me aleatĂ«t e saj gjeografikĂ« europianĂ«.

Një rend i ri botëror

Europa është në rrezik, së pari në mbijetesën e saj kundër një administrate amerikane që vetëm ëndërron të çmontojë politikat e përbashkëta, veçanërisht rregullat digjitale dhe politikat tregtare, për të sunduar më lehtë mbi shtetet.

Por edhe pĂ«r “botĂ«n pas”. NjĂ« rend i ri botĂ«ror do tĂ« duhet tĂ« ndĂ«rtohet mbi rrĂ«nojat e atij qĂ« lindi nĂ« 1945 nga Lufta e DytĂ« BotĂ«rore dhe Ă«shtĂ« thelbĂ«sore qĂ« BE tĂ« jetĂ« nĂ« tryezĂ«n e vendimmarrjes. PĂ«r ta bĂ«rĂ« kĂ«tĂ«, ajo duhet t’i mbijetojĂ« kaosit aktual duke ruajtur liritĂ« tona dhe duke rinovuar njĂ« model qĂ« shfaqte shenja lodhjeje, edhe pse, pĂ«r krahasim, mbetet tĂ«rheqĂ«s.

Por Dominique MĂ©da ka tĂ« drejtĂ«: pĂ«rballĂ« kĂ«rcĂ«nimeve nĂ« rritje tĂ« kĂ«saj bote, BE-ja Ă«shtĂ« “siguruese” dhe iu desh Donald Trump-i dhe vendimet e tij tĂ« tepruara qĂ« ne ta kuptonim atĂ«.

Burimi: World Crunch/PĂ«rshtati Gazeta Si

ShĂ«nim: Pierre Haski ka lindur nĂ« vitin 1953 nĂ« Tunis. Ai ka qenĂ« korrespondent pĂ«r Agence France Presse (AFP) dhe LibĂ©ration, dhe tani Ă«shtĂ« President i Reporter Sans FrontiĂšres qĂ« nga viti 2017. Ai drejton gjithashtu emisionin radiofonik “GĂ©opolitique” pĂ«r France Inter.

The post ‘Fati i botĂ«s mund tĂ« prehet nĂ« duart e EuropĂ«s’ appeared first on Gazeta Si.

Shkrimtari spanjoll, Vila-Matas: Europa qëndron e bashkuar falë letërsisë

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
15 April 2025 at 15:09

Nga Paolo Di Paolo- “LetĂ«rsia Ă«shtĂ« si njĂ« mesazh nĂ« shishe”, thotĂ« ai, me njĂ« shikim qĂ« Ă«shtĂ« njĂ«kohĂ«sisht ironik dhe melankolik. Me kalimin e kohĂ«s, ai Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« njĂ« shkrimtar kulti, dhe kjo nuk Ă«shtĂ« diçka e zakonshme nĂ« njĂ« epokĂ« qĂ«, siç vĂ«ren edhe vetĂ«, tregon njĂ« padituri gjithnjĂ« e mĂ« skandaloze pĂ«r sa i pĂ«rket historisĂ« sĂ« letĂ«rsisĂ«.

Nga ana tjetër, Enrique Vila-Matas, emri i të cilit përmendet herë pas here për çmimin Nobel, ushqehet dhe ushqen romanet e tij me thirrje, evokime dhe ndjesi të paarritshme artistike.

 “Rezonanca”, do tĂ« thoshte ai. Dhe kĂ«tĂ« e thekson edhe nĂ« romanin e ri, tĂ« sapo botuar nĂ« SpanjĂ«. NjĂ« personazh i pĂ«rkushtuar nĂ« ndĂ«rtimin e njĂ« kanoni letrar tĂ« pamundur dhe, mbi tĂ« gjitha, tĂ« pavlefshĂ«m pĂ«r kohĂ«n. Ndoshta Ă«shtĂ« njĂ« qenie njerĂ«zore, ndoshta njĂ« android. Autori bĂ«n njĂ« sqarim paraprak: fantashkenca nuk Ă«shtĂ« mĂ« njĂ« zhanĂ«r letrar, sepse ne tashmĂ« jetojmĂ« nĂ« fantashkencĂ«.

NĂ« fjalimin e tij, tĂ« fuqishĂ«m nĂ« Universitetin e BarcelonĂ«s , dedikuar shkrimtari tĂ« ndjerĂ« Antiono Tabuchi, fjalim i shĂ«nuar nga njĂ« farĂ« nostalgjie, Vila-Matas rrĂ«feu admirimin pĂ«r “lehtĂ«sinĂ« poetike” tĂ« Tabucchi-t, dhe se ndonjĂ«herĂ« e kishte ndier veten si hija e tij.

“E admiroja imagjinatĂ«n e tij si dhe aftĂ«sinĂ« pĂ«r tĂ« hetuar realitetin e pĂ«r tĂ« arritur mĂ« pas njĂ« realitet paralel, mĂ« tĂ« thellĂ« , atĂ« realitet qĂ« ndonjĂ«herĂ« shoqĂ«ron atĂ« tĂ« dukshmen”.

Ishit miq?

Po, ishim miq. NĂ« fillim, u magjepsa nga “Gruaja e Porto Pim-it”, ‘Moby Dick-u’ i tij nĂ« miniaturĂ«. Dhe nĂ« romanin tim tĂ« fundit “Montevideo”, kujtoj momentet e mĂ«dha tĂ« pĂ«rjetuara bashkĂ« dhe ndikimin qĂ« leximet e librave tĂ« tij tĂ« parĂ« patĂ«n mbi punĂ«n time. Kur e lexoja, ndihesha sikur hyja nĂ« kontakt me ‘zĂ«ra tĂ« sjellĂ« nga diçka, e pamundur tĂ« thuash çfarë’, por pa dyshim tĂ« thirrur nĂ« shkrimin tim pĂ«r tĂ« shtuar, zgjeruar, shumĂ«zuar koordinatat e realitetit tonĂ« tĂ« dyshimtĂ«.

Tabucchi ishte njĂ« mjeshtĂ«r nĂ« shndĂ«rrimin e jetĂ«s nĂ« letĂ«rsi. Edhe ju bĂ«ni tĂ« njĂ«jtĂ«n gjĂ«, por mendoni se nĂ« botĂ«n e sotme Ă«shtĂ« ende e qartĂ« çfarĂ« Ă«shtĂ« “letĂ«rsia”?

Ekziston njĂ« padituri gjithnjĂ« e mĂ« skandaloze pĂ«r historinĂ« e letĂ«rsisĂ« botĂ«rore. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, kohĂ«t e fundit has vetĂ«m romane tĂ« reja qĂ« kufizohen nĂ« tregimin e pĂ«rvojĂ«s personale, duke hequr dorĂ« nga zgjerimi i ‘unit’ tĂ« vet dhe nga zgjerimi i realitetit. UnĂ« e lexoj jetĂ«n, jetĂ«n time, nĂ« çelĂ«s letrar. SĂ« bashku me dashurinĂ« time pĂ«r Paula de Parma, nuk kam gjetur mĂ«nyrĂ« mĂ« tĂ« mirĂ« se shkrimi pĂ«r t’i dhĂ«nĂ« kuptim ekzistencĂ«s.

Në fakt, ka një mbingarkesë me dëshmi, kujtime, rrëfime të sinqerta për trauma të jetuara. Por ju thoni se edhe Bibla është autofiksion. Atëherë, gjithçka është autofiksion?

Ajo qĂ« dua tĂ« them Ă«shtĂ« se ekziston vetĂ«m termi ‘fiction’ (trillim), sepse ai pĂ«rjashton termin autofiksion, qĂ« nĂ« njĂ« farĂ« mĂ«nyre Ă«shtĂ« i vetĂ«kuptueshĂ«m. Gjithsesi, unĂ« propozoj rivendosjen e plotĂ« tĂ« trillimit, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« ngjarjet e rrĂ«fyera, edhe nĂ«se nuk kanĂ« ndodhur, ashtu si ato qĂ« nuk janĂ« rrĂ«fyer por kanĂ« ndodhur, tĂ« jenĂ« pjesa mĂ« emocionuese e shkrimeve autobiografike. Sepse, natyrisht, edhe gjithçka qĂ« mendojmĂ«, gjithçka qĂ« imagjinojmĂ«, madje edhe ajo qĂ« nuk ka ndodhur (por qĂ« mund tĂ« kishte ndodhur), Ă«shtĂ« pjesĂ« e historisĂ« sĂ« jetĂ«s sonĂ«.

Enrique Villa- Matas

PĂ«r Tabucchin Ă«shtĂ« thĂ«nĂ« se Ă«shtĂ« njĂ« shkrimtar europian. ÇfarĂ« do tĂ« thotĂ« pĂ«r ju ky mbiemĂ«r? Ka ende kuptim, ekziston njĂ« dimension europian i letĂ«rsisĂ«?

E shoh veten si një shkrimtar në komunikim me historinë e letërsisë botërore, por pa asnjë pretendim, sepse kurrë nuk humbas nga sytë kuptimin që Borges i dha letërsisë: si vepër kolektive dhe anonime. Apo nuk do të mbetet në fund të kohërave vetëm ajo që është shkruar në emër të të gjithëve?

ÇfarĂ« Ă«shtĂ« sot pĂ«r ju Europa?

Një vend ku ende reziston, edhe pse në pakicë, letërsia e madhe, për mua e vetmja disiplinë e domosdoshme për të kuptuar kompleksitetin që po përjetojmë në këtë moment.

A ju duket ende një dimension pozitive politike? Si e përjetoni këtë moment të ri të frymës luftënxitëse?

Po, Ă«shtĂ« ende njĂ« dimension pozitiv, mĂ« shumĂ« se kurrĂ«. Por mbetet pĂ«r t’u parĂ« nĂ«se liderĂ«t e saj do tĂ« jenĂ« nĂ« nivelin e detyrĂ«s. E shoh pikĂ«n shqetĂ«suese, natyrisht, te fryma luftĂ«nxitĂ«se e padĂ«shiruar dhe megjithatĂ« e rikthyer. Vazhdoj tĂ« mendoj pĂ«r vetminĂ« e Gorbaciov-it nĂ« fund tĂ« jetĂ«s sĂ« tij dhe pĂ«r thellĂ«sinĂ«, bukurinĂ« e mjegullave tĂ« skajshme, tĂ« stuhive tĂ« RusisĂ« sĂ« madhe qĂ« ai e mishĂ«roi aq mirĂ«.

Kur e pyetĂ«n (njĂ« pyetje nga Werner Herzog) se çfarĂ« do tĂ« donte tĂ« shkruhej nĂ« varrin e tij, u pĂ«rgjigj: ‘E provuam’. Dhe çfarĂ« Ă«shtĂ« ajo qĂ« provuam tĂ« bĂ«nim? Epo, diçka mjaft tĂ« arsyeshme: qĂ« Rusia tĂ« ishte njĂ« aleate mĂ« natyrore pĂ«r PerĂ«ndimin krahasuar me fuqitĂ« e tjera, dhe tĂ« bashkohej nĂ« projektin e njĂ« shtĂ«pie tĂ« pĂ«rbashkĂ«t europiane. U provua, por me pak sukses. Dhe hija e atij dĂ«shtimi ende rĂ«ndon mbi ne sot.

Si mbrohet frymëzimi përballë turbullirave dramatike të botës?

