❌

Normal view

There are new articles available, click to refresh the page.
Today — 22 July 2025Main stream

1943 – Lufta e DytĂ« BotĂ«rore: AleatĂ«t marrin qytetin italian Palermo

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
22 July 2025 at 15:05

Më 22 korrik 1943, gjatë fushatës së Italisë në Luftën e Dytë Botërore, trupat aleate morën qytetin strategjik të Palermos, kryeqyteti i Siçilisë, duke shënuar një fitore të rëndësishme në përparimin e tyre drejt veriut të Italisë dhe rrëzimit të regjimit fashist të Benito Musolinit.

Konteksti historik

Pas zbarkimit tĂ« suksesshĂ«m nĂ« Siçili mĂ« 10 korrik 1943 (Operacioni Husky), AleatĂ«t – kryesisht forcat amerikane, britanike dhe kanadeze – kishin pĂ«r qĂ«llim tĂ« çlironin ishullin dhe tĂ« pĂ«rdornin atĂ« si pikĂ«nisje pĂ«r pushtimin e ItalisĂ« kontinentale. Marrja e Palermos ishte njĂ« nga objektivat kryesorĂ« tĂ« gjeneralit amerikan George S. Patton, komandant i UshtrisĂ« sĂ« 7-tĂ« tĂ« SHBA.

Rruga drejt Palermos

Patton kishte për detyrë fillimisht të mbronte krahun perëndimor të sulmit aleat, ndërsa britanikët (nën gjeneralin Montgomery) përparonin në lindje drejt Mesines. Por Patton, ambicioz dhe i vendosur të tregonte fuqinë e trupave amerikane, nisi një ofensivë agresive drejt veriut dhe perëndimit, duke çliruar qytet pas qyteti në rrugën drejt Palermos.

Çlirimi i qytetit

Pas betejash të përgjakshme dhe rezistencës së kufizuar nga forcat italiane dhe gjermane, forcat amerikane hynë në Palermo më 22 korrik 1943. Ata u pritën nga vendasit me entuziazëm dhe si çlirimtarë, pasi shumë italianë tashmë ishin të lodhur nga lufta dhe regjimi i Musolinit.

Marrja e Palermos jo vetëm që i dha Aleatëve një port të madh dhe strategjik për furnizime dhe përforcime, por gjithashtu shënoi edhe një goditje të rëndë për forcat fashiste në Itali.

Pasojat

Vetëm pak ditë pas rënies së Palermos, më 25 korrik 1943, Benito Musolini u rrëzua nga pushteti nga Këshilli i Madh Fashist dhe u arrestua. Kjo shënoi fillimin e fundit për regjimin fashist në Itali.

Marrja e qytetit ndihmoi në përshpejtimin e pushtimit të të gjithë Siçilisë, i cili përfundoi në gusht 1943 me kapjen e Mesinës dhe tërheqjen e forcave gjermane drejt Italisë kontinentale.

PĂ«rmbledhje

Më 22 korrik 1943, forcat aleate, kryesisht trupat amerikane nën komandën e gjeneralit Patton, çliruan Palermon gjatë fushatës së Siçilisë në Luftën e Dytë Botërore. Kjo fitore ishte një pikë kyçe në çmontimin e boshtit nazifashist në Evropë dhe një hap vendimtar drejt dorëzimit të Italisë më vonë atë vit.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

“SkĂ«nderbeu”,  Vivaldit ngjiti heroin shqiptar nĂ« skenĂ«n e madhe tĂ« EvropĂ«s

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
22 July 2025 at 13:25

22 korrik 1718

Nga Leonard Veizi

NĂ« galerinĂ« e figurave tĂ« mĂ«dha tĂ« historisĂ« botĂ«rore, disa emra nuk i pĂ«rkasin mĂ« vetĂ«m njĂ« kombi — ata bĂ«hen simbole tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta tĂ« qĂ«ndresĂ«s, nderit dhe idealit njerĂ«zor. NjĂ« nga kĂ«ta emra Ă«shtĂ« Gjergj Kastrioti SkĂ«nderbeu, prijĂ«si shqiptar i shekullit XV, i cili me shpirtin e tij tĂ« pamposhtur dhe shpatĂ«n e tij tĂ« zjarrtĂ« ndaloi pĂ«r dekada radhazi hovin e PerandorisĂ« Osmane nĂ« zemĂ«r tĂ« EvropĂ«s. Por lavdia e tij nuk u ngul vetĂ«m nĂ« histori si njĂ« kapitull i lavdishĂ«m ushtarak – ajo u pĂ«rjetĂ«sua nĂ« fjalĂ«n e shkruar, nĂ« artin e penĂ«s dhe tĂ« tingullit, nĂ«pĂ«r shekuj. QĂ« nga biografia monumentale e Marin Barletit, deri tek kronikat veneciane, letrat e papĂ«ve, e mĂ« pas te studiues, historianĂ« dhe shkrimtarĂ« evropianĂ« qĂ« nga Rilindja e deri nĂ« kohĂ«t moderne, SkĂ«nderbeu ka qenĂ« figurĂ« e pĂ«rhershme e frymĂ«zimit evropian. Emri i tij pĂ«rmendej nĂ« oborret mbretĂ«rore, pĂ«rshĂ«ndetej nĂ« predikime kishtare, pĂ«rmblidhej nĂ« poezi, dhe ngjitej mbi skenat e teatrove. Kjo Ă«shtĂ« arsyeja pse, mĂ« 1718, nĂ« Firence – zemra e artit italian – Antonio Vivaldi, njĂ« nga gjenitĂ« e muzikĂ«s baroke, i kushtoi njĂ« operĂ« tĂ« tĂ«rĂ« jetĂ«s dhe lavdisĂ« sĂ« SkĂ«nderbeut. Kjo ishte njĂ« dĂ«shmi e qartĂ«: SkĂ«nderbeu nuk ishte mĂ« vetĂ«m i shqiptarĂ«ve, por njĂ« hero evropian, i pĂ«rjetĂ«suar jo vetĂ«m nĂ« kujtesĂ«n historike, por edhe nĂ« ndjeshmĂ«rinĂ« artistike tĂ« kontinentit. Ai u bĂ« mit modern i qĂ«ndresĂ«s dhe i ndershmĂ«risĂ«, njĂ« figurĂ« qĂ« sfidoi jo vetĂ«m perandori, por edhe harresĂ«n.


NĂ« fillim tĂ« shekullit XVIII, Italia ishte njĂ« nga qendrat kryesore tĂ« artit dhe kulturĂ«s nĂ« EvropĂ«. Opera kishte marrĂ« hov tĂ« madh, jo vetĂ«m si formĂ« e argĂ«timit aristokratik, por edhe si mĂ«nyrĂ« pĂ«r tĂ« shprehur idealet politike, moralin, virtytin dhe historinĂ« heroike. NĂ« kĂ«tĂ« atmosferĂ«, u krijua dhe u shfaq pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« njĂ« vepĂ«r unike: “Scanderbeg” nga kompozitori i famshĂ«m italian Antonio Vivaldi.

Vivaldi

Antonio Vivaldi (1678–1741), i njohur pĂ«r veprat si “KatĂ«r StinĂ«t”, ishte njĂ« nga kompozitorĂ«t mĂ« tĂ« mĂ«dhenj tĂ« epokĂ«s baroke. Ai nuk ishte vetĂ«m mjeshtĂ«r i muzikĂ«s instrumentale, por edhe autor i shumĂ« operave. NĂ« total, Vivaldi kompozoi mbi 50 opera, dhe “Scanderbeg” ishte njĂ« nga veprat e tij mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« periudhĂ«s sĂ« hershme operistike.

Premiera

Opera “Scanderbeg” u shfaq pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« Teatrin e Firences nĂ« 22 qershor 1718. Libreti (teksti i operĂ«s) ishte shkruar nga Antonio Salvi, njĂ« poet dhe dramaturg i njohur i kohĂ«s, i cili kishte bashkĂ«punuar mĂ« parĂ« me kompozitorĂ« tĂ« mĂ«dhenj si HĂ€ndel dhe Vivaldi.

NĂ« kĂ«tĂ« vepĂ«r, pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« figura historike e Gjergj Kastriotit – SkĂ«nderbeut u paraqit nĂ« njĂ« formĂ« artistike tĂ« pĂ«rpunuar pĂ«r publikun perĂ«ndimor, si njĂ« hero epik i krishterimit, njĂ« mbrojtĂ«s i lirisĂ« dhe kundĂ«rshtar i fuqishĂ«m i PerandorisĂ« Osmane.

Subjekti

Opera përqendrohej në betejat e Skënderbeut kundër osmanëve, në konfliktet e tij personale dhe politike, dhe në trimërinë që e bëri atë një figurë legjendare në sytë e Europës. Ajo kishte elemente tipike të operave baroke: dashuri, tradhti, betejë, dhe një moral të fortë në fund.

NdĂ«rsa detajet e plota tĂ« libretit nuk janĂ« ruajtur nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« plotĂ«, dihet se fabula ishte ndĂ«rtuar mbi figurĂ«n e SkĂ«nderbeut si simbol i qĂ«ndresĂ«s sĂ« krishterĂ« ndaj Islamit osman – njĂ« temĂ« shumĂ« e ndjeshme dhe e rĂ«ndĂ«sishme pĂ«r auditorin evropian tĂ« shekullit XVIII.

Simbolika

Opera “Scanderbeg” nuk ishte thjesht njĂ« krijim artistik. Ajo pĂ«rfaqĂ«sonte:

Një nderim për Skënderbeun, që në atë kohë konsiderohej si hero evropian, jo vetëm shqiptar.

Një deklaratë politike, në një Evropë ende në konflikt me Perandorinë Osmane dhe në kërkim të modeleve të rezistencës.

Një pasqyrim i interesit të Perëndimit për historinë shqiptare, në një periudhë kur shumë figura shqiptare si Skënderbeu, Bogdani, dhe më vonë Noli, përfaqësuan ura mes Lindjes dhe Perëndimit.

Fati i veprës

FatkeqĂ«sisht, nga kjo operĂ« nuk Ă«shtĂ« ruajtur partitura e plotĂ« – vetĂ«m disa fragmente janĂ« gjetur nĂ« arkiva tĂ« ndryshme, dhe shumĂ« pjesĂ« janĂ« tĂ« humbura. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, “Scanderbeg” nuk ka mundur tĂ« ringjallet siç ndodh me vepra tĂ« tjera tĂ« Vivaldit.

Megjithatë, rëndësia historike dhe simbolike e kësaj opere është e madhe për muzikologjinë, për studimet shqiptare dhe për historinë kulturore të Evropës.

Në kohët moderne, rreth viteve 2000, muzikologë italianë dhe shqiptarë kanë bërë përpjekje për të rindërtuar operën përmes dokumenteve dhe materialeve të shpërndara në arkiva.

Epilogu

“SkĂ«nderbeu” e Vivaldit, e shfaqur nĂ« Firence mĂ« 1718, Ă«shtĂ« njĂ« nga shembujt mĂ« tĂ« hershĂ«m dhe mĂ« tĂ« fuqishĂ«m tĂ« pĂ«rfaqĂ«simit tĂ« njĂ« figure shqiptare nĂ« skenĂ«n artistike ndĂ«rkombĂ«tare. MegjithĂ«se e paplotĂ« sot, kjo vepĂ«r mbetet njĂ« thesar i historisĂ« sĂ« marrĂ«dhĂ«nieve shqiptaro-evropiane, njĂ« dĂ«shmi se kultura dhe heronjtĂ« shqiptarĂ« kanĂ« pasur jehonĂ« pĂ«rtej kufijve tĂ« Ballkanit.

Opera “Scanderbeg” e Antonio Vivaldit Ă«shtĂ« njĂ« dĂ«shmi e qartĂ« se SkĂ«nderbeu nuk ishte vetĂ«m hero kombĂ«tar i shqiptarĂ«ve, por edhe ikonĂ« e rezistencĂ«s evropiane, i pĂ«rfshirĂ« nĂ« trupin e kulturĂ«s klasike evropiane – krahas Aleksandrit tĂ« Madh, Çezarit, apo Karli i Madh.

Fakti që një nga kompozitorët më të njohur të historisë ndërtoi një vepër mbi të, flet për lartësinë e figurës së Skënderbeut në ndërgjegjen kulturore të Evropës.

“Robin Williams tha: ‘Do blej klubin!’”, “The Comic Strip” ndezi skenĂ«n e komedisĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
22 July 2025 at 11:20

Filloi në një klub striptize dhe përfundoi duke sjellë komedinë alternative në ekranet tona televizive. Në prag të një shfaqjeje të re në Edinburg, Peter Richardson tregon pse krijimi i tij i rrëmbyeshëm vazhdon të bëjë audiencën të qeshë edhe pas 40 vjetësh.

Nga Brian Logan

Ishte momenti kur komedia u shkĂ«put nga seksizmi – por ndodhi nĂ« njĂ« klub striptize. Ishte njĂ« zjarr i shprehjes sĂ« lirĂ« krijuese – por mbeti edhe komerciale dhe me synime karriere. Ishte njĂ« nga markat mĂ« jetĂ«gjata dhe mĂ« tĂ« suksesshme nĂ« historinĂ« e komedisĂ« britanike – qĂ« sot pak vetĂ« do ta njihnin.

NĂ« festivalin Fringe tĂ« Edinburgut kĂ«tĂ« verĂ«, “The Comic Strip Presents
” do tĂ« pĂ«rkujtohet me njĂ« seri shfaqjesh filmike dhe sesione pyetjesh e pĂ«rgjigjesh me krijuesin dhe nismĂ«tarin kryesor, Peter Richardson. Ai ishte impresari pas klubit legjendar tĂ« komedisĂ« The Comic Strip, i cili hapi dyert nĂ« vitin 1980. Kur ai dhe yjet e tij – si Rik Mayall, Alexei Sayle, French dhe Saunders – krijuan serialin “The Comic Strip Presents
” pĂ«r Channel 4 pak vite mĂ« vonĂ«, Richardson me tĂ« drejtĂ« mund tĂ« quhej njeriu qĂ« solli komedinĂ« alternative nĂ« televizion.

Duke qenĂ« se bĂ«het fjalĂ« pĂ«r njĂ« moment ikonik nĂ« historinĂ« e komedisĂ« britanike, dikush do tĂ« mendonte se ngjarja do tĂ« mbahej nĂ« vende madhĂ«shtore si Usher Hall ose Pleasance Grand me 750 vende. Por jo. “Kur filluam t’i shfaqnim kĂ«to filma para njĂ« viti,” tregon Richardson, “nuk kishim para pĂ«r reklamim. Arrinim nĂ« teatĂ«r dhe na prisnin rreth 30 veta qĂ« si me magji kishin marrĂ« vesh qĂ« do ishim aty. Dhe 30 veta nĂ« njĂ« sallĂ« me 300 vende mund tĂ« jenĂ« tĂ« lodhshĂ«m.”

“The Comic Strip Presents
” u transmetua pĂ«r tre sezone nĂ« Channel 4 nga 1982 deri nĂ« 1988, mĂ« pas kaloi nĂ« BBC nĂ« fillim tĂ« viteve ’90 pĂ«r t’u rikthyer te Channel 4 me episode speciale, i fundit nĂ« 2016. Por nuk Ă«shtĂ« njĂ« emĂ«r i madh nĂ« komedi – shumĂ« mĂ« pak se, pĂ«r shembull, “The Young Ones”, seriali i BBC-sĂ« qĂ« kishte disa nga tĂ« njĂ«jtĂ«t aktorĂ«.

“Nuk ishte televizion i mirĂ«,” pranon Richardson, “sepse nuk ishte i pĂ«rsĂ«ritshĂ«m, dhe televizioni funksionon mbi pĂ«rsĂ«ritjen e njĂ« formule.” Madje, a ishte vĂ«rtet komedi? Rik Mayall, njĂ« nga yjet e serialit, thoshte se nuk duhej tĂ« quhej “The Comic Strip”, por ndoshta “Filma InteresantĂ«â€. Seriali ishte njĂ« antologji me tone tĂ« ndryshme, si “Inside No 9” mĂ« vonĂ«, me filma tĂ« veçantĂ« qĂ« i bashkonte vetĂ«m ndjeshmĂ«ria dhe aktorĂ«t.

