❌

Normal view

There are new articles available, click to refresh the page.
Yesterday — 27 July 2025Main stream

Jam shkrimtare nga Ballkani – pse njerĂ«zit supozojnĂ« se di vetĂ«m pĂ«r luftĂ« dhe tragjedi?

✇Telegrafi
By: Agron Shala
27 July 2025 at 11:30

Nga: Ana Schnabl / The Guardian
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Mora pjesë në një konferencë të shkrimtarëve amerikanë në Teksas, pak para se bota të futej në izolim për shkak të Kovidit-19. Midis paneleve dhe ndërlidhjes me të tjerët, kalova kohën duke shëtitur në panairin e librave, duke shfletuar titujt dhe duke bombarduar botuesit me pyetje.

“Sa vepra tĂ« pĂ«rkthyera keni nĂ« katalogĂ«t tuaj? Si i zbuloni autorĂ«t qĂ« janĂ« jashtĂ« ShBA-sĂ«? Dhe, si e vlerĂ«soni cilĂ«sinĂ« e shkrimit nĂ« gjuhĂ«t tĂ« cilat ju nuk i flisni”?

Nuk isha thjesht kureshtare – isha nĂ« njĂ« mision. Doja tĂ« dija çfarĂ« lloj veprash tĂ«rhiqnin botuesit amerikanĂ« dhe nĂ«se puna ime mund tĂ« zgjonte interesimin e tyre. Nuk u pĂ«rpoqa tĂ« fsheh ambicien time.

Lexo po ashtu nga Ana Schnabl:
– Dikur tĂ« kĂ«qijtĂ« e Holivudit ishin rusĂ« ose kinezĂ«, tani jemi ne – njerĂ«zit nga Ballkani
– Melania Trump nuk shfaq asnjĂ« interes pĂ«r atdheun e saj, SlloveninĂ« – dhe pĂ«r kĂ«tĂ« jam mirĂ«njohĂ«se

NjĂ« pĂ«rgjigje mĂ« ka mbetur nĂ« mendje, ngulitur si njĂ« ferrĂ«. Erdhi nga njĂ« pĂ«rfaqĂ«sues i njĂ« prej shtĂ«pive mĂ« tĂ« mĂ«dha botuese nĂ« ShBA. Pasi shpjegova prej nga isha, duke pĂ«rdorur fjalĂ«n kyçe si “republika veriore e ish-JugosllavisĂ«â€ dhe “jo njĂ« zonĂ« lufte pĂ«r momentin”, ai ofroi kĂ«tĂ« kĂ«shillĂ«:

“Mendo pĂ«r histori dhe pĂ«r tema specifike pĂ«r kulturĂ«n tĂ«nde dhe pĂ«r historinĂ« e vendit”.

“Pra”, shtova me hezitim, “jo njĂ« histori, bie fjala, pĂ«r njĂ« grua qĂ« la karrierĂ«n nĂ« financĂ«, qĂ« ndahet nga burri dhe merret me qeramikĂ«â€?

“Epo, nĂ«se ajo histori gjithashtu eksploron çështjet kulturore ose historike, atĂ«herĂ« po”.

Ndjeva një thumb të bezdisë, por e falënderova me edukatë dhe u largova. Papritmas, një kafe dhe një cigare ndiheshin si të domosdoshme.

NĂ« vitet qĂ« pasuan, fillova ta kuptoj se pse fjalĂ«t e tij mĂ« acaruan kaq shumĂ«. Ato zbuluan njĂ« model – njĂ« model qĂ« vazhdon tĂ« mĂ« frustrojĂ«.

PĂ«r autorĂ«t nga Ballkani, nga kombet e tjera evropiane dhe nga vendet e botĂ«s historia dhe kultura e tĂ« cilĂ«ve janĂ« mister pĂ«r lexuesit e AmerikĂ«s sĂ« Veriut, rruga drejt pĂ«rkthimit nĂ« anglisht – dhe botimit nga botues amerikanĂ« apo britanikĂ« – shpesh varet nga pĂ«rmbushja e njĂ« kushti tĂ« pashkruar: vepra jonĂ« duhet tĂ« paraqesĂ« kontekstin politik ose kulturor tĂ« rajonit tonĂ«, ose tĂ« paktĂ«n tĂ« mbĂ«shtetet nĂ« ngjarje kyçe historike. QĂ« tĂ« ketĂ« sukses, duhet tĂ« ketĂ« vlerĂ« shpjeguese ose ilustruese – nĂ« mĂ«nyrĂ« ideale, me njĂ« dozĂ« didaktike.

“Lexuesit amerikanĂ« kanĂ« nevojĂ« tĂ« mĂ«sojnĂ« pĂ«r vendin”, ka thĂ«nĂ« botuesi.

NĂ« pamje tĂ« parĂ«, kjo pritshmĂ«ri duket e padĂ«mshme – madje e arsyeshme. NĂ« fund tĂ« fundit, autorĂ«t, kudo, pĂ«rfshirĂ« ata nga Ballkani, reflektojnĂ« mbi rrethanat e tyre tĂ« menjĂ«hershme politike dhe kulturore. LetĂ«rsia ka qenĂ« gjithmonĂ« njĂ« mjet pĂ«r tĂ« pasqyruar, analizuar dhe kritikuar shoqĂ«rinĂ«.

Por, nĂ«nkuptimi mĂ« i thellĂ« i kĂ«saj pritshmĂ«rie Ă«shtĂ« mĂ« shqetĂ«sues. Ajo mbĂ«shtetet nĂ« njĂ« besim tĂ« heshtur se Ballkani Ă«shtĂ« njĂ« vend mĂ« pak i vlefshĂ«m – njĂ« rajon qĂ« pĂ«rgjithmonĂ« zien me potencialin pĂ«r tragjedi. Siç e tha botuesi, me sinqeritet: “TĂ« trajtosh diçka problematike nga pikĂ«pamja kulturore ose historike – ose mĂ« mirĂ«, traumatike – do tĂ« ishte mĂ« me interes”.

Me “traumatike” a po imagjinonte ai mizoritĂ« e LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore apo luftĂ«rat jugosllave? Mos po pĂ«rfytyronte njĂ« rajon tĂ« zhytur nĂ« varfĂ«ri, pabarazi dhe tradita patriarkale? Ndoshta ai supozonte se shoqĂ«ritĂ« ballkanike janĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« veçantĂ« tĂ« prira ndaj dhunĂ«s apo trishtimit. Ndoshta shpresonte pĂ«r histori nga zhgĂ«njimi post-socialist, duke ushqyer nocionin se ende po pĂ«rpunojmĂ« “traumĂ«n” e socializmit jugosllav.

Nuk mund ta them me siguri. Ajo qĂ« di Ă«shtĂ« kjo: ai nuk do tĂ« kishte interes pĂ«r njĂ« version ballkanik tĂ« Vitit tim tĂ« pushimit dhe relaksimit [My Year of Rest and Relaxation]. NjĂ« roman pĂ«r njĂ« protagoniste nga Ballkani – qĂ« thjesht Ă«shtĂ« e rraskapitur nga kapitalizmi, e pĂ«rqendruar te vetja, e zemĂ«ruar ose moralisht e paqartĂ« – nuk do tĂ« pĂ«rmbushte kriteret e duhura.

Mjerisht, pĂ«r tĂ«, me shumĂ« gjasĂ« do ta kishte anashkaluar romanin hibrid tĂ« shkrimtares sllovene NataĆĄa Kramberger, e cila mori pĂ«rsipĂ«r njĂ« fermĂ« nĂ« Shtajer tĂ« SllovenisĂ« pas kthimit nga Berlini. Dhe, dyshoj se do t’i interesonin tregimet e shkurtra tĂ« kroates Luiza Bouharaoua, tĂ« cilat pĂ«rshkruajnĂ« ankthin dhe gĂ«zimet e brezit tĂ« mijĂ«vjeçarit – ndonĂ«se nĂ« nuancat e Adriatikut. As poezia e poetes maqedonase Kalia Dimitrova, e cila pĂ«lqen t’i referohet Kaprit dhe Berlinit, por rrallĂ« Shkupit.

QĂ« njĂ« vepĂ«r nga njĂ« autor ballkanik tĂ« ketĂ« sukses, protagonisti i saj duhet tĂ« jetĂ« viktimĂ« – njĂ« viktimĂ« e qartĂ« dhe e padiskutueshme. Botuesit preferojnĂ« histori qĂ« nxjerrin dhembshuri, zemĂ«rim moral, zemĂ«rthyerje ose, nĂ« mĂ«nyrĂ« ideale, tĂ« tria bashkĂ«.

Me pak fjalĂ«, pritet qĂ« ne shkrimtarĂ«t ballkanikĂ« t’u qasemi temave universale – dhimbjes, tjetĂ«rsimit, dashurisĂ«, humbjes – pĂ«rmes prizmit tĂ« ngushtĂ« rajonal. Dhe, ajo lente duhet tĂ« pĂ«rfshijĂ« njĂ« kthesĂ« tĂ« paparashikueshme ekzotike.

PĂ«r tĂ« qenĂ« tĂ« qartĂ«, Ballkani Ă«shtĂ« njĂ« rajon specifik me kompleksitete unike kulturore, politike dhe historike. ShkrimtarĂ«t nga ky vend kanĂ« shumëçka pĂ«r tĂ« thĂ«nĂ« pĂ«r kĂ«to gjĂ«ra, dhe shumĂ« prej tyre e bĂ«jnĂ« kĂ«tĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« shkĂ«lqyer. Por, nĂ«se pĂ«rkthimet nĂ« anglisht synojnĂ« tĂ« zgjerojnĂ« njohuritĂ« pĂ«r “atĂ« vendin e Ballkanit”, botuesit duhet tĂ« jenĂ« tĂ« gatshĂ«m tĂ« angazhohen pĂ«r historitĂ« tĂ« cilat sfidojnĂ« perceptimet ekzistuese.

Pyetja nuk Ă«shtĂ« nĂ«se shkrimtarĂ«t ballkanikĂ« duhet tĂ« pasqyrojnĂ« kontekstin e tyre. Shpesh e bĂ«jmĂ«, natyrshĂ«m. Pyetja Ă«shtĂ« nĂ«se botuesit do tĂ« dĂ«gjojnĂ« larminĂ« e zĂ«rave qĂ« dalin nga rajoni – apo do tĂ« vazhdojnĂ« tĂ« privilegjojnĂ« rrĂ«fimet tĂ« cilat me pĂ«rpikĂ«ri i pĂ«rforcojnĂ« supozimet e tyre.

NĂ« fund tĂ« fundit, Ballkani ka shumëçka mĂ« shumĂ« sesa traumĂ«, tragjedi apo tregime tĂ« pĂ«rshtatshme pĂ«r tĂ« nxjerrĂ« mĂ«sime. Ka edhe thjesht histori tĂ« shkruara nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« jashtĂ«zakonshme pĂ«r gratĂ« qĂ« dikur punonin nĂ« financa, qĂ« lanĂ« burrat dhe hapĂ«n njĂ« punishte qeramike. Disa botues nga Amerika e Veriut dhe Britania tashmĂ« i kanĂ« mbĂ«shtetur plotĂ«sisht historitĂ« e tilla, siç tregon çmimi International Booker pĂ«r Georgi Gospodinovin, dhe nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« kanĂ« pĂ«rmbushur misionin pĂ«r tĂ« sjellĂ« zĂ«rat nga qoshet e ndryshme tĂ« botĂ«s te njĂ« audiencĂ« globale – jo si ambasadorĂ« tĂ« gjeografisĂ« sĂ« tyre, por si tregimtarĂ« nĂ« tĂ« drejtĂ«n e tyre. Por, shumĂ« tĂ« tjerĂ« ende nuk e kanĂ« bĂ«rĂ« kĂ«tĂ«. /Telegrafi/

 

 

The post Jam shkrimtare nga Ballkani – pse njerĂ«zit supozojnĂ« se di vetĂ«m pĂ«r luftĂ« dhe tragjedi? appeared first on Telegrafi.

Pikat e ushqimit tĂ« Izraelit nuk janĂ« thjesht kurthe vdekjeje – ato janĂ« alibi pĂ«r urinĂ« nĂ« GazĂ«

✇Telegrafi
By: Agron Shala
27 July 2025 at 09:58

Në sistemin e shpërndarjes së ndihmave të Fondacionit Humanitar të Gazës, shohim një përpjekje për të shkatërruar një shoqëri të tërë.

Nga: Alex de Waal / The Guardian
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Kur uria masive pĂ«rfshin njĂ« komunitet, ndodh diçka e rrallĂ« dhe e tmerrshme. Uria nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« fenomen biologjik i trupit qĂ« tretet. ËshtĂ« gjithashtu grahma e fundit e njĂ« shoqĂ«rie. Uria Ă«shtĂ« pamja e njerĂ«zve qĂ« kĂ«rkojnĂ« ushqim nĂ« njĂ« grumbull plehrash. ËshtĂ« njĂ« grua qĂ« gatuan fshehurazi, duke fshehur ushqimin nga kushĂ«rinjtĂ« e saj tĂ« uritur. ËshtĂ« njĂ« familje qĂ« shet bizhuteritĂ« e gjyshes pĂ«r njĂ« vakt tĂ« vetĂ«m, me fytyra bosh dhe pa emocione, me shikim tĂ« pĂ«rhumbur. Ky Ă«shtĂ« degradimi, poshtĂ«rimi, turpi – dhe, po, çnjerĂ«zimi – qĂ« ndodh kur qeniet njerĂ«zore pĂ«rplasen si kafshĂ« pĂ«r ushqim.

Ky Ă«shtĂ« realiteti tĂ« cilin asnjĂ« statistikĂ« nuk mund ta mbĂ«rthejĂ«. Dhe, metodat pĂ«r matjen e emergjencave ushqimore dhe pĂ«r vlerĂ«sim – “uria” duke qenĂ« mĂ« e rĂ«nda – dĂ«shtojnĂ« kur shoqĂ«ria shpĂ«rbĂ«het nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ«.

Por, ashtu si një mjek me përvojë që mund të diagnostikojë ethet pa pasur nevojë të dërgojë mostra gjaku në laborator, punonjësit humanitarë që kanë një përvojë, ata të cilët panë thellësitë e vuajtjes njerëzore në Biafra në 1969 ose në Etiopi në 1984, i njohin këto simptoma kur i shohin.

Dhe, ata i shohin sot në Gazë.

Kthehuni te deklaratat e Fondacionit Humanitar tĂ« GazĂ«s [FHG] – organizata e mbĂ«shtetur nga ShBA-ja dhe Izraeli qĂ« filloi operimin nĂ« maj – dhe hyni nĂ« njĂ« botĂ« tjetĂ«r. FHG-ja paraqet veten si njĂ« operacion profesional, plot dhembshuri, i dizajnuar pĂ«r shekullin XXI. Do tĂ« shihni imazhe rendi dhe efikasiteti, dhe njĂ« njoftim krenar se ajo shpĂ«rndau mĂ« shumĂ« se dy milionĂ« vakte dje nga katĂ«r “qendra tĂ« sigurta tĂ« shpĂ«rndarjes”.

Dhe, përkrah fotografive të atyre fëmijëve të uritur, të grave që shemben nga uria, ka edhe fotografi të të rinjve të shëndetshëm. Për dallim nga pamjet e filmuara nga gazetarët palestinezë, të përpjekjeve të dëshpëruara për pak ndihma të mbetura përmes OKB-së, FHG-ja ka imazhe të shpërndarjeve të rregullta, të punonjësve të saj që mbajnë për dore fëmijët palestinezë.

ZĂ«dhĂ«nĂ«sit izraelitĂ« kĂ«mbĂ«ngulin se Kombet e Bashkuara kanĂ« qindra kamionĂ« me ushqim brenda perimetrit tĂ« GazĂ«s qĂ« refuzojnĂ« t’i shpĂ«rndajnĂ«.

Por, ajo pamje me ngjyra nuk qëndron as përballë një vështrimi më të thjeshtë. Ka katër arsye pse ky është, në rastin më të mirë, një improvizim nga amatorët, dhe në rastin më të keq një mbulesë për krimin e urisë masive që po vazhdon.

SĂ« pari, shifrat thjesht nuk pĂ«rputhen. NĂ« prill, Organizata e Ushqimit dhe BujqĂ«sisĂ« e OKB-sĂ« llogariti rezervat ushqimore tĂ« mbetura nĂ« GazĂ« pas 18 muajsh rrethimi dhe lufte dhe dy muajsh bllokade totale nga Izraeli. Ajo vlerĂ«soi se qasja nĂ« ushqim do tĂ« binte nĂ« vetĂ«m gjysmĂ«n e asaj qĂ« nevojitet pĂ«r tĂ« mbajtur gjallĂ« jetĂ«n – nĂ« njĂ« moment mes majit dhe korrikut. Kjo do tĂ« thotĂ« qĂ« pĂ«rpjekja pĂ«r ndihma duhet tĂ« mbulojĂ« tĂ« gjitha nevojat ushqimore tĂ« GazĂ«s. Dy milionĂ« vakte nĂ« ditĂ« janĂ« mĂ« pak se gjysma e asaj qĂ« nevojitet. Racionet e FHG-sĂ« mund ta kenĂ« ngadalĂ«suar marshimin drejt urisĂ«, por jo shumĂ«.

Së dyti, nuk mund të lehtësohet uria vetëm me shifra. Sistemi i FHG-së është si të qëndrosh buzë një pellgu të madh dhe të ushqesh peshqit duke hedhur thërrime buke. Kush arrin të hajë nga këto racione?

Uria godet pakicën e pambrojtur. Matësi që përdor OKB-ja për të përcaktuar kur pasiguria e rëndë ushqimore arrin nivelin e urisë është kur 20 për qind e familjeve përballen me mungesë ekstreme ushqimi. Uria godet më të dobëtit, jo më të fortët.