Miku im i admiruar Bobi Bazlen thoshte se nuk bĂ«het fjalĂ« pĂ«r tĂ« luftuar budallenjtĂ« deri nĂ« fund, sepse ka budallenj nĂ« tĂ« gjitha ambientet, por pĂ«r t’i dĂ«gjuar ata dhe pĂ«r t’i kuptuar, pĂ«r tĂ« krijuar mĂ« pas njĂ« botĂ« ku budallenjtĂ« tĂ« mos kenĂ« hyrje

A mund të jetë një përdorim i mirë i ironisë një zgjidhje, ose të paktën një antitrup?

“E kam thĂ«nĂ« gjithmonĂ« se ironia Ă«shtĂ« njĂ« mjet i fuqishĂ«m pĂ«r çaktivizimin e realitetit, ndoshta sepse Ă«shtĂ« edhe forma mĂ« e lartĂ« e sinqeritetit.

Burimi: La Repubblica

The post Shkrimtari spanjoll, Vila-Matas: Europa qëndron e bashkuar falë letërsisë appeared first on Gazeta Si.

‘MirĂ«sevini nĂ« shfaqjen reale tĂ« pĂ«rndjekjes sĂ« pafund tĂ« ekzistencĂ«s’

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
1 April 2025 at 14:20

Nga Jamie Freeman– Zilja e alarmit qĂ« bie nĂ« orĂ«n 6:30 tĂ« mĂ«ngjesit tĂ« zgjon nga gjumi i shqetĂ«suar, pĂ«r njĂ« ditĂ« tjetĂ«r tĂ« mjerĂ« nĂ« jetĂ«n e njĂ« familjeje britanike. Trupi yt Ă«shtĂ« i lodhur nga njĂ« natĂ« pa gjumĂ«, stresi i pandĂ«rprerĂ« tĂ« shqetĂ«son edhe kur fle.  MirĂ«sevini nĂ« shfaqjen reale qĂ« nuk e kishe nĂ«nshkruar, pĂ«rndjekja  e pafund e ekzistencĂ«s nĂ« kĂ«tĂ« ishull tĂ« mjerĂ«.

Jashtë, moti është tipikisht depresiv: një përzierje e përvuajtshme  e qiellit gri, shiut dhe mjegullës që të mbulon si një batanije e lagur. Anglia,vendi i manipulimit të motit, shtresave kimike dhe mjerimit.

Je nisur drejt kuzhinĂ«s, pothuajse pa asnjĂ« funksion. Pini njĂ« filxhan kafe tĂ« shpejtĂ« (e ngrohur disa herĂ« ). Ngjan si karburant pĂ«r shpirtin.  KĂ«rkon pak kohĂ«  por Ă«shtĂ« mjaftueshĂ«m sa tĂ« tĂ« çojĂ« nĂ« torturĂ«n e pĂ«rditshme tĂ« “shkollĂ«s.” RrugĂ«t janĂ« njĂ« fushĂ«betejĂ«. KamionĂ« tĂ« bllokuar pafundĂ«sisht, shenja tĂ« punimeve nĂ«  rrugĂ« nĂ« çdo qosh, dhe rrugĂ« tĂ« mbushura me gropa aq tĂ« thella sa mund tĂ« “hanĂ«â€ njĂ« Mini Cooper. Dritat e trafikut ndĂ«rrojnĂ« nga e kuqe nĂ« jeshile me efikasitet tĂ« ftohtĂ«, duke tĂ« udhĂ«hequr si lopĂ« pĂ«rmes labirintit tĂ« shkatĂ«rrimit urban.

Çdo bori makine tĂ« duket sikur tĂ« godet trurin. Aroma e gazrave tĂ« makinave pĂ«rzihet me erĂ«n kimike tĂ« shiut tĂ« rremĂ« dhe eksperimentet e inxhinierisĂ« gjeo qĂ« fshehin si “modele natyrale tĂ« motit.” E ndien shijen metalike tĂ« ajrit dhe mendimet tĂ« tĂ« çojnĂ«, çfarĂ« po spĂ«rkatet sot? FĂ«mijĂ«t rrinĂ« prapa, gjysmĂ« tĂ« shtrirĂ« , duke shfletuar telefonat e tyre, zombi pa mendje, fytyrat e ndriçuara nga drita e ftohtĂ« e TikTok dhe Instagram. Heshtja e tyre Ă«shtĂ« shqetĂ«suese, qĂ« thyhet vetĂ«m nga tringĂ«llima e notifications.

NĂ« orĂ«n 9 tĂ« mĂ«ngjesit, shpĂ«rndarja e fĂ«mijĂ«ve nĂ« shkollĂ« ka  pĂ«rfunduar, dhe Ă«shtĂ« koha jote tĂ« bashkohesh me çmendurinĂ« e tĂ« shkuarit  nĂ« punĂ«. Pritet njĂ« raund tjetĂ«r trafiku i ngjeshur. Ku çdo  udhĂ«tar Ă«shtĂ« i  bllokuar nĂ« zhguallin e vet tĂ« frustrimit dhe mjerimit. Shikon fytyrat gri qĂ« ecin pĂ«rgjatĂ« trotuarit, me kufje tĂ« ngjitura nĂ« veshĂ«, tĂ« pavetĂ«dijshĂ«m pĂ«r gjithçka pĂ«rveç argĂ«timit qĂ« u vjen drejtpĂ«rdrejt nĂ« tru. Ecin si tĂ« vdekurit qĂ« lĂ«vizin, tĂ« hipnotizuar nga narkotikĂ«t digjitalĂ« qĂ« i kanĂ« ushqyer qĂ« nĂ« fĂ«mijĂ«ri. Çdo hap qĂ« hedhin Ă«shtĂ« njĂ« ecje e ngadaltĂ« nĂ«pĂ«r Matrix.

Dhe pĂ«r çfarĂ«? PĂ«r tĂ« punuar njĂ« punĂ« pa tĂ« ardhme nĂ«n dritĂ«n fluoreshente tĂ« njĂ« zyre, duke shĂ«rbyer pĂ«r njĂ« korporatĂ« pa fytyrĂ«, ndĂ«rkohĂ« qĂ« Ă«ndrrat e tyre bĂ«hen pluhur. Muret “dridhen” nga vibrimi i kompjuterĂ«ve dhe zhurma e bisedave tĂ« vogla, biseda pĂ«r uljet  e fundjavĂ«s dhe shfaqjet nĂ« Netflix.

 Arkitektura pĂ«rreth teje Ă«shtĂ« njĂ« pĂ«rzierje brutale e  betonit. NjĂ« shtrirje e pafundme e kubave gri pa frymĂ«zim, tĂ« dizajnuara pĂ«r tĂ« tĂ« mbajtur pa frymĂ«zim, ashtu si jeta jote. Çdo ditĂ«, ti shkĂ«mben orĂ« tĂ« jetĂ«s tĂ«nde pĂ«r njĂ« pagĂ« tĂ« vogĂ«l, duke i dorĂ«zuar shumicĂ«n e saj shtetit nĂ« formĂ«n e tatimeve, faturave tĂ« energjisĂ« qĂ« rriten dhe privilegjin e tĂ« mbijetuarit.

Në orën 5 të pasdite, dita jote është ende larg fundit. Nëse ke fat, mund të marrësh fëmijët nga shkolla; përndryshe, dikush tjetër kujdeset për këtë. Deri sa arrin në shtëpi, je me energji të  shteruara qoftë dhe  për të gatuar një vakt të shëndetshëm. Ndërkohë që ti shikon brenda frigoriferit , duke shpresuar të frymëzohesh  por aty nuk ka asgjë përveç ushqimeve të përpunuara dhe të njëjtave vakte të gatshme që ke ngrohur dhjetë herë këtë javë. Mikrovala humb në një melodi monotone si gjithmonë, ndërsa ngroh një tjetër rend ushqimesh të lira dhe të përpunuara, të përforcuara kimikisht dhe të varfra në lëndë ushqyese, ashtu si shoqëria që i prodhoi.

FĂ«mijĂ«t zhduken nĂ« dhomat e tyre, me sytĂ« tĂ« ngulur  pas kompjuterĂ«ve Xbox dhe ekraneve YouTube, ndĂ«rkohĂ« qĂ« ti dhe partneri yt shembeni nĂ« divan pĂ«r tĂ« “pushuar.” Kthen televizorin pĂ«r dozĂ«n e fundit tĂ« lajmeve. NjĂ« tjetĂ«r vrasje, hija e  kolapsit ekonomik qĂ« po afrohet , tituj qĂ« mbulohen nga valĂ« krimi. Gjithçka Ă«shtĂ« ndĂ«rtuar me qĂ«llim pĂ«r tĂ« tĂ« mbajtur tĂ« shqetĂ«suar dhe tĂ« bindur.

Tani, pesha e ditĂ«s tĂ« bĂ«n  tĂ« pyesĂ«sh pĂ«r gjithçka. Punove kaq shumĂ«, po pĂ«r çfarĂ«? Hipotekat qĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« tĂ« mbetesh i bllokuar pĂ«r dekada, inflacioni i pafund dhe rritja e kostos edhe pĂ«r kĂ«naqĂ«sitĂ« mĂ« tĂ« thjeshta. Tatimet qĂ« shtrihen nĂ« çdo kĂ«nd tĂ« jetĂ«s sate. Taksa pĂ«r rrugĂ«t plot gropa, taksa pĂ«r shĂ«rbime qĂ« mezi i shikon dhe taksa e tĂ« ardhurave pĂ«r tĂ« financuar luftĂ«ra qĂ« s’ke kĂ«rkuar.

Britania, një vend dikur krenar dhe i fortë, tani i shndërruar në një distopi që po kalbëzohet nga norma të larta të krimit, infrastrukturë që po shpërbëhet dhe mbikëqyrje Orwelliane. Ky nuk është më një komb; është një rrotë gjigante që rrotullohet pa ndalim, duke i ngërthyer  njerëzit në një vrapim pa kuptim ndërkohë elitat hanë në majë.

Pjesa më e keqe? Shumica e njerëzve nuk e kuptojnë as që janë të bllokuar në Matrix. Sistemi i ka trajnuar mirë. Vazhdo të vraposh, vazhdo të paguash, vazhdo të konsumosh dhe mbi të gjitha, mos pyet.

Mirësevini në garën e miut në Britani. Një jetë që nuk e zgjodhe, në një lojë që nuk e nënshkrove, por që je këtu dhe vrapon drejt askundit, çdo ditë, pa fund.

The post ‘MirĂ«sevini nĂ« shfaqjen reale tĂ« pĂ«rndjekjes sĂ« pafund tĂ« ekzistencĂ«s’ appeared first on Gazeta Si.

Seksi pa gratë

✇Gazeta Si
By: Gisela Troplini
19 March 2025 at 15:52

Ka njĂ« thĂ«nie – ose ndoshta njĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« –  qĂ« testimi i njĂ« teknologjie tĂ« re varet nga mundĂ«sia pĂ«r tĂ« riprodhuar pornografi.

ShumĂ« kohĂ« mĂ« parĂ«, pornografia ishte njĂ« koleksion privat me figurina dhe vizatime. Por burrat s’mund tĂ« jetonin nĂ« kĂ«tĂ« çmenduri pĂ«rgjithmonĂ«. PĂ«rgjatĂ« viteve, forma tĂ« ndryshme tĂ« pornografisĂ« u krijuan dhe u shpĂ«rndanĂ«, por njĂ« mendim i bĂ«nte bashkĂ« tĂ« gjithĂ«: pa rĂ«ndĂ«si sa ekzaltuese Ă«shtĂ«, mbetet shumĂ« lar tĂ« vĂ«rtetĂ«s.  