“U thashĂ« drejtuesve tĂ« Channel 4: ‘KĂ«ta aktorĂ« janĂ« aq tĂ« mirĂ« sa nuk kanĂ« nevojĂ« tĂ« ngelen te role njĂ«dimensionale. NjĂ« javĂ« mund tĂ« jenĂ« grup heavy metal, javĂ«n tjetĂ«r mund tĂ« jenĂ« ‘Famous Five’,” tregon Richardson.

AktorĂ«t pĂ«rfshinin edhe Adrian Edmondson, Nigel Planer dhe vetĂ« Richardson, me njĂ« kast mbĂ«shtetĂ«s qĂ« pĂ«rfshinte Keith Allen, Robbie Coltrane dhe tĂ« tjerĂ«. Filloi qĂ« nĂ« “The Comedy Store” – njĂ« klub striptize dhe qendĂ«r anarkike e asaj qĂ« u quajt “komedi alternative”. Richardson mori zĂ«rat mĂ« tĂ« freskĂ«t tĂ« asaj kohe dhe i transferoi nĂ« njĂ« klub tjetĂ«r striptize: Raymond Revuebar. Me mbĂ«shtetje financiare nga producenti i “Rocky Horror Picture Show”, Michael White, hapi klubin “The Comic Strip” – emĂ«r qĂ« ishte gati tĂ« ishte “The New Depression Club”, sipas Edmondson.

PĂ«r njĂ« vit, nga 1980 deri mĂ« 1981, “The Comic Strip” ishte nata mĂ« e nxehtĂ« e komedisĂ« nĂ« LondĂ«r. “Rojet e Revuebar kishin njĂ« rregull tĂ« thjeshtĂ«,” shkroi Sayle. “NĂ«se dikush vinte erĂ« locioni rroje, shkonte nĂ« shfaqjen e stripit; nĂ«se vinte erĂ« birre, vinte tek ne.” Yje si Bianca Jagger, Dustin Hoffman dhe Robin Williams erdhĂ«n pĂ«r tĂ« parĂ«. Williams madje kĂ«rkoi tĂ« performonte, pĂ«r tĂ« impresionuar David Bowie-n qĂ« kishte me vete. Sayle i dha 15 minuta. Williams: “I thashĂ« Bowie-t se do bĂ«ja njĂ« orĂ«.” Sayle: “S’ke si.” Williams: “Do e blej klubin!” Sayle: “S’ështĂ« i yni. ËshtĂ« i njĂ« pornografi flokĂ«-lakuar.”

Pastaj erdhi Channel 4, nĂ« kĂ«rkim tĂ« talenteve tĂ« reja pĂ«r tĂ« nisur transmetimet. Richardson kishte dorĂ« tĂ« lirĂ«. “MĂ« pyetĂ«n: ‘ÇfarĂ« do tĂ« bĂ«sh?’ dhe thashĂ«: ‘Dua tĂ« bĂ«j gjashtĂ« filma, tĂ« ndryshĂ«m nga njĂ«ri-tjetri.’” I pari, Five Go Mad in Dorset, u transmetua natĂ«n e parĂ« tĂ« Channel 4 dhe krijoi polemika pĂ«r satirĂ«n ndaj qĂ«ndrimeve tĂ« Enid Blyton.

Por ky episod nuk do tĂ« shfaqet nĂ« Edinburg kĂ«tĂ« verĂ«. “Tani, tĂ« tallesh me racizmin dhe seksizmin nuk Ă«shtĂ« mĂ« temĂ« qesharake siç ishte nĂ« vitet ’80,” thotĂ« Richardson.

Ai ka bĂ«rĂ« edhe prerje tĂ« reja pĂ«r disa nga filmat. “I kemi rishikuar pas 30 vitesh dhe thjesht
 duheshin pak rregullime. GjĂ«rat sot ecin mĂ« shpejt.” Ka prerje te Fistful of Travellers Cheques, Four Men in a Car, dhe njĂ« skenĂ« e hequr nga The Strike – njĂ« satirĂ« ndaj grevĂ«s sĂ« minatorĂ«ve, ku Richardson luante Al Pacinon duke luajtur Arthur Scargillin.

Richardson punoi gjithashtu te Stella Street, gjatĂ« njĂ« pauze nga “Comic Strip”. Ai gjithmonĂ« ka qenĂ« i apasionuar pas filmave dhe prodhoi edhe filma pĂ«r kinematĂ«, si The Supergrass (1985) dhe Eat the Rich (1987). Ka bĂ«rĂ« specialĂ« si Red Nose of Courage dhe The Hunt for Tony Blair (2011), qĂ« do tĂ« shfaqen nĂ« Edinburg, tĂ« udhĂ«hequra nga komediani Robin Ince dhe me tĂ« ftuar si Sayle dhe Allen.

“GjithmonĂ« e kam parĂ« veten si krijues i komedive tĂ« reja ‘Ealing’,” thotĂ« Richardson. “Ata bĂ«nĂ« 150 filma nĂ« 20 vjet, nga tĂ« cilĂ«t vetĂ«m 15 mbahen mend. Edhe ne kemi bĂ«rĂ« disa dĂ«shtime, por gjithnjĂ« kishte tĂ« paktĂ«n njĂ« ose dy filma tĂ« shkĂ«lqyer nĂ« çdo seri.”

Disa prej tyre kanĂ« mbetur tĂ« paharrueshĂ«m – si Bad News Tour dhe More Bad News, parodia heavy metal qĂ« doli pĂ«rpara This Is Spinal Tap, dhe qĂ« solli grupin nĂ« skenĂ« nĂ« festivalin Monsters of Rock nĂ« 1986.

Richardson Ă«shtĂ« i qetĂ« me faktin qĂ« “The Comic Strip Presents” nuk Ă«shtĂ« vlerĂ«suar sa duhet. Ai e pranon se, si njĂ« kokĂ«fortĂ« qĂ« refuzonte formatin klasik tĂ« sitcom-it, e ka ndĂ«rtuar vetĂ« kĂ«tĂ« “fat”. Por Ă«shtĂ« i lumtur qĂ« po i sjell kĂ«ta filma tĂ« restauruar nĂ« Edinburg, njĂ« qytet ku dikur ai dhe Planer shkonin nĂ« turne si hapĂ«s pĂ«r grupin Dexy’s Midnight Runners. “Kevin Rowland ankohej,” thotĂ« ai, “qĂ« nuk bĂ«nim material tĂ« ri nĂ« çdo performancĂ«.”

KĂ«saj here nuk ka material tĂ« ri – por pĂ«rvojĂ« e re, ndoshta. “ËshtĂ« fantastike t’i shohĂ«sh kĂ«ta filma nĂ« kinema,” thotĂ« Richardson. “Nuk ndodh shpesh tĂ« ndash komedinĂ« televizive me audiencĂ«. Ndjesia ndryshon krejt: njerĂ«zit qeshin bashkĂ« me ty. Ka njĂ« audiencĂ« qĂ« dĂ«shiron t’i shohĂ« kĂ«ta filma nĂ« ekran tĂ« madh dhe tĂ« flasĂ« pĂ«r to. ËshtĂ« e mrekullueshme qĂ« diçka qĂ« krijuam 30 ose 40 vjet mĂ« parĂ« ende bĂ«n njerĂ«zit tĂ« qeshin. E dua kĂ«tĂ«.”

Burimi: theguardian.com/ Përgatiti për botim: L.Veizi

1209 – Masakra nĂ« BĂ©ziers: Fillimi i KryqĂ«zatĂ«s kundĂ«r AlbigensĂ«ve (KatharĂ«ve)

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
22 July 2025 at 07:15

Më 22 korrik 1209, qyteti i Béziers në Languedoc (jug i Francës së sotme) u sulmua dhe u shkatërrua brutalisht nga forcat e kryqëzatës të thirrura nga Papa Inocenti III. Kjo masakër shënoi fillimin e Kryqëzatës kundër Albigensëve, një nga fushatat më të përgjakshme të Mesjetës në Evropën Perëndimore.

Kryqëzata dhe Masakra në Béziers

Papa Inocenti III nisi kĂ«tĂ« kryqĂ«zatĂ« me qĂ«llim zhdukjen e njĂ« herezie qĂ« po pĂ«rhapej me shpejtĂ«si nĂ« rajonin e Languedoc-ut. Ky rrymĂ« fetare, e njohur si Katharizmi (nga greqishtja katharos, qĂ« do tĂ« thotĂ« “i pastĂ«r”), predikonte njĂ« teologji dualiste, sipas sĂ« cilĂ«s ekzistonte njĂ« luftĂ« midis forcave tĂ« mirĂ«s (shpirti, Zoti) dhe tĂ« ligĂ«s (materia, bota fizike).

Qyteti i BĂ©ziers, njĂ« nga qendrat mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« kĂ«tij besimi, u refuzua t’u dorĂ«zohej forcave tĂ« kryqĂ«zatĂ«s. Si pasojĂ«, ushtria papnore sulmoi qytetin dhe vrau pa dallim banorĂ«t, si heretikĂ« ashtu edhe katolikĂ«. Sipas dĂ«shmisĂ« sĂ« njĂ« kronikani cistercian, kur komandanti pyeti se si tĂ« dallonte heretikĂ«t nga besimtarĂ«t, pĂ«rgjigja e famshme ishte: “Caedite eos. Novit enim Dominus qui sunt eius” e cila nĂ« shqip vjen: “Vritini tĂ« gjithĂ«; Zoti i njeh tĂ« vetĂ«t”.

Katharizmi dhe Lidhjet me Ballkanin

Katharizmi nuk ishte një rrymë lokale e izoluar, por kishte rrënjë në Lindje, në lëvizje të tjera dualiste si: Paulicianizmi në Armeni

Bogomilizmi në Ballkan (veçanërisht në Bullgari dhe territorin e Shqipërisë mesjetare)

Këto lëvizje, të cilat shihnin Kishën zyrtare si të korruptuar dhe materialiste, u përhapën në Evropën Perëndimore përmes kontakteve tregtare dhe shpërnguljeve.

‘Albanenses’ dhe ShqipĂ«ria nĂ« kĂ«tĂ« histori

Sipas EnciklopedisĂ« Katolike, botimi i vitit 1913, Albanenses ishin njĂ« grup katharĂ«sh me origjinĂ« nga ShqipĂ«ria, qĂ« besohet se kanĂ« qenĂ« aktivĂ« qysh nĂ« shekullin VIII. TĂ« pĂ«rndjekur pĂ«r bindjet e tyre dualiste, ata emigruan drejt ItalisĂ« dhe mĂ« pas u vendosĂ«n nĂ« jug tĂ« FrancĂ«s – pikĂ«risht nĂ« ato territore ku mĂ« vonĂ« u pĂ«rhap katharizmi nĂ« formĂ«n e AlbigensĂ«ve (emĂ«r qĂ« lidhet me qytetin Albi).

Ky fakt hedh dritë mbi një lidhje të hershme shqiptare me rrymat alternative të krishterimit, qëndresa ndaj autoritetit fetar dhe përhapja e ideve dualiste në Evropë.

Pasojat e Kryqëzatës kundër Albigensëve

KryqĂ«zata zgjati rreth 20 vjet (1209–1229) dhe solli njĂ« shkatĂ«rrim tĂ« madh nĂ« rajonin e Languedoc-ut. VlerĂ«simet flasin pĂ«r afro 1 milion tĂ« vrarĂ«, pĂ«rfshirĂ« civilĂ«, besimtarĂ« tĂ« thjeshtĂ« dhe prijĂ«s lokalĂ«.

PĂ«rfundimisht, katharizmi u zhduk si njĂ« rrymĂ« fetare, por ndikimi i tij – si njĂ« simbol i qĂ«ndresĂ«s ndaj dogmĂ«s dhe pushtetit klerikal – mbetet i thellĂ« nĂ« historinĂ« e PerĂ«ndimit.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Yesterday — 21 July 2025Main stream

Nga Gaza në Ukrainë, paqja duket gjithmonë jashtë arritjes

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
21 July 2025 at 15:15

Vrasja dhe masakrimi i të pafajshmëve është e pafalshme. Atëherë, pse në botë lejohet të vazhdojë? Përgjigjja është relativizmi moral.

Simon Tisdall*

KĂ«rkimi pĂ«r paqe nĂ« konfliktet e mĂ«dha Ă«shtĂ« rrallĂ«herĂ« kaq i dĂ«shpĂ«ruar dhe, nĂ« dukje, i kotĂ«. NĂ« Gaza, bisedimet pĂ«r armĂ«pushim, ndĂ«rprerje zjarri apo pauza zakonisht pĂ«rfundojnĂ« me lot. NĂ« UkrainĂ«, lufta ka hyrĂ« tashmĂ« nĂ« vitin e katĂ«rt pa asnjĂ« fund nĂ« horizont, pavarĂ«sisht afatit 50-ditor tĂ« vendosur nga Donald Trump. Siria digjet sĂ«rish. Tmerret nĂ« Sudan nuk pushojnĂ« kurrĂ«. Vitin e kaluar, konfliktet ndĂ«rmjet shteteve arritĂ«n njĂ« kulm – 61 nĂ« 36 shtete. Ishte shifra mĂ« e lartĂ« e regjistruar qĂ« nga viti 1946. Ky vit mund tĂ« jetĂ« edhe mĂ« i keq.

Shkalla dhe egĂ«rsia e krimeve tĂ« luftĂ«s dhe mizorive tĂ« tjera nĂ« zonat e konfliktit janĂ« tĂ« jashtĂ«zakonshme. ShĂ«njestrimi i qĂ«llimshĂ«m dhe i paligjshĂ«m i civilĂ«ve, terrorizimi i tyre, vrasja, gjymtimi dhe rrĂ«mbimi i fĂ«mijĂ«ve, si dhe pĂ«rdorimi i urisĂ«, dhunĂ«s seksuale, torturĂ«s dhe zhvendosjes sĂ« detyruar si armĂ« lufte janĂ« bĂ«rĂ« thuajse rutinĂ«. Vrasja nga Izraeli javĂ«n e kaluar e fĂ«mijĂ«ve qĂ« prisnin nĂ« radhĂ« pĂ«r ujĂ« nĂ« Gaza ishte tronditĂ«se – edhe mĂ« tepĂ«r ngaqĂ« skena tĂ« tilla janĂ« bĂ«rĂ« kaq tĂ« zakonshme.

“Lum paqebĂ«rĂ«sit,” tha ShĂ«n Mateu, por sot ndĂ«rmjetĂ«sit e paanshĂ«m janĂ« rralluar tmerrĂ«sisht. Sigurisht qĂ« tĂ« gjithĂ« bien dakord: vrasja dhe masakrimi i tĂ« pafajshmĂ«ve Ă«shtĂ« moralisht e papranueshme. AtĂ«herĂ« pse, nĂ« emĂ«r tĂ« Zotit, kjo lejohet tĂ« vazhdojĂ«? E njĂ«jta pyetje bĂ«rtitet me dĂ«shpĂ«rim nga prindĂ«r tĂ« pikĂ«lluar nĂ« Rafah, Kiev dhe Darfur, nga punonjĂ«s tĂ« OKB-sĂ«, nĂ« predikime, bare dhe parlamente, nĂ« protesta rrugore dhe nĂ« Glastonbury. Pse? PSE?

Mallkimi i relativizmit moral jep njĂ« shpjegim. E vĂ«rteta Ă«shtĂ« se jo tĂ« gjithĂ« bien dakord. Ajo qĂ« pĂ«r njĂ« grup njerĂ«zish Ă«shtĂ« absolutisht e papranueshme moralisht, pĂ«r njĂ« tjetĂ«r Ă«shtĂ« e pranueshme apo madje e justifikueshme. Kjo ka qenĂ« e vĂ«rtetĂ« gjatĂ« gjithĂ« historisĂ« sĂ« njerĂ«zimit. Por sot, njĂ« botĂ« e ndarĂ« gjeopolitikisht dhe ekonomikisht Ă«shtĂ« gjithashtu e ndarĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« paprecedentĂ« nĂ« aspektin etik dhe moral. Standardet e pĂ«rbashkĂ«ta dhe tĂ« respektuara – ajo qĂ« shkrimtari amerikan David Brooks e quan “rend moral i pĂ«rhershĂ«m” – mungojnĂ«.