GjatĂ« dekadave, programet humanitare kanĂ« gjetur mĂ«nyrat mĂ« tĂ« mira pĂ«r tĂ« ndihmuar mĂ« tĂ« varfrit, si gratĂ« pa bashkĂ«short qĂ« kujdesen pĂ«r disa fĂ«mijĂ« dhe ndoshta edhe prindĂ«r tĂ« moshuar. ËshtĂ« kilometri i fundit i shpĂ«rndarjes sĂ« ndihmĂ«s ai qĂ« ka rĂ«ndĂ«si.

FHG-ja operon katĂ«r pika tĂ« shpĂ«rndarjes sĂ« racioneve. Tri ndodhen nĂ« skajin jugor tĂ« GazĂ«s, nĂ« rrĂ«nojat e Rafahut, dhe njĂ« nĂ« GazĂ«n qendrore. TĂ« gjitha ato ndodhen nĂ« zona ushtarake. Ato hapen pĂ«r periudha tĂ« shkurtra dhe me njoftim tĂ« shkurtĂ«r. PĂ«r tĂ« marrĂ« kĂ«to racione, njerĂ«zit duhet tĂ« dalin nĂ« rrĂ«noja – gati pĂ«r tĂ« vrapuar drejt portave nĂ« momentin e lajmĂ«rimit, duke kaluar mes postblloqeve ushtarake tĂ« Forcave tĂ« Mbrojtjes sĂ« Izraelit [IDF]. Ata e dinĂ« se e vetmja mĂ«nyrĂ« qĂ« ushtarĂ«t e IDF-sĂ« kanĂ« pĂ«r tĂ« kontrolluar turmat Ă«shtĂ« arma e zjarrit – edhe kur nuk qĂ«llojnĂ« pĂ«r tĂ« vrarĂ«.

Kur FHG-ja flet pĂ«r “vendet e sigurta tĂ« shpĂ«rndarjes”, ajo i referohet mĂ«nyrĂ«s se si kontrollon paketat e saj deri nĂ« momentin e dorĂ«zimit, jo mĂ«nyrĂ«n se si i dorĂ«zon ato nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« sigurt pĂ«r mĂ« nevojtarĂ«t. DhjetĂ«ra njerĂ«z qĂ« kĂ«rkojnĂ« ndihmĂ« vriten çdo ditĂ« duke u pĂ«rpjekur qĂ« tĂ« arrijnĂ« kĂ«to pika.

Si do t’i bashkohet kĂ«saj rrĂ«muje njĂ« nĂ«nĂ« e lodhur me fĂ«mijĂ« tĂ« uritur, ose persona tĂ« moshuar apo me aftĂ«si tĂ« kufizuara? Si do tĂ« kalojnĂ« jo vetĂ«m postet ushtarake, por edhe banditĂ«t qĂ« pĂ«r veten duan tĂ« vjedhin ushqimet mĂ« tĂ« vlefshme ose pĂ«r t’i shitur nĂ« treg? FHG-ja nuk ka asnjĂ« ide se kush po i ha racionet. Ajo nuk ka njĂ« formulĂ« pĂ«r tĂ« ushqyer mĂ« tĂ« varfrit. ËshtĂ« ligji i xhunglĂ«s.

SĂ« treti, ndihma duhet tĂ« jetĂ« e pĂ«rshtatur pĂ«r njerĂ«zit qĂ« nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« kanĂ« nevojĂ«. NĂ« krye tĂ« listĂ«s janĂ« ushqimet e specializuara pĂ«r kujdes pĂ«r fĂ«mijĂ«t e kequshqyer tĂ« cilĂ«t nuk mund tĂ« hanĂ« vakte tĂ« zakonshme, si Plumpy’Nut, njĂ« ushqim terapeutik i gatshĂ«m pĂ«r pĂ«rdorim.

Kutia e racioneve e FHG-sĂ« zakonisht pĂ«rmban miell, makarona, tahini, vaj gatimi, oriz dhe qiqra ose thjerrĂ«za. AsnjĂ« ushqim pĂ«r foshnje. AsnjĂ« Plumpy’Nut. Dhe, nuk ka infermierĂ« apo specialistĂ« tĂ« ushqyerjes nĂ« komunitet qĂ« tĂ« ofrojnĂ« kujdes terapeutik pĂ«r fĂ«mijĂ«t e uritur.

Mendoni pĂ«r njĂ« nĂ«nĂ« tĂ« dĂ«shpĂ«ruar qĂ« Ă«shtĂ« thjesht nĂ« fund tĂ« zinxhirit ushqimor: si do t’i gatuajĂ« racionet qĂ« merr? Si do tĂ« gjejĂ« ujĂ« tĂ« pastĂ«r? Izraeli e ka reduktuar furnizimin me ujĂ« nĂ« njĂ« pjesĂ« tĂ« vogĂ«l tĂ« nevojĂ«s, dhe po bombardon impiantet e fundit tĂ« shkripĂ«zimit. ÇfarĂ« mund tĂ« pĂ«rdoret pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« zjarr? Pa energji elektrike apo gaz pĂ«r gatim, ajo mund tĂ« djegĂ« mbeturinat pĂ«r tĂ« ngrohur ushqimin.

Dhe, së fundi dhe më domethënësja, një operacion vërtet humanitar mbështet njerëzit e prekur, duke respektuar dinjitetin e atyre në nevojë, duke punuar me komunitetet. FHG-ja, në thelb, bën të kundërtën: ajo poshtëron dhe minon.

Shkatërrimi shoqëror që po shohim, degradimi i qenieve njerëzore, nuk është një efekt anësor i dëmit që po shkakton Izraeli. Ky është elementi qendror i krimit: shkatërrimi i shoqërisë palestineze. Qeveria e Izraelit nuk shfaq asnjë shenjë se i intereson, qoftë edhe pak, nëse palestinezët jetojnë apo vdesin. Ajo thjesht dëshiron të shmangë stigmën e akuzës për urinë dhe gjenocidin, dhe FHG-ja është alibia e saj aktuale. Të mos masht. /Telegrafi/

 

The post Pikat e ushqimit tĂ« Izraelit nuk janĂ« thjesht kurthe vdekjeje – ato janĂ« alibi pĂ«r urinĂ« nĂ« GazĂ« appeared first on Telegrafi.

Before yesterdayMain stream

Putini po përgatitet për një tjetër pushtim

✇Telegrafi
By: Agron Shala
25 July 2025 at 09:10

Rritja e shpenzimeve për mbrojtje nuk mjafton. Aleanca ka nevojë për një strategji me pesë pika për ta ndalur Rusinë.

Nga: Rebekah Koffler, ish-analiste e inteligjencĂ«s ushtarake strategjike pranĂ« AgjencisĂ« sĂ« InteligjencĂ«s sĂ« Mbrojtjes tĂ« ShBA-sĂ« dhe autore e librit Manuali i Putinit [Putin’s Playbook, Regnery 2021] / The Daily Telegraph (titulli: Putin is preparing for another invasion while Nato is fatally distracted)
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

NĂ« samitin mĂ« tĂ« fundit tĂ« NATO-s nĂ« HagĂ«, aleanca njoftoi se vendet anĂ«tare kanĂ« vendosur njĂ« objektiv tĂ« ri pĂ«r tĂ« shpenzuar pesĂ« pĂ«r qind tĂ« PBB-sĂ« pĂ«r mbrojtje dhe siguri deri nĂ« vitin 2035. PjesĂ«risht, kjo ka tĂ« ngjarĂ« tĂ« jetĂ« nxitur nga ndĂ«rgjegjĂ«simi se diplomacia lĂ«vizĂ«se e tĂ« dĂ«rguarit tĂ« Trumpit, Steve Witkoff, dhe denoncimet e EvropĂ«s ndaj Vladimir Putinit, nuk do tĂ« jenĂ« tĂ« mjaftueshme pĂ«r t’i dhĂ«nĂ« fund luftĂ«s nĂ« UkrainĂ«. MegjithatĂ«, kryesorja Ă«shtĂ« se vendet anĂ«tare po vetĂ«dijesohen pĂ«r nevojĂ«n pĂ«r tĂ« frenuar RusinĂ« nga njĂ« sulm ndaj njĂ« vendi tĂ« NATO-s – gjĂ« qĂ«, sipas sekretarit tĂ« pĂ«rgjithshĂ«m tĂ« aleancĂ«s, Mark Rutte, Rusia mund tĂ« jetĂ« e gatshme ta bĂ«jĂ« brenda pesĂ« vjetĂ«ve.

Si analiste e inteligjencĂ«s ushtarake, e specializuar nĂ« mĂ«nyrĂ«n e tĂ« menduarit tĂ« Putinit dhe nĂ« strategjinĂ« ushtarake ruse, pajtohem me vlerĂ«simin e Ruttes pĂ«r gatishmĂ«rinĂ« e RusisĂ« pĂ«r njĂ« fushatĂ« tjetĂ«r ofensive ushtarake brenda pak vitesh. Jam mĂ« pak e bindur se njĂ« vend i NATO-s do tĂ« jetĂ« objektivi i radhĂ«s i Kremlinit, pĂ«rveçse nĂ«se aleanca ndĂ«rhyn drejtpĂ«rdrejt nĂ« UkrainĂ« duke vendosur trupat nĂ« fushĂ«betejĂ«. MegjithatĂ«, ajo qĂ« NATO bĂ«n ose nuk bĂ«n nĂ« vitet e ardhshme, mund tĂ« jetĂ« vendimtare pĂ«r tĂ« pĂ«rcaktuar nĂ«se Putini do tĂ« pĂ«rcaktohet tĂ« sulmojĂ« njĂ« tjetĂ«r shtet post-sovjetik – si MoldavinĂ«.

Problemi qĂ«ndron nĂ« faktin se nuk kryejnĂ« punĂ« vetĂ«m rritja e shpenzimeve pĂ«r mbrojtje dhe fushat e lidhura me sigurinĂ«. ParatĂ« dhe teknologjia – shtyllat e stilit perĂ«ndimor tĂ« luftĂ«s – nuk i parandalojnĂ« dhe nuk i fitojnĂ« vetĂ« luftĂ«rat. Strategjia Ă«shtĂ« ajo qĂ« e bĂ«n kĂ«tĂ«. Dhe, njĂ« strategji e suksesshme duhet tĂ« bazohet nĂ« njĂ« njohje tĂ« thellĂ« tĂ« mĂ«nyrĂ«s sĂ« luftĂ«s sĂ« kundĂ«rshtarit, duke adresuar elementĂ«t kryesore tĂ« planifikimit tĂ« tij ushtarak.

Në shtator të vitit 2013, pak muaj para pushtimit të Krimesë nga Putini, i informova shkurtimisht anëtarët e NATO-s për strategjinë luftarake të Rusisë. Për fat të keq, nuk u zhvillua asnjë kundër-strategji nga Pentagoni dhe homologët e tij në NATO. Prandaj, ndodhën pushtimet e Putinit.

E zhvilluar nga Shtabi i PĂ«rgjithshĂ«m i UshtrisĂ« Ruse dhe shpesh e quajtur “luftĂ« asimetrike”, strategjia e RusisĂ« huazon shumëçka nga veprat klasike tĂ« strategut britanik Sir Basil Liddell Hart. Ai mbĂ«shteste metodat e tĂ«rthorta pĂ«r tĂ« luftuar kundĂ«rshtarin – nĂ« vend tĂ« aplikimit tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« tĂ« forcĂ«s. Pika kyçe e kĂ«saj qasjeje Ă«shtĂ« shmangia e zonave tĂ« forta tĂ« armikut dhe pĂ«rqendrimi nĂ« shfrytĂ«zimin e dobĂ«sive dhe pikave tĂ« cenueshme tĂ« tij.

Natyrisht, lufta nĂ« UkrainĂ« Ă«shtĂ« shndĂ«rruar pikĂ«risht nĂ« atĂ« lloj konflikti qĂ« Rusia po pĂ«rpiqet tĂ« shmangĂ«. Por, kjo nuk do tĂ« thotĂ« se Kremlini e ka ndryshuar rrĂ«njĂ«sisht qasjen ndaj konfliktit – veçanĂ«risht kur pĂ«rballet me kundĂ«rshtarĂ« tĂ« rinj.

Meqenëse ushtritë e NATO-s janë superiore në aspektin teknologjik, ndaj forcave ruse, Moska e di se duhet të mbështetet në ndërmarrjen e nismës strategjike gjatë periudhës fillestare të çdo lufte të ardhshme. Ajo nuk do të kërkojë përsëritje të asaj që ka ndodhur në Ukrainë.

PĂ«r rrjedhojĂ«, planifikuesit rusĂ« parashikojnĂ« tĂ« minojnĂ« qasjen e NATO-s tĂ« bazuar nĂ« rrjete pĂ«r zhvillimin e luftĂ«s duke ndĂ«rprerĂ« “zinxhirin e vrasjes” tĂ« forcave tĂ« saj – procesin qĂ« mundĂ«son vendimmarrjen ushtarake pĂ«r tĂ« zbuluar, shĂ«njestruar dhe shkatĂ«rruar kundĂ«rshtarĂ«t. Kjo mund tĂ« arrihet duke goditur, ndoshta paraprakisht, sistemet C4ISR (komanda, kontrolli, komunikimi, kompjuterĂ«t, inteligjenca, vĂ«zhgimi dhe zbulimi) dhe sistemet hapĂ«sinore nga tĂ« cilat varen forcat e NATO-s.

Prandaj, vendet anĂ«tare tĂ« NATO-s duhet tĂ« bĂ«jnĂ« mĂ« shumĂ« sesa tĂ« shpenzojnĂ« para. Ato duhet tĂ« kuptojnĂ« se cilat janĂ«, sipas rusĂ«ve, dobĂ«sitĂ« e aleancĂ«s dhe tĂ« ndĂ«rmarrin veprime pĂ«r t’ia hequr Kremlinit shtysĂ«n pĂ«r t’i shfrytĂ«zuar ato.

Ekzistojnë pesë fusha kryesore që kërkojnë veprim:

1. Sigurimi i infrastrukturës hapësinore
Rusia ka njĂ« arsenal tĂ« fuqishĂ«m armĂ«sh kundĂ«r hapĂ«sirĂ«s, tĂ« dizajnuara pĂ«r tĂ« degraduar ose shkatĂ«rruar satelitĂ«t amerikanĂ« dhe tĂ« aleatĂ«ve. Ky arsenal pĂ«rfshin sistemet qĂ« bllokojnĂ« sinjalin GPS, laserĂ«t, interceptorĂ«t orbitalĂ« dhe raketat kundĂ«r-satelitore. Zyra e Drejtorit tĂ« InteligjencĂ«s KombĂ«tare tĂ« ShBA-sĂ« paralajmĂ«roi – nĂ« VlerĂ«simin Vjetor tĂ« KĂ«rcĂ«nimeve pĂ«r vitin 2025 – se Rusia po trajnon forcat e saj hapĂ«sinore, po vendos armĂ« tĂ« reja kundĂ«r-satelitore dhe tashmĂ« po pĂ«rdor luftĂ«n elektronike pĂ«r tĂ« ndikuar ndaj burimeve perĂ«ndimore. Moska po zhvillon gjithashtu njĂ« satelit tĂ« ri qĂ« pritet tĂ« mbajĂ« njĂ« armĂ« bĂ«rthamore si njĂ« kapacitet kundĂ«r-satelitor.

2. Fortifikimi i infrastrukturës kritike ndaj sulmeve kibernetike
Rusia ka një nga arsenalet më shkatërrimtarëve të armëve kibernetike në botë, një doktrinë të sofistikuar dhe me ekspertizë të avancuar. Vlerësimi i Kërcënimeve për vitin 2025 paralajmëroi për suksesin e përsëritur të Rusisë në komprometimin e objektivave të ndjeshme, për qëllime të mbledhjes së inteligjencës. Ka shumë të ngjarë që Moska të ketë tashmë qasje në infrastrukturën kritike në ShBA dhe në Evropë. Ajo ka përvojë të veçantë dhe të dëshmuar në integrimin e sulmeve kibernetike me operacione ushtarake në kohë lufte.

3. Vendosja e protokolleve më të forta për mbrojtjen e kabllove të komunikimit nën det
Drejtoria Kryesore e Shtabit tĂ« PĂ«rgjithshĂ«m tĂ« RusisĂ« ka njĂ« program shumĂ« sekret kĂ«rkimesh nĂ« thellĂ«si detare, i njohur si GUGI. Ka shumĂ« tĂ« ngjarĂ« qĂ« Moska ta ketĂ« vĂ«nĂ« kĂ«tĂ« ekspertizĂ« nĂ« praktikĂ«, me disa operacione tĂ« dyshuara sabotimi tĂ« kabllove nĂ«nujore nĂ« Detin Baltik – qĂ« nga fillimi i luftĂ«s nĂ« UkrainĂ«. NjĂ« rrezik i ngjashĂ«m vlen edhe pĂ«r tubacionet e energjisĂ«. NĂ« tetor tĂ« vitit 2022, Ministria e Mbrojtjes e MbretĂ«risĂ« sĂ« Bashkuar pranoi se njĂ« fregatĂ« e MarinĂ«s MbretĂ«rore ishte vendosur nĂ« Detin e Veriut pĂ«r tĂ« ndihmuar forcat norvegjeze nĂ« mbrojtjen e tubacioneve tĂ« gazit – pas shpĂ«rthimit tĂ« Nord Stream-it nĂ« Baltik.