Erdhi interneti.

ÇfarĂ« testamenti pĂ«r burrat! Edhe gratĂ« patjetĂ«r konsumojnĂ« dhe e shijojnĂ« pornografinĂ«, edhe pĂ«rfitojnĂ« – tĂ« gjithĂ« identitetet seksuale. Por forca qĂ« ngriti kĂ«tĂ« industri ishte dĂ«shira e meshkujve heteroseksualĂ« pĂ«r gratĂ«. Tani pornografia nuk Ă«shtĂ« mĂ« njĂ« “rezervĂ«â€, por Ă«shtĂ« nĂ« prioritet, njĂ« pĂ«rmirĂ«sim ndaj seksit real. Ata e preferojnĂ« mĂ« shumĂ«.

Ku do të na çojë kjo? Epo tani e dimë. Një burrë mund të ketë një jetë të pasur seksuale, pa nevojën e një gruaje. Ka burra që janë dashuruar me kukulla seksi.

MĂ« herĂ«t gjatĂ« kĂ«tij muaji, Elon Musk i tha Joe Rogan se robotĂ«t e seksit, tĂ« programuar me AI nuk janĂ« tĂ« largĂ«t,. “MĂ« pak se 5 vite”. Ato do tĂ« ofrojnĂ« çdo gjĂ« pĂ«rveç lidhjes njerĂ«zore. RobotĂ«t nuk mund tĂ« qahen pĂ«r festat, apo rrobat e palara. Nuk do tĂ« tĂ« bĂ«jĂ« kurrĂ« tĂ« blesh mollĂ«. Roboti do tĂ« bĂ«jĂ« çfarĂ« ti do qĂ« tĂ« bĂ«jĂ«.

Seksi ka mundĂ«sinĂ« tĂ« krijojĂ« dhe forcojĂ« lidhjen midis dy njerĂ«zve. Para pornos, burrat kishin njĂ« stimul pĂ«r tĂ« duruar stresin e lidhjes dhe zhvilluar aftĂ«si sociale gjatĂ« lidhjeve. Ata ishin njerĂ«z nĂ« njĂ« botĂ« pĂ«r njerĂ«zit. Po tani cili Ă«shtĂ« stimuli? Porno nuk tĂ« refuzon e as nuk tĂ« gjykon. ËshtĂ« gjithmonĂ« aty dhe kurrĂ« nuk zhgĂ«njen. As ti nuk ke pse vishesh mirĂ«. Siç thotĂ« personazhi i Michael tek “The Boys in the Band”, njĂ« gjĂ« e mirĂ« pĂ«r masturbimin Ă«shtĂ« se nuk ke pse tĂ« dukesh bukur.

Çdo adoleshent ka parĂ« pornografi.

PĂ«r shkak tĂ« fuqisĂ« sĂ« internetit pĂ«r tĂ« desensibilizuar njerĂ«zit dhe pĂ«r tĂ« dobĂ«suar reagimet e tyre natyrale ndaj gjĂ«rave tronditĂ«se, dhe pĂ«r shkak tĂ« mĂ«nyrĂ«s se si funksionojnĂ« kĂ«to algoritme, tĂ« rinjtĂ« shpejt kalojnĂ« nĂ« video gjithnjĂ« e mĂ« ekstreme dhe – siç ka qenĂ« gjithmonĂ« – kĂ«to pĂ«rvoja mĂ« tĂ« hershme tĂ« ngjarjeve seksuale e tejkalojnĂ« kuptimin e tyre se çfarĂ« duhet tĂ« jetĂ« seksi.

Nuk mund të shpenzosh 15 minuta në një faqe pornografike dhe të mos shohësh një video ku një grua paraqet frikë apo dhimbje. Nëse jeni një nga ata njerëz që kënaqen duke parë seks të dhunshëm, nuk do të mërziteni kurrë për asnjë sekondë të jetës suaj. Për sa i përket ekuacioneve morale të shikimit të pornografisë, ajo që ka rëndësi është: A jeni të emocionuar nga abuzimi i grave, apo keni mësuar ta konsideroni atë abuzim si një kosto të domosdoshme për kënaqësinë tuaj? Dhe cila prej tyre është më e keqe?

Po flasim njĂ« pĂ«r njĂ« pĂ«rvojĂ« private, individuale. A mund tĂ« ketĂ« kjo njĂ« ndikim nĂ« shoqĂ«ri. PatjetĂ«r qĂ« ka. Kur burrat hetero nuk kanĂ« nevojĂ« pĂ«r gratĂ« qĂ« tĂ« kryejnĂ« seks, ngrihet njĂ« pyetje: “PĂ«r çfarĂ« i duhen?”.

NĂ«nprodukti mĂ« i madh i internetit Ă«shtĂ« vetmia; pornografia nuk Ă«shtĂ« e veçantĂ« nĂ« kĂ«tĂ« drejtim. UnĂ« dhe ti nuk jemi bĂ«rĂ« tĂ« jetojmĂ« nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ«; ne mezi po jetojmĂ« nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ«. ShumĂ« nga tiparet qĂ« na bĂ«jnĂ« njerĂ«z – dhembshuria jonĂ«, aftĂ«sia jonĂ« pĂ«r t’i kushtuar mendim tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m njĂ« problemi, aftĂ«sia jonĂ« pĂ«r tĂ« rĂ«nĂ« nĂ« dashuri dhe pĂ«r tĂ« sakrifikuar pĂ«r njerĂ«zit qĂ« duam – janĂ« tĂ« pakuptimta pĂ«r algoritmet qĂ« na sundojnĂ«. Na kanĂ« deformuar. Sa herĂ« qĂ« dĂ«gjoj njĂ« grua tĂ« re tĂ« klasĂ«s sĂ« mesme tĂ« bĂ«jĂ« argumentin utilitar se pse ajo bĂ«n video seksuale nĂ« OnlyFans – sepse ajo mund tĂ« bĂ«jĂ« nĂ« dy orĂ« punĂ« atĂ« qĂ« do t’i duheshin 40 orĂ« pĂ«r tĂ« fituar kameriere – mendoj, kĂ«tu Ă«shtĂ« mĂ« nĂ« fund: kapitalizmi i fazĂ«s sĂ« fundit. Faza nĂ« tĂ« cilĂ«n asgjĂ« nuk ka vlerĂ« apo kuptim tjetĂ«r pĂ«rveç çmimit tĂ« shitjes.

Interneti nuk erdhi si një valë, duke na lejuar të gjejmë kohë për të menduar për njerëzimin tonë përpara se të fusim gishtat e këmbëve në ujë; erdhi si një përmbytje dhe ne jemi mbytur në të për më shumë se një çerek shekulli. Vazhdon të na largojë shpirtrat; çdo vit që kalon, ne jemi më pak ata që ishim. Së shpejti nuk do të kemi shumë prej nesh. E vetmja gjë që mund të na shpëtojë është një shkëputje e madhe nga priza. Por ne kurrë nuk do ta bëjmë këtë. Ne e duam atë këtu, poshtë nën ujin e errët.

Nga Caitlin Flanagan, për The Atlantic.

The post Seksi pa gratë appeared first on Gazeta Si.

Të jesh apo të kesh sipas Erich Fromm

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
19 March 2025 at 13:39

Erich Fromm, psikoanalist, eseist dhe analist  i ngjarjeve tĂ« shekullit tĂ« 20-tĂ«. tregonte se gjyshi i tij kishte njĂ« kulturĂ« tĂ« theksuar hebraike dhe zotĂ«ronte njĂ« dyqan tĂ« vogĂ«l nĂ« njĂ« fshat tĂ« BavarisĂ«, Veitsbronn. Ai ulej aty dhe studionte “Talmudin”, dhe kur hynte njĂ« klient ai nervozohej paksa duke i thĂ«nĂ« : “A nuk ka ndonjĂ« dyqan tjetĂ«r ku mund tĂ« shkosh? Jam i zĂ«nĂ«â€. Dhe kĂ«shtu ka ndodhur nĂ« breza rrĂ«fente Erich Fromm.

“Babai im ishte tregtar dhe ndihej paksa i turpĂ«ruar pĂ«r kĂ«tĂ« fakt. Dhe unĂ« deri nĂ« moshĂ«n 12 vjeçare kam jetuar nĂ« kĂ«tĂ« botĂ« para-kapitaliste. Dhe menjĂ«herĂ« ndjeva se isha i huaj nĂ« mbretĂ«rinĂ« e Kapitalit, i cili ka si qĂ«llim fitimin sa mĂ« tĂ« madh”.

Hebre, i lindur në një familje me shumë rabinë në pemën e tij gjenealogjike, e kultivuar dhe me një natyrë tregtare që ndihmohej pa shumë dëshirë, Fromm ka perthithur që nga lindja një atmosferë kundër dominimit të parave, në emër të një jete më të pasionuar.

“Mendo,  unĂ« në  mĂ«ngjes studioj dhe reflektoj, pra angazhohem nĂ« aktivitete qĂ« i konsideroj jo fitimprurĂ«se, sepse mendoj se mĂ«ngjesi Ă«shtĂ« mĂ« krijues.  Pastaj  pasdite, merrem me pjesĂ«n tjetĂ«r” deklaronte Fromm nĂ« njĂ« intervistĂ«, thuajse testament, “Guximi pĂ«r tĂ« qenĂ«â€, dhĂ«nĂ« para vdekjes sĂ« tij (18 mars 1980, nĂ« studion e tij nĂ« Montalto nĂ« Kantonin e Ticinos).

Dhe ky impostim jo tregtar, i kërkuar gati si një snobizëm nga një pasardhës i një familjeje të pasur, e ka çuar në krijimin e një korpusi idesh origjinale dhe me një komponent të fuqishëm humanist dhe anti-kapitalist, duke i dhuruar atij popullaritet të madh nga vitet 1950 e tutje.

Erich Fromm

Librat e tij u njohĂ«n  ndĂ«rkombĂ«tarisht, nga “Ikja e LirisĂ«â€ dhe “Arti i DashurisĂ«â€ dhe deri tek “TĂ« Kesh dhe TĂ« Jesh” qĂ« kanë  shĂ«nuar sukses dhe pĂ«rkthime nĂ« 30 gjuhĂ«.

Fromm ishte i bindur se idetë duhet të ecin në botë dhe për këtë arsye, mundësisht, duhej të propozoeshin në fraza të qarta; kështu, pavarësisht nga kultura e tij intelektuale, ai bënte gjithçka që të thjeshtonte dhe të komunikonte mendimin e tij filozofik.

“Isha njĂ« i ri neurotik dhe i mbytur, dhe si shumĂ« analistĂ«, edhe unĂ« kisha disa probleme”

I interesuar për të eksploruar dhe provuar teoritë e Sigmund Freud dhe mikut të tij Georg Groddeck ai vendosi shoqërinë bashkëkohore të tij në shtratin e analizës, duke nxjerrë mendime që janë ende të vlefshme sot.