RĂ«nia e rendit ndĂ«rkombĂ«tar tĂ« bazuar nĂ« rregulla pasqyron kĂ«tĂ« krizĂ« tĂ« rendit moral. Pa parime universale tĂ« pranuara, zgjidhja paqĂ«sore e konflikteve, qoftĂ« tĂ« huaja apo tĂ« brendshme, bĂ«het shumĂ« problematike. “Nuk kemi njĂ« standard objektiv pĂ«r tĂ« pĂ«rcaktuar se cili qĂ«ndrim Ă«shtĂ« i drejtĂ« dhe cili i gabuar. KĂ«shtu qĂ« debatet publike vazhdojnĂ« pafundĂ«sisht, me nivele gjithnjĂ« mĂ« tĂ« larta zemĂ«rimi dhe polarizimi,” argumenton Brooks. Ajo qĂ« mbetet Ă«shtĂ« shtrĂ«ngimi dhe manipulimi.

AsnjĂ« individ nuk mishĂ«ron mĂ« mirĂ« kĂ«tĂ« konfuzion tĂ« relativizmit moral nĂ« jetĂ«n moderne se sa Trump, mjeshtri i shtrĂ«ngimit dhe manipulimit. Ai beson, pĂ«r shembull, se meriton Çmimin Nobel pĂ«r Paqe nĂ« vitin 2025. MegjithatĂ«, Trump, nĂ« bashkĂ«punim me Izraelin, bombardoi sĂ« fundmi Iranin dhe vrau shumĂ« civilĂ«. NĂ« kĂ«ndvĂ«shtrimin e tij moralisht tĂ« shtrembĂ«ruar, ky akt i paligjshĂ«m agresioni ishte i justifikuar sepse, sipas tij, rivendosi paqen qĂ« vetĂ« e kishte thyer.

NĂ« njĂ« botĂ« tĂ« lidhur ngushtĂ« me luftĂ«n, çmimi i vjetĂ«r i paqes i Alfred Nobel-it duket gjithnjĂ« e mĂ« anakronik – dhe i politizuar. Barack Obama e fitoi atĂ« nĂ« vitin 2009 pa bĂ«rĂ« asgjĂ«. Sikur vetĂ«m Trump tĂ« mos bĂ«nte asgjĂ« pĂ«r katĂ«r vitet e ardhshme. MĂ« keq, ai Ă«shtĂ« nominuar nga Benjamin Netanyahu i Izraelit – njĂ« armik i paqes dhe i moralit. Ndoshta do ishte mĂ« e pĂ«rshtatshme tĂ« zĂ«vendĂ«sohej çmimi me njĂ« trofe “LuftĂ«nxitĂ«si i Vitit” – dhe tĂ« vihej njĂ« shpĂ«rblim mbi kokĂ«n e fituesit.

TĂ« bĂ«sh njĂ« apel moral pĂ«r paqe mund tĂ« jetĂ« konfuze, madje kundĂ«rthĂ«nĂ«se; pyet çdo udhĂ«heqĂ«s kishe apo xhamie. PĂ«r shumĂ« njerĂ«z sot, duket se morali Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« njĂ« fjalĂ« e ndotur. ËshtĂ« i lĂ«vizshĂ«m, i negociueshĂ«m dhe emocional – mĂ« tepĂ«r çështje e zgjedhjes individuale dhe pĂ«rkatĂ«sisĂ« kulturore, sesa detyrimi, pĂ«rgjegjĂ«sisĂ« apo besnikĂ«risĂ« ndaj njĂ« ligji mĂ« tĂ« lartĂ«. Si mund tĂ« shpjegohet ndryshe qĂ« kaq shumĂ« amerikanĂ« mbyllin sytĂ« pĂ«rballĂ« sjelljes morale tĂ« tmerrshme tĂ« Trump, tĂ« ilustruar pĂ«rsĂ«ri me aferĂ«n Epstein? Identiteti social Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« mĂ« i rĂ«ndĂ«sishĂ«m se ndĂ«rgjegjja sociale.

Një mungesë e ngjashme morale e rëndë ekziston edhe në publikun rus kur përballen me shkatërrimin që Vladimir Putin i ka shkaktuar Ukrainës. Kundërshtarët e frikësuar shmangin temën. Të tjerë besojnë përrallat e rreme të medieve të kontrolluara nga regjimi. Shumica jeton në një gjendje injorance të thellë për krimet që kryhen në emër të tyre. Kur të përfundojë, rusët mund të pretendojnë, si gjermanët më 1945, se nuk e dinin. Amoraliteti maskohet nga gënjeshtra.

Mohimi i paqes në Palestinë nga Izraeli po ashtu ka një kosto të madhe morale. Reputacioni i tij është shkatërruar, kryeministrit i është lëshuar urdhër arresti për krime lufte. Antisemitizmi po rritet në gjithë botën si pasojë direkte. Si mund të jetojnë kaq shumë izraelitë me sjelljen e ushtrisë së tyre në Gaza, me hijen e 58,000 kufomave? Disa thonë se gjithçka do ndalej nëse do liroheshin pengjet e fundit; të tjerë besojnë se të gjithë palestinezët janë Hamas. Disa nga e djathta ekstreme, duke harruar historinë e vendit të tyre, sugjerojnë se kombi palestinez është një trillim. Ata duan që të gjithë 2 milionë banorët e Gazës të mbyllen në një kamp gjigand përqendrimi.

ShumĂ« izraelitĂ« e kundĂ«rshtojnĂ« fuqishĂ«m kĂ«tĂ«. Ata dĂ«shirojnĂ« paqe. DĂ«shtimi i tyre pĂ«r tĂ« detyruar ndryshimin e politikĂ«s sĂ« qeverisĂ« Ă«shtĂ« njĂ« dĂ«shtim moral po aq sa politik. Po ashtu fajtorĂ« janĂ« amerikanĂ«t, rusĂ«t dhe tĂ« gjithĂ« nĂ« Britani e EuropĂ«, politikanĂ« dhe qytetarĂ«, qĂ« nuk flasin, qĂ« kthejnĂ« kokĂ«n tjetĂ«r, qĂ« arsyetojnĂ« tĂ« paarsyeshmen pĂ«r arsye shtetĂ«rore apo rehati personale – apo qĂ« pretendojnĂ« se vrasja dhe kaosi, kudo qĂ« ndodhin, janĂ« relativisht tĂ« pranueshme moralisht nĂ«se kryhen, siç ka argumentuar ShĂ«n Thomas Aquinas, nĂ« ndjekje tĂ« njĂ« “lufte tĂ« drejtĂ«â€.

Ky dĂ«shtim shumĂ« modern – kjo tĂ«rheqje drejt njĂ« morali subjektiv dhe tĂ« ndĂ«rtuar sipas dĂ«shirĂ«s, kjo heqje dorĂ« nga pĂ«rgjegjĂ«sia e pĂ«rbashkĂ«t – Ă«shtĂ« i kthyeshĂ«m. Standardet etike universale ende vlejnĂ«. Ato pĂ«rcaktohen nga konventat e GjenevĂ«s, nga instrumente tĂ« tjera laike tĂ« sĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare, pĂ«rmes besimit fetar dhe pĂ«rmes kontratĂ«s shoqĂ«rore. Ato duhet tĂ« respektohen dhe tĂ« forcohen. JanĂ« tĂ« nevojshme – edhe pse ndonjĂ«herĂ« tĂ« pakĂ«ndshme – tĂ« vĂ«rteta.

Njerëzit e zakonshëm, në kohë të zakonshme, mund të zgjedhin betejat e tyre morale. Por përfundimi i konflikteve të mëdha dhe lehtësimi i vuajtjeve të miliona njerëzve është një detyrim moral që kërkon një reagim kolektiv, të vendosur, nga të gjithë të përfshirët. Në atë rrugë qëndron paqja. Në atë rrugë qëndron shpëtimi.

*Simon Tisdall është komentator për çështjet e jashtme në gazetën The Guardian.

Përgatiti për botim: L.Veizi

Zgjimi kulturor: “Miss Congeniality” mĂ« ndihmoi tĂ« shpĂ«toja jetĂ«n e shokut 

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
21 July 2025 at 13:35

NjĂ« skenĂ« nga filmi i vitit 2000 me Sandra Bullock mĂ« dha guximin tĂ« ndĂ«rhyja nĂ« njĂ« moment kritik – dhe pĂ«rfundimisht mĂ« çoi drejt njĂ« karriere nĂ« gazetari

Nga Kate Pasola

Ishte njĂ« panine me djathĂ« brie dhe boronicĂ« ajo qĂ« pothuajse e vrau mikun tim, George. GjashtĂ« veta ishim ngjeshur nĂ« njĂ« stol pikniku nĂ« Edinburg, nĂ« pushimin e drekĂ«s nĂ« redaksinĂ« e njĂ« reviste, nĂ«ntĂ« vjet mĂ« parĂ«. Me George ndjeva menjĂ«herĂ« njĂ« lidhje. Kur u takuam pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, isha praktikante, me stomakun nĂ« litar nga emocionet e ditĂ«s sĂ« parĂ«. “Po mĂ« duket si theks uellsian ky? MĂ« fal, jam George!” – mĂ« tha, pĂ«rpara se tĂ« mĂ« shpjegonte rregullat e zyrĂ«s pĂ«r blerjen e qumĂ«shtit. Mes nesh kishte atĂ« pĂ«rputhshmĂ«ri tĂ« vrullshme qĂ« tĂ« bĂ«n tĂ« mendosh se do mbeteni miq pĂ«rjetĂ«.

Brenda pak vitesh isha bërë pjesë e ekipit. Ajo ditë dreke, dikush tha një shaka ndërsa George kafshoi paninen në kohën e gabuar. Në fillim u kollit, ne ia rrahëm shpinën duke qeshur. Por ngjyra iu zhduk nga buzët. Kollitja u kthye në gaspe të thella, gishtat iu drejtuan klavikulës dhe sytë iu përmbysën.

NĂ« atĂ« çast kuptova diferencĂ«n dramatike mes filmave dhe realitetit. Kur dikush mbytet nĂ« jetĂ«n reale, nuk ka muzikĂ« dramatike qĂ« tĂ« paralajmĂ«ron pĂ«r tragjedinĂ« – vetĂ«m njĂ« mik qĂ« s’po merr dot frymĂ«. NĂ« filma, ambulancat vijnĂ« menjĂ«herĂ«; nĂ« realitet, mund tĂ« vonohen shumĂ«. NjĂ« njeri mund tĂ« vdesĂ« nga mbytja, ndĂ«rsa pret ndihmĂ«n. NĂ« atĂ« stol pikniku, isha e paralizuar – derisa mĂ« erdhi ndĂ«r mend njĂ« skenĂ« nga njĂ« komedi aksion e vitit 2000 me Sandra Bullock.

Fiksimi filloi – e shikoja kasetĂ«n, e ktheja prapa, dhe e shikoja sĂ«rish. Ende sot, ndoshta e di pĂ«rmendĂ«sh.

NjĂ« Krishtlindje nĂ« fillim tĂ« viteve 2000, motra ime hapi njĂ« dhuratĂ« – njĂ« kasetĂ« VHS tĂ« Miss Congeniality. NĂ« kopertinĂ«, Bullock me njĂ« fustan fuksie, çizme tĂ« zeza dhe njĂ« mbajtĂ«se arme nĂ« kofshĂ«. Kaseta shpejt kaloi nĂ« pronĂ«sinĂ« time dhe filloi fiksimi – e shikoja, e ktheja prapa dhe e shikoja sĂ«rish nĂ« televizorin tim nĂ« dhomĂ«. Ndoshta ende e di pĂ«rmendĂ«sh. Ishte plot koreografi vallĂ«zimi, tyli pastel dhe konfeti – si njĂ« pyjama party me shkĂ«lqim. Por pĂ«r mĂ« tepĂ«r, zgjidhi dilemĂ«n time tĂ« fĂ«mijĂ«risĂ« nĂ«se doja tĂ« isha djaloshka e guximshme apo princeshĂ« me manikyr. Gracie Hart, agjentja e FBI-sĂ« qĂ« hante bagels dhe godiste me kĂ«mbĂ«, provoi tĂ« dyja – dhe pĂ«r çlirim timin tĂ« madh – nuk ishte perfekte nĂ« asnjĂ«rĂ«n.

Merr, pĂ«r shembull, njĂ« nga skenat hapĂ«se, ku Gracie rrezikon karrierĂ«n – dhe jetĂ«n – duke sfiduar urdhrat gjatĂ« njĂ« operacioni sekret, pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar njĂ« tĂ« dyshuar rus qĂ« po mbytej nga njĂ« kikirik. Replika “Ai rus Ă«shtĂ« shumĂ«, shumĂ« i purpurtĂ«, zotĂ«ri!” mĂ« bĂ«nte gjithmonĂ« pĂ«r tĂ« qeshur – por tani fytyra e George kishte saktĂ«sisht atĂ« ngjyrĂ«.

Në film, Gracie i hedh krahët rreth belit të burrit dhe i vendos gishtat mbi kërthizë.

Vite mĂ« vonĂ«, ajo skenĂ« mĂ« erdhi menjĂ«herĂ« nĂ« mend ndĂ«rsa George pĂ«rpiqej tĂ« merrte frymĂ«. Befas u gjenda pas tij, me krahĂ«t rreth belit tĂ« tij. “A po bĂ«j vĂ«rtet ndihmĂ«n e parĂ« bazuar vetĂ«m nĂ« njĂ« kasetĂ« VHS nga vitet 2000?” mendova. NĂ« njĂ« nga shtytjet e fundit, copa e panines doli fluturimthi. As nuk e vura re – nga paniku isha nisur drejt njĂ« kafeneje aty pranĂ«, duke iu lutur universit tĂ« mĂ« sillte ndonjĂ« profesionist mjekĂ«sor tĂ« rastĂ«sishĂ«m. Kur u ktheva, George po pinte ujĂ« – i zbehtĂ«, por gjallĂ«. “Kate, ti e kishe shpĂ«tuar tashmĂ«!” – qeshĂ«n kolegĂ«t. Kur George mori veten, mĂ« pĂ«rqafoi me dridhje.

NjĂ« tjetĂ«r klishe holivudiane qĂ« s’qĂ«ndron nĂ« realitet Ă«shtĂ« ideja se shpĂ«timi i jetĂ«s sĂ« dikujt krijon njĂ« lidhje tĂ« pĂ«rjetshme. Jeta Ă«shtĂ« mĂ« pak sentimentale. UnĂ« lashĂ« revistĂ«n, u zhvendosa nĂ« LondĂ«r dhe George e unĂ« ndaluam sĂ« foluri. Por mĂ« pĂ«lqen tĂ« mendoj se tĂ« dy e mbajmĂ« atĂ« ditĂ« si njĂ« kartolinĂ« nga miqĂ«sia jonĂ« e çuditshme – dhe se ai tani Ă«shtĂ« mĂ« i kujdesshĂ«m kur ha sanduiçe.

Vite më vonë, historia e Miss Congeniality dhe panines me brie e boronica luajti një tjetër rol të rëndësishëm në jetën time.

Kur aplikova pĂ«r njĂ« vend pune Ă«ndrrash te Cosmopolitan, duhej tĂ« dĂ«rgoja njĂ« ese personale. Shkrova pĂ«r “incidentin e panines”, fitova vendin dhe kjo ndryshoi trajektoren time tĂ« karrierĂ«s. Sot jam gazetare hetimore – dhe kam qenĂ« disa herĂ« nĂ«n mbulim, ashtu si agjentja Gracie Hart.

Përgatiti për botim: L.Veizi

1925 – Gjyqi i Skopit, shkenca dhe feja pĂ«rplasen nĂ« sallĂ«n e gjyqit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
21 July 2025 at 12:30

NĂ« verĂ«n e vitit 1925, qyteti i vogĂ«l Dayton, nĂ« shtetin Tennessee tĂ« Shteteve tĂ« Bashkuara, u kthye papritur nĂ« qendĂ«r tĂ« debatit kombĂ«tar pĂ«r njĂ« nga temat mĂ« tĂ« nxehta tĂ« kohĂ«s: mĂ«simi i teorisĂ« sĂ« evolucionit nĂ« shkolla. Ngjarja qĂ« ndezi kĂ«tĂ« debat ishte njĂ« proces gjyqĂ«sor i njohur si “Gjyqi i Skopit” (Scopes Trial), i cili sfidoi kufijtĂ« mes shkencĂ«s dhe besimit fetar, dhe ekspozoi pĂ«rçarjet kulturore tĂ« njĂ« Amerike qĂ« pĂ«rpiqej tĂ« gjente balancĂ«n midis modernitetit dhe traditĂ«s.