4. Mbrojtja ndaj spiunazhit rus
Nuk ka shumĂ« nevojĂ« tĂ« thuhet se Rusia fut rregullisht spiunĂ«t e vet nĂ« mbarĂ« EvropĂ«n dhe se rekruton vendasit pĂ«r tĂ« vjedhur sekretet ushtarake, politike dhe ekonomike. Por, Moska gjithashtu ka arritur tĂ« fusĂ« operativĂ« tĂ« inteligjencĂ«s pĂ«r tĂ« kryer operacione destabilizuese, duke shĂ«njestruar infrastrukturĂ«n kritike. Disa vlerĂ«sime sugjerojnĂ« se kĂ«to operacione sabotimi janĂ« katĂ«rfishuar nĂ« periudhĂ«n 2023-2024. JanĂ« kryer shumĂ« arrestime, pĂ«rfshirĂ« nĂ« Gjermani, nĂ« Poloni dhe nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar. Por, aleanca duhet tĂ« ketĂ« njĂ« qasje mĂ« proaktive – duke neutralizuar dhe ndĂ«rprerĂ« operacionet e spiunazhit rus pĂ«rpara se ato tĂ« shkaktojnĂ« dĂ«m.

5. Të sigurohet epërsia në potencialin total luftarak
Duke kaluar nĂ« njĂ« gjendje pĂ«rgatitjeje lufte – disa vite para pushtimit tĂ« UkrainĂ«s – Rusia tani prodhon mĂ« shumĂ« municion nĂ« tre muaj sesa Evropa nĂ« njĂ« vit tĂ« tĂ«rĂ«. Rritja e prodhimit tĂ« sistemeve tĂ« mbrojtjes ajrore, tankeve, dronĂ«ve dhe municioneve Ă«shtĂ« jetike pĂ«r NATO-n, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« arrijĂ« RusinĂ« dhe tĂ« rimbushĂ« arsenalet e saj tĂ« shteruara.

Megjithatë, armët nuk qëllojnë vetë. Aleanca duhet të rekrutojë, trajnojë dhe të pajisë një forcë luftarake të mjaftueshme për të ndryshuar përllogaritjen e Putinit për vendimmarrje. Moska ka mobilizuar në mënyrë të hapur dhe të fshehtë gjatë të gjithë luftës në Ukrainë. Dhe, të martën, në Dumën shtetërore u paraqit një projektligj që parashikon shërbimin ushtarak me rekrutim të përhershëm gjatë gjithë vitit. Nëse miratohet dhe nënshkruhet nga Putini, ligji do të hyjë në fuqi më 1 janar 2026.

Në Evropë, vetëm disa vende kanë shërbim të detyrueshëm ushtarak, dhe deri tani shumica e të tjerëve nuk e kanë në plan ta rikthejnë këtë. Por, në një luftë konsumimi, si ajo që Rusia po zhvillon në Ukrainë, pala që ka më shumë burime njerëzore është në pozicion më të favorshëm për të fituar.

Lajmi i mirĂ« Ă«shtĂ« se aleanca ka ende kohĂ« pĂ«r t’u organizuar dhe pĂ«r tĂ« parandaluar njĂ« pushtim tjetĂ«r. Do tĂ« ishte tragjike nĂ«se NATO dĂ«shton tĂ« ndĂ«rmarrĂ« veprime tani – veçanĂ«risht duke pasur parasysh çmimin kolosal qĂ« Ukraina po paguan pĂ«r t’u mbrojtur kundĂ«r rusĂ«ve. NATO ia ka njĂ« borxh tĂ« madh tĂ« gjithĂ« ukrainasve tĂ« vrarĂ« dhe familjeve tĂ« tyre – tĂ« zhvillojĂ« njĂ« kundĂ«r-strategji tĂ« qĂ«ndrueshme ndaj manualit tĂ« Putinit. /Telegrafi/

 

The post Putini po përgatitet për një tjetër pushtim appeared first on Telegrafi.

Perandoria e lashtë që krijoi botën moderne!

✇Telegrafi
By: Agron Shala
24 July 2025 at 13:45

Historia e Kartagjenës nga Eve MacDonald ofron një pasqyrë magjepsëse mbi këtë qytetërim, i cili shpeshherë errësohet padrejtësisht nga lavdia romake.

Nga: Daisy Dunn, studiuese / The Daily Telegraph
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Napoleoni është goxha i pazakontë në historinë perëndimore, kjo për faktin sepse u identifikua me Hanibalin e pamëshirshëm dhe jo me armikun e tij romak, Skipion Afrikanin [Scipio Africanus]. Interesimi i francezit për kartagjenasin shkonte në kufijtë e obsesionit. Ai lexoi çdo libër që mundi të gjente për të, përfshirë historitë latine të Livit, ndërsa mbajti shënime të shumta. Gjatë bisedave, ishte në gjendje që me lehtësi të përfshinte shembuj nga jeta e Hanibalit, ndërsa kur kaloi Alpet në vitin 1800, e dinte saktësisht se në gjurmët e kujt po ecte. Hanibali ishte më shumë se një njeri: ishte, si Napoleoni, një perëndi.

Hanibali nuk ishte i panjohur pĂ«r mitizimin e vetvetes. Emri i tij nĂ«nkuptonte “ai qĂ« Ă«shtĂ« i favorizuar nga Ba’ali”: Ba’al Hamoni ishte zoti kryesor i kartagjenasve, tĂ« cilĂ«t nga qyteti pranĂ« Tunizit (nĂ« TunizinĂ« e sotme), nĂ« shekujt III dhe II Para Krishtit, arritĂ«n kulmin e fuqisĂ« sĂ« tyre globale. Hanibali kishte njĂ« aurĂ« pavdekĂ«sie dhe gjithashtu besonte se gĂ«zonte mbrojtjen e Melkartit – ekuivalentit fenikas tĂ« Herkulit. Melkarti shpesh barazohej me vetĂ« Diellin. NjĂ« vetĂ«besim i tillĂ« pĂ«r kredencialet hyjnore, mund tĂ« ushqejĂ« vetĂ«m dĂ«shirĂ«n pĂ«r tĂ« rrezikuar.

Hanibali ishte i zgjuar, karizmatik dhe i drejtĂ«. Sipas librit gjithĂ«pĂ«rfshirĂ«s tĂ« [studiueses] Eve MacDonald, Kartagjena: NjĂ« histori e re e njĂ« perandorie tĂ« lashtĂ« [Carthage: A New History of an Ancient Empire], suksesi i tij si komandant “bazohej tek ushtarĂ«t dhe besnikĂ«ria e tyre ndaj tij.” Gjenerali ishte i njohur pĂ«r shpĂ«rndarjen e plaçkave ndĂ«rmjet ushtarĂ«ve – njĂ« ushtri profesionale e pĂ«rbĂ«rĂ« nga territore tĂ« ndryshme, pĂ«rfshirĂ« AfrikĂ«n e Veriut, IberinĂ«, GreqinĂ« dhe ItalinĂ« – dhe pĂ«r pagesa tĂ« mĂ«tejshme. RomakĂ«t, natyrisht, e pĂ«rçmonin atĂ« si armikun e pamposhtshĂ«m. Shprehja Hanibal ad portas [Hanibali Ă«shtĂ« te portat] u bĂ« e pĂ«rhapur gjatĂ« LuftĂ«rave Punike ndĂ«rmjet kĂ«tyre dy fuqive tĂ« lashta, duke mishĂ«ruar frikĂ«n dhe njĂ«kohĂ«sisht admirimin qĂ« ai ngjallte tek armiqtĂ«.

Por, a e ka errĂ«suar fama e Hanibalit qytetĂ«rimin qĂ« ai pĂ«rfaqĂ«sonte? Kjo Ă«shtĂ« njĂ« nga pyetjet qĂ« MacDonald, pedagoge e historisĂ« sĂ« lashtĂ« nĂ« Universitetin e Kardifit, shtjellon nĂ« [librin] Kartagjena. Ajo sugjeron se fakti qĂ« burimet greke dhe romake, tĂ« shkruara menjĂ«herĂ« pas kohĂ«s sĂ« Hanibalit, pĂ«rqendrohen aq shumĂ« tek ai, “ka tendencĂ« pĂ«r tĂ« shtrembĂ«ruar dĂ«shmitĂ« tona pĂ«r KartagjenĂ«n rreth jetĂ«s dhe aventurave tĂ« njĂ« njeriu tĂ« vetĂ«m.” Si pasojĂ« e kĂ«saj, interesi mĂ« i gjerĂ« historik pĂ«r kĂ«tĂ« rajon “humbet nĂ« etjen pĂ«r vepra tĂ« guximshme tĂ« ushtarĂ«ve tĂ« mĂ«dhenj.” Obsesioni i Napoleonit Ă«shtĂ« njĂ« shembull tipik. Pra, historia e MacDonaldit nuk Ă«shtĂ« njĂ« rishkrim sa Ă«shtĂ« njĂ« zgjerim. NĂ«ntitulli [i librit] mund tĂ« ishte: “Kush ishin kartagjenasit?”

BanorĂ«t e qytetit tĂ« lashtĂ« ishin tĂ« pĂ«rkushtuar ndaj njĂ« jete tĂ« rehatshme. Burrat – pĂ«r tĂ« cilĂ«t dimĂ« shumĂ« mĂ« tepĂ«r sesa pĂ«r gratĂ« – mbanin tunika tĂ« gjata dhe vathĂ« nĂ« veshĂ« tĂ« shpuar. Bazuar nĂ« dĂ«shmitĂ« e Aristofanit, komedianit grek, mund tĂ« hamendĂ«sojmĂ« se shumica prej tyre ishin bĂ«rĂ« synet. QĂ« nga shekulli i tretĂ« Para Krishtit, pjesĂ«tarĂ«t mĂ« tĂ« pasur tĂ« shoqĂ«risĂ« kishin banjo me depozita uji brenda shtĂ«pive tĂ« veta. Ata hanin mirĂ«, sidomos peshk dhe njĂ« lloj qulli me drithĂ«ra, vezĂ«, dhallĂ« dhe mjaltĂ«. Mishi konsumohej kryesisht pas flijimeve fetare. NjĂ« banket shumĂ« i hershĂ«m, mbetjet e tĂ« cilit u zbuluan sĂ« fundmi nĂ« qytetin e dikurshĂ«m kartagjenas tĂ« UtikĂ«s (afĂ«r qytetit modern tĂ« BizertĂ«s), pĂ«rmbante dhi, dem, derr, kalĂ«, madje edhe breshkĂ« dhe qen.

ArkitektĂ«t e qyteteve kartagjenase i kushtonin vĂ«mendje edhe rritjes dhe mbajtjes sĂ« kafshĂ«ve. MacDonald, e cila mbĂ«shtetet mirĂ« nĂ« pĂ«rvojĂ«n e saj nĂ« arkeologji, pĂ«rshkruan stallat pĂ«r kuajt dhe hapĂ«sirat brenda mureve tĂ« dyfishta – tĂ« “kazamateve” tĂ« KartagjenĂ«s – pĂ«r rritjen e elefantĂ«ve. Para se Hanibali tĂ« udhĂ«hiqte famshĂ«m 37 prej tyre nĂ«pĂ«r Alpe, Pirro, mbreti i Epirit, solli 20 tĂ« tillĂ« nĂ« Itali, pĂ«rpara fushatĂ«s sĂ« tij pĂ«r tĂ« dĂ«buar kartagjenasit nga Sicilia. Pasi i panĂ« elefantĂ«t nĂ« veprim, kartagjenasit mbetĂ«n tĂ« mahnitur dhe i pĂ«rdorĂ«n gjatĂ« pushtimeve tĂ« tyre nĂ« Gadishullin Iberik. KĂ«to kafshĂ« ofronin mbrojtje tĂ« pakrahasueshme gjatĂ« tĂ«rheqjes nĂ« njĂ« kalim lumi, ku u pĂ«rballĂ«n me njĂ« fis armiqĂ«sor kelt. Nuk ka njĂ« konsensus se cilĂ«s specie i pĂ«rkisnin elefantĂ«t qĂ« pĂ«rdorĂ«n kartagjenasit, por me shumĂ« gjasa ishin njĂ« pĂ«rzierje e elefantĂ«ve afrikanĂ« dhe aziatikĂ«.

Kartagjenasit nuk do tĂ« ishin kaq tĂ« famshĂ«m po tĂ« mos kishin luftuar me RomĂ«n. Dhe, mbase romakĂ«t nuk do tĂ« kishin krijuar perandorinĂ« e tyre tĂ« qĂ«ndrueshme po tĂ« mos ishte Kartagjena – tĂ« cilĂ«n e shkatĂ«rruan pa mĂ«shirĂ« nĂ« vitin 146 Para Krishtit, pas njĂ« rrethimi tĂ« gjatĂ«. VĂ«shtirĂ«sia pĂ«r historianĂ«t modernĂ« Ă«shtĂ« se, duke e vendosur KartagjenĂ«n nĂ« hartĂ«, romakĂ«t hodhĂ«n hije mbi virtytet e saj.

Ky është një shembull tipik i historisë së shkruar nga fitimtarët. Ambicia e MacDonaldit për të rrëfyer historinë e Kartagjenës, nga një perspektivë kartagjenase, pengohet nga mungesa e burimeve të shkruara. Kjo është e pashmangshme dhe e pritshme. Asnjë historian i botës antike nuk duhet të kritikohet për boshllëqet në burime; ajo që ka rëndësi është mënyra se si orientohemi në këto boshllëqe.

MacDonald i ndĂ«rthur materialet nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« admirueshme dhe arrin tĂ« krijojĂ« njĂ« portret thellĂ« tĂ« shtresuar tĂ« njĂ« kulture qĂ« shpesh ka lĂ«nĂ« lexuesit me pĂ«rshtypjen pĂ«r njĂ« shoqĂ«ri tĂ« çuditshme dhe tĂ« dhunshme. Ajo ka njĂ« qasje veçanĂ«risht tĂ« ndjeshme nĂ« interpretimin e fenomeneve, si flijimi i fĂ«mijĂ«ve. NjĂ« faltore nĂ« natyrĂ«, e zbuluar nĂ« KartagjenĂ«, pĂ«rmban mijĂ«ra urna me mbetje tĂ« djegura tĂ« foshnjave, fĂ«mijĂ«ve tĂ« vegjĂ«l dhe kafshĂ«ve. Kjo njihet si tophet – nga emri hebraik i njĂ« lugine nĂ« Jerusalem, ku thuhej se filistinĂ«t “flijonin fĂ«mijĂ«t e vet me anĂ« tĂ« zjarrit.” ShkrimtarĂ«t grekĂ« dhe romakĂ« shkruan me neveri pĂ«r fĂ«mijĂ«t kartagjenas tĂ« cilĂ«t hidheshin nĂ« gropa tĂ« mbushura me flakĂ«.

A u sakrifikuan fĂ«mijĂ«t si lutje pĂ«r mirĂ«qenien e qytetit? Apo bĂ«het fjalĂ« pĂ«r mbetjet e foshnjave qĂ« kishin vdekur nga shkaqet natyrore? Shumica ishin shumĂ« tĂ« vegjĂ«l kur vdiqĂ«n, dhe e dimĂ« se shkalla e vdekshmĂ«risĂ« sĂ« foshnjave ishte e lartĂ«. MacDonald vĂ« nĂ« dukje mbishkrimet mbi stelat e ngritura pranĂ« urnave, dhe veçanĂ«risht fjalĂ«t: “Sepse ai/ajo dĂ«gjoi zĂ«rin tonĂ«.” Kjo goxha shumĂ« tingĂ«llon si njĂ« ofertĂ« hyjnore pĂ«r pĂ«rmbushjen e njĂ« premtimi ose si pĂ«rgjigje ndaj njĂ« lutjeje. PĂ«rderisa mbetet e paqartĂ« se çfarĂ« ndodhte saktĂ«sisht, Ă«shtĂ« interesante tĂ« vĂ«rehet, siç bĂ«n MacDonald, se faltoret e ngjashme janĂ« zbuluar nĂ« MaltĂ«, SardenjĂ«, Sicili dhe gjetkĂ« nĂ« AfrikĂ«n e Veriut.

MacDonald Ă«shtĂ« mĂ« e pĂ«rcaktuar nĂ« rrĂ«zimin e miteve nĂ« shqyrtimin e themelimit tĂ« KartagjenĂ«s. Sipas legjendĂ«s sĂ« zhvilluar nĂ« EneidĂ«n e Virgjilit, qyteti u themelua nga Dido (e njohur nga kartagjenasit si Elisa), e cila iku nga qyteti fenikas i Tiros (nĂ« Libanin e sotĂ«m) pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar nga vĂ«llai i saj tiranik, Pigmalioni. Pasi zbarkoi nĂ« bregun pranĂ« Tunizit, Didoja kĂ«rkoi njĂ« copĂ« tokĂ« tĂ« madhe sa lĂ«kura e njĂ« demi. KĂ«rkesa iu aprovua, dhe ajo preu lĂ«kurĂ«n nĂ« shirita tĂ« hollĂ«, tĂ« cilĂ«t i vendosi njĂ«ri pas tjetrit pĂ«r tĂ« rrethuar njĂ« sipĂ«rfaqe tĂ« konsiderueshme pĂ«r qytetin e saj tĂ« ri. Kalaja e KartagjenĂ«s do tĂ« njihej mĂ« pas si Birsa, nga fjala greke pĂ«r “lĂ«kurĂ« demi.”

ËshtĂ« njĂ« histori interesante dhe, sipas MacDonaldit, lidhet me konceptin e njohur tĂ« “pĂ«rdorimit tĂ« demit pĂ«r tĂ« lĂ«ruar tokĂ«n, si mĂ«nyrĂ« pĂ«r tĂ« pĂ«rcaktuar kufijtĂ«.” Kjo tingĂ«llon e besueshme. NjĂ« gjĂ« qĂ« autorĂ«t e lashtĂ« e kishin pĂ«rshkruar saktĂ« Ă«shtĂ« se Kartagjena u themelua nĂ« shekullin IX Para Krishtit dhe se kishte prejardhje fenikase. Mbetja mĂ« e hershme me mbishkrim, e gjetur nĂ« KartagjenĂ« – mbi njĂ« varĂ«se floriri vendosur nĂ« njĂ« varr – daton nga ajo periudhĂ« dhe pĂ«rmend madje njĂ« “Pigmalion.” Datimi me radiokarbon mbĂ«shtet mĂ« tej datĂ«n e themelimit nĂ« shekullin IX Para Krishtit.