“Fakti qĂ« miliona njerĂ«z ndajnĂ« tĂ« njĂ«jtat veshje, nuk i bĂ«n kĂ«to veshje domsdo virtyte”  (Psikoanaliza e shoqĂ«risĂ« bashkĂ«kohore, 1955). Çdo gjĂ« Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« biznes, çdo gjĂ« duhet tĂ« funksionojĂ« dhe tĂ« jetĂ« e pĂ«rdorshme. Nuk ka bindje, as qĂ«llime tĂ« vĂ«rteta. Karakteri tregtar Ă«shtĂ« njeriu i pĂ«rshkallĂ«zuar, i humbur, i pa interesuar pĂ«r asgjĂ« tjetĂ«r pĂ«rveç manipulimit dhe funksionimit. Ky Ă«shtĂ« lloji i njeriut qĂ« i pĂ«rshtatet nevojave sociale.

Mund tĂ« thuhet se shumica e njerĂ«zve bĂ«hen ashtu siç dĂ«shiron shoqĂ«ria qĂ« tĂ« jenĂ« tĂ« suksesshĂ«m. ShoqĂ«ria prodhon tipologji njerĂ«zore siç prodhon lloje kĂ«pucĂ«sh, veshjesh ose makinash: mallra pĂ«r tĂ« cilat ekziston kĂ«rkesa. Dhe qĂ« nga fĂ«mijĂ«ria, njeriu mĂ«son cilat janĂ« llojet mĂ« tĂ« kĂ«rkuara”

Dhe kĂ«shtu thjeshtonte reflektimet e tij deri nĂ« arritjen e pyetjes radikale “TĂ« kesh dhe tĂ« jesh”.

“Cili Ă«shtĂ« qĂ«llimi i jetĂ«s? TĂ« bĂ«hesh mĂ« njerĂ«zor apo tĂ« prodhosh mĂ« shumĂ«? Ka mĂ« shumĂ« rĂ«ndĂ«si puna qĂ« Ă«shtĂ« jetĂ«, apo ajo qĂ« Ă«shtĂ« grumbulluar nĂ« tĂ« kaluarĂ«n?”

 Pra, a duhet të jemi të gjallë, produktivë dhe krijues, apo të kemi dhe të grumbullojmë për tu u bërë të mërzitshëm, shfrytëzues dhe pasivë?

Parimet e Fromm

NĂ« vitet 1930, Erich Fromm ishte bashkuar me “ShkollĂ«n e Frankfurtit” , Institutin e hulumtimit tĂ« Max Horkheimer dhe Theodor Adorno, tĂ« cilĂ«t, pas luftĂ«s, donin tĂ« kuptonin pse masat dukeshin tĂ« tĂ«rhequra nga totalitarizmat e rinj.

Por më pas e ndërpreu lidhjen me ta për arsye që nuk janë shpjeguar plotësisht, ndoshta sepse ai konsiderohej shumë reviZionist në lidhje me Marksin dhe Freudin, dhe kultivonte një humanizëm socialist, paksa utopik, që nuk u pëlqente dyshes  rigoroze.

Ai e shpjegonte se Horkheimer, gradualisht, u rikthye duke pranuar familjen dhe shoqĂ«rinĂ« borgjeze dhe nĂ« fund u bĂ« qytetar nderi i Frankfurtit duke pranuar ofiqe, ndĂ«rsa unĂ« nuk kam pranuar kurrĂ« njĂ« involucion tĂ« tillĂ«. RrugĂ«t tona ishin shumĂ« tĂ« ndryshme. Ideali i tij ishte qĂ« njeriu tĂ« bĂ«hej fĂ«mijĂ«, ideali im ishte qĂ« njeriu tĂ« zhvillohej deri nĂ« plotĂ«sinĂ« e tij, deri nĂ« maturimin mĂ« tĂ« lartĂ«â€  

Në këtë mënyrë, Fromm nuk ishte thjesht një kritik i kapitalizmit, por një ndihmës i kërkimit të një rrugë të re për njeriun, një rrugë që i ofronte mundësinë për të krijuar një jetë më të pasur dhe më të thellë, larg dominimit të mallrave dhe pasurisë. Si shumë intelektualë hebrenj të periudhës, Fromm më vonë U detyrua të largohej nga Gjermania naziste për tu bërë qytetar amerikan, ndërsa në pjesën e fundit të jetës së tij ai do të kalonte kohë ndërmjet Meksikës dhe Zvicrës.

The post Të jesh apo të kesh sipas Erich Fromm appeared first on Gazeta Si.

‘Njeriu i ngrirë’ i bulevardit

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
10 March 2025 at 14:33

Nga Liridon Mulaj– Para pak kohĂ«sh qytetarĂ«t e kryeqytetit “u pĂ«rballĂ«n” me disa instalacione nĂ« forma njerĂ«zore tĂ« vendosura nĂ« dy anĂ«t e urĂ«s sĂ« lumit Lana.  Duke ecur me ngut,  ca tĂ« ulur, ca tĂ« tjerĂ« nĂ« kĂ«mbĂ«, e ca tĂ« tjerĂ« nĂ« pozicione meditimi, instalacionet duket sikur imitojnĂ«  kalimtarĂ«t nĂ« fragmente tĂ« ndryshme tĂ« ditĂ«s. PĂ«r çudi nĂ« asnjĂ« cep apo qoshk nuk u pa njĂ« pusullĂ« apo njĂ« tabelĂ« e cila orientonte kalimtarĂ«t se cili ishte kuptimi i asaj vepre qĂ« kishte “populluar” njĂ« nga zonat mĂ« tĂ« rrahura nga trafiku nĂ« TiranĂ«. VetĂ«m njĂ« “QR Code” i ngjitur diku mes gjymtyrĂ«ve tĂ« hekurta tĂ« statujave, identifikonte autorin, Ergys Krisiko.  Gjithçka tjetĂ«r ishte lĂ«nĂ« nĂ« dorĂ« tĂ« kalimtarit.

Kalimtari si publik

NjĂ« “instalacion nĂ« publik” kryesisht konceptohet si njĂ« vepĂ«r arti qĂ« vendoset nĂ« hapĂ«sira publike dhe Ă«shtĂ« krijuar pĂ«r tĂ« ndĂ«rvepruar me ambientin dhe publikun. Instalacionet mund tĂ« pĂ«rfshijnĂ« elemente tĂ« ndryshme si skulptura, video, zĂ«ra, drita, ose ndonjĂ« formĂ« tjetĂ«r arti qĂ« ndryshon mĂ«nyrĂ«n se si njerĂ«zit e pĂ«rjetojnĂ« njĂ« hapĂ«sirĂ« tĂ« caktuar.

Instalacionet në publik shpesh janë interaktive, duke ftuar publikun të angazhohet fizikisht ose emocionalisht me veprën. Ato mund të kenë një mesazh të thellë social, politik, apo ekologjik dhe kanë për qëllim të nxisin reflektim dhe diskutime brenda komunitetit.

Prej kohĂ«sh nĂ« TiranĂ« janĂ« intstaluar disa punĂ« artistike publike si “ZogjtĂ« nĂ« fluturim” tek mbikalimi pranĂ« fabrikĂ«s sĂ« miellit. Antenat satelitore mbi godinĂ«n e Universitetit Ufo nĂ« qendĂ«r. “Bukurshkrimi ” ose banka e shkollĂ«s prapa ministrisĂ« sĂ« EkonomisĂ«, ku mĂ« i fundit, Ă«shtĂ« instalacioni tek Ura e LanĂ«s. Secila punĂ« duket se qĂ«llimisht lihet pa njĂ« titull apo orientim, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« publiku pra ai kalimtari i pĂ«rditshĂ«m i cili po shkon nĂ« punĂ«, kafene apo nĂ« shtĂ«pi, ti shohĂ« dhe ti riprodhojĂ« si tĂ« dojĂ«, pa asnjĂ« afektim. Fundja ky Ă«shtĂ« misioni i artit nĂ« publik, ta shndĂ«rrojĂ« kalimtarin ndoshta krejtĂ«sisht tĂ« painteresuar nĂ« “artdashĂ«s” aktiv.

Njeriu i sotëm, njeriu prej hekuri

Edhe statujat me ngjyra të vendosura në urën e Lanës, nuk i kanë lënë indiferent qytetarët. Disa prej tyre ndalojnë me telefona në duar për të shkrepur foto dhe për ta shpërndarë atë thjesht si një gjë e re në qytet. Dikush tjetër hyn mes tyre dhe mundohet ti imitojë qëndrimet e tyre, duke e përmbysur deri diku funksionin e recepetimit nga individi te instalacioni. Ndërsa të tjerë qëndrojnë kureshtar dhe vështrojnë një për një statujat e ngjyrosura.  Fundja, njeriu kjo qenie e papërsosur ende, mund ta ndryshojë kahjen qoftë dhe për hir të një argëtimi momental. Imitimi është pjesë e vetëdijes,aq më tepër kur ai grumbull metalesh përballë nesh ka formën tonë.

Nga njĂ« kĂ«rkim nĂ« rrjetin social Instagram tĂ« autorit, gjejmĂ« njĂ« video tĂ« shkurtĂ«r tĂ« peizazhit tĂ« UrĂ«s , me statujat e instaluara ku shkruhet nĂ« anglisht : “ Metal figures, frozen in dialogue. A conversation of form, color and movement-Ă«here does it lead” ( Figura metalike, tĂ« ngrira nĂ« dialog. NjĂ« bisedĂ« formash, ngjyrash dhe lĂ«vizjeje.-  Ku na shpie ajo)

Ky shpjegim i shkurtër i autorit i lë vend asaj që individi hamëndson sapo përballet me këto figura njerëzore prej hekuri. Ftohtësia që ato transmetojnë dhe ngrirja e tyre që reflekton njeriun e heshtur të një kohë që më shumë bën zhurmë sesa prodhon fjalë dhe kuptime.

Dhe rikthehemi tek procesi i imitimit tĂ« figurave nga kalimtarĂ«t. Duke parĂ« dhe vendosjen e statujave nĂ« pozicione tĂ« ndryshme sikur kĂ«rkohet tĂ« sĂ«ndĂ«rtohet njĂ« marrĂ«dhĂ«neie “shkrirjeje” mes njeriut tĂ« gjallĂ« qĂ« rreh kĂ«mbĂ«t nĂ« atĂ« bulevard dhe “njeriut” prej hekuri  qĂ« qĂ«ndron nĂ« vend, si njĂ« shkrepje krejt fragmentare e njĂ« çasti krjetĂ«sisht tonit. Kureshtja pĂ«rballĂ« kĂ«tyre “qenieve” tĂ« ngjashme Ă«shtĂ« krejtĂ«sisht legjitime. Ato pĂ«rfaqĂ«sojnĂ« veten tonĂ« tĂ« ngrirĂ« nĂ« njĂ« kohĂ« qĂ« nuk ekziston mĂ« dhe qĂ« rrjedh si “lumi i Heraklitit” duke na kujtuar tĂ« shkuarĂ«n e afĂ«rt dhe tĂ« largĂ«t.

 Edhe pse statujat prej hekuri janë tërë ngjyra, sërish, reflektimi dhe përballja me ta, të shpie drejt hullive të reflektimit, drejt alteregos sonë të fshehur.

The post ‘Njeriu i ngrirë’ i bulevardit appeared first on Gazeta Si.