Në qendër të gjyqit ishte John T. Scopes, një mësues i biologjisë në një shkollë të mesme publike në Dayton. Ai akuzohej për shkeljen e Ligjit Butler, i cili ndalonte mësimin e çdo teorie që mohonte versionin biblik të krijimit të njeriut, duke ndaluar kështu teorinë e evolucionit të Charles Darwin-it. Ligji ishte miratuar së fundmi nga shteti i Tennessee-t dhe ishte një ndër reagimet më të forta të lëvizjes fondamentaliste kristiane, që kërkonte të ruante ndikimin e saj mbi edukimin dhe moralin publik.

Gjyqi nuk ishte njĂ« proces gjyqĂ«sor i zakonshĂ«m – ai u shndĂ«rrua nĂ« njĂ« spektakĂ«l mediatik. GazetarĂ« nga gjithĂ« vendi u dyndĂ«n nĂ« Dayton pĂ«r tĂ« ndjekur nga afĂ«r pĂ«rplasjen e dy prej figurave mĂ« tĂ« mĂ«dha publike tĂ« asaj kohe:

William Jennings Bryan, një figurë karizmatike politike, ish-sekretar shteti dhe tri herë kandidat presidencial, përfaqësoi prokurorinë. Një orator i zjarrtë dhe besimtar i palëkundur, ai argumentoi se Bibla dhe mësimet e saj janë të pakundërshtueshme dhe duhen mbrojtur në sistemin arsimor.

Clarence Darrow, një nga avokatët më të njohur dhe më liberalë të kohës, mori në dorë mbrojtjen e Skopit. Ai ishte një ateist i deklaruar dhe mbrojtës i shkencës dhe arsyes. Gjatë procesit, Darrow nuk kërkoi vetëm të mbrojë Skopin, por të vendoste në qendër të vëmendjes çështjen më të madhe: A ka vend feja në programin shkollor të një shteti laik?

Darrow shkoi aq larg sa ta thërriste Bryan-in në bankën e dëshmitarëve, duke e pyetur në mënyrë të njëpasnjëshme për kuptimin literal të Biblës, në një përpjekje për të treguar se nuk mund të mohohet progresi i dijes dhe shkencës në emër të interpretimit fetar.

Një gjyq për historinë dhe për titujt e gazetave

PĂ«rfundimisht, John Scopes u shpall fajtor dhe u gjobit me 100 dollarĂ«, por ky vendim u pĂ«rmbys mĂ« vonĂ« pĂ«r shkak tĂ« njĂ« gabimi teknik nĂ« mĂ«nyrĂ«n si u shqiptua gjoba. MegjithatĂ«, procesi nuk kishte tĂ« bĂ«nte mĂ« vetĂ«m me njĂ« mĂ«sues dhe njĂ« gjobĂ« modeste – ai ishte bĂ«rĂ« njĂ« simbol kombĂ«tar i pĂ«rplasjes mes dy vizioneve tĂ« ndryshme pĂ«r shoqĂ«rinĂ« amerikane.

Gjyqi i Skopit nxori në pah ndarje të thella mes fondamentalistëve dhe modernistëve:

Fondamentalistët këmbëngulnin se fjala e Perëndisë, siç zbulohet në Bibël, është e patjetërsueshme dhe duhet të mbizotërojë mbi çdo teori tjetër, përfshirë shkencën.

ModernistĂ«t, pĂ«rkundrazi, besonin se shkenca dhe feja mund tĂ« bashkĂ«jetojnĂ«, dhe se evolucioni darvinian nuk pĂ«rjashton domosdoshmĂ«risht besimin fetar – pĂ«r ta, interpretimi i shkrimeve tĂ« shenjta mund dhe duhej tĂ« pĂ«rshtatej me njohuritĂ« bashkĂ«kohore.

Pasojat dhe jehona në histori

Pas përfundimit të gjyqit, William Jennings Bryan vdiq vetëm pesë ditë më vonë, një ngjarje që disa e interpretuan si simbolike për fitoren e arsyes mbi fanatizmin. Ndërkohë, ndonëse ligji i Butler mbeti në fuqi për dekada, ndikimi i gjyqit kontribuoi në një ndryshim gradual të klimës kulturore në SHBA.

Gjyqi i Skopit mbeti njĂ« pikĂ« kthese nĂ« historinĂ« e debatit mbi edukimin, shkencĂ«n dhe fenĂ« nĂ« AmerikĂ«. Ai u dramatizua nĂ« teatrin dhe filmin “Inherit the Wind” dhe vazhdon tĂ« studiohet si njĂ« rast paradigmatik pĂ«r lirinĂ« e mendimit, tĂ« drejtĂ«n pĂ«r tĂ« mĂ«suar, dhe pĂ«r rolin e shtetit nĂ« pĂ«rcaktimin e pĂ«rmbajtjes arsimore.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Fiasko nuk nisi kur Britania zbuloi emrat e afganëve, por kur pushtuam vendin e tyre

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
21 July 2025 at 11:10

Simon Jenkins*

Cilat janĂ« gjasat pĂ«r njĂ« hetim publik mbi super-ndalimin informativ tĂ« lidhur me Afganistanin? Me shumĂ« gjasa do tĂ« ishte njĂ« hetim i gjatĂ«, i udhĂ«hequr nga njĂ« gjyqtar, qĂ« do tĂ« zvarritej pĂ«r tre vjet – kĂ«shtu funksionon politika britanike kur kĂ«rkon ta fshehĂ« ndonjĂ« turp. Dhe po ashtu, cilat janĂ« gjasat qĂ« ndonjĂ« prej fajtorĂ«ve tĂ« shpĂ«tojĂ« pa ndĂ«shkim – pĂ«r shembull Tony Blair?

Sa më shumë i shqyrtojmë etapat e këtij dështimi, aq më e qartë bëhet se një gafë tërhiqte tjetrën si pasojë e pashmangshme. Nuk kishte asnjë arsye që Britania të pushtonte Afganistanin në vitin 2001. Nëse SHBA kërkonte hakmarrje ndaj regjimit të Kabulit për strehimin e al-Kaidës pas 11 Shtatorit, mund të kishte vepruar si Donald Trump muajin e kaluar ndaj Iranit: një goditje e shpejtë e shkatërruese ndaj udhëheqjes së vendit do të kishte mjaftuar për të dhënë mesazhin.

PĂ«rdorimi i nenit 5 tĂ« traktatit tĂ« NATO-s pĂ«r tĂ« justifikuar pushtimin e Afganistanit ishte i pakuptimtĂ«. Siguria e AmerikĂ«s nuk ishte realisht e kĂ«rcĂ«nuar nga terrorizmi i drejtuar nga Kabuli – po aq sa nuk ishte as ajo e BritanisĂ«. Vendet e tjera tĂ« NATO-s, tĂ« detyruara tĂ« shfaqnin simpati, u kufizuan nĂ« role minimale, jo-luftarake. Pasi Kabuli u godit dhe talebanĂ«t u larguan, arsyeja dhe kujdesi kĂ«rkonin njĂ« tĂ«rheqje tĂ« shpejtĂ«. Edhe komandantĂ«t amerikanĂ« nuk e dĂ«shironin njĂ« pushtim.

Por Blair nguli kĂ«mbĂ« qĂ« tĂ« bindte Bush-in pĂ«r “ndĂ«rtimin e kombit”, pavarĂ«sisht skepticizmit amerikan. Ai ishte i dĂ«shpĂ«ruar qĂ« Britania tĂ« “boksone pĂ«rtej peshĂ«s sĂ« saj”. NĂ« fjalimin e tij tĂ« famshĂ«m nĂ« Çikago nĂ« vitin 1999, ai paraqiti doktrinĂ«n e tij pĂ«r “bashkĂ«sinĂ« ndĂ«rkombĂ«tare”, qĂ« nĂ« thelb ishte njĂ« ftesĂ« pĂ«r mĂ« shumĂ« luftĂ«ra. Zyra e Clinton-it e pĂ«rshkroi ndĂ«rhyrjen e tij nĂ« KosovĂ« si njĂ« kryeministĂ«r qĂ« “i kishte hedhur shumĂ« adrenalinĂ« mbi drithĂ«rat e mĂ«ngjesit”.

Kur lufta erdhi, Blair nguli këmbë që nëndetëset britanike të lëshonin valën e parë të raketave mbi Kabul. Në konferencën e Laburistëve të 2001-it, ai shpalli:

“Ne nuk do ta braktisim Afganistanin, siç ka bĂ«rĂ« bota e jashtme kaq shumĂ« herĂ« mĂ« parë  Ka vetĂ«m njĂ« pĂ«rfundim: fitorja jonĂ«, jo e tyre.”

Një okupim i plotë dhe një dështim i rëndë

Pasoi njĂ« okupim i plotĂ« britanik, qĂ« kulmoi nĂ« vitin 2006 me njĂ« pĂ«rpjekje tĂ« pamatur dhe tĂ« dĂ«shtuar pĂ«r tĂ« shtypur talebanĂ«t nĂ« Helmand. NjĂ« rezultat i kĂ«saj pĂ«rpjekjeje ishte qĂ« pĂ«r gati 20 vjet, njĂ« pjesĂ« e mirĂ« e klasĂ«s administrative afgane punonte pĂ«r forcat pushtuese perĂ«ndimore, pĂ«rfshirĂ« BritaninĂ«. Kur talebanĂ«t u rikthyen, kĂ«ta njerĂ«z besuan – ndoshta nĂ« mĂ«nyrĂ« naive – se “Perandoria e VjetĂ«r Britanike” nuk do t’i braktiste.

Por, kur lista me 19 mijë bashkëpunëtorë të pushtimit britanik u zbulua, rreziku u bë i menjëhershëm. Ministria e Mbrojtjes u njoftua se një përdorues anonim në një grup të Facebook-ut pretendonte se kishte të gjithë databazën dhe po kërcënonte ta publikonte. Pa e ditur nëse ajo listë ishte ndarë me talebanët, qeveria ndërhyri për të mbrojtur ata që ishin përmendur në të.

Sekretari i Mbrojtjes nĂ« atĂ« kohĂ«, Ben Wallace, donte qĂ« e gjithĂ« kjo tĂ« mbahej e fshehtĂ«. Edhe njĂ« gjykatĂ«s ra dakord, pĂ«rkohĂ«sisht. Por as vendimi i qeverisĂ«, as ai i gjykatĂ«s nuk i rezistuan kohĂ«s – dhe as turpit nĂ« rritje. Kostoja financiare pĂ«r tĂ« respektuar pĂ«rgjegjĂ«sinĂ« ndaj personave tĂ« pĂ«rfshirĂ« nuk ishte miliona, por miliarda paundĂ«.

PĂ«rgjegjĂ«sia – dhe harresa

Pjesa më e madhe e fajit bie mbi vetë vendimin për pushtim dhe tërheqjen e mëvonshme. Përpjekja e parlamentit britanik këtë javë për ta politizuar çështjen e rrjedhjes së të dhënave qe qesharake. As kabineti, as parlamenti nuk e ndaluan ndonjëherë pushtimin fillestar të Blair-it. Në vitin 2010, pas nëntë vitesh lufte, parlamenti votoi në shumicë për vazhdimin e pranisë britanike. Po kështu, në 2003, parlamenti ishte po aq në favor të pushtimit të Irakut. Kur në vitin 2021 Boris Johnson më në fund ndoqi SHBA-në në tërheqjen e befasishme, parlamenti nuk ndërmori asnjë veprim.

NĂ« Afganistan humbĂ«n jetĂ«n 457 ushtarĂ« britanikĂ«. Kostoja pĂ«r taksapaguesin britanik: 30 miliardĂ« paundĂ«. Rreth 200,000 afganĂ« u vranĂ«, ndĂ«rsa 29,700 persona u pranuan pĂ«r rishpĂ«rndarje nĂ« Britani midis 2021 dhe 2024. KĂ«to janĂ« faturat e njĂ« hakmarrjeje pĂ«r 11 Shtatorin – dhe krejtĂ«sisht tĂ« panevojshme. AsnjĂ« shtet tjetĂ«r evropian nuk iu bashkua SHBA-sĂ« nĂ« njĂ« shkallĂ« kaq tĂ« madhe. Deri mĂ« sot, nuk Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« asnjĂ« hetim pĂ«r tĂ« pĂ«rcaktuar pĂ«rgjegjĂ«sinĂ« personale.

Britania u pĂ«rpoq gjatĂ« shekullit XX tĂ« tĂ«rhiqej me dinjitet nga perandoria e saj. Por duket se udhĂ«heqĂ«sit e saj, si Blair, vazhdimisht kanĂ« ndjerĂ« nostalgji pĂ«r njĂ« Britani qĂ« ende ka rol nĂ« skenĂ«n botĂ«rore – edhe nĂ«se ky rol Ă«shtĂ« i dhunshĂ«m.

NdĂ«rsa Britania nuk ishte kurrĂ« realisht e kĂ«rcĂ«nuar, Blair gjeti veten pothuajse gjithmonĂ« nĂ« luftĂ«: KosovĂ«, Sierra Leone, Afganistan dhe Irak. David Cameron u infektua me tĂ« njĂ«jtin “virus”, duke ndĂ«rhyrĂ« nĂ« Libi dhe pĂ«rpjekur tĂ« bĂ«jĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n gjĂ« nĂ« Siri. Ai ndĂ«rtoi dy aeroplanmbajtĂ«se gjigante, njĂ«rĂ«n prej tĂ« cilave Boris Johnson nuk mundi t’i rezistonte ta dĂ«rgonte nĂ« Detin e KinĂ«s Jugore. Pse? AsnjĂ«herĂ« nuk u dha ndonjĂ« shpjegim.

Nëse Donald Trump ka ndonjë virtyt, është ai i të thënit hapur Evropës se epoka e ndërhyrjeve globale ka përfunduar. SHBA është lodhur duke qenë polici i kontinentit të vjetër. Evropa duhet të jetë realiste dhe të kujdeset për punët e saj. Por as ai nuk i rezistoi tundimit për të bombarduar Iranin.

Mësimi i vërtetë

MĂ«simi nga kjo rrjedhje informacioni nuk Ă«shtĂ« se email-et nuk janĂ« tĂ« sigurta – kĂ«tĂ« tashmĂ« e dimĂ«.

Mësimi i vërtetë është: Britania nuk duhej të kishte kaluar një çerek shekulli duke u përpjekur të impononte sundimin e saj mbi Afganistanin.

A do të mësojë më në fund?

*Simon Jenkins është kolumnist në The Guardian/ Përgatiti për botim: L.Veizi

Plazhet shqiptare si ringje boksi, mund të bësh para duke vënë baste

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
21 July 2025 at 10:00

Nga Leonard Veizi

A po i afrojmë apo po i largojmë turistët?

Me shumë gjasa, ne shqiptarët nuk e përballuam dhe as e menaxhuam siç duhet lukuninë e turistëve të huaj që u derdhën drejt Shqipërisë sapo disa media të mëdha ndërkombëtare shpallën se në brigjet e Adriatikut ndodhej një vend piktoresk me çmime të favorshme.

Për peizazhin nuk gënjeu askush. Por ndoshta harroi të përmendte që pas kodrave me ullinj e plazheve me rërë të artë, fshiheshin pirgje plehrash që konkurronin në lartësi me shezlonët.

Turistët erdhën me entuziazëm, por shumë prej tyre u larguan me një ndjesi zhgënjimi që nuk e lan as deti.

Kohët e fundit, Shqipëria ka qenë në qendër të vëmendjes jo për promovime vezulluese, por për kronika dhune që ngjajnë më shumë me raporte nga ringje boksi sesa me fletëpalosje turistike.

NĂ« lajme dhe rrjete sociale shfaqen pa ndĂ«rprerje pamje ku vendasit i nisin debatet me grusht, i vijojnĂ« me bishta çadrash dhe, nĂ«se argumenti logjik dĂ«shton, pĂ«rfundojnĂ« me armĂ« zjarri. TurizĂ«m “all-inclusive”, qĂ« pĂ«rfshin edhe traumĂ«n si suvenir.

Në fakt, një turist mund të humbasë ca orë nxirjeje nga dielli, por mund të fitojë më shumë duke vënë baste për gladiatorët që përplasen çdo ditë në arenën e improvizuar të plazhit.