MacDonald shkruan qartĂ« dhe me sinqeritet, dhe ka bĂ«rĂ« njĂ« hyrje tĂ« kĂ«ndshme dhe tĂ« lehtĂ« pĂ«r t’u pĂ«rvetĂ«suar mbi KartagjenĂ«n. Libri i saj nuk Ă«shtĂ« i mbushur me prozĂ« elegante apo pĂ«rshkrime dramatike. KĂ«saj i afrohemi vetĂ«m nĂ« faqet hyrĂ«se, qĂ« rrĂ«fejnĂ« shkatĂ«rrimin pĂ«rfundimtar tĂ« KartagjenĂ«s dhe nĂ« njĂ« pĂ«rshkrim tĂ« pasojave tĂ« BetejĂ«s sĂ« KanĂ«s kur “nĂ« mĂ«ngjes lartĂ«sohej avulli nga trupat ende tĂ« ngrohtĂ« tĂ« tĂ« vdekurve dhe tĂ« plagosurve.” Disa lexues do tĂ« parapĂ«lqejnĂ« njĂ« qasje mĂ« informuese sesa atmosferike, dhe ka shumëçka pĂ«r tĂ« thĂ«nĂ« pĂ«r gjĂ«rat qĂ« na jepen troç. MegjithatĂ«, pati momente kur ndjeva se MacDonald mund tĂ« ishte mĂ« e lirshme. NĂ«se nga Hanibali mund tĂ« nxjerrim njĂ« mĂ«sim pĂ«r autorĂ«t, ai Ă«shtĂ« se triumfi varet nga rreziku. /Telegrafi/

 

 

 

 

The post Perandoria e lashtë që krijoi botën moderne! appeared first on Telegrafi.

Abdylhamidi II dhe Lord Salisbury

✇Telegrafi
By: Agron Shala
24 July 2025 at 11:32

Nga: Hasan Bello

Pozita e BritanisĂ« nĂ« shekullin XIX ishte mĂ« e fuqishme se ajo e ShBA-sĂ« sot. AmbasadorĂ«t britanikĂ« kishin njĂ« peshĂ« shumĂ« tĂ« madhe nĂ« arenĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare. Kur pĂ«rmendeshin “FuqitĂ« e MĂ«dha”, menjĂ«herĂ« tĂ« vinte ndĂ«rmend Anglia, Franca dhe Rusia. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, drejtuesit e shtetit osman pĂ«rpiqeshin tĂ« mbanin marrĂ«dhĂ«nie sa mĂ« tĂ« mira jo vetĂ«m me ambasadorĂ«t, por edhe me diplomatĂ«t e niveleve tĂ« tjera. NjĂ« nga praktikat e Abdylhamidit II ishte “komprometimi” i tyre me dhurata.

NĂ« vitin 1878 rusĂ«t dolĂ«n fitues me PerandorinĂ« Osmane dhe kishin vendosur shtabin e tyre nĂ« njĂ« lagje tĂ« njohur tĂ« Stambollit (YeƟilköy). Ishin ditĂ«t kur perandoria kishte mĂ« shumĂ« se kurrĂ« nevojĂ« pĂ«r MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar. Sulltani dĂ«shironte t’i dhuronte Mr. Sandisonit, Sekretarit tĂ« ParĂ« tĂ« AmbasadĂ«s Britanike nĂ« Stamboll, njĂ« kuti cigaresh e zbukuruar me bizhuteri tĂ« shtrenjta. Por, Sandisoni nuk mund tĂ« pranonte kĂ«tĂ« dhuratĂ« pa dijeninĂ« dhe miratimin e ambasadorit. Prandaj, nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« sjellshme e refuzoi. MĂ« pas shkoi nĂ« AmbasadĂ« dhe pyeti eprorin e vet, ambasadorin britanik, Henry Layard, se çfarĂ« duhej tĂ« bĂ«nte. Ky i fundit i shkroi menjĂ«herĂ« ministrit tĂ« JashtĂ«m, Lord Salisbury, duke i thĂ«nĂ« se nuk mund ta pranonin kĂ«tĂ« “dhuratĂ«â€ pa dijeninĂ« dhe miratimin e tij.

Pas përshëndetjeve formale në letrën zyrtare, Salisbury iu përgjigj kështu pyetjes së ambasadorit:

“It depends on service which is expected.

(“Kjo varet nga shĂ«rbimi qĂ« pritet.”)

Me fjalĂ« tĂ« tjera: “PĂ«rpara se tĂ« marr njĂ« vendim, dua tĂ« di se pĂ«r çfarĂ« shĂ«rbimi Ă«shtĂ« menduar t’i bĂ«het kjo dhuratĂ«.”

Ky ishte niveli i ndjeshmërisë dhe ndershmërisë së diplomatëve britanikë dhe një nga arsyet pse Mbretëria e Bashkuar për disa shekuj ishte kthyer në mbretëreshën e deteve.

The post Abdylhamidi II dhe Lord Salisbury appeared first on Telegrafi.

Gruaja qĂ« ndryshoi mĂ«nyrĂ«n si i shohim shimpanzetĂ« – dhe vetĂ« qenien njerĂ«zore

✇Telegrafi
By: Agron Shala
23 July 2025 at 11:56

Nga: Myles Burke / BBC
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Më 14 korrik 1960, plot 65 vjet më parë këtë javë, një grua e re angleze, pa formim shkencor apo kualifikime formale, zbriti nga një varkë në Rezervatin Natyror Gombe në Tanzani, për të nisur një studim që do të shndërrohej në një qasje pioniere në vëzhgimin e shimpanzeve të egra. Zbulimet e saj nuk revolucionarizuan jo vetëm kuptimin tonë mbi sjelljen e kafshëve, por riformësuan edhe mënyrën se si e përkufizojmë veten si qenie njerëzore.

Edhe pse ishte vetĂ«m 26 vjeçe nĂ« atĂ« kohĂ«, Jane Goodall kishte Ă«ndĂ«rruar prej kohĂ«sh tĂ« studionte dhe tĂ« jetonte me kafshĂ«t. “Mesa duket, qĂ«kur isha rreth njĂ« vjeçe e gjysmĂ« apo dy vjeçe, studioja insektet, çfarĂ«do gjĂ«je, dhe kjo gradualisht u zhvillua dhe u rrit, e pastaj lexova librat si Doktor DoulitĂ«l dhe Tarzani, dhe atĂ«herĂ« vendosa qĂ« Afrika duhej tĂ« ishte qĂ«llimi im”. i tha ajo prezantuesit Terry Wogan, nĂ« emisionin e tij nĂ« BBC mĂ« 1986.

Pasi pĂ«rfundoi shkollĂ«n, Goodall ndoqi njĂ« kurs sekretarie nĂ« kohĂ«n kur punonte si kameriere dhe asistente nĂ« prodhimet filmike – pĂ«r tĂ« financuar Ă«ndrrĂ«n e fĂ«mijĂ«risĂ«. Deri nĂ« vitin 1957, mĂ« nĂ« fund kishte kursyer mjaftueshĂ«m para pĂ«r tĂ« udhĂ«tuar dhe pĂ«r tĂ« vizituar njĂ« shoqe nĂ« Nairobi tĂ« KenisĂ«. GjatĂ« qĂ«ndrimit atje, ajo arriti tĂ« organizonte njĂ« takim me paleoantropologun e njohur keniano-britanik, profesorin Louis Leakey – me shpresĂ«n pĂ«r tĂ« biseduar me tĂ« pĂ«r kafshĂ«t. Leakey, sekretarja e tĂ« cilit sapo ishte larguar, u impresionua aq shumĂ« nga vendosmĂ«ria e qetĂ« e Goodallit dhe njohuritĂ« e saj tĂ« gjera, tĂ« fituara nga vetĂ« ajo pĂ«r faunĂ«n afrikane, saqĂ« i ofroi njĂ« punĂ« si asistente e tij nĂ« muzeun e historisĂ« natyrore.

Leakey u bĂ« mĂ« pas mentori i saj. “Ishte ai qĂ« tha: ‘Jam duke kĂ«rkuar dikĂ« qĂ« tĂ« studiojĂ« shimpanzetĂ«, pĂ«r shkak tĂ« dritĂ«s qĂ« sjell sjellja e tyre nĂ« kuptimin e sjelljes njerĂ«zore nĂ« kohĂ«t mĂ« tĂ« hershme’”, i tha ajo Woganit. Leakey e pa mungesĂ«n e njĂ« formimi akademik shkencor si pĂ«rparĂ«si, jo si pengesĂ«, duke besuar se vĂ«zhgimet e saj nuk do tĂ« kufizoheshin nga teoritĂ« e gatshme shkencore.

Goodall nuk ishte e vetme nĂ« udhĂ«timin drejt Rezervatit Gombe. PĂ«r tĂ« pĂ«rmbushur rregullat e kohĂ«s tĂ« sigurisĂ« koloniale, nĂ«na e saj, Vanne, udhĂ«toi me tĂ« si shoqĂ«ruese. “Fillimisht nuk mĂ« lejonin tĂ« isha vetĂ«m”, i tha ajo BBC-sĂ«. “Qeveria britanike, ashtu siç ishte atĂ«herĂ«, tha: ‘Jo, Ă«shtĂ« pothuajse amorale qĂ« njĂ« vajzĂ« e re tĂ« dalĂ« vetĂ«m nĂ« xhungĂ«l’. KĂ«shtu qĂ« mĂ« duhej tĂ« zgjidhja njĂ« shoqĂ«ruese, dhe nĂ«na ime qĂ«ndroi me mua pĂ«r tre muaj”.

Muajt e parĂ« ishin jashtĂ«zakonisht tĂ« vĂ«shtirĂ«, si pĂ«r Goodallin ashtu edhe pĂ«r nĂ«nĂ«n e saj, tĂ« cilat fituan malarien ndĂ«rsa qĂ«ndronin nĂ« njĂ« tendĂ« ushtarake tĂ« pĂ«rdorur mĂ« parĂ«. Edhe kur Goodall ishte mjaftueshĂ«m e shĂ«ndetshme pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« rezervat, mund tĂ« shkonte vetĂ«m me njĂ« shoqĂ«rues lokal – dhe shpesh, sapo shimpanzetĂ« dĂ«gjonin hapat qĂ« afroheshin, fshiheshin menjĂ«herĂ« nĂ« shkurre. Por, ndĂ«rsa ajo mĂ«soi shtigjet e pyllit dhe u ambientua me lĂ«vizjen pĂ«rmes terrenit tĂ« dendur, “autoritetet vendosĂ«n qĂ«, mirĂ«, isha e çmendur, por isha nĂ« rregull”, ka thĂ«nĂ« ajo.

Pasi nisi tĂ« ecĂ«n vetĂ«m nĂ«pĂ«r kodrat me pyje, ajo filloi tĂ« shihte primatĂ«t e pakapshĂ«m pĂ«rmes dylbive nga njĂ« majĂ« qĂ« mbikĂ«qyrte dy lugina. Ishte koha kur Jane Goodall filloi tĂ« ndiqte njĂ« qasje tĂ« pazakontĂ« dhe tĂ« thellĂ«. Çdo ditĂ« ajo afrohej pĂ«rherĂ« e mĂ« shumĂ« drejt zonĂ«s sĂ« ushqimit tĂ« tyre, me shpresĂ«n se do tĂ« mund tĂ« ulej mes shimpanzeve dhe t’i studionte nga afĂ«r nĂ« habitatin e tyre natyror.

“Vishja tĂ« njĂ«jtat rroba me tĂ« njĂ«jtĂ«n ngjyrĂ« çdo ditĂ« dhe mendoj se gjĂ«ja mĂ« e rĂ«ndĂ«sishme ishte qĂ« kurrĂ« nuk e teprova”, i tha ajo BBC-sĂ« nĂ« programin Witness History nĂ« vitin 2014. “KurrĂ« nuk pĂ«rpiqesha tĂ« afrohesha shumĂ«. Prisja pranĂ« njĂ« peme me fruta, ku e dija se do tĂ« vinin shimpanzetĂ«, dhe kur largoheshin, nuk i ndiqja. TĂ« paktĂ«n jo nĂ« fillim, sepse ndihesha se po e sforcoja fatin. KĂ«shtu, gradualisht filluan tĂ« mĂ« pranonin si tĂ« padĂ«mshme”.

Ndërsa majmunët humbnin frikën ndaj saj, Goodall ishte në gjendje të ulej me orë të tëra, duke vëzhguar me durim sjelljen e tyre dhe sistemin e tyre të ndërlikuar shoqëror dhe deri atëherë të panjohur. Ajo zbuloi se shimpanzetë nuk ishin vegjetarianë, siç ishte besuar më parë, por se hanin gjithçka dhe se komunikonin me njëri-tjetrin për të gjuajtur mish. Ajo pati mundësinë të vëzhgonte afërsinë e lidhjeve familjare dhe se si individualiteti i çdo kafshe ndikon në sjelljen e tyre.

“NĂ« shoqĂ«rinĂ« e shimpanzeve, njĂ« femĂ«r mund tĂ« çiftohet me tĂ« gjithĂ« meshkujt, ose mund tĂ« shkĂ«putet dhe tĂ« mbahet vetĂ«m nga njĂ«ri – dhe meshkujt kanĂ« lidhje shumĂ« tĂ« afĂ«rta mes vete”, i tha ajo Woganit. “Ata patrullojnĂ« kufijtĂ« e territorit tĂ« komunitetit, mbajnĂ« tĂ« huajt larg, sjellin femra tĂ« reja si ‘gjak i ri’ dhe tĂ« gjithĂ« sillen si baballarĂ« tĂ« dashur, tĂ« duruar, tĂ« butĂ« dhe mbrojtĂ«s ndaj tĂ« gjithĂ« kĂ«lyshĂ«ve brenda atij komuniteti”.

NĂ« vend qĂ« tĂ« pĂ«rdorte njĂ« sistem numerik pĂ«r subjektet e saj, siç ishte zakon nĂ« projektet kĂ«rkimore, Goodall u dha atyre emra, duke njohur personalitetin unik tĂ« çdo kafshe: njĂ« mashkull shimpanze e quajti David Greybeard. Ishte pikĂ«risht duke e vĂ«zhguar David Greybeardin kur ajo e vĂ«rejti, pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, duke krijuar dhe pĂ«rdorur vegla ata – veprimtari qĂ« deri atĂ«herĂ« mendohej se ishte ekskluzivisht njerĂ«zore. NĂ« fakt, nĂ« atĂ« kohĂ«, krijimi i veglave – qĂ« kĂ«rkon mendim abstrakt pĂ«r tĂ« parashikuar pĂ«rdorimin e njĂ« mjeti nĂ« njĂ« situatĂ« tĂ« ardhshme – konsiderohej njĂ« tipar pĂ«rcaktues i qenies njerĂ«zore.

“[ShimpanzetĂ«] pĂ«rdorin mĂ« shumĂ« objekte tĂ« ndryshme, si mjete, sesa çdo krijesĂ« tjetĂ«r – pĂ«rveç vetes sonĂ«. PĂ«r shembull, njĂ« degĂ«z tĂ« vogĂ«l nga e cila i heqin gjethet – kĂ«shtu e modifikojnĂ« – pĂ«r tĂ« ngrĂ«nĂ« termite”, i tha ajo Woganit. “NjĂ« shkop tĂ« gjatĂ« nga i cili heqin lĂ«kurĂ«n pĂ«r t’u ushqyer me njĂ« specie milingonash shumĂ« tĂ« egra qĂ« kafshojnĂ«, dhe ata i pĂ«rtypin. FletĂ«t pĂ«r tĂ« pirĂ« ujĂ« nga njĂ« vrimĂ« e vogĂ«l kur nuk arrijnĂ« me buzĂ«, ose pĂ«r tĂ« fshirĂ« gjakun nga trupi. Dhe, armĂ«: gurĂ« tĂ« cilĂ«t i hedhin, degĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« cilĂ«t i pĂ«rdorin pĂ«r frikĂ«sim ose pĂ«r goditje”.

NĂ« atĂ« kohĂ«, kjo ide ishte revolucionare dhe sfidonte dekada tĂ« tĂ«ra tĂ« mendimit konvencional shkencor. QĂ« atĂ«herĂ«, studimet kanĂ« pĂ«rjetuar dĂ«shmi tĂ« pĂ«rdorimit tĂ« veglave nĂ« mbarĂ« botĂ«n shtazore – nga oktapodi indonezian qĂ« pĂ«rdor guaskat e hedhura tĂ« kokosit, nga njerĂ«zit, si mburojĂ« ndaj grabitqarĂ«ve, e deri te sorrat e KaledonisĂ« sĂ« Re qĂ« pĂ«rkulnin degĂ«zat dhe telat me sqepin pĂ«r tĂ« krijuar grepa pĂ«r tĂ« nxjerrĂ« larvat nga lĂ«vorja e pemĂ«ve.

NdĂ«rsa Goodall rrinte e heshtur duke vĂ«zhguar shimpanzetĂ«, filloi tĂ« kuptojĂ« se sa tĂ« ngjashme ishin lidhjet e tyre familjare dhe komunikimi joverbal me ato tĂ« njerĂ«zve. “NĂ«se shimpanzetĂ« takohen pas njĂ« ndarjeje, ata kapen pĂ«r dore, pĂ«rqafohen, puthen”, tha ajo. Kjo gjĂ« e pĂ«rbashkĂ«t me njerĂ«zit shtroi “pyetje tĂ« reja pĂ«r mĂ«nyrĂ«n se si po i rrisim fĂ«mijĂ«t tanĂ« nĂ« PerĂ«ndim”, i tha ajo Woganit.