Fuqia e artit si anditot ndaj dominimit të politikës

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
27 February 2025 at 12:39

Nga David Brooks – NdonjĂ«herĂ« ndiej se jam nĂ« njĂ« betejĂ« tĂ« pĂ«rditshme pĂ«r tĂ« mos u shndĂ«rruar nĂ« njĂ« version sipĂ«rfaqĂ«sor i vetes sime. NjĂ« nga faktorĂ«t kryesorĂ« qĂ« mĂ« shtyn drejt kĂ«saj sipĂ«rfaqĂ«sie Ă«shtĂ« teknologjia , mĂ«nyra se si ajo e tkurr vĂ«mendjen dhe e mbush ditĂ«n me shpĂ«rqendrime tunduese.

Faktori i dytë është politizimi i gjithçkaje. Si shumë njerëz të tjerë, edhe unë kaloj shumë kohë i zhytur në politikë , në zemërimet e parashikueshme dhe në analizat e fushatave zgjedhore. Prandaj po përpiqem të marr masa . I jam drejtuar artit.

Jam në kërkim të atyre përvojave që kemi pasur të gjithë kur ishim fëmijë: të jesh aq i zhytur në një histori aventureske sa të refuzosh ta lëshosh librin edhe për të ngrënë darkë; ta ndiesh një muzikë aq fort sa të të zgjojë pasione të fuqishme; të shohësh një pikturë aq të bukur sa të duket sikur ke hyrë brenda botës së saj alternative.

Shpesh thuhet se nĂ« kĂ«to momente “humasim veten” nĂ« njĂ« libĂ«r apo kĂ«ngĂ«. Humbasim ndjesinĂ« e hapĂ«sirĂ«s dhe kohĂ«s. Por, nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«, Ă«shtĂ« mĂ« e saktĂ« tĂ« thuhet se arti e ka qetĂ«suar atĂ« zĂ« tĂ« brendshĂ«m tĂ« vetĂ«dijshĂ«m qĂ« zakonisht nuk pushon sĂ« foluri. NjĂ« vepĂ«r arti ka shĂ«rbyer si njĂ« portĂ« drejt njĂ« shtrese mĂ« tĂ« thellĂ« tĂ« mendjes. Ajo ka hapur atĂ« mbretĂ«ri tĂ« fshehur, gjysmĂ« tĂ« vetĂ«dijshme brenda nesh, nga e cila burojnĂ« emocionet, ku gjenden ndjenjat tona morale, ato reagime tĂ« menjĂ«hershme, gati estetike, qĂ« na bĂ«jnĂ« tĂ« ndiejmĂ« neveri pĂ«rballĂ« mizorisĂ« dhe admirim pĂ«rballĂ« bujarisĂ«.

Arti ndikon tek ne pikërisht në këtë mënyrë  të thellë, në atë që vërtet ka rëndësi. Më gjeni  një njeri që nuk pajtohet me mua për asgjë, por që ka një zemër të mirë , që ka aftësinë të ndiejë me të tjerët, të ndajë dhimbjet, dëshirat dhe ëndrrat e tyre , dhe unë dua të kaloj gjithë ditën me të. Më jep një njeri që bie dakord me mua në çdo pikë, por që ka një zemër të ftohtë dhe plot mllef, nuk dua të kem asnjë lidhje me të.

Guernica-Picasso

Artistët në përgjithësi nuk synojnë të përmirësojnë të tjerët; ata thjesht duan të krijojnë një shprehje të përsosur të përvojës së tyre. Por arti i tyre ka potencialin të humanizojë njeriun .

Si e bën këtë?

Së pari, bukuria na shtyn të tregojmë një  vëmendjeje te shtuar . Ajo na trondit dhe na nxit të heqim dorë nga prirja egoiste për të imponuar vazhdimisht mendimet tona mbi gjërat. Na shtyn të ndalojmë, të marrim frymë dhe të jemi më të  hapur, në mënyrë që të pranojmë atë që ajo ofron, shpesh me një lloj habie dhe nderimi fëminor. Na mëson të shohim botën në një mënyrë më të durueshme, të drejtë dhe të përulur.

NĂ« “Sovraniteti i sĂ« MirĂ«s”, shkrimtarja dhe filozofja Iris Murdoch shkruan se “virtyti Ă«shtĂ« pĂ«rpjekja pĂ«r tĂ« shpuar vellon e vetĂ«dijes egoiste dhe pĂ«r t’iu bashkuar botĂ«s ashtu siç Ă«shtĂ« nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«.”

SĂ« dyti, veprat e artit e zgjerojnĂ« repertorin tonĂ« emocional. Kur lexon njĂ« poezi apo sheh njĂ« skulpturĂ«, nuk ke mĂ«suar njĂ« fakt tĂ« ri, por ke pĂ«rjetuar diçka tĂ« re. Filozofi britanik Roger Scruton shkruante: “DĂ«gjuesi i simfonisĂ« “Jupiter tĂ« Mozartit” pĂ«rballet me portat e hapura tĂ« gĂ«zimit dhe krijimtarisĂ« njerĂ«zore; lexuesi i Proustit udhĂ«hiqet pĂ«rmes botĂ«s sĂ« magjishme tĂ« fĂ«mijĂ«risĂ« dhe arrin tĂ« kuptojĂ« profecinĂ« e çuditshme tĂ« dhimbjeve tona tĂ« mĂ«vonshme, tĂ« fshehura nĂ« ato ditĂ« gĂ«zimi.”

Këto përvoja na pajisin me një lloj njohurie emocionale, si të ndiejmë dhe si të shprehim ndjenjat, si të simpatizojmë me dikë që është në zi, si të ndajmë kënaqësinë e një prindi që sheh fëmijën e tij të rritet.

SĂ« treti, arti na mĂ«son tĂ« shohim botĂ«n pĂ«rmes syve tĂ« dikujt tjetĂ«r, shpesh njĂ« personi qĂ« sheh mĂ« thellĂ« se ne. Sigurisht, “Guernica” e Pikasos Ă«shtĂ« njĂ« vepĂ«r arti politike, e lidhur me njĂ« mizori tĂ« LuftĂ«s Civile Spanjolle, por ajo nuk pĂ«rfaqĂ«son, si njĂ« dokumentar, njĂ« skenĂ« tĂ« saktĂ« tĂ« asaj lufte. Ajo shkon mĂ« thellĂ« pĂ«r tĂ« na dhĂ«nĂ« njĂ« pĂ«rvojĂ« tĂ« tmerrit tĂ« pastĂ«r, pĂ«rvojĂ«n universale tĂ« vuajtjes dhe realitetin e etjes pĂ«r gjak qĂ« çon nĂ« kĂ«tĂ« vuajtje.

Sigurisht, “Invisible Man” Ă«shtĂ« njĂ« roman politik mbi padrejtĂ«sinĂ« racore, por siç shkroi mĂ« vonĂ« Ralph Ellison, ai pĂ«rpiqej tĂ« shkruante jo vetĂ«m njĂ« roman proteste racore, por edhe njĂ« “studim dramatik mbi humanizmin krahasues, qĂ« mendoja se duhej tĂ« ishte çdo roman i vlefshĂ«m”

E çoj veten në muze dhe vende të ngjashme me frikën se, në një epokë politike dhe teknologjike, arti është bërë më pak qendror në jetën publike, se nuk duket sikur debatojmë për romane dhe arritje artistike siç bënin njerëzit dikur, se bota artistike dhe letrare është bërë e ngurtë nga një mendim mbyllur, dhe kjo ka kontribuar në çnjerëzimin e kulturës.

Por ne ende mund tĂ« bĂ«jmĂ« kryengritjet tona tĂ« vogla, tĂ« heqim dorĂ« nga varĂ«sia jonĂ« politike herĂ« pas here dhe tĂ« shijojmĂ« lojĂ«n e lirĂ« tĂ« mendjes, frymĂ«n e padogmatizuar dhe gjendjet e theksuara tĂ« adrenalisĂ« dhe tĂ« vetĂ«dijes qĂ« arti mĂ« i mirĂ« ende na ofron. MĂ« herĂ«t kĂ«tĂ« vit vizitova ekspozitĂ«n e EdĂ«ard Hopperit nĂ« Ëhitney disa herĂ« dhe pata mundĂ«sinĂ« ta shihja Nju Jorkun pĂ«rmes syve tĂ« tij. Dhomat e zbrazĂ«ta nĂ« rrugicat anĂ«sore dhe njerĂ«zit e izoluar brenda tyre. Harroj shumicĂ«n e gjĂ«rave qĂ« lexoj, por ato imazhe mĂ« mbeten ende tĂ« gjalla nĂ« mendje.

*David Brook është studiues i historisë dhe kolumnist në New York Times

The post Fuqia e artit si anditot ndaj dominimit të politikës appeared first on Gazeta Si.

Zhizhek: Koha ta interpretojmë përsëri kapitalizmin. Dhe pastaj të fillojmë të mendojmë ndryshimin

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
25 February 2025 at 13:54

Nga Sllavoj Zhizhek * – Pothuajse jam i tunduar tĂ« them se kapitalizmi Ă«shtĂ« sistemi mĂ« i mirĂ« pĂ«r tĂ« gjithĂ«, megjithĂ«se unĂ« jam shumĂ« kritik ndaj tij. Kapitalizmi Ă«shtĂ« mĂ« shumĂ« njĂ« kategori etike dhe religjoze pĂ«r mua. Nuk Ă«shtĂ« e vĂ«rtetĂ« kur njerĂ«zit i etiketojnĂ«  kapitalistĂ«t si egoistĂ«. NjĂ« kapitalist ideal Ă«shtĂ« dikush qĂ« Ă«shtĂ« i gatshĂ«m ta vĂ«rĂ« jetĂ«n e tij nĂ« rrezik pra tĂ« rrezikojĂ« gjithçka, vetĂ«m qĂ« prodhimi tĂ« rritet, fitimi tĂ« rritet, kapitali tĂ« qarkullojĂ«. Lumturia e tij personale Ă«shtĂ« plotĂ«sisht e nĂ«nshtruar ndaj kĂ«saj ideje. Kjo Ă«shtĂ« ajo qĂ« mendoj se Walter Benjamin, mendimtari i madh i “ShkollĂ«s sĂ« Frankfurtit”, kishte nĂ« mendje kur tha se kapitalizmi Ă«shtĂ« njĂ« formĂ« e religjionit. Nuk mund ta shpjegosh, tĂ« tregosh, njĂ« figurĂ« tĂ« njĂ« kapitalisti pasionant, tĂ« obsesionuar me qarkullimin e madh tĂ« kapitalit tĂ« tij dhe  me rritjen e kompanisĂ« sĂ« tij, duke e bazuar lumturinĂ« personale nĂ« kĂ«tĂ« proces.

UnĂ« natyrisht  jam nĂ« thelb  anti-kapitalist. Por le tĂ« mos kemi asnjĂ« iluzion kĂ«tu. Ajo qĂ« mĂ« trondit Ă«shtĂ« qĂ« shumica e kritikĂ«ve tĂ« kapitalizmit tĂ« sotĂ«m ndihen edhe tĂ« turpĂ«ruar. SĂ« paku kjo Ă«shtĂ« pĂ«rvoja ime, kur i pĂ«rball ata me njĂ« pyetje tĂ« thjeshtĂ«: “MirĂ«, dĂ«gjuam historinĂ« tuaj
 protestoni ndaj bankave tĂ« mĂ«dha qĂ« na shpĂ«rngulin miliarda tĂ« parave tĂ« njerĂ«zve tĂ« zakonshĂ«m
por çfarĂ« doni nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«? ÇfarĂ« duhet ta zĂ«vendĂ«sojĂ« kĂ«tĂ« sistem?”