A nuk do ishte mĂ« me leverdi tĂ« organizonim njĂ« kampionat kombĂ«tar “Plazh Fight Club” dhe ta pĂ«rfshimĂ« nĂ« guidat turistike si atraksion?

NdĂ«rkohĂ«, tregu shqiptar ofron gjithmonĂ« diçka tĂ« re – zakonisht njĂ« rritje çmimesh.

Çmimet janĂ« tĂ« kripura, shĂ«rbimi pa kripĂ«, dhe fatura shpesh tĂ« kujton Parisin – vetĂ«m se mungon Kulla Eiffel dhe ndonjĂ« kamerier qĂ« tĂ« sjell ujĂ« pa u thirrur tri herĂ«.

NĂ« rrjetet sociale, turistĂ«t shfaqen tĂ« hutuar: “Na thanĂ« ShqipĂ«ria Ă«shtĂ« e lirë  po pĂ«r kĂ«?”, pyesin teksa numĂ«rojnĂ« centĂ«t para se tĂ« porosisin njĂ« birrĂ« qĂ« kushton sa njĂ« koktej nĂ« Berlin.

Dhe të kemi parasysh: Shqipëria ende nuk ka përjetuar vërshimin e turistëve me xhepa të rëndë.

Nuk na kanĂ« zbarkuar milionerĂ«t e rivierĂ«s franceze, por kryesisht backpacker-Ă«t me Google Maps nĂ« dorĂ« dhe tenda nĂ« çantĂ«n pas shpine. Ata qĂ« hanĂ« njĂ« herĂ« nĂ« ditĂ« dhe flenĂ« nĂ« kampingje – jo sepse janĂ« aventurierĂ«, por sepse hotelet me pesĂ« yje u duken si zyrat e NASA-s: tĂ« paarritshme.

NdĂ«rkohĂ«, edhe personeli qĂ« duhet t’i presĂ«, thjesht
 nuk ekziston. Ai i trajnuar jo e jo, por nuk gjen as personel tĂ« patrajnuar.

Po shteti?

Ai Ă«shtĂ« aty
 diku.Jo pĂ«r tĂ« vendosur standarde, por pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« foto me drone dhe pĂ«r tĂ« lĂ«shuar slogane. NĂ« vend tĂ« strategjive, kemi spote me violina, ndĂ«rsa nĂ« realitet pushuesit ballafaqohen me tejmbushje, kaos urbanistik dhe pagesa “cash-only” qĂ« kalojnĂ« nĂ«n radarin e tatimorit.

Mediat vendase, nga ana tjetĂ«r, kanĂ« marrĂ« rolin e Public Relations-it zyrtar. NdĂ«rsa dhuna pĂ«rhapet si valĂ«t e detit, ato vazhdojnĂ« tĂ« flasin pĂ«r “vit rekord turistik”, njĂ« term qĂ« duket se matet me numrin e makinave qĂ« bllokojnĂ« rrugĂ«t, jo me kĂ«naqĂ«sinĂ« e turistĂ«ve.

Çdo raport Ă«shtĂ« njĂ« trumbetĂ« suksesi – edhe kur plazhi ngjan me njĂ« landfill me shezlonĂ«.

Jemi një vend që ecim kuturu nëpër ekonomi tregu, e me një shpresë gati fetare për integrimin në Europë.

Por ndoshta, mĂ« parĂ« duhet tĂ« integrojmĂ« veten me veten, me ndonjĂ« standard, ndonjĂ« ndjeshmĂ«ri ndaj tjetrit, dhe ndonjĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« kuptuar qĂ« turistĂ«t nuk janĂ« vetĂ«m pĂ«r t’u shtrydhur si limonĂ« nĂ« gusht, por pĂ«r t’i kthyer sĂ«rish nĂ« maj. Sepse nĂ«se vazhdojmĂ« kĂ«shtu, mund tĂ« kemi njĂ« turizĂ«m “tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m” – nĂ« kuptimin qĂ« nuk do lĂ«vizĂ« mĂ« askush drejt nesh.

Dhe kur të kujtojmë vitet kur bregdeti gëlonte nga të huaj, do na mbetet vetëm nostalgjia
 dhe ndonjë bast i humbur në ringun e rërës.

1973 – Vrasja e gabuar nĂ« Lillehammer, Mossadi gaboi shĂ«njestrĂ«n

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
21 July 2025 at 08:30

MĂ« 21 korrik 1973, qyteti i qetĂ« Lillehammer nĂ« Norvegji u bĂ« papritur skena e njĂ« operacioni tĂ« errĂ«t dhe tĂ« dĂ«shtuar tĂ« shĂ«rbimit izraelit tĂ« inteligjencĂ«s Mossad. Objektivi ishte hakmarrja pĂ«r MasakrĂ«n e Mynihut tĂ« vitit 1972, kur njĂ« grup terrorist palestinez i njohur si “Shtatori i Zi” vrau 11 atletĂ« izraelitĂ« gjatĂ« LojĂ«rave Olimpike. Por nĂ« vend qĂ« tĂ« godisnin njĂ« nga pĂ«rgjegjĂ«sit e masakrĂ«s, agjentĂ«t izraelitĂ« vranĂ« njĂ« njeri tĂ« pafajshĂ«m.

Ahmed Bouchiki, njĂ« kamerier maroken qĂ« punonte nĂ« Lillehammer dhe ishte i martuar me njĂ« grua norvegjeze shtatzĂ«nĂ«, u ekzekutua nga njĂ« skuadĂ«r agjentĂ«sh tĂ« Mossad-it, tĂ« cilĂ«t gabimisht besuan se ai ishte Ali Hassan Salameh, njĂ« nga udhĂ«heqĂ«sit e “Shtatorit tĂ« Zi”. Bouchiki nuk kishte asnjĂ« lidhje me ndonjĂ« organizatĂ« palestineze dhe nuk kishte asnjĂ« pĂ«rfshirje nĂ« terrorizĂ«m – ishte njĂ« civil i zakonshĂ«m qĂ« u gjend nĂ« vendin e gabuar, nĂ« kohĂ«n e gabuar.

Operacioni ishte pjesĂ« e “Operacionit Gjyqtari i Zotit” (Operation Wrath of God), njĂ« fushatĂ« e fshehtĂ« e Mossad-it pĂ«r tĂ« ndĂ«shkuar individĂ«t pĂ«rgjegjĂ«s pĂ«r masakrĂ«n nĂ« Mynih. NĂ« kĂ«tĂ« fushatĂ«, qeveria izraelite kishte autorizuar eliminimin sistematik tĂ« anĂ«tarĂ«ve tĂ« “Shtatorit tĂ« Zi” dhe tĂ« OrganizatĂ«s pĂ«r Çlirimin e PalestinĂ«s (OÇP).

Zbulimi dhe ndëshkimi

Vrasja e Bouchikit nuk kaloi pa u vënë re. Policia norvegjeze nisi menjëherë hetimet dhe arriti të identifikojë dhe arrestojë gjashtë anëtarë të skuadrës së Mossad-it. Ata u akuzuan për bashkëpunim në vrasje, u gjykuan dhe u dënuan nga autoritetet norvegjeze. Ky ishte një skandal i madh ndërkombëtar, që tronditi reputacionin e Mossad-it si një nga shërbimet më të sofistikuara të inteligjencës në botë.

Qeveria norvegjeze protestoi ashpĂ«r ndaj shkeljes sĂ« sovranitetit tĂ« saj dhe ndaj pĂ«rdorimit tĂ« territorit tĂ« saj pĂ«r vrasje politike. Izraeli, nga ana e tij, as nuk pranoi, as nuk mohoi zyrtarisht pĂ«rfshirjen nĂ« operacionin e Lillehammer-it, duke ndjekur politikĂ«n e zakonshme tĂ« “mohimit tĂ« besueshĂ«m”.

Pasojat

Rasti i Lillehammer-it ishte një goditje serioze për Mossad-in dhe solli rishikim të thellë të metodave të operacioneve të saj jashtë vendit. Operacioni u kritikua jo vetëm për paaftësinë në identifikimin e objektivit, por edhe për mënyrën e papërgatitur dhe të rrezikshme me të cilën u krye eliminimi në një vend të huaj e mik me Izraelin.

Disa nga të arrestuarit u liruan me kalimin e kohës dhe u kthyen në Izrael, ndërsa të tjerë shërbyen dënime të kufizuara. Por kjo ngjarje mbeti një njollë në historinë e Mossad-it dhe një shembull i pasojave tragjike të gabimeve në operacionet e inteligjencës.

NdĂ«rkohĂ«, Ali Hassan Salameh, objektivi i vĂ«rtetĂ« i asaj nate nĂ« Lillehammer, arriti tĂ« shmangte Mossad-in pĂ«r disa vite tĂ« tjera dhe u vra mĂ« nĂ« fund nĂ« Bejrut, nĂ« vitin 1979, nga njĂ« bombĂ« e vendosur nga agjentĂ«t izraelitĂ« – kĂ«tĂ« herĂ«, me objektivin e saktĂ«.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

365 – Cunami qĂ« shkatĂ«rroi AleksandrinĂ« dhe rrĂ«njĂ«t e njĂ« qyteti legjendar

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
21 July 2025 at 07:15

Më 21 korrik të vitit 365 pas Krishtit, një ngjarje natyrore katastrofike goditi brigjet lindore të Mesdheut: një tërmet, mendohet me magnitudë rreth 8 ballë sipas shkallës Rihter, me epiqendër në afërsi të Kretës, shkaktoi një cunam të tmerrshëm që preku rëndë qytetin e Aleksandrisë në Egjipt. Dallgët përfshinë pjesën më të madhe të deltas së Nilit dhe bregdetit egjiptian, duke shembur godina, rrënuar portet dhe marrë jetën e rreth 50 mijë njerëzve, një nga humbjet më të mëdha të regjistruara në botën antike nga një fatkeqësi natyrore.

Ngjarja Ă«shtĂ« dokumentuar nga burime tĂ« kohĂ«s, pĂ«rfshirĂ« historiani Ammianus Marcellinus, i cili pĂ«rshkruan se si deti “u tĂ«rhoq papritur”, duke zbuluar shtratin e tij, dhe mĂ« pas u kthye me forcĂ« shkatĂ«rruese, pĂ«rmbytĂ«s dhe vdekjeprurĂ«se.

Por Aleksandria nuk ishte një qytet i zakonshëm. E ndërtuar mbi një truall pjellor e strategjik midis Mesdheut dhe Liqenit Mariut (sot Mariut), ajo ishte një ndërmarrje urbane e ideuar për lavdinë e Aleksandrit të Madh, i cili e themeloi atë në prill të vitit 331 para Krishtit, gjatë fushatës së tij në Egjipt.

Dinokrati dhe vizioni i qytetit ideal

Arkitekti kryesor i Aleksandrit pĂ«r kĂ«tĂ« projekt ishte Dinokrati i Rodosit, njĂ« figurĂ« enigmatike, por gjeniale e antikitetit. Para se tĂ« zgjidhej delta e Nilit si vendndodhje e qytetit, Dinokrati i propozoi Aleksandrit njĂ« ide shumĂ« mĂ« madhĂ«shtore dhe mitike: tĂ« ndĂ«rtohej njĂ« qytet mbi malin Athos (nĂ« GreqinĂ« e sotme), dhe nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« tĂ« gdhendej nĂ« faqen e malit njĂ« skulpturĂ« gjigante e Aleksandrit, me njĂ« qytet tĂ« vogĂ«l nĂ« njĂ«rin krah dhe njĂ« lumĂ« apo kanal detar qĂ« do rridhte nga dora tjetĂ«r – njĂ« vepĂ«r qĂ« do sfidonte vetĂ« natyrĂ«n dhe perĂ«nditĂ«.

KĂ«tĂ« ide ambicioze e pĂ«rshkruan Vitruviusi, arkitekt dhe inxhinier romak i shekullit I p.e.s., nĂ« veprĂ«n e tij tĂ« famshme “De Architectura” – traktati i vetĂ«m mbi arkitekturĂ«n e lashtĂ«sisĂ« qĂ« ka mbijetuar deri mĂ« sot. Sipas tij, Dinokrati e kishte projektuar monumentin si njĂ« simbol tĂ« pĂ«rjetshĂ«m tĂ« lavdisĂ« sĂ« mbretit.

Por Aleksandri, pĂ«rkundĂ«r pasionit pĂ«r madhĂ«shtinĂ«, ishte edhe njĂ« strateg i mprehtĂ«. Ai e hodhi poshtĂ« idenĂ«, duke i vĂ«nĂ« nĂ« dukje Dinokratit se projekti i tij nuk kishte marrĂ« nĂ« konsideratĂ« jetĂ«n reale tĂ« banorĂ«ve: “Ku do tĂ« mbillnin grurĂ«?” – pyeti Aleksandri, duke i kĂ«rkuar qĂ« tĂ« gjente njĂ« vend mĂ« tĂ« jetueshĂ«m dhe tĂ« pĂ«rshtatshĂ«m pĂ«r njĂ« qytet tĂ« madh. KĂ«shtu lindi ideja pĂ«r AleksandrinĂ«, pranĂ« deltĂ«s sĂ« begatĂ« tĂ« Nilit, nĂ« njĂ« vend ku deti takonte tokĂ«n pjellore dhe ku tregtia, kultura dhe shkenca do lulĂ«zonin pĂ«r shekuj me radhĂ«.

Trashëgimia e Dinokratit

Përveç vizionit të tij për Aleksandrinë dhe malin Athos, Dinokrati është përmendur edhe si projektues i varrit madhështor të Filipit II, babait të Aleksandrit, në Vergina të Maqedonisë. Edhe pse monumenti nuk u përfundua plotësisht, ai konsiderohej një ndërmarrje e shkëlqyer për kohën e vet, që bashkonte arkitekturën, simbolikën dhe pushtetin në një strukturë të vetme.

Aleksandria pas cunamit

Pas cunamit shkatĂ«rrues tĂ« vitit 365, Aleksandria arriti tĂ« ringrihej, por trauma e humbjes ishte e madhe. Qyteti, dikur njĂ« nga qendrat mĂ« tĂ« ndritura tĂ« dijes dhe kulturĂ«s nĂ« botĂ«n antike – me BibliotekĂ«n e famshme dhe Farin e AleksandrisĂ« – u pĂ«rball me sfida tĂ« reja politike, ekonomike dhe natyrore nĂ« shekujt qĂ« pasuan. MegjithatĂ«, fama e tij si qyteti i themeluar nga Aleksandri dhe projektuar nga Dinokrati, mbeti e gjallĂ« dhe vazhdon tĂ« jetĂ« pjesĂ« e trashĂ«gimisĂ« botĂ«rore.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Before yesterdayMain stream

Connie Francis ishte një yll pionier i pop-it, e ndjekur nga tragjedi

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
20 July 2025 at 14:25

Connie Francis, ylli i pastĂ«r i pop-it tĂ« viteve 1950 dhe 1960, i njohur pĂ«r kĂ«ngĂ«t Pretty Little Baby dhe Who’s Sorry Now? – kjo e fundit qĂ« mĂ« vonĂ« shĂ«rbeu si titull ironik pĂ«r librin e saj autobiografik, ku rrĂ«fente njĂ« jetĂ« personale plot zemĂ«rthyerje dhe tragjedi – ka vdekur nĂ« moshĂ«n 87 vjeç.

Francis ishte njĂ« prej interpreteve kryesore para epokĂ«s sĂ« Beatles-it, duke qenĂ« pothuajse vazhdimisht nĂ« listat e hiteve nga viti 1957 deri nĂ« 1964. Me njĂ« magjepsje qĂ« i bĂ«nte pĂ«r vete tĂ« rinjtĂ« dhe tĂ« rriturit, ajo pati mbi njĂ« duzinĂ« hitesh nĂ« 20-shen mĂ« tĂ« mirĂ«, duke filluar me Who’s Sorry Now? dhe duke pĂ«rfshirĂ« kĂ«ngĂ«t numĂ«r 1 Don’t Break the Heart That Loves You dhe The Heart Has a Mind of Its Own. Ashtu si yjet e tjera tĂ« rinisĂ« sĂ« kohĂ«s, ajo interpretoi edhe nĂ« disa filma, pĂ«rfshirĂ« Where the Boys Are dhe Follow the Boys.