“Epo, nĂ«se e lĂ«mĂ« njĂ« fĂ«mijĂ« tĂ« qajĂ« natĂ«n, nĂ«se e lĂ«mĂ« pĂ«r orĂ« tĂ« gjata nĂ« karroce, nĂ«se e çojmĂ« nĂ« njĂ« qendĂ«r tĂ« kujdesit ditor ku ka lĂ«vizje tĂ« vazhdueshme tĂ« personelit, mund tĂ« rrisim njĂ« fĂ«mijĂ« shumĂ« inteligjent. Por, nga pĂ«rvoja jonĂ« me shimpanzetĂ« qĂ« kanĂ« pasur rritje tĂ« vĂ«shtira, ka tĂ« dhĂ«na qĂ« tregojnĂ« se ai fĂ«mijĂ«, kur tĂ« rritet, mund tĂ« ketĂ« vĂ«shtirĂ«si nĂ« krijimin e marrĂ«dhĂ«nieve tĂ« afĂ«rta me tĂ« tjerĂ«t – mund ta ketĂ« mĂ« tĂ« vĂ«shtirĂ« pĂ«rballimin e situatave stresuese. Kjo Ă«shtĂ« shumĂ« e rĂ«ndĂ«sishme”, tha ajo.

Goodall kuptoi thellĂ«sisht se si sjelljet rituale dhe emocionet e shimpanzeve ngjajnĂ« me ato tĂ« njerĂ«zve. Dhe, ashtu si te njerĂ«zit, edhe tek ata impulset shkatĂ«rruese dhe tĂ« dhunshme mund tĂ« çojnĂ« nĂ« vrasje brutale. “Pas dhjetĂ« vjetĂ«ve tĂ« parĂ« zbuluam se, megjithĂ«se shimpanzetĂ« ishin shumĂ« tĂ« ngjashĂ«m me ne nĂ« sjelljen e tyre miqĂ«sore, ata ishin gjithashtu si ne nĂ« faktin qĂ« mund tĂ« bĂ«heshin shumĂ« agresivĂ«. Zbuluam se nĂ« disa rrethana mund tĂ« ndodhte kanibalizmi dhe ndĂ«rveprimet midis komuniteteve – qĂ« nĂ« njĂ« farĂ« mĂ«nyre i ngjajnĂ« njĂ« forme primitive tĂ« luftĂ«s njerĂ«zore”, tha ajo.

NĂ« vitin 1962, me inkurajimin e Leakeyt, edhe pse nuk kishte njĂ« diplomĂ« baçelor, ajo filloi studimet e doktoratĂ«s tĂ« bazuara nĂ« zbulimet e saj shumĂ« tĂ« detajuara. Po atĂ« vit, Shoqata KombĂ«tare Gjeografike [National Geographic Society] dĂ«rgoi fotografin dhe kineastin e njohur holandez tĂ« jetĂ«s sĂ« egĂ«r, Hugo van Lawick, pĂ«r tĂ« dokumentuar punĂ«n e saj – qĂ« u pĂ«rmblodh nĂ« dokumentarin e vitit 1965, Zonja GudĂ«l dhe shimpanzetĂ« e egra [Miss Goodall and the Wild Chimpanzees]. Me narracionin e lexuar nga Orson Welles, filmi ndihmoi qĂ« zbulimet e saj tĂ« bĂ«heshin tĂ« njohura pĂ«r publikun e gjerĂ«. Van Lawick u bĂ« burri i saj i parĂ« dhe, nĂ« vitin 1967 – njĂ« vit pasi ajo fitoi titullin doktor – ata sollĂ«n nĂ« jetĂ« njĂ« djalĂ« tĂ« cilin e quajtĂ«n Hugo, por e thĂ«rrisnin Grub. Ata ndĂ«rtuan pĂ«r tĂ« njĂ« strehĂ« mbrojtĂ«se, qĂ« t’i mundĂ«sonin Goodallit tĂ« qĂ«ndronte pranĂ« tij dhe ta mbante atĂ« tĂ« sigurt, ndĂ«rkohĂ« qĂ« vazhdonte punĂ«n nĂ« terren.

“ShimpanzetĂ« janĂ« gjuetarĂ« ashtu si ne”, i tha ajo Woganit. “GjuajnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« bashkĂ«punuese, gjuajnĂ« gjitarĂ« tĂ« pĂ«rmasave mesatare. Ka pasur raste tĂ« dokumentuara kur kanĂ« gjuajtur fĂ«mijĂ« njerĂ«zorĂ«, njĂ«soj siç njerĂ«zit kanĂ« gjuajtur shimpanzetĂ«. Dhe, kĂ«shtu, kur djali ishte ende shumĂ« i vogĂ«l dhe ende nuk ecte, ai qĂ«ndronte nĂ« njĂ« lloj verande tĂ« rrethuar, dhe gjithmonĂ« duhej tĂ« kishte njerĂ«z me tĂ«â€.

KĂ«rkimi i guximshĂ«m i Goodallit nĂ« primatologji solli prova se njerĂ«zit nuk janĂ« tĂ« ndarĂ« nga pjesa tjetĂ«r e mbretĂ«risĂ« shtazore, por se Homo Sapiensi dhe shimpanzetĂ« ndajnĂ« njĂ« paraardhĂ«s tĂ« pĂ«rbashkĂ«t. Studimet qĂ« prej atĂ«herĂ« kanĂ« treguar se shimpanzetĂ« janĂ« jashtĂ«zakonisht tĂ« afĂ«rt, nĂ« aspektin gjenetik, me njerĂ«zit – ndajnĂ« rreth 98.6 pĂ«r qind tĂ« ADN-sĂ« tonĂ«.

“Kjo Ă«shtĂ« thelbĂ«sorja”, ka thĂ«nĂ« Goodall. “Sjelljet qĂ« shohim sot te njeriu dhe te shimpanzetĂ« ka shumĂ« gjasa tĂ« kenĂ« qenĂ« tĂ« pranishme edhe te paraardhĂ«si ynĂ« i pĂ«rbashkĂ«t. Dhe, pĂ«r kĂ«tĂ« arsye, mund ta imagjinojmĂ« njeriun e EpokĂ«s sĂ« Gurit qĂ« kishte marrĂ«dhĂ«nie tĂ« gjata e miqĂ«sore me anĂ«tarĂ«t e familjes, qĂ« pĂ«rdorte degĂ«za tĂ« vogla pĂ«r tĂ« ngrĂ«nĂ«, dhe qĂ« pĂ«rqafohej me tĂ« tjerĂ«t. MĂ« pĂ«lqen ta mendoj kĂ«shtu”. /Telegrafi/

 

The post Gruaja qĂ« ndryshoi mĂ«nyrĂ«n si i shohim shimpanzetĂ« – dhe vetĂ« qenien njerĂ«zore appeared first on Telegrafi.

Djali im nga brezi Z e bĂ«n çajin nĂ« mikrovalĂ« 
 dhe nuk Ă«shtĂ« i vetmi

✇Telegrafi
By: Agron Shala
23 July 2025 at 09:53

Nga: Georgina Fuller / The Independent
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Një nga gjërat e para që bëjmë kur vjen vjehrra ime irlandeze është, sigurisht, që ta vëmë çajnikun në zjarr. Ajo është gjithashtu e vetmja për të cilën nxjerrim çajnikun e madh dhe mbulesën për ta mbajtur të ngrohtë, por fatkeqësisht kjo traditë duket se është harruar krejtësisht nga fëmijët e mi.

Djali im 16-vjeçar i brezit Z, Charlie, pĂ«rdor mikrovalĂ«n pĂ«r gjithçka, pĂ«rfshirĂ« – tmerr i madh – pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« njĂ« filxhan çaj. Dhe, sipas njĂ« sondazhi tĂ« ri, nuk Ă«shtĂ« i vetmi.

Sipas njĂ« ankete tĂ« Uswitch-it me dy mijĂ« britanikĂ«, thuajse dy tĂ« tretat e personave nĂ«n tridhjetĂ« vjeç e bĂ«jnĂ« çajin nĂ« mikrovalĂ«. Nuk e kuptoj se pse brezi Z – ajo gjeneratĂ« misterioze dhe e pakuptueshme e lindur mes viteve 1997 dhe 2012 – shmang çajnikun dhe preferon tĂ« hedhĂ« njĂ« qese çaji nĂ« njĂ« filxhan me ujĂ« tĂ« ftohtĂ« dhe ta ngrohĂ« nĂ« mi-kro-ueh-vei, siç e ripagĂ«zoi Nigella Lawson.

Duket qartĂ« se nuk ka tĂ« bĂ«jĂ« me kursimin e kohĂ«s apo tĂ« mundit. “Ngrohja me mikrovalĂ« mund tĂ« krijojĂ« temperaturĂ« tĂ« pabarabartĂ«â€, thotĂ« Dr. Tim Bond nga Paneli KĂ«shillues pĂ«r Çajin. Ai gjithashtu thekson se “ngrohja e njĂ« filxhani me ujĂ« nĂ« mikrovalĂ« zgjat rreth dy minuta e 40 sekonda – dukshĂ«m mĂ« gjatĂ« se 48 sekondat qĂ« duhen pĂ«r tĂ« zier tĂ« njĂ«jtĂ«n sasi uji nĂ« aparatin pĂ«r ta vluar ujin [kettle]”. Edhe mĂ« shumĂ« nĂ«se, si djali im, pĂ«rdorin njĂ« nga ato gotat e tmerrshme tĂ« Sports Direct.

Dhe, nuk Ă«shtĂ« as çështje shijeje: njĂ« çaj i pĂ«rgatitur nĂ« mikrovalĂ« Ă«shtĂ« “i sheshtĂ«, me shije vlimi”, thotĂ« Bond, dhe ofron “ekstraktim tĂ« paqĂ«ndrueshĂ«m tĂ« pĂ«rbĂ«rĂ«sve bioaktivĂ« tĂ« çajit, tĂ« pasur me elemente tĂ« dobishme pĂ«r shĂ«ndetin dhe mirĂ«qenien”. Pra, s’ështĂ« as mĂ« i shĂ«ndetshĂ«m.

Kemi dëgjuar debatet nëse qumështi duhet hedhur i pari apo i fundit (i fundit, sigurisht), por për brezin Z, e vetmja pyetje është se sa kohë duhet ta lësh në mikrovalë.

Djali im thotĂ« se ka frikĂ« se aparati pĂ«r vlimin e ujit mund tĂ« bĂ«het shumĂ« i nxehtĂ« pĂ«r t’u pĂ«rdorur dhe, sipas tij, mund tĂ« “vlojĂ« sĂ« tepĂ«rmi”. Mikrovala, mendon ai, Ă«shtĂ« njĂ« zgjidhje mĂ« e sigurt. Nuk kam energji t’ia shpjegoj qĂ« uji nĂ« mikrovalĂ« mund tĂ« bĂ«het “super i nxehtĂ«â€ dhe tĂ« shpĂ«rthejĂ« sapo ta lĂ«vizĂ«sh filxhanin.

Nuk mund tĂ« mos mendoj se ngrohja e çajit nĂ« mikrovalĂ« nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« çmenduri nga TikTok-u (edhe pse influencuesit amerikanĂ« kaluan njĂ« fazĂ« duke xhiruar veten duke “bĂ«rĂ« çaj anglez” nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ«), apo njĂ« akt i vogĂ«l rebelimi i brezit Z, por mĂ« shumĂ« njĂ« rast i fobisĂ« nga çajniku.

Kur Charlie ishte tetĂ« vjeç, e lashĂ« atĂ« dhe motrat/vĂ«llezĂ«rit e tij nĂ« kujdesin e babait tim tĂ« gjeneratĂ«s “Bumer”. Charlie e dogji dorĂ«n te soba dhe qĂ« atĂ«herĂ« ka qenĂ« pak i trembur nga pajisjet e kuzhinĂ«s, pĂ«rfshirĂ« edhe çajnikun. E, megjithatĂ«, Ă«shtĂ« krejt i gatshĂ«m tĂ« pĂ«rdorĂ« NutriBullet-in disa herĂ« nĂ« ditĂ« pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« lĂ«ngĂ« proteinash 


Mund ta dëshmoj me siguri se sa i neveritshëm është çaji i bërë në mikrovalë. Në Ditën e Nënës, fëmijët e mi, shumë të ëmbël, ofruan të më sillnin mëngjesin pranë shtratit. Bashkë me një fetë tosti të djegur dhe një grumbull gjalpi të vendosur pa kursim, ishte edhe një filxhan me diçka që dukej si llum me ngjyrë gri-kafe, me qesen e çajit që pluskonte sipër. Tmerr.

“Duket shumĂ« mirĂ«, faleminderit zemrat e mia”, u thashĂ«, pĂ«rpara se tĂ« shkoja fshehurazi nĂ« banjĂ« pĂ«r ta derdhur.

MĂ« kujtohet njĂ« kohĂ« kur kisha tre fĂ«mijĂ« nĂ«n moshĂ«n pesĂ« vjeç dhe rrallĂ« arrija tĂ« pĂ«rfundoja njĂ« çaj tĂ« ngrohtĂ«, kĂ«shtu qĂ« shpesh pĂ«rdorja mikrovalĂ«n pĂ«r ta ngrohur pĂ«rsĂ«ri – por, vetĂ«m pasi e kisha bĂ«rĂ« siç duhet nĂ« fillim. NjĂ« herĂ« gjeta njĂ« filxhan nĂ« mikrovalĂ« qĂ« qartazi kishte qĂ«ndruar aty pĂ«r disa ditĂ« dhe kishte marrĂ« erĂ« tĂ« keqe.

Ekspertët thonë se mënyra më e mirë për të bërë një filxhan çaj është të derdhësh ujë të valuar mbi qesen e çajit dhe ta lësh të qëndrojë për tre deri në pesë minuta pa e përzier, përpara se të shtosh pak qumësht.

Shpresoj që, me kalimin e kohës, fëmijët e mi do të kuptojnë si duhet dhe që kurrë nuk do ta detyrojnë gjyshen e tyre të pijë një çaj të bërë në mikrovalë. Vetëm mund të imagjinoj se sa e tmerruar do të ishte. Me shumë gjasë, do ta pështynte menjëherë në filxhanin e saj prej porcelani. /Telegrafi/

 

The post Djali im nga brezi Z e bĂ«n çajin nĂ« mikrovalĂ« 
 dhe nuk Ă«shtĂ« i vetmi appeared first on Telegrafi.

VARRET E TË PARËVE

✇Telegrafi
By: Agron Shala
22 July 2025 at 09:38

Poezi nga: Yiannis Ritsos
PĂ«rktheu: Agim Mato

Duhet t’i ruajmĂ« tĂ« vdekurit tanĂ« me çdo kusht, nga frika
se një ditë prej ditësh
do t’i çvarrosin tĂ« huajt dhe do tĂ« na i marrin. AtĂ«here
pa mbrojtjen e tyre
rreziku do të ishte i dyfishtë. Si mund të rrojmë
pa shtëpitë, mobiljet, pronat dhe mbi të gjitha
pa varret e gjyshërve luftëtarë e të mënçur? Le të kujtojmë
se si spartanët grabitën fshehurazi nga Tegjeu eshtrat e
Orestit. Do të duhej
që armiqtë të mos e dinin ku i kemi varrosur. Po si mund
ta dimë se cilët janë armiqtë tanë,
kur dhe nga do të shfaqen?
Jo, nuk duhen varre madhĂ«shtore, zbukurime qĂ« bien nĂ« sy –
gjëra që
tërheqin vëmendjen dhe cmirën e të tjerëve. Të vdekurve
kĂ«to as qĂ« u hyjnĂ« nĂ« punĂ« – radhĂ« radhĂ«, tĂ« urtĂ«suar e tĂ«
heshtur, tashmë nuk duan kujdes,
as pijen e preferuar të mjaltit, blatimet e lavdet e kota.
Shumë më mirë do të qe një gur i xhveshur, një vazo lulesh,
një shenjë e fshehtë ose asgjë.
Ndoshta Ă«shtĂ« mĂ« e sigurt t’i mbajmĂ« brĂ«nda vetes, po tĂ« qe
e mundur
dhe shumë më mirë akoma as vet të mos e dinim ku pushojnë.
Kush mund ta dijë si do të rrokullisen punën në ditët tona?
mundet qĂ« vet ne t’i çvarrosim, t’i flakim tutje, nĂ« njĂ« ditĂ«
të bukur.

The post VARRET E TË PARËVE appeared first on Telegrafi.

Shenjat që tregojnë se Stevie Nicks dhe Lindsey Buckingham po ribashkohen!

✇Telegrafi
By: Agron Shala
20 July 2025 at 09:59

Nga: James Hall / The Daily Telegraph
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

[Albumi] Rumours [Thashethemet] kanĂ« qenĂ« gjithmonĂ« gjaku qĂ« i jep jetĂ« [grupit] Fleetwood Mac – qĂ« nga titulli i albumit tĂ« tyre tĂ« vitit 1977 qĂ« shiti 40 milionĂ« kopje, deri te rrjeti marramendĂ«s i marrĂ«dhĂ«nieve intime mes anĂ«tarĂ«ve tĂ« grupit.

Dy figurat kyçe, Stevie Nicks dhe Lindsey Buckingham, mund të jenë tashmë 77, respektivisht 75 vjeç, por ish-të dashurit kanë nxitur sërish valë të reja thashethemesh me një sërë postimesh enigmatike në rrjetet sociale. Gati gjashtë dekada pas formimit të versionit origjinal të grupit, drama psikologjike vazhdon. Dhe, kjo ndjesi, çuditërisht është ngushëlluese.