 Dhe pastaj marr  si pĂ«rgjigje njĂ« ngatĂ«rresĂ« tĂ« madhe ose njĂ« pĂ«rgjigje tĂ« pĂ«rgjithshme moraliste, tĂ« tipit  “NjerĂ«zit nuk duhet tu shĂ«rbejnĂ« parave. ParatĂ« duhet tĂ« shĂ«rbejnĂ« njerĂ«zve.”

Epo, sinqerisht, Hitleri do tĂ« ishte dakord me kĂ«tĂ«, sidomos sepse ai do tĂ« thoshte, “Kur njerĂ«zit shĂ«rbejnĂ« parave, paratĂ« kontrollohen nga hebrenjtĂ«,” dhe kĂ«shtu me radhĂ«, apo jo? Pra, ose kjo ose njĂ« lloj socializmi “Keynesian” , ose njĂ« kritikĂ« e thjeshtĂ« moraliste, dhe kĂ«shtu me radhĂ«. Pra, e dini, Ă«shtĂ« e lehtĂ« tĂ« jesh thjesht një  anti-kapitalist formal,  por çfarĂ« do tĂ« thotĂ« nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« tĂ« jesh kundĂ«r kapitalizmit?

Slavoj ĆœiĆŸek

Kjo Ă«shtĂ« arsyeja pse, siç e pĂ«rsĂ«ris gjithmonĂ«, me gjithĂ« simpatinĂ« time pĂ«r lĂ«vizjen “Occupy Wall Street” ( njĂ« lĂ«vizje anti kapitaliste e cila kĂ«rkonte barazi nĂ« shpĂ«rndarjen e ekonomisĂ«) dhe mesazhin e tyre se “Do tĂ« preferoja tĂ« mos e luaj lojĂ«n ekzistuese dhe se ka diçka themelore tĂ« gabuar me sistemin dhe format ekzistuese tĂ« demokracisĂ« së  institucionalizuar tĂ« cilat nuk janĂ« tĂ« angazhuara pĂ«r t’u marrĂ« me problemet.” Por pĂ«rtej kĂ«saj, ata nuk kanĂ« njĂ« pĂ«rgjigje dhe as unĂ« nuk e kam njĂ« tĂ« tillĂ« . PĂ«r mua, “Occupy Wall Street jep vetĂ«m  njĂ« sinjal. Por unĂ« them se ka ardhur koha tĂ« fillojmĂ« tĂ« mendojmĂ« pĂ«r mĂ« shumĂ«.

Le tĂ« mos harrojmĂ« dhe po e them kĂ«tĂ« si njĂ« lloj komunisti , se alternativat e shekullit tĂ« njĂ«zetĂ« ndaj kapitalizmit dhe tregut dĂ«shtuan tragjikisht. NĂ«  Bashkimin Sovjetik ata tentuan tĂ« hiqnin dominimin e ekonomisĂ« sĂ« tregut dhe tĂ« parasĂ«. Çmimi qĂ« paguan ishte kthimi nĂ« totalitarizĂ«m tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« dhe tĂ« dhunshĂ«m, si nĂ« njĂ« marrĂ«dhĂ«nie mes zotĂ«ruesit  dhe shĂ«rbĂ«torit , pra njĂ« shoqĂ«ri e re autoritare
 Dhe ky Ă«shtĂ« njĂ« nga problemet serioze tĂ« nismave dhe veprimit: Si ta zhbĂ«jmĂ« tregun e lirĂ« pa rĂ«nĂ« pĂ«rsĂ«ri nĂ« marrĂ«dhĂ«nie shĂ«rbĂ«tor-dominues.

KĂ«shillat e mija konsistojnĂ« nĂ« dy aspekte : (a) Filloni tĂ« mendoni. Mos u kapni nĂ« kĂ«to presione pseudo-aktivizmi. NĂ«se duhet tĂ« bĂ«jmĂ« diçka, le ta bĂ«jmĂ«. Pra Ă«shtĂ«  koha pĂ«r tĂ« menduar dhe vepruar . Madje, provokova disa miq tĂ« majtĂ« kur u thashĂ« atyre qĂ« nĂ«se formula e famshme marksiste ishte, “FilozofĂ«t vetĂ«m e kanĂ« interpretuar botĂ«n; koha Ă«shtĂ« pĂ«r ta ndryshuar atĂ«â€ (teza 11 nĂ« Feuerbach) ndoshta sot duhet tĂ« themi, “NĂ« shekullin e njĂ«zetĂ«, tentuam ta ndryshojmĂ« botĂ«n shumĂ« shpejt. ËshtĂ« mbase koha ta interpretojmĂ« atĂ« pĂ«rsĂ«ri dhe pastaj tĂ« fillojmĂ« tĂ« mendojmĂ«.”

Diçka tjetĂ«r.  Nuk  them qĂ« njerĂ«zit po vuajnĂ«, po kalojnĂ« nĂ«pĂ«r gjĂ«ra tĂ« tmerrshme dhe situata Ă«shtĂ« alarmante dhe pĂ«r rrjedhojĂ« duhet tĂ« ulem tĂ« mendoj urgjentisht. PĂ«rkundrazi ,  duhet tĂ« jemi shumĂ« tĂ« kujdesshĂ«m nĂ« atĂ« qĂ« bĂ«jmĂ«. Ja, tĂ« jap njĂ« shembull tĂ« befasishĂ«m. Mendoj se ishte nĂ« modĂ« tĂ« zhgĂ«njeheshe nga PresidentĂ«t amerikanĂ« , konkretisht marrim rastin e Obamas. NdonjĂ«herĂ« “tronditem” nga ky zhgĂ«njim naiv , sepse çfarĂ« prisnin njerĂ«zit, qĂ« ai do tĂ« sillte socializĂ«m nĂ« Shtetet e Bashkuara?

PĂ«r shembull, njĂ« nga debatet e vazhdueshme pĂ«r shĂ«ndetĂ«sinĂ« universale ishte pĂ«r njĂ« çështje tĂ«. Kjo Ă«shtĂ« njĂ« gjĂ« e madhe. Pse? Sepse ky debat ka tĂ« bĂ«jĂ« me rrĂ«njĂ«t e ideologjisĂ« amerikane, liria e zgjedhjes, shteti do tĂ« na marrĂ« lirinĂ«, etj. Mendoj se kjo liri zgjedhjeje qĂ« republikanĂ«t pĂ«rdorĂ«n kundĂ«r Obama-s ishtĂ« ideologji e pastĂ«r. Por nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, shĂ«ndetĂ«sia universale nuk Ă«shtĂ« njĂ« ide e çmendur dhe radikalisht e majtĂ«. ËshtĂ« diçka qĂ« ekziston kudo dhe funksionon nĂ« mĂ«nyrĂ« themelore relativisht mirë nĂ« Kanada dhe nĂ« shumicĂ«n e vendeve tĂ« EvropĂ«s PerĂ«ndimore.

Pra, bukuria e çeshtjes është të zgjedhim një temë që prek themelet e ideologjisë sonë, por në të njëjtën kohë, të mos promovojmë një agjende të pamundur, përshembull  si të zhdukim të gjitha pasuritë private. Pra, kjo do të ishte ideja ime, të selektojmë me kujdes çështje si kjo ku ne mund të ngrejmë një debat publik, por dhe të akuzohemi si utopikë në kuptimin e keq të termit.

*Slavoj ĆœiĆŸek ka lindur mĂ« 21 mars 1949, nĂ« LubjanĂ«, Slloveni dhe  Ă«shtĂ« filozof dhe teoricien kulturor, punimet e tĂ« cilit trajtojnĂ« tema nĂ« psikoanalizĂ«, politikĂ« dhe kulturĂ« popullore. GjerĂ«sia e mendimit tĂ« ĆœiĆŸek, stili i tij provokues dhe tendenca pĂ«r tĂ« shkruar punimet e tij me humor e bĂ«jnĂ« atĂ« njĂ« figurĂ« tĂ« njohur tĂ« së  majtes intelektuale perĂ«ndimore qĂ« nga vitet 1990. Ai Ă«shtĂ« njĂ« nga intelektualĂ«t mĂ« tĂ« shquar publikĂ« tĂ« fund shekullit tĂ« 20-tĂ« dhe fillimit tĂ« shekullit tĂ« 21-tĂ«.

Burimi: BigThink     PĂ«rshtati: Gazeta “SI”

The post Zhizhek: Koha ta interpretojmë përsëri kapitalizmin. Dhe pastaj të fillojmë të mendojmë ndryshimin appeared first on Gazeta Si.

A Ă«shtĂ« qeverisur ndĂ«r vite ShqipĂ«ria sipas modelit Trump – NjĂ« guidĂ« pĂ«r votuesit dhe partitĂ«

✇Gazeta Si
By: Gazeta Si
25 February 2025 at 12:42

Jonathan Rauch*– QĂ« nga marrja e detyrĂ«s, ai ka reduktuar efektivitetin e administratĂ«s sĂ« tij duke emĂ«ruar nĂ« agjencitĂ« thelbĂ«sore njerĂ«z tĂ« cilĂ«ve u mungojnĂ« aftĂ«sitĂ« dhe temperamentet pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« punĂ«n e tyre. Pushimet masive e kanĂ« zbrazur shĂ«rbimin civil nga shumĂ« prej punonjĂ«sve mĂ« tĂ« aftĂ«. Ai ka kundĂ«rshtuar ligjet qĂ« mund t’i kishte ndjekur po aq lehtĂ« (pĂ«r shembull, duke refuzuar tĂ« njoftonte Kongresin 30 ditĂ« pĂ«rpara se tĂ« pushonte inspektorĂ«t e pĂ«rgjithshĂ«m). Ai ka shpĂ«rfillur gjuhĂ«n e thjeshtĂ« tĂ« statuteve, vendimeve tĂ« gjykatave dhe KushtetutĂ«s, duke krijuar konfrontime me gjykatat, beteja qĂ« ka gjasa t’i humbasĂ«. Pak nga urdhrat e tij kanĂ« kaluar nĂ«pĂ«r njĂ« proces normal tĂ« zhvillimit tĂ« politikave, çka do tĂ« siguronte qĂ« ato nuk do tĂ« dĂ«shtojnĂ« – por pĂ«rkundrazi tani kanĂ« mĂ« shumĂ« gjasĂ« tĂ« dĂ«shtojnĂ«.

NĂ« çështjet e jashtme, ai Ă«shtĂ« konfliktuar me DanimarkĂ«n, KanadanĂ« dhe PanamanĂ«; e quajti Gjirin e MeksikĂ«s “Gjiri i AmerikĂ«s”; dhe zbuloi njĂ« plan Gaz-a-Lago.

Edhe ata që prisnin më të keqen nga rizgjedhja e tij në fakt prisnin më shumë racionalitet. Sot është e qartë se ajo që ka ndodhur që nga 20 janari nuk është thjesht ndryshim administrate, por ndryshim regjimi, pra ndryshim i sistemit të qeverisjes. Por një ndryshim në çfarë?

Ka njĂ« pĂ«rgjigje dhe nuk Ă«shtĂ« autoritarizĂ«m klasik – as autokraci, oligarki apo monarki. Trump po instalon atĂ« qĂ« studiuesit e quajnĂ« patrimonializĂ«m. Kuptimi i patrimonializmit Ă«shtĂ« thelbĂ«sor pĂ«r ta mposhtur atĂ«. NĂ« veçanti, ky model ka njĂ« dobĂ«si fatale qĂ« demokratĂ«t dhe kundĂ«rshtarĂ«t e tjerĂ« tĂ« Trump duhet tĂ« bĂ«jnĂ« linjĂ«n e tyre kryesore dhe tĂ« pamĂ«shirshme tĂ« sulmit.