KĂ«ngĂ«tarja me flokĂ« tĂ« errĂ«t ishte vetĂ«m 17 vjeç kur firmosi kontratĂ« me MGM Records, pas disa paraqitjeve nĂ« shfaqje televizive. Incizimet e para nuk morĂ«n vĂ«mendje tĂ« madhe, por mĂ« pas publikoi versionin e saj tĂ« kĂ«ngĂ«s Who’s Sorry Now?, njĂ« baladĂ« e vjetĂ«r e shkruar nga Ted Snyder, Bert Kalmar dhe Harry Ruby.

KĂ«nga fillimisht pati pak sukses derisa Dick Clark e luajti nĂ« emisionin American Bandstand nĂ« vitin 1958. MĂ« pas Francis solli hite tĂ« tjera tĂ« adoleshencĂ«s si Stupid Cupid, Everybody’s Somebody’s Fool dhe Lipstick on Your Collar. Regjistrimet e saj u bĂ«nĂ« hite nĂ« mbarĂ« botĂ«n, duke rikĂ«nduar kĂ«ngĂ«t nĂ« italisht, spanjisht dhe gjuhĂ« tĂ« tjera. Koncertet e saj nĂ« SHBA shiteshin shpejt.

Ndërkohë, u zhvillua një romancë me yllin tjetër të rinisë Bobby Darin, i cili kishte ofruar të shkruante këngë për të. Por kur babai i saj dëgjoi thashetheme se ata po planifikonin martesë, ai hyri me forcë në një provë dhe kërcënoi Darin me armë, duke përfunduar lidhjen dhe duke e vënë Francis në një rrugë të dhimbshme dhe traumatike.

Ajo rrĂ«feu disa nga kĂ«to episode nĂ« autobiografinĂ« e saj Who’s Sorry Now?

“Jeta ime personale Ă«shtĂ« njĂ« pendesĂ« nga A nĂ« Z,” tha ajo pĂ«r Associated Press nĂ« 1984, vitin kur doli libri. “Kuptova se i lejoja babait tĂ« ushtronte shumĂ« ndikim mbi mua.”

Babai i saj, George Franconero, kontraktues çative nga New Jersey, luante akordeon dhe e mësoi vajzën të luante që në fillim kur tregoi talent për muzikën. Kur ajo ishte katër vjeç, ai filloi të organizonte datat e saj të këndimit dhe më vonë u bë menaxheri i saj.

Megjithëse karriera e saj në aktrim kishte zbehur deri në mes të viteve 1960, Francis ishte ende e njohur në turnetë koncertale kur në 1974, pas një koncerti në Westbury Music Center në New York, u sulmua dhe u përdhunua me thikë nga një burrë që hyri në dhomën e saj të hotelit. Sulmuesi nuk u kap kurrë.

Francis paditi hotelin për sigurinë e dobët dhe një juri i akordoi 2.5 milionë dollarë në 1976. Më pas palët u pajtuan jashtë gjykate për 1.475 milionë dollarë, ndërsa apelimi ishte në proces. Ajo tha se sulmi shkatërroi martesën e saj dhe i shkaktoi vite tronditje emocionale.

Në 1981, ajo pësoi një tjetër tragjedi kur vëllai i saj George u qëllua për vdekje ndërsa po largohej nga shtëpia në New Jersey. Më vonë, në të njëjtën dekadë, babai e dërgoi në një spital psikiatrik, ku u diagnostikua me çrregullim bipolar. Në një moment, ajo tentoi vetëvrasjen duke gëlltitur dhjetëra pilula për gjumë. Pas tre ditësh në kome, u shërua.

Ishte e martuar katër herë dhe thoshte se vetëm bashkëshorti i tretë, Joseph Garzilli, ia vlente përpjekjen. Martesat e tjera zgjatën më pak se një vit.

NĂ« vitin 2025, kĂ«nga Pretty Little Baby u bĂ« virale nĂ« TikTok, duke e rikthyer Francis tek njĂ« audiencĂ« e re e re. “TĂ« them tĂ« drejtĂ«n, nuk mĂ« kujtohej kĂ«nga!” tha ajo pĂ«r revistĂ«n People. “Duhet ta dĂ«gjoja qĂ« ta kujtoja. TĂ« mendosh qĂ« njĂ« kĂ«ngĂ« qĂ« incizova 63 vjet mĂ« parĂ« po prek zemrat e miliona njerĂ«zve Ă«shtĂ« me tĂ« vĂ«rtetĂ« mahnitĂ«se. ËshtĂ« njĂ« ndjesi e jashtĂ«zakonshme.”

Burimi: Associated Press/ Përgatiti për botim: L.Veizi

Tregu i prishur i banesave po ushqen ekstremën e djathtë në Europë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
20 July 2025 at 13:10

Nga Kirsty Major

Nga Lisbona në Amsterdam, politika e banesave ka krijuar ndarjen midis të pasurve dhe të varfërve. Por, si zbulojnë autorët në serinë tonë të re, nuk është detyrimisht kështu.

Në këtë seri, shkrimtarët diskutojnë shkaqet dhe zgjidhjet e krizës së banesave në qytetet kryesore evropiane.

Si u bë Lisbona qyteti më i paarsyeshëm në Evropë

A janë të përballueshme qiratë në Amsterdam? Jo për të rinjtë që sapo kanë ardhur

Çështja e banesave Ă«shtĂ« aq personale sa mund tĂ« jetĂ« njĂ« problem. ShtĂ«pia Ă«shtĂ« vendi ku gjejmĂ« strehĂ« nga bota e jashtme, shprehim veten, ndĂ«rtojmĂ« marrĂ«dhĂ«nie dhe familje. TĂ« blesh apo tĂ« marrĂ«sh me qira njĂ« banesĂ« do tĂ« thotĂ« tĂ« projektojĂ«sh Ă«ndrrat dhe aspiratat e tua nĂ« tulla dhe llaç – a mund ta imagjinojmĂ« veten duke qĂ«ndruar jashtĂ« nĂ« diell nĂ« atĂ« ballkon? Por procesi mund tĂ« jetĂ« shumĂ« i frustruar – a mund ta pĂ«rballojmĂ« atĂ« shtĂ«pi? PĂ«r mĂ« shumĂ« prej nesh, pĂ«rgjigja Ă«shtĂ« jo.

Duke e përjetuar këtë në nivel individual, është e lehtë të mendojmë se çmimet në rritje janë një problem vetëm i komunitetit, qytetit apo vendit tonë. Por çmimet e papërballueshme të banesave dhe qiratë janë një problem gjithëkontinental. Sipas Parlamentit Evropian, nga viti 2015 deri në 2023, çmimet e banesave në BE janë rritur mesatarisht me pak më pak se 50%. Nga 2010 në 2022, qiratë janë rritur me 18%.

Si redaktore, desha tĂ« njoh disa nga historitĂ« pas kĂ«tyre statistikave dhe, si njĂ« person qĂ« jeton nĂ« njĂ« qytet shumĂ« tĂ« shtrenjtĂ« (pĂ«rshĂ«ndetje nga Londra!), tĂ« dĂ«gjoj edhe zgjidhje. Kam porositur njĂ« grup ekspertĂ«sh tĂ« banesave tĂ« kontribuojnĂ« nĂ« serinĂ« “Kriza e banesave nĂ« EvropĂ«â€, duke pĂ«rshkruar situatĂ«n nĂ« disa prej qyteteve mĂ« tĂ« shtrenjta tĂ« kontinentit.

Agustín Cocola-Gant shkruan se si ndryshimet në politikë pas krizës financiare të vitit 2008 inkurajuan të pasurit e huaj të blinin shtëpi të dyta ose të marrin me qira afatshkurtra në Lisbonë, duke i nxjerrë vendasit jashtë qytetit të tyre. Tani disa familje portugeze marrin me qira dhoma, jo apartamente.

Në një kthesë rolesh, sipas Amber Howard, në Amsterdam më keq e kanë të rinjtë dhe të sapoardhurit. Banorët më të vjetër jetojnë në banesa sociale të sigurta dhe të përballueshme, ndërsa të rinjtë dhe të sapoardhurit, shpesh me të ardhura më të ulëta, mbeten në sektorin e shtrenjtë dhe të pasigurt privat. Ndërsa numri i banesave sociale ka rënë me kalimin e kohës, ai i banesave private është rritur, pasi politikanët kanë përkrahur ardhjen e banorëve më të pasur në qytet.

Situata është e ngjashme edhe në Budapest, thotë Csaba Jelinek. Banesat sociale u shitën pas fundit të Luftës së Ftohtë dhe pronësia private u promovua si refuzim i vlerave socialiste. Në praktikë, kjo ka bërë që hungarezët më të vjetër të investojnë në banesa dhe të rrisin çmimet dhe qiratë për brezat e rinj.

Një qytet që nuk po përballet me krizë për përballueshmërinë është Vjena. Siç shkruan Justin Kadi, që nga vitet 1920 qyteti ka pasur një stok të qëndrueshëm banesash sociale për qiradhënësit e të gjitha të ardhurave. Ashtu si në Amsterdam, të sapoardhurit marrin me qira privat, por banesat sociale kanë ulur ndikimin në rritjen e qirave.

Nuk Ă«shtĂ« nevoja tĂ« jesh ekspert i banesave pĂ«r tĂ« kuptuar dinamikĂ«n qĂ« po luhet nĂ« tregun evropian tĂ« banesave. PĂ«r mĂ« shumĂ« se 40 vjet, politika e banesave ka favorizuar ata qĂ« investojnĂ« nĂ« prona nĂ« dĂ«m tĂ« atyre qĂ« jetojnĂ« nĂ« to. Ky pabarazi Ă«shtĂ« mĂ« e dukshme nĂ« vendet me investitorĂ« tĂ« mĂ«dhenj institucionalĂ« – si fondet private tĂ« kapitalit, hedge fund-et, kompanitĂ« e sigurimeve dhe fondet e pensioneve – siç shpjegon Tim White nĂ« shkrimin e tij.

Kur banesat nuk janĂ« shtĂ«pi por asete, ndodh njĂ« transferim i pasurisĂ« nga ata qĂ« nuk kanĂ« tek ata qĂ« kanĂ«. NĂ« gjithĂ« EvropĂ«n – dhe pjesĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« botĂ«s – prona Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« njĂ« forcĂ« shtytĂ«se e pabarazisĂ«. E nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ«, pabarazia ushqen mllefin. PolitikanĂ«t e ekstremit tĂ« djathtĂ« kanĂ« shfrytĂ«zuar kĂ«tĂ« zemĂ«rim pĂ«r pĂ«rfitime politike, siç raportohet nĂ« njĂ« seri mĂ« parĂ« nga The Guardian nga vijat e frontit tĂ« krizĂ«s sĂ« banesave nĂ« EvropĂ«. Si komentoi komisioneri evropian pĂ«r punĂ«simin dhe tĂ« drejtat sociale, Nicolas Schmit: “Problemi i banesave ndan shoqĂ«ritĂ« tona dhe mund tĂ« jetĂ« njĂ« rrezik pĂ«r demokracitĂ« tona.”

Politikat e banesave pĂ«rcaktohen nĂ« nivel kombĂ«tar, por Bashkimi Evropian mund tĂ« krijojĂ« korniza dhe tĂ« ndihmojĂ« aksesin nĂ« financa. NĂ« 2024, tĂ« gjithĂ« ministrat e banesave tĂ« vendeve anĂ«tare nĂ«nshkruan njĂ« deklaratĂ« duke kĂ«rkuar njĂ« “marrĂ«veshje tĂ« re” pĂ«r banesa tĂ« pĂ«rballueshme dhe sociale.

Ka zgjidhje dhe ka vullnet politik, dhe ndërkohë shpresojmë që kjo seri të ndihmojë ata që përballen me pamundësi për të gjetur banesë në Evropë të kuptojnë se nuk janë vetëm.

*Kirsty Major është zëvendësredaktore për Opinion në The Guardian.

Përgatiti për botim: L.Veizi

 

20 Korrik 1944: Komploti i fundit kundër Rajhut, shansi për të ndryshuar historinë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
20 July 2025 at 12:00

Nga Leonard Veizi

NĂ« mes tĂ« vapĂ«s sĂ« njĂ« vere tĂ« pĂ«rgjakshme, ndĂ«rsa Lufta e DytĂ« BotĂ«rore po i afrohej pikĂ«s sĂ« kthesĂ«s sĂ« saj mĂ« dramatike, nĂ« njĂ« kasolle prej druri nĂ« rajonin e Rastenburgut tĂ« PrusisĂ« Lindore, ndodhi njĂ« nga atentatet mĂ« tĂ« famshme dhe mĂ« tĂ« dĂ«shtuar tĂ« historisĂ« moderne: Koloneli Claus von Stauffenberg, oficer i lartĂ« i Wehrmacht-it dhe veteran i plagosur i frontit tĂ« AfrikĂ«s, vendosi njĂ« bombĂ« nĂ« selinĂ« fushore tĂ« Adolf Hitlerit – nĂ« atĂ« qĂ« njihet sot si Komploti i 20 korrikut. Synimi ishte i qartĂ«: vrasja e diktatorit nazist dhe shembja e makinerisĂ« sĂ« tij totalitare, pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar GjermaninĂ« nga shkatĂ«rrimi i plotĂ« dhe pĂ«r tĂ« rivendosur nderin e njĂ« ushtrie qĂ«, sipas Stauffenbergut, ishte zhytur nĂ« krim.


Nuk ishte e thënë që Adolf Hitleri të vritej në asnjë rrethanë. As nga kundërshtarët e tij dhe as nga armiqtë e zhgënjyer. Ai iu mbijetoi të gjithë atentateve. Dhe më e pabesueshmja ishte se i mbijetoi dhe një shpërthimi, eksplozivi i të cilit arriti të vihej fare pranë tij. Fundi për Adolf Hitlerin do të ishte vetëvrasja zyrtare. Më 30 prill 1945. Sepse për konspiracionistët ai jetoi dhe shumë vite të tjera si njeri i thjeshtë në një luginë të Argjentinës.

Po çfarĂ« do tĂ« ndodhte nĂ«se Adolf Hitleri do tĂ« eliminohej ndĂ«rkohĂ« qĂ« Lufta e DytĂ« BotĂ«rore ende vazhdonte dhe deri nĂ« pĂ«rfundimin e saj duheshin tĂ« paktĂ«n 10 muaj qĂ« do t’u kushtonte jetĂ«n dhe disa qindra-mijĂ« ushtarĂ«ve dhe civilĂ«ve tĂ« tjerĂ«? NjĂ« pjesĂ« e historianĂ«ve thonĂ« se kjo do ta pĂ«rshpejtonte pĂ«rfundimin e LuftĂ«s. Por ndoshta mund tĂ« mos ishte kĂ«shtu. Sepse asnjĂ«herĂ« nuk duhej se kush do tw zĂ«vendĂ«sonte “FĂŒhrer”-in gjerman, njĂ« mĂ« liberal apo mĂ« radikal se ai. Gjithsesi, atentatet ndaj Hitlerit nuk kanĂ« munguar. Por asnjĂ«ri prej tyre nuk ka munduar ta eliminojĂ« atĂ«. PĂ«rveçse njĂ« rasti ku komplotistĂ«t gati i shkuan nĂ« fund veprĂ«s sĂ« tyre


“Staufenberg”

Historia e atentatit Ă«shtĂ« ekranizuar nĂ« dy filma shumĂ« tĂ« suksesshĂ«m. “Staufenberg” si versioni origjinal nĂ« gjermanisht ose “Operation Valkyrie” nĂ« versionin anglisht, Ă«shtĂ« njĂ« film televiziv gjermano-austriak i vitit 2004 nga Das Erste (TV gjerman ARD), i cili flet pĂ«r komplotin e 20 korrikut 1944 pĂ«r tĂ« eliminuar Adolf Hitlerin. Filmi, me skenar e regji nga Xho Baier, u transmetua pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« mĂ« 25 shkurt 2004 nĂ« TV gjerman. NĂ« rolin e kolonelit Shtaufenberg  luan aktori Sebastian Koh i cili Ă«shtĂ« aktori i njohur pĂ«r njĂ« rol nĂ« filmin fitues tĂ« çmimit Oscar “Bridge of Spies” ose “Ura e SpiunĂ«ve” tĂ« Stiven Spielberg, nĂ« vitin 2015.