ÇfarĂ« ndodhi? TĂ« enjten pasdite, Nicks postoi nĂ« Instagram pesĂ« fjalĂ« tĂ« shkruara nĂ« njĂ« stil tĂ« çrregullt, tĂ« shoqĂ«ruara nga tri pika: And if you go forward 
 [Dhe nĂ«se ti ecĂ«n para 
]. NjĂ« pjesĂ« e zjarrtĂ« e 2.2 milionĂ« ndjekĂ«sve tĂ« saj u entuziazmua menjĂ«herĂ«, duke i njohur fjalĂ«t si pjesĂ« tĂ« kĂ«ngĂ«s Frozen Love [Dashuria e ngrirĂ«] nga viti 1973, e cila u pĂ«rfshi nĂ« albumin Buckingham Nicks – i vetmi album i pĂ«rbashkĂ«t i tyre pĂ«rpara se tĂ« bashkoheshin me [grupin] Fleetwood Mac njĂ« vit mĂ« vonĂ«.

NjĂ« orĂ« mĂ« pas, emocionet arritĂ«n kulmin. Buckingham – me tĂ« cilin Nicks ka pasur gjithmonĂ« njĂ« marrĂ«dhĂ«nie tĂ« ndĂ«rlikuar dhe tĂ« tensionuar – postoi njĂ« frazĂ« tĂ« ngjashme nĂ« llogarinĂ« e tij nĂ« Instagram: I’ll meet you there [Do tĂ« tĂ« pres atje] – pjesa e dytĂ« e vargut qĂ« Nicks kishte postuar pak mĂ« parĂ«.

Dhe, kĂ«shtu nisi njĂ« valĂ« emocionesh dhe spekulimesh. “Buckingham Nicks mĂ« 2025 nuk mĂ«tohej tĂ« ishte karta ime e bingos”, shkroi njĂ« adhurues. “MarrĂ«dhĂ«nie 60-vjeçare Ă«shtĂ« e pabesueshme”, tha njĂ« tjetĂ«r. NjĂ« i tretĂ«, duke supozuar se po paralajmĂ«rohej njĂ« turne i pĂ«rbashkĂ«t, shkroi: “Mos ma bĂ«ni kĂ«tĂ«! Do t’i shes qĂ« tĂ« gjitha pĂ«r njĂ« biletĂ« nĂ« rreshtin e parĂ« – qĂ« tani”!

Pra, çfarĂ« po ndodh? Ashtu siç padyshim kishin planifikuar tĂ« dy ata, kĂ«tĂ« askush nuk e di. NjĂ« kontakt imi mĂ« lidhi me menaxherin e Buckinghamit, por ai nuk tha asgjĂ«. JanĂ« katĂ«r mundĂ«si. E para Ă«shtĂ« ajo qĂ« supozon adhuruesi i gatshĂ«m tĂ« shesĂ« pasurinĂ« – qĂ« ata do tĂ« nisin njĂ« turne sĂ« bashku. Nicks, e cila tĂ«rhoqi njĂ« turmĂ« tĂ« madhe nĂ« Hajd-Park tĂ« LondrĂ«s verĂ«n e kaluar, ka njĂ« turne tĂ« madhe nĂ« ShBA qĂ« fillon muajin tjetĂ«r, ndĂ«rsa Buckingham nuk ka plane tĂ« njohura. ËshtĂ« krejtĂ«sisht e mundur.

MundĂ«sia e dytĂ« Ă«shtĂ« njĂ« ribashkim mĂ« i gjerĂ« i [grupit] Fleetwood Mac. Frozen Love ishte kĂ«nga qĂ« e shtyri bateristin Mick Fleetwood tĂ« ftonte Buckinghamin tĂ« bashkohej me grupin nĂ« vitin 1974 (dhe ai pranoi vetĂ«m nĂ«se do tĂ« pranonte edhe partneren e tij muzikore dhe tĂ« dashurĂ«n e tij, Nicks). Ishte pikĂ«risht Fleetwood ai qĂ« nisi gjithçka tĂ« mĂ«rkurĂ«n, kur postoi njĂ« video tĂ« shkurtĂ«r ku dĂ«gjonte Frozen Love nĂ« Instagram. “Magji atĂ«herĂ«, magji tani”, shkroi ai.

Fleetwood Mac organizoi pĂ«r herĂ« tĂ« fundit njĂ« turne nĂ« 2019, me Neil Finnin nga [grupi] Crowded House qĂ« zĂ«vendĂ«soi Buckinghamin – i cili u largua pas njĂ« mosmarrĂ«veshjeje tĂ« raportuar mbi datat e turneut. MegjithatĂ«, vdekja e Christine McViesĂ« nĂ« vitin 2022 mund tĂ« ketĂ« mbyllur kĂ«tĂ« kapitull: Nicks i tha revistĂ«s Mojo, vitin e kaluar, se “nuk ka asnjĂ« shans” qĂ« grupi tĂ« ribĂ«het pa McVien. MundĂ«sia e tretĂ« Ă«shtĂ« se s’po ndodh asgjĂ«. ËshtĂ« thjesht njĂ« armĂ«pushim mes ish-tĂ« dashurve tĂ« vjetĂ«r.

Foto nga kopertina e albumit “Buckingham Nicks” (1973): Stevie Nicks dhe Lindsey Buckingham

Arsyeja e katĂ«rt – dhe mĂ« e mundshmja – Ă«shtĂ« ribotimi dhe digjitalizimi i albumit Buckingham Nicks. Me kopertinĂ«n qĂ« paraqet njĂ« fotografi toples tĂ« çiftit me flokĂ« tĂ« gjatĂ«, albumi dĂ«shtoi nĂ« shitje nĂ« kohĂ«n e publikimit dhe nuk Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« kurrĂ« i qasshĂ«m nĂ« platformat e transmetimit nĂ« internet. Kjo do tĂ« kishte njĂ« kĂ«rkesĂ« tĂ« jashtĂ«zakonshme.

MĂ« shumĂ« se Kurt dhe Courtney apo Mick dhe Marianne, Nicks dhe Buckingham janĂ« çifti mĂ« i famshĂ«m nĂ« historinĂ« e rokut. Historia e tyre ishte e mbushur me tradhti dhe marrĂ«dhĂ«nie tĂ« ndĂ«rlikuara. U njohĂ«n nĂ« gjimnaz nĂ« Kaliforni, u bashkuan me njĂ« grup tĂ« quajtur Fritz dhe u bĂ«nĂ« tĂ« dashur. MarrĂ«dhĂ«nia e tyre e pasionuar dhe shpesh e trazuar zgjati deri nĂ« vitin 1976, kur u shkatĂ«rrua nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« dhimbshme – pikĂ«risht nĂ« kohĂ«n kur Fleetwood Mac po bĂ«nin albumin Rumours. TĂ« dy ishin shumĂ« krenarĂ« pĂ«r tĂ« braktisur grupin. MĂ« vonĂ«, Nicks pati njĂ« lidhje tĂ« shkurtĂ«r me Mick Fleetwoodin – njĂ« recetĂ« e pamundshme pĂ«r harmoni brenda grupit.

MarrĂ«dhĂ«nia e stuhishme mes Nicksit dhe Buckinghamit solli disa nga kĂ«ngĂ«t mĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« muzikĂ«s pop. Buckingham shkroi Go Your Own Way dhe Never Going Back Again pĂ«r Nicksin. Ajo shkroi Dreams pĂ«r tĂ« [Ti thua se do lirinĂ« tĂ«nde 
 Por, dĂ«gjo me kujdes tingullin e vetmisĂ« tĂ«nde]. Siç e pĂ«rshkroi mĂ« vonĂ« Nicks: “Ai e sheh situatĂ«n nga njĂ« kĂ«ndvĂ«shtrim i pakĂ«ndshĂ«m dhe plot zemĂ«rim, ndĂ«rsa unĂ«, nĂ« mĂ«nyrĂ«n time mĂ« Ă«ndĂ«rrimtare, them: Do t’ia dalim. Do ta kalojmĂ« kĂ«tĂ«â€.

Deri nĂ« njĂ« farĂ« pike, kjo Ă«shtĂ« Stevie. KĂ«nga mĂ« e fuqishme e saj pĂ«r Buckinghamin ishte Silver Springs, e cila ishte menduar tĂ« pĂ«rfshihej nĂ« Rumours, por pĂ«rfundoi si ana B e Go Your Own Way – jin dhe jang i njĂ« marrĂ«dhĂ«nieje nĂ« njĂ« disk tĂ« vetĂ«m shtatĂ«-inçësh. Teksti i kĂ«ngĂ«s Ă«shtĂ« prekĂ«s. E di qĂ« mund tĂ« tĂ« kisha dashur / Por, ti nuk mĂ« le, kĂ«ndon Nicks, pĂ«r tĂ« vazhduar: Ti kurrĂ« nuk do tĂ« mund tĂ« largohesh nga tingulli i gruas qĂ« tĂ« ka dashur.

NjĂ« performancĂ« nĂ« koncert e Silver Springs nga viti 1997, Ă«shtĂ« njĂ« nga shfaqjet mĂ« tĂ« fuqishme dhe emocionuese nĂ« historinĂ« e muzikĂ«s live – dhe kjo shpjegon pse ka mbi 50 milionĂ« shikime nĂ« YouTube. Intensiteti i kĂ«ngĂ«s tĂ« lĂ« pa frymĂ«. GjatĂ« kĂ«ngĂ«s, Nicks e shikon vazhdimisht Buckinghamin, qĂ« ndodhet majtas saj, derisa tĂ« dy e fiksuan shikimin te njĂ«ri-tjetri dhe kĂ«ndojnĂ« drejtpĂ«rdrejt, sy mĂ« sy. KurrĂ« nuk do tĂ« largohesh, kĂ«ndon Nicks me njĂ« intensitet tĂ« zjarrtĂ«, dhe zemĂ«rimi i saj – edhe pas dekadash – nuk Ă«shtĂ« larg sipĂ«rfaqes.

Unë e pashë [grupin] Fleetwood Mac në Dublin në vitin 2015 dhe ndërveprimi mes Nicksit dhe Buckinghamit ishte ende jashtëzakonisht i ngarkuar emocionalisht. Dukej sikur kishte ende çështje të pazgjidhura, një tension i heshtur mes dy ish-të dashurish.

ÇfarĂ«do qĂ« tĂ« nĂ«nkuptojnĂ« kĂ«to postime enigmatike tĂ« reja, ky Ă«shtĂ« njĂ« kapitull qĂ« mbetet tĂ«rheqĂ«s. Pas gjithĂ« kĂ«saj kohe, ata ende po pĂ«rfundojnĂ« fjalitĂ« e njĂ«ri-tjetrit. /Telegrafi/

The post Shenjat që tregojnë se Stevie Nicks dhe Lindsey Buckingham po ribashkohen! appeared first on Telegrafi.

Politika përballet me llogaridhënien për inteligjencës artificiale

✇Telegrafi
By: Agron Shala
18 July 2025 at 08:57

Nga: Robert Shrimsley / The Financial Times
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

GjatĂ« njĂ« dite tĂ« fundit tĂ« lirĂ« pĂ«r ministrat e kabinetit, Peter Kyle, sekretari pĂ«r ShkencĂ« dhe Teknologji [i MbretĂ«risĂ« sĂ« Bashkuar], mbajti njĂ« prezantim mbi inteligjencĂ«n artificiale [IA], ku pĂ«rfshiu edhe shembullin e njĂ« kompanie tĂ« njohur tĂ« shĂ«rbimeve financiare, qĂ« kishte pushuar mijĂ«ra punonjĂ«s nga puna – edhe pse tĂ« ardhurat e saj po rriteshin ndjeshĂ«m.

ParalajmĂ«rimi i tij ishte se kjo prirje do tĂ« pĂ«rsĂ«ritet gjerĂ«sisht. Edhe pse kursimet e tilla dhe rritja e produktivitetit do tĂ« mirĂ«priteshin nĂ« shĂ«rbimet publike, ndikimi i IA-sĂ«, nĂ« tregun e punĂ«s, po tĂ«rheq vĂ«mendjen nĂ« nivelet mĂ« tĂ« larta tĂ« qeverisĂ«. Morgan McSweeney, strategu dhe shefi i stafit tĂ« kryeministrit, foli me entuziazĂ«m pĂ«r librin Republika teknologjike [The Technological Republic] – njĂ« vepĂ«r me ton egoist, por me vlera, nga drejtori ekzekutiv dhe kĂ«shilltari ligjor i Palantir-it. Libri argumenton se IA-ja duhet tĂ« lidhet me nevojat kombĂ«tare, duke shprehur shqetĂ«simin se shumĂ« nga pionierĂ«t e industrisĂ« udhĂ«hiqen mĂ« shumĂ« nga interesat personale teknologjike dhe financiare, sesa nga ato shoqĂ«rore.

Figurat e larta në qeveri e krahasojnë ndikimin e mundshëm të IA-së me revolucionin e parë industrial. Megjithatë, ka shumë të panjohura për ta pranuar pa rezerva këtë paralelizëm. Vlerësimet për ndikimin e IA-së në punësim, ndryshojnë shumë nga njëra-tjetra, dhe rrallë janë optimiste. Një sondazh i fundit tregoi se pozicionet e shpallura për të diplomuarit, në Mbretërinë e Bashkuar, ishin 33 për qind më pak krahasuar me vitin e kaluar, megjithëse ndikonin edhe faktorë të tjerë.

Përballë kësaj pasigurie, shpesh është më e thjeshtë të përqendrohesh te problemet e menjëhershme, si p.sh. ta vendosësh Mbretërinë e Bashkuar në anën e duhur të revolucionit të IA-së. Ministrat flasin për përparimet në shëndetësi, mbrojtje dhe arsim, si dhe për ekspertizën e kërkimit shkencor dhe të universiteteve britanike. Kyle po shqyrton gjithashtu si mund të shfrytëzohet pasuria e të dhënave, nga shërbimet publike, për të siguruar që përfitimet të mbeten në Britani.

MegjithatĂ«, ia vlen tĂ« merret parasysh analogjia me revolucionin industrial, edhe nĂ«se Ă«shtĂ« e papĂ«rsosur. GjatĂ« disa dekadave, shoqĂ«ria u transformua rrĂ«njĂ«sisht duke çuar nĂ« krijimin e njĂ« klase industriale punĂ«tore; nĂ« njĂ« sĂ«rĂ« reformash sociale, industriale dhe arsimore; nĂ« zgjerimin e sĂ« drejtĂ«s sĂ« votĂ«s pĂ«r popullsinĂ« e rritur; dhe, nĂ« zĂ«vendĂ«simin e liberalĂ«ve me njĂ« forcĂ« tĂ« re – laburistĂ«t. Ndoshta mĂ« me rĂ«ndĂ«si, u formua njĂ« klasĂ« e mesme qĂ« po rritej e qĂ« u bĂ« shtylla kurrizore e demokracisĂ« liberale dhe kapitalizmit.

Nuk është e nevojshme ta pranosh plotësisht këtë krahasim, për të kuptuar ndikimin e thellë që do të ketë këtë herë mbi politikën demokratike. Filizat e parë të populizmit mund të gjurmohen që në zhvendosjen nga industria e rëndë, duke çuar në rënien e qyteteve dhe komuniteteve dikur krenare për prodhimin industrial. Kjo gjithashtu e ka përshpejtuar ndryshimin e laburistëve nga roli tradicional si partia e klasës së sindikalizuar punëtore.

Të gjithë mund të shohin se një tronditje po afrohet, por dimë shumë pak për natyrën e saj. Një studim qeveritar i vitit 2023 identifikoi punët më të ekspozuara ndaj IA-së. Tani është duke u zhvilluar një analizë e re e gjerë brenda të gjitha departamenteve qeveritare.

NjĂ« rĂ«nie e qĂ«ndrueshme e punĂ«simit nĂ« profesionet fitimprurĂ«se mund tĂ« ketĂ« pasoja tĂ« gjera politike. Duke hartuar profesionet nĂ« rrezik, sipas zonave elektorale, anketuesi James Kanagasooriam vĂ«ren se ndikimet mĂ« tĂ« mĂ«dha do tĂ« ndihen nĂ« zonat e pasura jugore. Kjo perspektivĂ« – ku punonjĂ«sit me kostum janĂ« nĂ« rrezik, ndĂ«rsa vendet pĂ«r punĂ« fizike janĂ« mĂ« tĂ« sigurta – pĂ«rmbys ndikimet e mĂ«parshme tĂ« revolucioneve industriale dhe mund tĂ« krijojĂ« njĂ« klasĂ« tĂ« re humbĂ«sve ekonomikĂ«.

Pasojat mund tĂ« pĂ«rfshijnĂ« pĂ«rqendrime mĂ« ekstreme tĂ« pasurisĂ«, mĂ« pak vende pune me paga tĂ« mira dhe ndryshime nĂ« madhĂ«sinĂ« dhe strukturĂ«n e bazĂ«s tatimore. StudentĂ«t mund tĂ« shmangin marrjen e borxheve tĂ« mĂ«dha pĂ«r diplomat qĂ« ofrojnĂ« tĂ« ardhura tĂ« ulĂ«ta. Ideja e njĂ« brezi tĂ« tradhtuar do tĂ« pĂ«rhapet gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ«. ÇfarĂ« mund tĂ« kĂ«rkojnĂ« votuesit nĂ« terma mbrojtjeje – dhe si do tĂ« financohet ajo?

Në versionin më dramatik të parashikimeve, ky ndryshim mund të zvogëlojë klasën e mesme që ka ofruar stabilitet politik, duke zgjeruar grupin e njerëzve me pasuri dhe ndjesi përkatësie ndaj shoqërisë, e të cilët ndihen të përfaqësuar nga sistemi dhe establishmenti. Si do ta riorientonte ky ndryshim demografik politikën partiake?