Vitin e kaluar, dy profesorĂ« botuan njĂ« libĂ«r qĂ« meriton vĂ«mendje tĂ« gjerĂ«. NĂ« librin ” Sulmi mbi shtetin: Si sulmi global mbi qeverinĂ« moderne rrezikon tĂ« ardhmen tonĂ«â€, Stephen E. Hanson, njĂ« profesor qeverie nĂ« Kolegjin e Ëilliam & Mary dhe Jeffrey S. Kopstein, njĂ« shkencĂ«tar politik nĂ« UC Irvine, rishfaqen njĂ« term kryesisht tĂ« harruar, prejardhja e tĂ« cilit daton qĂ« nga Max Weber, pĂ«r librin e tij mĂ« tĂ« njohur”Etika e protestane dhe Shpirti i Kapitalzimit ( The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism)

Weber pyeti veten se si liderĂ«t e shteteve e formojnĂ« legjitimitetin dhe krijojnĂ« prtendimin se  po sundojnĂ« mĂ« drejtĂ«si.. Ai mendoi se pĂ«rbĂ«hej nĂ« dy zgjedhje. NjĂ«ra Ă«shtĂ« burokracia ligjore racionale (ose “procedurizmi burokratik”), njĂ« sistem nĂ« tĂ« cilin legjitimiteti jepet nga institucionet qĂ« ndjekin rregulla dhe norma tĂ« caktuara. Ky Ă«shtĂ« sistemi amerikan qĂ« tĂ« gjithĂ« e morĂ«m si tĂ« mirĂ«qenĂ« deri mĂ« 20 janar. PresidentĂ«t, zyrtarĂ«t federalĂ« dhe ushtarakĂ«t betohen pĂ«r KushtetutĂ«n, jo pĂ«r njĂ« person.

Burimi tjetĂ«r i legjitimitetit Ă«shtĂ« mĂ« i lashtĂ«, mĂ« i zakonshĂ«m dhe mĂ« intuitiv – “forma e paracaktuar e sundimit nĂ« botĂ«n paramoderne”, shkruajnĂ« Hanson dhe Kopstein. “Shteti ishte pak mĂ« shumĂ« se “shtĂ«pia” e zgjeruar e sundimtarit; nuk ekzistonte si njĂ« entitet tjetĂ«r i veçantĂ«.” Weber e quajti kĂ«tĂ« sistem “patrimonializĂ«m” sepse sundimtarĂ«t pretendonin se ishin babai simbolik i njerĂ«zve – personifikimi dhe mbrojtĂ«si i shtetit. PikĂ«risht kjo ide u nĂ«nkuptua nĂ« deklaratĂ«n rrĂ«qethĂ«se tĂ« Trump: “Ai qĂ« shpĂ«ton vendin e tij nuk shkel asnjĂ« ligj”.

Patrimonializmi mw shumw sesa  formë qeverisjeje wshtw një stil qeverisjeje. Nuk përcaktohet nga institucione apo rregulla; përkundrazi, mund të infektojë të gjitha format e qeverisjes duke zëvendësuar linjat jopersonale, formale të autoritetit me ato të personalizuara, joformale. Bazuar në besnikërinë dhe lidhjet individuale, si dhe në shpërblimin e miqve dhe ndëshkimin e armiqve (të vërtetë ose të perceptuar), ai mund të gjendet jo vetëm në shtete, por edhe midis fiseve, bandave të rrugëve dhe organizatave kriminale.

NĂ« petkun e tij qeveritar, patrimonializmi dallohet nga drejtimi i shtetit sikur tĂ« ishte pronĂ« personale ose biznes familjar i liderit. Ajo mund tĂ« gjendet nĂ« shumĂ« vende, por eksponenti i saj kryesor bashkĂ«kohor – tĂ« paktĂ«n deri mĂ« 20 janar 2025 – ka qenĂ« Vladimir Putin. NĂ« pjesĂ«n e parĂ« tĂ« sundimit tĂ« tij, ai drejtoi shtetin rus si njĂ« raketĂ« personale. BurokracitĂ« shtetĂ«rore dhe kompanitĂ« private vazhduan tĂ« funksionojnĂ«, por parimi i vĂ«rtetĂ« qeverisĂ«s ishte QĂ«ndroni nĂ« anĂ«n e mirĂ« tĂ« Vladimir Vladimirovich
 ose ndryshe.

Duke kĂ«rkuar ta bĂ«nte botĂ«n tĂ« sigurt me gangsteritetin e tij, Putin pĂ«rdori propagandĂ«n, pĂ«rmbysjen dhe forma tĂ« tjera ndikimi pĂ«r tĂ« pĂ«rhapur modelin jashtĂ« vendit. Me kalimin e kohĂ«s, modeli patrimonial fitoi terren nĂ« shtete tĂ« ndryshme si Hungaria, Polonia, Turqia dhe India. Gradualisht, kĂ«to shtete u koordinuan si njĂ« sindikatĂ« familjesh kriminale – “duke zgjidhur problemet, duke ndarĂ« plaçkĂ«n, ndonjĂ«herĂ« duke u grindur, por duke ndihmuar njĂ«ri-tjetrin kur Ă«shtĂ« e nevojshme”. Putini nĂ« kĂ«tĂ« skemĂ« zuri pozicionin e capo di tutti capi, shefit tĂ« shefave.

Për të kuptuar burimin e mbajtjes së pushtetit nga Trump dhe dobësinë e tij kryesore, duhet kuptuar se çfarë nuk është patrimonializmi. Nuk është njësoj si autoritarizmi klasik. Dhe nuk është domosdoshmërisht antidemokratike.

Antiteza e patrimonializmit nuk Ă«shtĂ« demokracia; Ă«shtĂ« burokracia, ose, mĂ« saktĂ«, proceduralizĂ«m burokratik. Autoritarizmi klasik – lloji i sistemit qĂ« u pa nĂ« GjermaninĂ« naziste dhe Bashkimin Sovjetik – shpesh Ă«shtĂ« shumĂ« i burokratizuar. Kur autoritarĂ«t marrin pushtetin, ata konsolidojnĂ« sundimin e tyre duke krijuar struktura tĂ« tilla si policia sekrete, agjencitĂ« e propagandĂ«s, njĂ«sitĂ« speciale ushtarake dhe byrotĂ« politike. Ata legjitimojnĂ« pushtetin e tyre me kode dhe kushtetuta ligjore.

Në të kundërt, patrimonializmi është dyshues ndaj burokracive; Njerëzit me ekspertizë, përvojë dhe rezyme të dalluara janë gjithashtu të dyshimtë dhë të padëshiruar, sepse ato sjellin qëndrime dhe autoritet të pavarur. Pra, patrimonializmi e furnizon qeverinë me institucione paralele ose, kur është e mundur, i anashkalon fare procedurat burokratike.

Gjithashtu ndryshe nga autoritarizmi klasik, patrimonializmi mund tĂ« bashkĂ«jetojĂ« me demokracinĂ«, tĂ« paktĂ«n pĂ«r njĂ« kohĂ«. Siç shkruajnĂ« Hanson dhe Kopstein, “NjĂ« lider mund tĂ« zgjidhet nĂ« mĂ«nyrĂ« demokratike, por ende kĂ«rkon tĂ« legjitimojĂ« sundimin e tij/saj nĂ« mĂ«nyrĂ« patrimonale. GjithnjĂ« e mĂ« shumĂ«, liderĂ«t e zgjedhur kanĂ« kĂ«rkuar tĂ« shkatĂ«rrojnĂ« shtetet administrative burokratike (“shtete tĂ« thella”, ata i quajnĂ« ndonjĂ«herĂ«) tĂ« ndĂ«rtuara gjatĂ« dekadave nĂ« favor tĂ« sundimit nga familja dhe miqtĂ«.” Narendra Modi i IndisĂ«, Viktor OrbĂĄn i HungarisĂ« dhe vetĂ« Trump janĂ« shembuj tĂ« liderĂ«ve tĂ« zgjedhur patrimonialĂ« – dhe ata qĂ« kanĂ« arritur mbĂ«shtetje tĂ« konsiderueshme popullore dhe legjitimitet demokratik. Pasi nĂ« pushtet, patrimonialistĂ«t duan tĂ« vishen me retorikĂ«n e demokracisĂ«, si Elon Musk qĂ« justifikon veprimet jashtĂ«ligjore tĂ« ekipit tĂ« tij duke e bĂ«rĂ« “degĂ«n e katĂ«rt tĂ« pazgjedhur jokushtetuese tĂ« qeverisĂ«â€ tĂ« jetĂ« “pĂ«rgjegjĂ«se ndaj njerĂ«zve”.

MegjithatĂ«, ndĂ«rsa patrimonializmi kĂ«put tendinat procedurale tĂ« qeverisĂ«, ai dobĂ«son dhe pĂ«rfundimisht e gjymton shtetin. Me kalimin e kohĂ«s, ndĂ«rsa kĂ«rkon tĂ« ngulitĂ« veten, shumĂ« liderĂ« pĂ«rpiqen tĂ« kalojnĂ« drejt autoritarizmit tĂ« plotĂ«. “Proceset zgjedhore dhe normat kushtetuese nuk mund tĂ« mbijetojnĂ« gjatĂ« kur legjitimiteti patrimonial fillon tĂ« dominojĂ« nĂ« arenĂ«n politike,” shkruajnĂ« Hanson dhe Kopstein.

Edhe nëse autoritarizmi shmanget, dëmi që patrimonializmi i bën kapacitetit shtetëror është i rëndë. Njerëzit më të mirë të qeverisë largohen ose dëbohen. Misionet e agjencive janë të shtrembëruara dhe praktikat e tyre të korruptuara. Procedurat dhe normat braktisen dhe harrohen. Nëpunësit civilë, kontraktorët, përfituesit e granteve, korporatat dhe publiku janë të korruptuar nga zakoni i marrjes së favorit.

TĂ« thuash, pra, se Trumpit i mungon temperamenti ose hapĂ«sira e vĂ«mendjes pĂ«r tĂ« qenĂ« diktator, Ă«shtĂ« tĂ« flesh mbi dafina. Ai Ă«shtĂ« organizmi i pĂ«rsosur i patrimonializmit. Ai nuk njeh asnjĂ« dallim midis asaj qĂ« Ă«shtĂ« publike dhe private, e ligjshme dhe e paligjshme, formale dhe informale, kombĂ«tare dhe personale. “Ai nuk mund tĂ« bĂ«jĂ« dallimin midis interesit tĂ« tij personal dhe interesit kombĂ«tar ( nĂ«se e kupton se cili Ă«shtĂ« interesi kombĂ«tar”, tha John Bolton, i cili shĂ«rbeu si kĂ«shilltar pĂ«r sigurinĂ« kombĂ«tare nĂ« mandatin e parĂ« tĂ« Trump, pĂ«r The Bulwark. Siç mĂ« tha kohĂ«t e fundit njĂ« politikan i shquar republikan, tĂ« kuptosh Trump Ă«shtĂ« e thjeshtĂ«: “NĂ«se je shoku i tij, ai Ă«shtĂ« miku yt. NĂ«se nuk je shoku i tij, ai nuk Ă«shtĂ« miku yt.” Ky zyrtar zgjodhi tĂ« ishte miku i Trump. PĂ«rndryshe, tha ai, puna e tij do tĂ« ishte pothuajse e pamundur pĂ«r katĂ«r vitet e ardhshme.