“Valkyri”

VetĂ«m katĂ«r vite mĂ« vonĂ« njĂ« tentativĂ« e dytĂ«. “Valkyrie” Ă«shtĂ« njĂ« film historik thriller politik i vitit 2008 me regji tĂ« Brajan Singer, shkruar nga Kristofer MekKuarrie dhe Nathan AleksandĂ«r, me protagonist Tom Kruis. NĂ« “plot”-in e filmit thuhet se ngjarjet zhvillohen nĂ« GjermaninĂ« naziste gjatĂ« LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore dhe pĂ«rshkruan komplotin e 20 korrikut nĂ« 1944 nga oficerĂ«t e ushtrisĂ« gjermane pĂ«r tĂ« vrarĂ« Adolf Hitlerin dhe pĂ«r tĂ« pĂ«rdorur planin e emergjencĂ«s kombĂ«tare tĂ« Operacionit “Valkyrie” pĂ«r tĂ« marrĂ« kontrollin e vendit. Filmi u publikua nga studio amerikane “United Artists”.

Kush ishte Stauffenberg?

Klaus von Shtaufenberg ishte njĂ« oficer i ushtrisĂ« gjermane gjatĂ« LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore. Ai hyri nĂ« ushtri nĂ« vitin 1926. NĂ« jetĂ«shkrimin e tij thuhet se gjatĂ« muajve mĂ« tĂ« qetĂ« tĂ« viteve 1940-1941, Stauffenberg u transferua nĂ« departamentin organizativ tĂ« “Komanda e LartĂ« e UshtrisĂ«â€, e cila drejtonte pushtimin gjerman tĂ« Bashkimit Sovjetik dhe operacionet nĂ« Frontin Lindor.

NĂ« vitin 1943, Stauffenberg u gradua nĂ« nĂ«nkolonel i shtabit tĂ« pĂ«rgjithshĂ«m, dhe u dĂ«rgua nĂ« AfrikĂ« pĂ«r t’u bashkuar me Divizionin e 10-tĂ« “Panzer” si Oficer i saj i Operacioneve nĂ« Shtabin e PĂ«rgjithshĂ«m.

Më 7 prill 1943, Stauffenberg u përfshi në drejtimin e lëvizjes nga një njësi në tjetrën. Pranë Mezzouna, automjeti i tij që ishte pjesë e një kolone u shkatërrua nga bombarduesit luftarakë P-40 Kittyhawk të Forcave Ajrore të Shkretëtirës dhe ai mori plagë të shumta të rënda. Stauffenberg kaloi tre muaj në një spital në Mynih. Ai humbi syrin e majtë, dorën e djathtë dhe dy gishta në dorën e majtë. Pas plagosjes së tij, Shtaufenberg-ut iu dha Kryqi gjerman në ar.

Atentati

Kur e mori veten nga plagët, Shtaufenbergut iu afrua një grup konspiratorësh të udhëhequr nga Gen Henning von Tresckow, të cilët donin të eliminonin Hitlerin dhe të përmbysnin regjimin nazist. Shtaufenberg u bë udhëheqës i atentatit.

MĂ« 20 korrik 1944 Shtaufenberg niset nĂ« orĂ«n tetĂ« tĂ« mĂ«ngjesit nĂ« drejtim tĂ« shtabit qendror tĂ« “FĂŒhrerit” qĂ« ishte nĂ« njĂ« zonĂ« malore tĂ« BavarisĂ« afĂ«r Rastenburgut. “Wolfsschanze” ose ndryshe “Strofulla e Ujkut”, ishin zyrat qendrore sekrete tĂ« Hitlerit nĂ« Frontin e Lindjes. QĂ«llimi ishte: Vrasja e Adolf Hitlerit me anĂ« tĂ« njĂ« bombe. PĂ«r shkak se pozita e tij nĂ« ushtri i jepte mundĂ«si t’i afrohej udhĂ«heqĂ«sit nazist, Shtaufenberg mori pĂ«rsipĂ«r tĂ« vendoste bombĂ«n mĂ« sahat nĂ« Shtabin e PĂ«rgjithshĂ«m, shumĂ« pranĂ« karriges ku ishte ulur Hitleri. Bomba shpĂ«rtheu disa çaste pasi Shtaufenberg ishte larguar nga salla e mbledhjeve. KatĂ«r persona vdiqĂ«n menjĂ«herĂ« nga shpĂ«rthimi, por Hitleri vetĂ«m sa u plagos lehtĂ«.

Po atĂ« ditĂ« radioja njoftoi: “Ndaj UdhĂ«heqĂ«sit Ă«shtĂ« kryer sot njĂ« atentat me eksploziv. PĂ«rveç plagĂ«ve tĂ« lehta nga djegia si dhe hematomave ai nuk ka pĂ«suar asgjĂ« tjetĂ«r. Ai ka filluar punĂ«n menjĂ«herĂ« dhe sipas planit, priti Duçen nĂ« njĂ« bisedĂ« tĂ« gjatĂ« pĂ«rbashkĂ«t”.

Hakmarrja

Në propagandën zyrtare atentati i 20 korrikut 1944 nënvleftësohet e thuhet se ishte një akt dëshpërimi. Por në të vërtetë Hitleri dhe pasuesit fanatikë të tij shqetësoheshin për moralin e trupës në luftë dhe për cilësinë e korpusit të oficerëve. Në javët dhe muajt që pasuan u arrestuan rreth 1000 burra dhe gra, të cilët regjimi nazist i akuzoi për pjesëmarrje në hartimin e planeve për përmbysje. Rreth 200 nga të arrestuarit u dënuan me vdekje nga i ashtuquajturi gjyqi popullor me kryegjyqtarin Roland Freisler nën akuzën tradhti e lartë ndaj shtetit.

Pas atentatit, Stauffenberg dhe organizatorët e tjerë të komplotit u arrestuan dhe u ekzekutuan. Gruaja e tij dhe anëtarët e tjerë të familjes u dërguan në kampet e përqendrimit. Fëmijëve të tij, sipas urdhrit të Hitlerit, iu ndryshuan emrat, dhe u dërguan të rriten në familjen e një ushtari SS. Bashkëshortja edhe fëmijët u liruan në fund të luftës.

Epilogu

Komploti i 20 korrikut mbeti njĂ« simbol i qĂ«ndresĂ«s sĂ« brendshme gjermane ndaj nazizmit, njĂ« pĂ«rpjekje tragjike pĂ«r tĂ« ndalur tĂ« pamundurĂ«n – dhe njĂ« kujtesĂ« se edhe nĂ« errĂ«sirĂ«n mĂ« tĂ« dendur, dikush tentoi tĂ« ndizte njĂ« shkĂ«ndijĂ«.

 

RrĂ«shkitĂ«sja “Rosebud” nga “Citizen Kane” shitet nĂ« ankand pĂ«r 11 milionĂ« paund

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
20 July 2025 at 11:05

Një objekt i dhuruar nga një regjisor, i cili e mori gjatë pastrimit të një studioje, bëhet pjesa e dytë më e vlefshme e memorabilia të filmit

Nga Catherine Shoard

RrĂ«shkitĂ«sja ikonike “Rosebud” nga filmi klasik i Orson Welles-it tĂ« vitit 1941, Citizen Kane, u shit nĂ« ankand pĂ«r 14.75 milionĂ« dollarĂ« (11 milionĂ« paund).

Ky objekt bëhet kështu pjesa e dytë më e vlefshme e memorabilia të filmit që është shitur ndonjëherë, duke zënë vend pas shitjes në dhjetor të kaluar të një pale çizmesh rubini nga filmi i vitit 1939, The Wizard of Oz, për 32.5 milionë dollarë (24.2 milionë paund).

Blerësi është i panjohur, ndërsa shitësi ishte regjisor Joe Dante, i cili e mori këtë objekt në vitin 1984, ndërsa punonte në filmin Explorers në ambientet e Paramount, të cilat dikur ishin shtëpia e RKO Pictures.

“Njeri nga ekipi qĂ« dinte se unĂ« isha fans i filmave tĂ« vjetĂ«r mĂ« erdhi me njĂ« rekvizitĂ« druri dhe mĂ« tha: ‘Po hedhin gjithĂ« kĂ«to gjĂ«ra. Mund t’ia vlejĂ« ta marrĂ«sh kĂ«tĂ«,’” tha Dante. “Nuk jam i sigurt nĂ«se e dinte çfarĂ« ishte sanija, por patjetĂ«r kishte njĂ« dyshim, ose pse tjetĂ«r do mĂ« pyeste mua?

“U habitĂ«m shumĂ«. Duke qenĂ« se jam njĂ« adhurues i madh i filmit, i thashĂ« ‘Po, do ta marr me kĂ«naqĂ«si.’”

Rekvizita është kryesisht prej druri pishë, me bojën origjinale, por shfaq shenja të konsumit dhe dëmtimit gjatë qëndrimit në studio, dhe i mungojnë disa shina, që mendohet të jenë dhuruar për metal gjatë periudhës së luftës.

“Kam pasur nderin tĂ« ruaj kĂ«tĂ« pjesĂ« tĂ« historisĂ« sĂ« kinemasĂ« pĂ«r dekada,” tha Dante nĂ« njĂ« deklaratĂ« tĂ« lĂ«shuar nga shtĂ«pia e ankandit Heritage. “TĂ« shohĂ«sh qĂ« ‘Rosebud’ gjen njĂ« shtĂ«pi tĂ« re – dhe bĂ«n histori nĂ« kĂ«tĂ« proces – Ă«shtĂ« njĂ« ndjesi e pazakontĂ« dhe thellĂ«sisht kĂ«naqĂ«se. ËshtĂ« njĂ« dĂ«shmi e fuqisĂ« sĂ« qĂ«ndrueshme tĂ« tregimit.”

Dante e shfrytëzoi sanijen edhe në filmin Explorers, si dhe në The Burbs (1989), Gremlins 2: The New Batch (1990) dhe një episod të serialit të fillimit të viteve 90, Eerie, Indiana.

Numri i saktĂ« i sanijeve tĂ« prodhuara pĂ«r filmin nuk dihet – shtĂ«pia e ankandit thotĂ« se janĂ« bĂ«rĂ« disa; njĂ« u shit te Steven Spielberg nĂ« 1982 pĂ«r 60,500 dollarĂ« (45,150 paund) dhe njĂ« tjetĂ«r pĂ«r njĂ« blerĂ«s anonim nĂ« 1996 pĂ«r 233,000 dollarĂ« (174,000 paund).

Objekte të tjera në ankand përfshijnë një miniaturë të avionit X-wing nga The Empire Strikes Back, shkopin e Indiana Jones-it që ia dhuroi Harrison Ford Princit Charles gjatë premierës mbretërore të Indiana Jones and the Last Crusade, dhe kostumin jeshil prej mëndafshi të Austin Powers.

Gjithashtu janë në shitje një foto nudo e Marilyn Monroe, armatimi nga Ben-Hur dhe një blazer Ralph Lauren në pronësi të Audrey Hepburn.

“Kjo Ă«shtĂ« njĂ« nga ngjarjet mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme nĂ« historinĂ« e ankandeve tĂ« industrisĂ« sĂ« argĂ«timit,” tha Joe Maddalena, zĂ«vendĂ«spresident ekzekutiv i Heritage Auctions. “KĂ«to nuk janĂ« thjesht rekvizita. JanĂ« objekte mitike. Ato tregojnĂ« historinĂ« e momenteve mĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« Hollivudit, njĂ« copĂ« nĂ« njĂ« kohĂ«, secila e lidhur me njĂ« kujtim, njĂ« performancĂ«, njĂ« legjendĂ«.”

Përgatiti për botim: L.Veizi

“Kandidati Mancurian” dhe kontrolli i mendjes, kur paranoja kthehet nĂ« fakt

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
20 July 2025 at 10:00

Nga Leonard Veizi

Kontrolli i mendjes Ă«shtĂ« forma mĂ« brutale e dhunĂ«s pa gjak. ËshtĂ« dhe akti mĂ« i skajshĂ«m i zhveshjes sĂ« njeriut nga vetvetja. Jo njĂ« diktim i sjelljes, por kolonizim i vetĂ«dijes. Ai nuk Ă«shtĂ« thjesht imponim i njĂ« ideje, por njĂ« pushtim i territoreve mĂ« intime tĂ« ndĂ«rgjegjes, ku mendimi nuk lind mĂ« lirshĂ«m, por diktohet si urdhĂ«r. NĂ« kĂ«tĂ« proces, individi nuk Ă«shtĂ« mĂ« subjekt, por objektq Ă« vepron me njĂ« liri tĂ« rreme. Aty ku dikur liria lindte natyrshĂ«m si mendim, tashmĂ« ajo ngjizet si komandĂ«. Njeriu, ky subjekt i pĂ«rhershĂ«m i vetes, kthehet nĂ« objekt. njĂ« trup qĂ« flet me fjalĂ«t e njĂ« tjetri, ndjen me emocionet e imponuara dhe beson me mendjen qĂ« nuk Ă«shtĂ« mĂ« e tij. Kontrolli i mendjes nuk Ă«shtĂ« thjesht mjet i pushtetit; ai Ă«shtĂ« njĂ« zĂ«vendĂ«sim i shpirtit. Dhe kur pushteti arrin tĂ« hyjĂ« aty ku as feja, as morali, as shoqĂ«ria nuk lejuan kurrĂ« tĂ« hyhej—nĂ« thelbin e njeriut—ai s’ka mĂ« nevojĂ« pĂ«r pranga apo burgje. Sepse skllavĂ«ria e mendjes nuk lĂ« gjurmĂ« tĂ« dukshme, por shkatĂ«rron çdo gjĂ« qĂ« dikur quhej zgjedhje



NĂ« njĂ« epokĂ« kur kufiri mes paranojĂ«s konspirative dhe realitetit tĂ« errĂ«t ishte gjithnjĂ« e mĂ« i turbullt, mĂ« 20 korrik 1977, njĂ« valĂ« dokumentesh tĂ« klasifikuara tronditi opinionin publik. NĂ«n presionin e Aktit pĂ«r LirinĂ« e Informacionit, Agjencia Qendrore e Zbulimit e Shteteve tĂ« Bashkuara (CIA) publikoi pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« dokumente qĂ« pranonin zyrtarisht ekzistencĂ«n e programit “MKUltra”. Kjo nismĂ« sekrete, e nisur nĂ« fillim tĂ« viteve 1950 dhe e formalizuar mĂ« 1953, kishte pĂ«r qĂ«llim tĂ« zbulonte e mĂ« pas tĂ« pĂ«rdorte teknika tĂ« kontrollit tĂ« mendjes pĂ«rmes barnave psikotrope si LSD-ja, hipnozĂ«s, izolimit ndijor, ndĂ«rhyrjeve neurologjike dhe traumave tĂ« qĂ«llimshme. NĂ« qendĂ«r tĂ« kĂ«tij eksperimenti qĂ«ndronte ideja e njĂ« “Kandidati tĂ« MançurisĂ«â€â€”njĂ« individ qĂ«, i programuar nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pavetĂ«dijshme, mund tĂ« kryente atentate apo akte sabotimi pa e ditur as vetĂ«. Programi thuhet se u kufizua mĂ« 1964, u ngushtua mĂ« tej nĂ« 1967 dhe u ndĂ«rpre zyrtarisht nĂ« 1973—njĂ« vit qĂ« pĂ«rkon me hetimet e para serioze tĂ« Kongresit amerikan mbi veprimtaritĂ« e errĂ«ta tĂ« shĂ«rbimeve sekrete gjatĂ« LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ«.

Por pyetja që mbetet ende pezull është kjo: A mund të besohet se eksperimente të tilla janë mbyllur përgjithmonë? Apo thjesht kanë ndryshuar emër, metodë dhe mbulesë?

“Kandidati Mancurian”

Termi u bĂ« i njohur fillimisht nĂ« romanin e Riçërd Kondon dhe mĂ« vonĂ« nĂ« versionin kinematografik tĂ« vitit 2004, me regji tĂ« Xhonathan Dem. Filmi “Kandidati Mancurian” Ă«shtĂ« njĂ« thriller politik qĂ« eksploron thellĂ«sisht temat e kontrollit tĂ« mendjes dhe manipulimit tĂ« elitave nĂ« sistemet demokratike. AktorĂ«t kryesorĂ« janĂ« Meril Strip si senatorja Eleonor Sho, Denzel Uashington si majori Benet Marko dhe Liev Shrajber si Rejmond Sho.