Mjafton tĂ« shikosh rritjen aktuale tĂ« partive populiste, pĂ«r tĂ« parĂ« se si ndryshon politika kur zhduket kĂ«naqĂ«sia e pĂ«rbashkĂ«t – dhe kjo ndodhi para ardhjes sĂ« IA-sĂ«. E djathta tradicionale tashmĂ« Ă«shtĂ« pĂ«rçarĂ«, dhe e majta po pĂ«son erozion. KonservatorĂ«t nuk janĂ« mĂ« partia e tĂ« kĂ«naqurve, dhe partia Reform UK e Nigel Farageit pĂ«rqafon politikat e majta ekonomike. Ekziston njĂ« grup qĂ« po kĂ«rkon zgjidhje alternative dhe po humb besimin te shteti. Tani, imagjinoni qĂ« vetĂ« votuesit e establishmentit – ata qĂ« nuk janĂ« mĂ«suar tĂ« humbasin – tĂ« kalojnĂ« nĂ« rreshtin e tĂ« pakĂ«naqurve.

Laburistët kanë vendosur të jenë entuziastë për IA-në, gjë që ndoshta është vendim i mençur, pasi ludizmi [lëvizja e dikurshme kundër teknologjisë] rrallë funksionon. Por, ata duhet gjithashtu të ofrojnë përgjigje për mënyrën se si të mbrojnë elektoratin nga ky tranzicion teknologjik dhe më tej.

Sfida nuk kufizohet vetĂ«m te punĂ«t. PĂ«rparimet nĂ« tĂ« dhĂ«na, analizĂ« imazhesh dhe mbikĂ«qyrje do t’i vĂ«nĂ« udhĂ«heqĂ«sit gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« pĂ«rballĂ« kompromiseve midis lirive civile dhe rendit publik. Dhe, teknologjia po depĂ«rton nĂ« vetĂ« demokracinĂ« – jo vetĂ«m pĂ«rmes pĂ«rmbajtjes sĂ« rreme. NjĂ« sondazh i brendshĂ«m i LaburistĂ«ve zbuloi se njĂ« nĂ« katĂ«r votues kishte pĂ«rdorur ChatGPT-nĂ« pĂ«r informacion gjatĂ« zgjedhjeve tĂ« fundit.

Mund tĂ« ndodhĂ« qĂ« alarmi tĂ« jetĂ« i tepruar, dhe se IA-ja do tĂ« krijojĂ« vende tĂ« reja pune teksa zhduk tĂ« tjerat – megjithatĂ«, ritmi i ndryshimit Ă«shtĂ« vetĂ« thelbi i sfidĂ«s.

Por, ndryshimet e mëdha gjithmonë reflektohen në politikë. Po sikur revolta e ardhshme të vijë nga vetë establishmenti liberal? Kur fitimtarët, mbi të cilët mbështeten strukturat e shoqërisë dhe demokracisë, bëhen humbës, atëherë siguritë e vjetra mund të zhduken shumë shpejt. /Telegrafi/

The post Politika përballet me llogaridhënien për inteligjencës artificiale appeared first on Telegrafi.

KEQARDHJE PËR ÇDO VDEKJE

✇Telegrafi
By: Agron Shala
17 July 2025 at 10:50

Poezi nga: Jorge Luis Borges
PĂ«rktheu: Kujtim Morina

I çliruar nga kujtesa dhe shpresa,
pa kufij, abstrakt dhe pothuaj pa të ardhme
Një i vdekur nuk është një i vdekur, ai është vetë vdekja.
Si Zoti i mistikëve
për të Cilin çdo gjë që mund të thuhet, duhet të mohohet,
Një i vdekur, është i huaj kudo
përveçse në gërmadhat dhe mungesën e botës.
Ne e plaçkisim atë nga gjithçka
derisa të mos mbetet as si ngjyrë apo rrokje
Këtu është, oborri që sytë e tij nuk e shohin më
Atje, kalldrëmi ku shpresa e tij nderet në pritje.
Madje edhe ajo që mendojmë
se ai mund të jetë duke menduar.

E ndajmë si hajnat
plaçkën e ditë-netëve.

The post KEQARDHJE PËR ÇDO VDEKJE appeared first on Telegrafi.

Grupi muzikor i krijuar nga inteligjenca artificiale ka nxitur shqetësime në industrinë muzikore

✇Telegrafi
By: Agron Shala
16 July 2025 at 10:48

Nga: Lanre Bakare / The Guardian (titulli: An AI-generated band got 1m plays on Spotify. Now music insiders say listeners should be warned)
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Ata u bĂ«nĂ« viralĂ«, duke pasur, brenda pak javĂ«sh, mĂ« shumĂ« se njĂ« milion dĂ«gjime nĂ« Spotify, por mĂ« vonĂ« doli nĂ« pah se grupi i ri, The Velvet Sundown, ishte i krijuar nga inteligjenca artificiale [IA] – qĂ« nga muzika e tyre, imazhet promovuese deri te historia e tyre fiktive.

Ky episod ka nxitur një debat rreth autenticitetit, me ekspertë të industrisë muzikore që thonë se platformat e transmetimit, si Spotify, duhet të jenë ligjërisht të detyruara të etiketojnë muzikën e krijuar nga artistët e gjeneruar nga IA-ja, në mënyrë që dëgjuesit të marrin vendime të informuara mbi atë që po dëgjojnë.

Fillimisht, “grupi” i pĂ«rshkruar si “njĂ« projekt sintetik muzikor i udhĂ«hequr nga drejtimi krijues njerĂ«zor”, mohoi se ishte njĂ« krijim i IA-sĂ« dhe publikoi dy albume nĂ« qershor, me titujt Floating On Echoes dhe Dust And Silence, me njĂ« tingull tĂ« ngjashĂ«m me folk-kantrin e trupĂ«s Crosby, Stills, Nash & Young.

Situata u bĂ« mĂ« e ndĂ«rlikuar kur njĂ« person qĂ« e pĂ«rshkroi veten si njĂ« “anĂ«tar ndihmĂ«s”, u tha gazetarĂ«ve se The Velvet Sundown kishin pĂ«rdorur platformĂ«n gjenerative tĂ« IA-sĂ«, Suno, pĂ«r krijimin e kĂ«ngĂ«ve tĂ« tyre dhe se projekti ishte njĂ« “mashtrim artistik”.

Kanalet zyrtare tĂ« grupit, nĂ« rrjetet sociale, e mohuan kĂ«tĂ« dhe deklaruan se identiteti i grupit Ă«shtĂ« “thyer”, pĂ«rpara se tĂ« lĂ«shonin njĂ« deklaratĂ« qĂ« konfirmonte se grupi ishte njĂ« krijim i IA-sĂ« dhe se ishte “as plotĂ«sisht njeri; as plotĂ«sisht makinĂ«â€, por se ekzistonte “diku nĂ« mes”.

Disa persona i thanë Guardian-it se situata aktuale, ku platformat e transmetimit, përfshirë Spotify-n, nuk kanë asnjë detyrim ligjor për të identifikuar muzikën e krijuar nga IA-ja, lë dëgjuesit të pavetëdijshëm për origjinën e këngëve që dëgjojnë.

Roberto Neri, drejtori ekzekutiv i Ivors Academy, ka thĂ«nĂ«: “Grupet e krijuara nga IA-ja, si Velvet Sundown, tĂ« cilat arrijnĂ« audienca tĂ« mĂ«dha pa pĂ«rfshirĂ« krijues njerĂ«zorĂ«, ngrenĂ« shqetĂ«sime serioze pĂ«r transparencĂ«n, autorĂ«sinĂ« dhe pĂ«lqimin”.

Neri shtoi se, nĂ«se “pĂ«rdoret nĂ« mĂ«nyrĂ« etike”, IA-ja ka potencialin tĂ« pĂ«rmirĂ«sojĂ« krijimtarinĂ« muzikore, por theksoi se organizata qĂ« ai pĂ«rfaqĂ«son brengoset pĂ«r ato qĂ« ai i quajti â€œĂ§Ă«shtje thellĂ«sisht shqetĂ«suese” nĂ« lidhje me pĂ«rdorimin e IA-sĂ« nĂ« muzikĂ«.

Sophie Jones, drejtuese e strategjisĂ« nĂ« ShoqatĂ«n Britanike tĂ« IndustrisĂ« Fonografike (BPI), mbĂ«shteti thirrjet pĂ«r etiketim tĂ« qartĂ«. “Ne besojmĂ« se IA-ja duhet tĂ« pĂ«rdoret pĂ«r tĂ« mbĂ«shtetur krijimtarinĂ« njerĂ«zore, jo pĂ«r ta zĂ«vendĂ«suar atĂ«â€, tha Jones.

“PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, ne po i bĂ«jmĂ« thirrje qeverisĂ« britanike tĂ« mbrojĂ« tĂ« drejtĂ«n e autorit dhe tĂ« vendosĂ« detyrime tĂ« reja pĂ«r transparencĂ« ndaj kompanive tĂ« IA-sĂ«, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« drejtat muzikore tĂ« mund tĂ« licencohen dhe zbatohen, si dhe tĂ« kĂ«rkohet etiketimi i qartĂ« i pĂ«rmbajtjes tĂ«rĂ«sisht tĂ« krijuar nga IA-ja”.

Liz Pelly, autore e librit Mood Machine: The Rise of Spotify and the Costs of the Perfect Playlist, tha se artistët e pavarur mund të shfrytëzohen nga personat që qëndrojnë prapa pas grupeve muzikore të krijuara me IA, të cilët mund të prodhojnë këngë të trajnuara me muzikën e tyre.

Ajo pĂ«rmendi rastin e vitit 2023 kur njĂ« kĂ«ngĂ« u ngarkua nĂ« TikTok, Spotify dhe YouTube, duke pĂ«rdorur zĂ«ra tĂ« gjeneruar nga IA-ja qĂ« pretendonin tĂ« ishin The Weeknd dhe Drake. Universal Music Group deklaroi se kĂ«nga ishte “pĂ«rmbajtje keqpĂ«rdoruese e krijuar me IA gjeneruese” dhe u hoq pak pasi ishte publikuar.

Nuk dihet me siguri se me çfarë muzike janë trajnuar albumet e Velvet Sundown dhe kritikët thonë se kjo mungesë transparence mund të nënkuptojë se artistët e pavarur po humbasin të drejtën për kompensim.

Pelly tha: “Duhet tĂ« sigurohemi qĂ« nuk janĂ« vetĂ«m yjet e muzikĂ«s pop ata qĂ« mbrohen – tĂ« gjithĂ« artistĂ«t duhet tĂ« kenĂ« mundĂ«sinĂ« tĂ« dinĂ« nĂ«se vepra e tyre Ă«shtĂ« shfrytĂ«zuar nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ«â€.

Për disa, shfaqja e grupit Velvet Sundown shihet si hapi logjik i radhës teksa muzika dhe IA-ja po kombinohen, ndërkohë që legjislacioni po përpiqet të ecën në hap me këtë ekosistem muzikor që po ndryshon me shpejtësi.

Jones tha: “Rritja e grupeve dhe muzikĂ«s sĂ« gjeneruar nga IA-ja, qĂ« futet nĂ« treg, tregon se kompanitĂ« teknologjike kanĂ« trajnuar modelet e tyre duke pĂ«rdorur vepra krijuese – nĂ« shumicĂ«n e rasteve pa autorizim apo pagesĂ« pĂ«r krijuesit dhe mbajtĂ«sit e tĂ« drejtave – me qĂ«llim qĂ« tĂ« konkurrojnĂ« drejtpĂ«rdrejt me artin njerĂ«zor”.

Neri shtoi se MbretĂ«ria e Bashkuar ka njĂ« mundĂ«si pĂ«r tĂ« udhĂ«hequr botĂ«n nĂ« adoptimin etik tĂ« IA-sĂ« nĂ« muzikĂ«, por theksoi se nevojitet njĂ« kuadĂ«r i fortĂ« ligjor qĂ« “garanton pĂ«lqimin dhe shpĂ«rblimin e drejtĂ« pĂ«r krijuesit, si dhe njĂ« etiketim tĂ« qartĂ« pĂ«r dĂ«gjuesit”.

“Pa kĂ«to masa mbrojtĂ«se, IA-ja rrezikon tĂ« pĂ«rsĂ«risĂ« tĂ« njĂ«jtat gabime tĂ« transmetimit dixhital, ku teknologjia pĂ«rfiton dhe krijuesit muzikorĂ« lihen pas dore”, shtoi ai.

Aurélien Hérault, drejtori i inovacionit në shërbimin e transmetimit muzikor Deezer, tha se kompania përdor softuer zbulues që identifikon dhe etiketon këngët e krijuara nga IA-ja.

Ai tha: “PĂ«r momentin, mendoj se platformat duhet tĂ« jenĂ« transparente dhe tĂ« pĂ«rpiqen tĂ« informojnĂ« pĂ«rdoruesit. PĂ«r njĂ« periudhĂ« kohe, nĂ« atĂ« qĂ« unĂ« e quaj ‘natyralizimi i IA-së’, ne duhet tĂ« njoftojmĂ« qartĂ« pĂ«rdoruesit se kur Ă«shtĂ« pĂ«rdorur apo nuk Ă«shtĂ« pĂ«rdorur IA-ja”.

HĂ©rault nuk e pĂ«rjashtoi mundĂ«sinĂ« qĂ« nĂ« tĂ« ardhmen do tĂ« hiqet etiketimi i muzikĂ«s sĂ« krijuar nga IA-ja, nĂ«se kjo muzikĂ« bĂ«het mĂ« e popullarizuar dhe muzikantĂ«t fillojnĂ« ta pĂ«rdorin si njĂ« “instrument” tjetĂ«r.

Deezer i tha së fundmi gazetës Guardian se deri në shtatë nga dhjetë dëgjime të muzikës së gjeneruar nga IA-ja, në platformën e tyre, janë mashtruese.

Aktualisht, Spotify nuk e etiketon muzikĂ«n si tĂ« gjeneruar nga IA-ja dhe Ă«shtĂ« kritikuar mĂ« parĂ« pĂ«r pĂ«rfshirjen nĂ« disa lista dĂ«gjimi tĂ« muzikĂ«s sĂ« realizuar nga “artistĂ« fantazmĂ«â€ – projekte fiktive qĂ« prodhojnĂ« muzikĂ« nga copĂ«zat.

NjĂ« zĂ«dhĂ«nĂ«s i kompanisĂ« tha se Spotify nuk i jep pĂ«rparĂ«si muzikĂ«s sĂ« krijuar nga IA. “E gjithĂ« muzika nĂ« Spotify, pĂ«rfshirĂ« atĂ« tĂ« gjeneruar nga IA-ja, krijohet, zotĂ«rohet dhe ngarkohet nga palĂ« tĂ« treta tĂ« licencuara”. /Telegrafi/

 

The post Grupi muzikor i krijuar nga inteligjenca artificiale ka nxitur shqetësime në industrinë muzikore appeared first on Telegrafi.

Patokracia

✇Telegrafi
By: Agron Shala
14 July 2025 at 13:55

Nga: Steve Taylor /  Psychology Today
Përkthimi i pjesshëm nga: Telegrafi.com

Psikologu polak Andrzej Ɓobaczewski kaloi pjesĂ«n e hershme tĂ« jetĂ«s duke vuajtur nĂ«n pushtimin nazist tĂ« PolonisĂ«, i pasuar menjĂ«herĂ« – pas luftĂ«s – nga brutaliteti i pushtimit sovjetik. PĂ«rvoja e tij me kĂ«to tmerre e shtyri Ɓobaczewskin tĂ« zhvillonte konceptin e “patokracisĂ«.” Ky Ă«shtĂ« njĂ« sistem ku individĂ« me çrregullime tĂ« personalitetit (veçanĂ«risht psikopati) zĂ«nĂ« pozita pushteti.[1]

Ɓobaczewski ia kushtoi jetĂ«n studimit tĂ« sĂ« keqes njerĂ«zore, njĂ« fushĂ« tĂ« cilĂ«n ai e quajti “ponerologji.” Ai donte tĂ« kuptonte se pse duket se njerĂ«zit “e kĂ«qij” pĂ«rparojnĂ«, ndĂ«rsa shumĂ« njerĂ«z tĂ« mirĂ« dhe tĂ« moralshĂ«m hasin nĂ« vĂ«shtirĂ«si pĂ«r tĂ« pasur sukses. Ai donte tĂ« shpjegonte se pse njerĂ«zit me çrregullime psikologjike arrijnĂ« me lehtĂ«si nĂ« pozita tĂ« larta dhe marrin nĂ« dorĂ« qeverisjen e vendeve. Duke jetuar vetĂ« nĂ«n njĂ« regjim patokratik, studimi i kĂ«saj teme pĂ«rbĂ«nte njĂ« rrezik tĂ« madh pĂ«r tĂ«. Ai u arrestua dhe u torturua nga autoritetet polake dhe nuk arriti tĂ« botonte veprĂ«n e jetĂ«s sĂ« tij, librin Ponerologjia politike [Political Ponerology], derisa arriti tĂ« arratisej nĂ« Shtetet e Bashkuara gjatĂ« viteve ’80 tĂ« shekullit XX.

Patokracia, siç duket, Ă«shtĂ« njĂ« nga problemet mĂ« tĂ« mĂ«dha nĂ« historinĂ« e njerĂ«zimit. Historia ka qenĂ« njĂ« sagĂ« e vazhdueshme e konflikteve dhe brutalitetit, me grupe njerĂ«zish qĂ« luftojnĂ« mes vete pĂ«r territore, pushtet dhe pasuri, duke pushtuar dhe vrarĂ« njĂ«ri-tjetrin. Duke vĂ«shtruar rrjedhĂ«n e historisĂ« njerĂ«zore, nga lashtĂ«sia deri nĂ« shekullin XX, historiani Arnold Toynbee foli pĂ«r “ndjenjĂ«n e tmerrshme tĂ« mĂ«katit qĂ« manifestohet nĂ« punĂ«t e njerĂ«zve.”