Patrimonializmi shpjegon dhe ato qĂ« quhen vendime tĂ« çuditshme. Çdo politikĂ« pĂ«r tĂ« cilĂ«n interesohet presidenti Ă«shtĂ« pronĂ« e tij personale. Trump hoqi dorĂ« nga ndjekja penale federale ndaj kryebashkiakut tĂ« qytetit tĂ« Nju Jorkut, Eric Adams, sepse njĂ« kryebashkiak i qĂ«ndrueshĂ«m i qytetit tĂ« madh Ă«shtĂ« njĂ« gjĂ« e dobishme. Ai e ndĂ«rpreu praktikĂ«n 50-vjeçare duke e trajtuar Departamentin e DrejtĂ«sisĂ« si “firmĂ«n e tij personale ligjore”. Ai e trajton zbatimin e statuteve tĂ« miratuara siç duhet si opsionale – dhe, pĂ«r mĂ« tepĂ«r, pretendon autoritetin pĂ«r tĂ« zhdĂ«mtuar shkelĂ«sit e ligjit. Ai ndĂ«rpreu procedimet kundĂ«r banditĂ«ve dhe rebelĂ«ve tĂ« 6 janarit sepse ata janĂ« nĂ« anĂ«n e tij. AgjencitĂ« e tij shqyrtojnĂ« tĂ« punĂ«suarit pĂ«r besnikĂ«ri ndaj tij dhe jo ndaj KushtetutĂ«s.

Në botën e Trump-it, agjencitë federale mbyllen ose brenda tyre futen njerëz pa autoritet ligjor. Një besnik që kishte menaxhuar ndonjëherë vetëm dy organizata të vogla jofitimprurëse zgjidhet për punën më të vështirë të menaxhimit në qeveri. Konfliktet e interesit tolerohen nëse nuk janë të bekuara. Prokurorët dhe inspektorët e përgjithshëm shkarkohen për kryerjen e detyrës. Mijëra nëpunës civilë janë konvertuar në punë me vullnetin e presidentit. Mbrojtja e sigurisë së ish-zyrtarëve është tërhequr sepse ata janë të pabesë. Vetë presidenca trajtohet si një mundësi biznesi.

Patrimonializmi vuan nga dy mangësi të qenësishme dhe në shumë raste fatale.

E para Ă«shtĂ« paaftĂ«sia. “Kapriçiot arbitrare tĂ« sundimtarit dhe rrethit tĂ« tij personal ndĂ«rhyjnĂ« vazhdimisht nĂ« funksionimin e rregullt tĂ« agjencive shtetĂ«rore”, shkruajnĂ« Hanson dhe Kopstein. Regjimet patrimoniale janĂ« “thjesht tĂ« tmerrshme nĂ« menaxhimin e çdo problemi kompleks tĂ« qeverisjes moderne”, shkruajnĂ« ata.

PĂ«rfundimisht, paaftĂ«sia bĂ«het e dukshme pĂ«r publikun votues pa pasur nevojĂ« pĂ«r shumĂ« ndihmĂ« nga opozita. Por tĂ« ndihmosh publikun tĂ« kuptojĂ« mangĂ«sinĂ« tjetĂ«r tĂ« kĂ«tij modeli, qĂ« Ă«shtĂ« problem edhe mĂ« i madh  e cenueshmĂ«rinĂ« tjetĂ«r, edhe mĂ« tĂ« madhe tĂ« patrimonializmit – korrupsionin – kĂ«rkon mesazhe tĂ« pamĂ«shirshme.

Patrimonializmi Ă«shtĂ« i korruptuar nga pĂ«rkufizimi, sepse arsyeja e ekzistencĂ«s sĂ« tij Ă«shtĂ« tĂ« shfrytĂ«zojĂ« shtetin pĂ«r pĂ«rfitime – politike, personale dhe financiare. NĂ« çdo hap, ajo Ă«shtĂ« nĂ« luftĂ« me rregullat dhe institucionet qĂ« pengojnĂ« manipulimin, grabitjen dhe rrĂ«nimin e shtetit. Ne e dimĂ« se çfarĂ« tĂ« presim nga mandati i dytĂ« i Trump. Siç tha Larry Diamond i Institutit Hoover tĂ« Universitetit tĂ« Stanfordit nĂ« njĂ« podcast tĂ« fundit, “UnĂ« mendoj se do tĂ« shohim njĂ« orgji absolutisht tronditĂ«se tĂ« korrupsionit dhe kapitalizmit mik nĂ« katĂ«r vitet e ardhshme, ndryshe nga çdo gjĂ« qĂ« kemi parĂ« qĂ« nga fundi i shekullit tĂ« 19-tĂ«, Epoka e ArtĂ«â€.

Korrupsioni Ă«shtĂ« thembra e Akilit tĂ« patrimonializmit, sepse publiku e kupton dhe nuk e pĂ«lqen. Nuk Ă«shtĂ« njĂ« abstraksion si “demokracia” apo “Kushtetuta” apo “shteti i ligjit”. Kjo tregon se qeveria po drejtohet pĂ«r ta, jo pĂ«r ju. KĂ«rcĂ«nimi mĂ« i tmerrshĂ«m me tĂ« cilin u pĂ«rball Putin ishte “kryqĂ«zata e pandĂ«rprerĂ«â€ e Alexei Navalny kundĂ«r korrupsionit, e cila mund tĂ« kishte rrĂ«zuar regjimin nĂ«se Putini nuk do tĂ« kishte rregulluar vdekjen e Navalny nĂ« burg. NĂ« Poloni, opozita liberale hoqi nga pushteti PartinĂ« Patrimonialiste Ligji dhe DrejtĂ«sia nĂ« vitin 2023 me njĂ« narrativĂ« kundĂ«r korrupsionit.

Në Shtetet e Bashkuara, kushdo që kërkon prova të fuqisë së anti-korrupsionit nuk duhet të shikojë më larg se sulmet e republikanëve kundër Jim Wright dhe Hillary Clinton. Në rastin e Klintonit, republikanët dhe Trump bënë një shkelje të vogël procedurale (përdorimin e një serveri privat për emailet e klasifikuara) në një skandal të klasit botëror. Trump dhe aleatët e tij vazhdimisht e kritikuan atë si kandidaten më të korruptuar ndonjëherë. Përsëritja e plotë bindi shumë votues se ku ka tym, duhet të ketë zjarr.

Por dikush mund të thotë se retorika anti korrupsion ndaj Trump mund të mos funksionojë. Në fund të fundit, publiku ka dëgjuar për korrupsionin e tij prej vitesh dhe e ka vlerësuar atë ose thjesht nuk i intereson. Përveç kësaj, publiku beson se të gjithë politikanët janë gjithsesi të korruptuar.

Por drejtimi i një mesazhi strategjik dhe të koordinuar kundër korrupsionit të Trump është pikërisht ajo që opozita nuk ka bërë. Në vend të kësaj, ajo ka reaguar ndaj çdo gjëje në lajmet e ditës.

Gjithashtu, nuk është plotësisht e vërtetë që publiku tashmë e di se Trump është i korruptuar dhe nuk i intereson. Përkundrazi, për shkak se ai duket kaq i pafiltruar, ai përfiton nga një perceptim se ai është autentik në një mënyrë që nuk janë politikanët e tjerë, dhe për shkak se ai zemëron elitat, ai gëzon një reputacion se është në anën e personit të zakonshëm. Thyerja e këtyre perceptimeve mund të përcaktojë edhe shkallwn e mbwshtetjes nga eletorati.

A kanĂ« nevojĂ« opozita tĂ« ketĂ« njĂ« mesazh tĂ« saj? Sigurisht, ata kanw mesazh. Por pikĂ«risht tani, kur ata janĂ« jashtĂ« pushtetit dhe Trump Ă«shtĂ« capo di tutti capi, historia e sundimit patrimonial sugjeron qĂ« ato mĂ« efektive ai Ă«shtĂ« i korruptuar. NjĂ« gjĂ« Ă«shtĂ« e sigurt: Ai do t’u japĂ« atyre shumĂ« material rreth kĂ«tij fakti. Burimi: The Atlantic

*Jonathan Rauch
Jonathan Rauch Ă«shtĂ« njĂ« shkrimtar kontribues nĂ« The Atlantic dhe njĂ« anĂ«tar i lartĂ« nĂ« programin e Studimeve tĂ« Qeverisjes nĂ« Institutin Brookings. Libri i tij i fundit, “QĂ«llime tĂ« kryqĂ«zuara: pazari i prishur i krishterimit me demokracinĂ«â€, do tĂ« botohet nĂ« janar 2025.

The post A Ă«shtĂ« qeverisur ndĂ«r vite ShqipĂ«ria sipas modelit Trump – NjĂ« guidĂ« pĂ«r votuesit dhe partitĂ« appeared first on Gazeta Si.

Studimi zbulon se pĂ«rdorimi i InteligjencĂ«s Artificiale mund t’ju bĂ«jĂ« tĂ« humbni mendimin tuaj kritik

✇Abc News
By: lia rda
16 February 2025 at 18:10

Inteligjenca artificiale ka hyrĂ« pĂ«r mirĂ« nĂ« jetĂ«n tonĂ«. Dhe aty ku kishte shqetĂ«sime se do tĂ« “zhdukeshin” punĂ«t, tani gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« njerĂ«z po e pĂ«rdorin si mjet nĂ« punĂ«n e tyre. Sigurisht qĂ« gjĂ«rat nuk janĂ« tĂ« thjeshta. Padyshim qĂ« edhe pĂ«rdorimi i tepĂ«rt i saj “krijon” probleme.

Siç lexojmë në Futurism, një studim i kryer nga Universiteti Carnegie Mellon në bashkëpunim me Microsoft, arriti në përfundimin se sa më shumë njerëzit të mbështeten në mjetet e Inteligjencës Artificiale, aq më pak mendim kritik kanë.

Studiuesit kërkuan 319 punonjës të njohurive, ata punët e të cilëve përfshijnë menaxhimin e të dhënave, të japin shembuj se si ata përdorën Inteligjencën Artificiale në punën e tyre. Më pas ata u pyetën se sa të sigurt ishin për rezultatin që iu dha dhe nëse mund ta kishin bërë vetë, pa ndihmën e Inteligjencës Artificiale.

Rezultatet ishin befasuese: nĂ« pĂ«rgjithĂ«si, punonjĂ«sit qĂ« i besonin plotĂ«sisht InteligjencĂ«s Artificiale u zbulua se kishin mĂ« pak tĂ« menduar kritik, ndryshe nga ata qĂ« pĂ«rpunuan rezultatet e AI. PĂ«rdorimi i InteligjencĂ«s Artificiale gjithashtu u duk se pengonte kreativitetin, sipas studiuesve, me punĂ«torĂ«t qĂ« pĂ«rdornin mjetet e AI qĂ« prodhonin “rezultate mĂ« pak tĂ« ndryshme pĂ«r tĂ« njĂ«jtĂ«n detyrĂ«â€ krahasuar me ata qĂ« mbĂ«shteteshin nĂ« aftĂ«sitĂ« e tyre njohĂ«se./abcnews.al

❌
❌