Subjekti

Pasi kthehet nga Lufta e Gjirit, Rejmond Sho shpallet hero kombĂ«tar dhe niset drejt njĂ« karriere tĂ« shpejtĂ« politike si kandidat pĂ«r nĂ«n-president, i shtyrĂ« nga nĂ«na e tij autoritare. Por ish-shoku i tij i luftĂ«s, majori Marko, fillon tĂ« ketĂ« Ă«ndrra tĂ« turbullta, qĂ« e çojnĂ« nĂ« zbulimin e njĂ« tĂ« vĂ«rtete tronditĂ«se: Sho Ă«shtĂ« “programuar” pĂ«rmes eksperimentesh neurologjike nga korporata misterioze “Manchurian Global”, pĂ«r tĂ« vepruar si kukull nĂ« njĂ« lojĂ« politike tĂ« komanduar nga interesa tĂ« errĂ«ta.

Filmi nĂ«nkupton njĂ« rend tĂ« ri global, ku korporata dhe politika bashkĂ«punojnĂ« pĂ«r tĂ« zhdukur vullnetin e qytetarit. Demokracia kthehet nĂ« njĂ« teatĂ«r, dhe vota – simboli i lirisĂ« – nĂ« njĂ« akt tĂ« paracaktuar nga algoritme propagande dhe teknologji neuropsikologjike.

“Mançuriani” tashmĂ« nuk Ă«shtĂ« mĂ« njĂ« personazh fiktiv. Ai Ă«shtĂ« simboli i frikshĂ«m i njĂ« epoke ku vetĂ« zgjedhja Ă«shtĂ« e manipuluar. Dhe nĂ«se e ardhmja varet nga vullneti i lirĂ« i qytetarit, atĂ«herĂ« pyetja mĂ« e rrezikshme qĂ« mund tĂ« shtrohet Ă«shtĂ«: A Ă«shtĂ« ende ky vullnet vĂ«rtet i lirĂ«?

Epilogu

Kontrolli i mendjes zhduk nocionin e zgjedhjes dhe shndërron vetëdijen në skllavëri të heshtur, ku bindja nuk është më çështje arsyetimi, por e programimit. Në thelb, ai është fitorja më e errët e pushtetit mbi shpirtin.

Konventa e Montreux: Turqia rimerr kontrollin mbi ngushticat strategjike

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
20 July 2025 at 08:35

20 Korrik 1936

NĂ« kĂ«tĂ« ditĂ« tĂ« vitit 1936, nĂ« qytetin e Montreux-it tĂ« ZvicrĂ«s, u nĂ«nshkrua Konventa e Montreux pĂ«r Regjimin e Ngushticave, njĂ« traktat ndĂ«rkombĂ«tar qĂ« rivendosi sovranitetin e plotĂ« tĂ« TurqisĂ« mbi Ngushticat e Dardaneleve dhe Bosforit – dy rrugĂ« ujore strategjike qĂ« lidhin Detin e Zi me Detin Mesdhe.

Ky dokument zëvendësoi Traktatin e mëparshëm të Lozanës (1923), i cili e kishte vendosur këtë zonë nën një regjim ndërkombëtar të demilitarizuar. Me Konventën e re, Turqia fitoi të drejtën të fortifikojë Ngushticat dhe të vendosë trupa ushtarake aty, duke rifituar kontrollin strategjik mbi një prej nyjeve më kritike të gjeopolitikës ndërkombëtare.

Megjithatë, Konventa ruajti një ekuilibër diplomatik: ajo garantoi kalimin e lirë të anijeve tregtare të të gjitha shteteve në kohë paqeje, ndërsa për anijet luftarake parashikonte rregulla më të rrepta, veçanërisht për shtetet që nuk kishin dalje në Detin e Zi.

Ky dokument mbetet njĂ« nga traktatet ndĂ«rkombĂ«tare mĂ« jetĂ«gjata ende nĂ« fuqi, dhe ka luajtur njĂ« rol kyç nĂ« balancimin e interesave tĂ« fuqive detare – veçanĂ«risht tĂ« RusisĂ« dhe vendeve tĂ« NATO-s – nĂ« rajonin e Detit tĂ« Zi.

Nëse dëshironi, mund të shtoj edhe një koment për rëndësinë e kësaj konvente në krizën aktuale në Ukrainë apo për ndikimin e saj në të drejtën ndërkombëtare detare.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Beteja e Ankarasë: Përplasja e Perandorive dhe fati i ardhshëm i osmanëve

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
20 July 2025 at 07:15

20 Korrik 1402

MĂ« 20 korrik tĂ« vitit 1402, nĂ« fushĂ«n e Çubukut pranĂ« AnkarasĂ«, koha ndali frymĂ«marrjen. Aty, nĂ« tokĂ«n e thatĂ« tĂ« Anadollit, u ndeshĂ«n dy figura qĂ« e kishin bĂ«rĂ« tĂ« tyren idenĂ« e universale tĂ« sundimit: Timuri i Madh, pasardhĂ«si i frikshĂ«m i linjĂ«s mongole qĂ« Ă«ndĂ«rronte tĂ« ribĂ«nte hartĂ«n e botĂ«s, dhe Sulltan Bajaziti I, i mbiquajtur “Yıldırım” – Rrufeja, njĂ« sundimtar i ri qĂ« e kishte shndĂ«rruar PerandorinĂ« Osmane nĂ« njĂ« forcĂ« qĂ« tundte portat e EvropĂ«s.

Përballja mes tyre nuk ishte thjesht një betejë ushtarake. Ishte një ndeshje karakteresh, një duel vizionesh dhe një kapitull i errët në ciklin e përhershëm të ngritjes dhe rrënimit të fuqive. Timuri, mjeshtër i manovrave, solli me vete një ushtri të përkryer, të stërvitur jo vetëm për luftë, por për strategji. Bajaziti, që ishte bërë frikë e Ballkanit dhe Anatolisë, mbështetej në vrullin e shpejtësisë, por në këtë përplasje vrulli nuk mjaftoi.

NĂ« tĂ« nxehtin pĂ«rvĂ«lues tĂ« verĂ«s anadolake, fati i osmanĂ«ve u pĂ«rmbys me njĂ« egĂ«rsi tronditĂ«se. Ushtria e tyre u shpĂ«rbĂ«, dhe vetĂ« Sulltani ra nĂ« duart e armikut – njĂ« poshtĂ«rim qĂ« historia osmane nuk e kishte njohur kurrĂ« mĂ« parĂ«. Thuhet se Bajaziti vdiq nĂ« robĂ«ri, i thyer mĂ« shumĂ« nga poshtĂ«rimi sesa nga plagĂ«t e trupit.

Pasojat e betejĂ«s ishin rrĂ«njĂ«sore: Perandoria Osmane u pĂ«rfshi nga njĂ« kaos i brendshĂ«m i njohur si “Interregnumi Osman” (1402–1413), njĂ« luftĂ« vĂ«llavrasĂ«se midis katĂ«r djemve tĂ« Bajazitit qĂ« i ndau, dobĂ«soi dhe e vuri nĂ« rrezik vetĂ« ekzistencĂ«n e shtetit. NdĂ«rkohĂ«, Timuri, triumfues, qĂ«ndroi pĂ«r pak kohĂ« mbi botĂ«n si njĂ« meteor i zjarrtĂ« – i ndritshĂ«m, por kalimtar. Perandoria e tij filloi tĂ« zbehej vetĂ«m tre vjet pas betejĂ«s, me vdekjen e tij, duke mbetur mĂ« shumĂ« njĂ« kujtim mitik sesa njĂ« strukturĂ« qĂ« mund tĂ« qĂ«ndronte gjatĂ« nĂ« kohĂ«.

E megjithatĂ«, kjo nuk qe fundi pĂ«r osmanĂ«t. PĂ«rkundrazi, ishte njĂ« provĂ« e zjarrit. Nga hiri i krizĂ«s, Perandoria Osmane rilindi si feniksi – mĂ« e disiplinuar, mĂ« e qĂ«ndrueshme, dhe mĂ« e vendosur pĂ«r tĂ« mos rĂ«nĂ« mĂ«. Ky dĂ«shtim u bĂ« themeli i suksesit tĂ« ardhshĂ«m. Brenda njĂ« shekulli, osmanĂ«t do tĂ« pushtonin KonstantinopojĂ«n, do tĂ« shtriheshin nĂ« tre kontinente dhe do tĂ« ndĂ«rtonin njĂ« perandori qĂ« pĂ«r gati pesĂ« shekuj do tĂ« mbante balancĂ«n e botĂ«s.

Beteja e Ankarasë mbeti një kujtesë se historia nuk ecën drejt vijash të drejta, por përmes përplasjeve, kthesave të papritura dhe krizave që testojnë jo vetëm ushtritë, por vetë shpirtin e qytetërimeve.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Tragjedia e Val di Stava: papërgjegjshmëria njerëzore që vrau një fshat të tërë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
19 July 2025 at 13:20

Më 19 korrik 1985, në një mëngjes të zakonshëm veror në veri të Italisë, lugina alpine e Val di Stava, pranë qytetit Tesero në rajonin Trentino-Alto Adige, u përfshi nga një nga fatkeqësitë më të rënda industriale në historinë italiane.

Dy diga të vendosura njëra mbi tjetrën, të ndërtuara për të depozituar mbetjet e impiantit të përpunimit të fluorit nga minierat aty pranë, u shembën brenda pak minutash.

NjĂ« valĂ« balte, uji dhe mbetjesh minerare, me njĂ« vĂ«llim prej 180 mijĂ« metra kub, shpĂ«rtheu me forcĂ« tĂ« jashtĂ«zakonshme, duke pĂ«rmbytur njĂ« sipĂ«rfaqe prej rreth 5 kilometrash. Brenda 10 minutash, lagje tĂ« tĂ«ra u shkatĂ«rruan, ndĂ«rtesa u pĂ«rpinĂ« nga rrjedha, dhe 267 njerĂ«z humbĂ«n jetĂ«n nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« tmerrshme – shumĂ« prej tyre nĂ« shtĂ«pitĂ« e tyre apo duke pushuar nĂ« hotelet e zonĂ«s.

Shkaqet dhe përgjegjësitë

Hetimet e mëvonshme zbuluan se tragjedia nuk ishte akt i natyrës, por pasojë e drejtpërdrejtë e neglizhencës njerëzore. Diga ishte ndërtuar në mënyrë të pasigurt, në një terren të paqëndrueshëm, ndërsa rregullat teknike të mirëmbajtjes dhe operimit nuk ishin respektuar.

Ajo që duhej të ishte një strukturë e përkohshme për depozitimin e mbetjeve industriale, u mbajt në funksion përtej kapacitetit dhe pa kontrollet e nevojshme inxhinierike. Në thelb, ishte një krim i heshtur, i akumuluar me vite, që shpërtheu papritur me çmimin më të lartë: jetën njerëzore.

Pasojat

Ngjarja tronditi opinionin publik italian dhe ndĂ«rkombĂ«tar. U zhvilluan gjyqe, por si shpesh ndodh, dĂ«nimet ishin tĂ« pakta dhe shumĂ« mĂ« tĂ« lehta se ç’meritonin pĂ«rgjegjĂ«sit. PĂ«r familjet e viktimave, drejtĂ«sia mbeti e mangĂ«t, por kujtimi i tyre ruhet edhe sot nĂ« memorialin e ngritur nĂ« Val di Stava, ku çdo vit, mĂ« 19 korrik, vendi ndalet pĂ«r tĂ« kujtuar.

Tragjedia e Val di Stava mbetet një simbol i mprehtë i rrezikut që sjellin korrupsioni, papërgjegjshmëria dhe mungesa e etikës profesionale, sidomos kur bashkohen me forcat e natyrës. Një dëshmi e dhimbshme që zhvillimi industrial, nëse nuk mbështetet nga ndërgjegjja dhe kontrolli, mund të shndërrohet në mjet shkatërrimi.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

1981 – Dosja “Farewell” e spiunazhit: shpĂ«rthimi jo-bĂ«rthamor i LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
19 July 2025 at 12:30

NĂ« njĂ« takim privat dhe pa zhurmĂ« mediatike nĂ« verĂ«n e vitit 1981, presidenti amerikan Ronald Reagan u pĂ«rball me njĂ« zbulim tronditĂ«s nga homologu i tij francez, François Mitterrand. NĂ« dorĂ« tĂ« liderit francez ndodhej njĂ« thesar i errĂ«t i botĂ«s sĂ« zbulimit: Dosja Farewell – njĂ« koleksion dokumentesh sekrete tĂ« ofruara nga Vladimir Vetrov, njĂ« kolonel i KGB-sĂ« qĂ« punonte si analist i teknologjisĂ« ushtarake nĂ« MoskĂ«.

Vetrov, i zhgënjyer nga regjimi sovjetik dhe i motivuar nga ndjenja anti-totalitare, kishte bashkëpunuar fshehurazi me shërbimin sekret francez DGSE. Ai kishte dorëzuar mbi 4 mijë faqe dokumentesh, ku detajohej një operacion sistematik dhe i gjerë i Bashkimit Sovjetik për vjedhjen e teknologjive të avancuara perëndimore, kryesisht amerikane, përmes rrjeteve të spiunazhit industrial.

Kur Reagan e lexoi përmbajtjen e dosjes, reagimi i tij ishte sa ironik aq edhe strategjik. Duke thirrur drejtorin e CIA-s, William Casey, ai tha me një buzëqeshje të hollë:

“Le t’i ndihmojmĂ« sovjetikĂ«t me pazaret e tyre.”

Kjo fjali shënoi fillimin e një kundër-sabotimi inteligjent, një nga operacionet më të fshehta dhe gjeniale të Luftës së Ftohtë. CIA, në bashkëpunim me shkencëtarë dhe inxhinierë amerikanë, zhvilloi një mikroprocesor të manipuluar për sistemet automatike të kontrollit të presionit në tubacionet e naftës dhe gazit. Ai dukej i sofistikuar dhe funksional, por në realitet ishte i programuar për të shkaktuar një defekt të vonuar dhe katastrofik.

Ashtu siç ishte parashikuar, agjentët sovjetikë, të bindur se kishin kapur një teknologji të avancuar, e vodhën pajisjen dhe e integruan në sistemin e shpërndarjes së gazit në Siberi.

Qershor 1982 – Siberi

Në mes të shkretëtirës së ngrirë, ku mungonte çdo gjurmë e jetës së dendur urbane, ndodhi një shpërthim i jashtëzakonshëm, që tronditi tokën me fuqinë e rreth 3 kilotonëve, sa një armë taktike bërthamore. Flakët u ngritën dhjetëra metra lart, tubacionet u shkatërruan për kilometra të tëra, dhe dëmet materiale ishin të pallogaritshme.

Zyrtarisht nuk pati raportime pĂ«r viktima, por mĂ« e çuditshmja ishte heshtja absolute e MoskĂ«s. Kremlini nuk mund tĂ« akuzonte PerĂ«ndimin, sepse kjo do tĂ« thoshte tĂ« pranonte publikisht se kishte vjedhur teknologji dhe ishte mashtruar nga njĂ« “kurth digjital”.

Efekti domino

Ky sabotim shkaktoi njĂ« valĂ« mosbesimi tĂ« menjĂ«hershĂ«m brenda aparatit teknologjik sovjetik. Çdo pajisje e huaj, çdo copĂ« softuer i marrĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« paligjshme, u kthye nĂ« njĂ« burim frike. DhjetĂ«ra projekte u pezulluan ose u vonuan, dhe mijĂ«ra shkencĂ«tarĂ« sovjetikĂ« mbetĂ«n nĂ« pritje, tĂ« paralizuar nga dyshimi.

Operacioni mbeti i fshehtë për dekada. Vetëm në fillim të viteve 2000, gazeta The New York Times dhe hetime të mëvonshme konfirmuan këtë aksion të pazakontë të sabotimit teknologjik, që jo vetëm që shkatërroi një objekt të rëndësishëm strategjik sovjetik, por ndihmoi në konsumimin e brendshëm të një superfuqie të lodhur nga vetja.

Dosja Farewell, pĂ«rveçse zbuloi spiunazhin sovjetik, provoi se lufta e fshehtĂ« e teknologjisĂ« mund tĂ« kishte pasoja po aq shpĂ«rthyese sa njĂ« pĂ«rplasje frontale ushtarake. NĂ« kĂ«tĂ« kapitull tĂ« LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ«, njĂ« mikroçip bĂ«ri atĂ« qĂ« s’do ta bĂ«nte as njĂ« raketĂ«.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

❌
❌