Por, ekziston njĂ« argument qĂ« kjo nuk ndodh sepse tĂ« gjithĂ« njerĂ«zit pĂ«r nga natyra janĂ« brutalĂ« dhe mizorĂ«, por sepse njĂ« numĂ«r i vogĂ«l njerĂ«zish – pra, ata me çrregullime tĂ« personalitetit – janĂ« brutalĂ« dhe mizorĂ«, thellĂ«sisht egoistĂ« dhe pa empati. Kjo pakicĂ« gjithmonĂ« ka mbajtur pushtetin dhe ka arritur tĂ« urdhĂ«rojĂ« ose tĂ« ndikojĂ« shumicĂ«n pĂ«r tĂ« kryer mizori nĂ« emĂ«r tĂ« tyre.

NjĂ« pakicĂ« e vogĂ«l e njerĂ«zve vuan nga çrregullimet e personalitetit, si narcisizmi dhe psikopatia. NjerĂ«zit me kĂ«to çrregullime ndiejnĂ« njĂ« dĂ«shirĂ« tĂ« pangopur pĂ«r pushtet. NjerĂ«zit me çrregullim tĂ« personalitetit narcisistik dĂ«shirojnĂ« vĂ«mendje dhe aprovime tĂ« vazhdueshme. Ata ndihen superiorĂ« ndaj tĂ« tjerĂ«ve dhe mendojnĂ« se kanĂ« tĂ« drejtĂ« t’i dominojnĂ«. Ata gjithashtu nuk kanĂ« empati, gjĂ« qĂ« do tĂ« thotĂ« se janĂ« tĂ« aftĂ« tĂ« shfrytĂ«zojnĂ« dhe abuzojnĂ« tĂ« tjerĂ«t pa mĂ«shirĂ« nĂ« dĂ«shirĂ«n e tyre pĂ«r pushtet. PsikopatĂ«t kanĂ« njĂ« ndjenjĂ« tĂ« ngjashme superioriteti dhe mungesĂ« empatie, por dallimi kryesor mes tyre dhe narcisistĂ«ve Ă«shtĂ« se ata nuk ndiejnĂ« tĂ« njĂ«jtin impuls pĂ«r vĂ«mendje dhe adhurim. Deri nĂ« njĂ« masĂ«, impulsi pĂ«r t’u adhuruar vepron si njĂ« kontroll mbi sjelljen e narcisistĂ«ve. Ata hezitojnĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« diçka qĂ« mund t’i bĂ«jĂ« shumĂ« jopopullorĂ«. Por, psikopatĂ«t nuk kanĂ« brenga tĂ« tilla.

NĂ« anĂ«n tjetĂ«r tĂ« spektrit, njerĂ«zit me njĂ« nivel tĂ« lartĂ« empatie dhe dhembshurie zakonisht nuk janĂ« tĂ« interesuar pĂ«r pushtet. Ata preferojnĂ« tĂ« jenĂ« “me kĂ«mbĂ« nĂ« tokĂ«,” duke ndĂ«rvepruar dhe duke u lidhur me tĂ« tjerĂ«t. Ata madje mund tĂ« refuzojnĂ« ofertĂ«n pĂ«r njĂ« pozitĂ« me status tĂ« lartĂ«, sepse janĂ« tĂ« vetĂ«dijshĂ«m se statusi i lartĂ« do t’i shkĂ«pusĂ« (ndonĂ«se pĂ«r njĂ« person pa empati, kjo Ă«shtĂ« pikĂ«risht pjesĂ« e joshjes). Kjo i lĂ« pozitat e pushtetit tĂ« hapura pĂ«r njerĂ«z me çrregullime psikologjike (ose tĂ« paktĂ«n me njĂ« nivel tĂ« lartĂ« ambicieje dhe mungesĂ« mĂ«shire, edhe nĂ«se nuk Ă«shtĂ« njĂ« çrregullim tĂ« mirĂ«filltĂ«).

Gjatë gjithë historisë, këta individë patologjikë gjithmonë kanë arritur në majë. Në njëfarë mënyre, shoqëritë feudale para-industriale i kufizonin ata, pasi pushteti shpesh trashëgohej me lindje dhe nuk arrihej përmes përpjekjeve personale. Rënia e sistemit feudal ishte padyshim një hap pozitiv drejt barazisë dhe demokracisë më të madhe, por efekti anësor negativ ishte se u dha psikopatëve dhe narcisistëve më shumë mundësi për të arritur në pozita pushteti.

Siç vëren Ian Hughes në librin e tij të rëndësishëm Mendjet e çrregullta [Disordered Minds], qëllimi i të gjithë sistemit demokratik është të përpiqet të mbrojë masën e njerëzve nga kjo pakicë patologjike. Kjo ishte ideja qendrore e kushtetutës amerikane dhe Kartës së të Drejtave. Parimet dhe institucionet demokratike u themeluan për të kufizuar pushtetin e individëve patologjikë.

Kjo Ă«shtĂ« arsyeja pse, siç vĂ«ren edhe Hughes, liderĂ«t patologjikĂ« e urrejnĂ« demokracinĂ«.[2] Pasi arrijnĂ« pushtetin, ata bĂ«jnĂ« çmos pĂ«r tĂ« çmontuar ose diskredituar institucionet demokratike, pĂ«rfshirĂ« lirinĂ« dhe legjitimitetin e shtypit 


Për më tepër, liderët patologjikë janë plotësisht të paaftë të kuptojnë parimet e demokracisë, pasi ata e konsiderojnë veten superiorë dhe e shohin jetën si një luftë konkurruese, ku më të pamëshirshmit meritojnë të dominojnë të tjerët.

Por, patokracia nuk ka të bëjë vetëm me individë. Siç theksonte Lobaczewski, liderët patologjikë gjithmonë tërheqin njerëz të tjerë me çrregullime të personalitetit, të cilët përfitojnë nga mundësia për të fituar ndikim. Në të njëjtën kohë, individët që janë moralë, empatikë dhe të drejtë, dalëngadalë tërhiqen. Ata ose përjashtohen, ose largohen vetë me neveri nga patologjia në rritje që i rrethon. Si rezultat, me kalimin e kohës, patokracitë priren të bëhen gjithnjë e më të ngulitura dhe ekstreme.

Kjo nuk do të thotë se çdo person që bëhet pjesë e një qeverie patokratike vuan nga një çrregullim i personalitetit. Disa njerëz mund të kenë thjesht një nivel të lartë ambicieje dhe mungesë empatie pa pasur një gjendje të diagnostifikuar, ndërsa të tjerët mund të përfitojnë nga fama dhe fuqia e një lideri patologjik me të cilin ndajnë objektiva të përbashkëta.

NjĂ« pjesĂ« e rĂ«ndĂ«sishme e problemit Ă«shtĂ« tĂ«rheqja qĂ« shumĂ« njerĂ«z ndiejnĂ« ndaj demagogĂ«ve karizmatikĂ« 
 NĂ« aspektin psikologjik, kjo Ă«shtĂ« shumĂ« e ngjashme me tĂ«rheqjen ndaj guruve shpirtĂ«rorĂ«, tĂ« cilĂ«t shpesh fitojnĂ« pĂ«rkushtimin e verbĂ«r tĂ« ndjekĂ«sve, pavarĂ«sisht sjelljes sĂ« tyre joetike dhe shfrytĂ«zuese. TĂ«rheqja ndaj guruve dhe demagogĂ«ve rrĂ«njoset nĂ« njĂ« impuls tĂ« thellĂ« pĂ«r t’u kthyer nĂ« gjendjen e fĂ«mijĂ«risĂ« ku prindĂ«rit shiheshin si tĂ« gjithĂ«fuqishĂ«m dhe tĂ« pagabueshĂ«m, tĂ« aftĂ« pĂ«r tĂ« marrĂ« pĂ«rgjegjĂ«sinĂ« e plotĂ« pĂ«r jetĂ«n tonĂ« dhe pĂ«r tĂ« zgjidhur nĂ« mĂ«nyrĂ« magjike problemet tona. NĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, paranoja e liderĂ«ve patologjikĂ« i shtyn ata tĂ« demonizojnĂ« grupe tĂ« tjera dhe tĂ« krijojnĂ« njĂ« ndjenjĂ« dehĂ«se tĂ« identitetit tĂ« grupit me njĂ« qĂ«llim tĂ« pĂ«rbashkĂ«t 


Por, duhet tĂ« kujtojmĂ« se patokracia lulĂ«zon vetĂ«m sepse ne nuk marrim masa tĂ« mjaftueshme pĂ«r t’u mbrojtur nga liderĂ«t patologjikĂ«. Duhet tĂ« ruajmĂ« dhe forcojmĂ« institucionet dhe proceset tona demokratike pĂ«r tĂ« siguruar qĂ« masa e gjerĂ« e njerĂ«zve tĂ« mbrohet nga pakica e psikopatĂ«ve dhe narcisistĂ«ve qĂ« kanĂ« njĂ« dĂ«shirĂ« tĂ« pangopur pĂ«r pushtet. Duhet tĂ« sigurohemi qĂ« demokracia jonĂ« tĂ« mos shndĂ«rrohet nĂ« njĂ« patokraci.

NĂ« planin afatgjatĂ«, siç kam argumentuar nĂ« njĂ« postim tĂ« mĂ«parshĂ«m, na nevojiten masa tĂ« rrepta pĂ«r tĂ« kufizuar arritjen nĂ« pushtet. ThĂ«nĂ« thjesht: ata njerĂ«z qĂ« dĂ«shirojnĂ« pushtetin mĂ« shumĂ« – mĂ« tĂ« pamĂ«shirshmit dhe pa empati – nuk duhet tĂ« lejohen tĂ« arrijnĂ« nĂ« pozita autoriteti. TĂ« gjithĂ« liderĂ«t potencialĂ« (ose anĂ«tarĂ«t e njĂ« qeverie) duhet tĂ« vlerĂ«sohen me kujdes nga psikologĂ«t pĂ«r tĂ« pĂ«rcaktuar nivelin e tyre tĂ« empatisĂ«, narcisizmit apo psikopatisĂ« – dhe rrjedhimisht pĂ«rshtatshmĂ«rinĂ« e tyre pĂ«r pushtet. /Telegrafi/

____________

[1] Ɓobaczewski, A. (2006). Political Ponerology: A Science on the Nature of Evil Adjusted for Political Purposes. Grande Prairie: Red Pill Press.
[2] Hughes, I. (2018). Disordered Minds: How Dangerous Personalities Are Destroying Democracy. Winchester, UK: Zero Books.

The post Patokracia appeared first on Telegrafi.

LIRIKË MBI VETMINË

✇Telegrafi
By: Agron Shala
14 July 2025 at 09:57

Poezi nga: Alexander Pope
PĂ«rktheu: Alfred Kola

Lum njeriu, që dëshirën e kujdesin
E lidh me tokën në atësi,
ËshtĂ« i kĂ«naqur tĂ« thithĂ« ajrin,
NĂ« vendin e tij.

Me kope me qumësht, fusha me bukë,
Prej grigjës veshjen të marrë,
Me pemë në verë për hije mbi tufë,
Në dimër për zjarr.

Bekuar! kush rron pa shqetësime
Orë, ditë e vite që rrjedhin vetë,
Shëndet në trup, paqe në mendime,
Çdo ditĂ« i qetĂ«.

Fle ëmbël natën, qetësi mendimi
Bashkuar tok; Ă«ndje pushim,
Dhe pafajësia, e kënaq më së miri,
NĂ« meditim.

Pra le të jetoj, i panjohur, i paparë;
Pra le të vdes pa vaj e pa lot;
Të ik nga bota, dhe asnjë gur varri
Ku rri i shtrirë mos thotë.

– Lexo po ashtu: ODE PËR VETMINË (pĂ«rkthyer nga: Astrit Lulushi)

The post LIRIKË MBI VETMINË appeared first on Telegrafi.

Po, plani i Izraelit pĂ«r Rafahun do tĂ« ishte krim – por, e drejta ndĂ«rkombĂ«tare kurrĂ« nuk e ka mbrojtur GazĂ«n

✇Telegrafi
By: Agron Shala
12 July 2025 at 11:11

Nga: Raja Shehadeh / The Guardian
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Gjatë 21 muajve të fundit të luftës gjenocidale të Izraelit kundër Gazës, zëra nga gjithë bota kanë dënuar shkatërrimin e së drejtës ndërkombëtare dhe rendit të bazuar në rregulla. Dhe, në të vërtetë, është zhdukur fasada e respektimit të së drejtës ndërkombëtare nga Izraeli, ndërsa politikat që përbëjnë krime lufte tashmë po shpallen pa pikë turpi.

KĂ«tĂ« javĂ«, ministri izraelit i mbrojtjes, Israel Katz, ka treguar planet pĂ«r tĂ« zhvendosur me forcĂ« palestinezĂ«t, nĂ« njĂ« kamp mes rrĂ«nojave tĂ« Rafahut. Pasi tĂ« hyjnĂ« aty, nuk mund tĂ« dalin mĂ«. Me fjalĂ« tĂ« tjera, njĂ« kamp pĂ«rqendrimi, i cili sipas pĂ«rkufizimit Ă«shtĂ« njĂ« qendĂ«r internimi pĂ«r anĂ«tarĂ« tĂ« njĂ« grupi kombĂ«tar (si edhe pĂ«r tĂ« burgosur politikĂ« apo grupe minoritare), me arsyetimin e sigurisĂ« apo ndĂ«shkimit – zakonisht me urdhĂ«r ushtarak. Michael Sfard, njĂ« avokat izraelit pĂ«r tĂ« drejtat e njeriut, citohet nĂ« The Guardian duke thĂ«nĂ« se Katzi “paraqiti njĂ« plan operacional pĂ«r njĂ« krim kundĂ«r njerĂ«zimit”. Qindra vetĂ« janĂ« vrarĂ« dhe mijĂ«ra tĂ« tjerĂ« janĂ« plagosur duke u pĂ«rpjekur qĂ« tĂ« kenĂ« qasje nĂ« ushqim.

Jam pĂ«rpjekur me vĂ«shtirĂ«si tĂ« kuptoj vuajtjen e pakuptueshme qĂ« kanĂ« pĂ«rjetuar palestinezĂ«t nĂ« GazĂ« dhe se si Ă«shtĂ« e mundur qĂ« shumica e izraelitĂ«ve nuk e pranojnĂ« aspektin e tyre njerĂ«zor. Si janĂ« nĂ« gjendje tĂ« mos ndiejnĂ« pendesĂ« pĂ«r atĂ« qĂ« ushtria e tyre po bĂ«n nĂ« emĂ«r tĂ« tyre? Besoj se fara e çnjerĂ«zimit tonĂ« Ă«shtĂ« mbjellĂ« gjatĂ« luftĂ«s arabo-izraelite nĂ« vitin 1948. PalestinezĂ«t u privuan me dhunĂ« nga toka, nga pasuritĂ« dhe pronat e tyre, nĂ« atĂ« qĂ« ne e quajmĂ« Nakba (nĂ« arabisht “katastrofa”), me pretendimin se toka u ishte dhĂ«nĂ« hebrenjve nga Zoti. QĂ« nga ajo kohĂ«, izraelitĂ«t kanĂ« pĂ«rdorur shtĂ«pitĂ«, tokat dhe pemishtet arabe pa ndier asnjĂ« faj. Sulmet e 7 tetorit ishin pika e nisjes sĂ« luftĂ«s, por Izraeli ka degraduar dhe zhveshur sistematikisht popullin palestinez pĂ«r dekada me radhĂ«.

Shkelje tĂ« tilla tĂ« sĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare çojnĂ« nĂ« njĂ« ndjenjĂ« dĂ«shpĂ«rimi, pĂ«r shkak tĂ« paaftĂ«sisĂ« sĂ« institucioneve pĂ«r tĂ« parandaluar tmerret qĂ« po ndodhin nĂ« GazĂ« dhe nĂ« Bregun PerĂ«ndimor, si dhe pĂ«r tĂ« mbajtur pĂ«rgjegjĂ«s autorĂ«t. Gjykata NdĂ«rkombĂ«tare Penale, e mbĂ«shtetur nga OKB-ja, ka lĂ«shuar urdhĂ«rarreste pĂ«r Netanyahun dhe ish-ministrin e mbrojtjes Yoav Gallant, mbi akuzat pĂ«r “krimin e luftĂ«s pĂ«r urinĂ« si metodĂ« lufte; dhe krimet kundĂ«r njerĂ«zimit si vrasje, pĂ«rndjekje dhe veprime tĂ« tjera çnjerĂ«zore”. Nuk Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« asnjĂ« arrestim. PerĂ«ndimi vazhdon tĂ« furnizojĂ« Izraelin me ndihmĂ« ushtarake dhe politike. Pyes vetes: a duhet tĂ« ndjehemi tĂ« pafuqishĂ«m, ne palestinezĂ«t, pĂ«rballĂ« kĂ«saj dĂ«shtimi?

Megjithatë, e vërteta është se e drejta ndërkombëtare, megjithëse përdoret si një standard matës nga organizatat për të drejtat e njeriut, kurrë nuk ka qenë shpëtimi i Palestinës. Që nga dështimi për të zbatuar Rezolutën 194 të OKB-së të vitit 1948, e cila u jepte të drejtën refugjatëve palestinezë të ktheheshin në shtëpitë e veta në atë që u bë Izrael, kemi përjetuar zhgënjim pas zhgënjimi.

Kjo nuk ka ndodhur pĂ«r mungesĂ« pĂ«rpjekjesh nga ana e palestinezĂ«ve, ndĂ«r vite, pĂ«r tĂ« thirrur ligjin nĂ« ndihmĂ« – qoftĂ« nĂ«pĂ«rmjet gjykatave izraelite, tribunaleve ndĂ«rkombĂ«tare apo mekanizmave tĂ« zbatimit nga pala tĂ« treta. NjĂ« arsye e thjeshtĂ« pĂ«r dĂ«shtimin e tyre Ă«shtĂ« se ligji ndĂ«rkombĂ«tar nuk ka mjete efektive zbatimi. Arsyet mĂ« komplekse kanĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« me interesat e fuqive tĂ« mĂ«dha. Shpresa ime qĂ«ndron te qĂ«ndresa palestineze.

Shpresa dhe pritshmëria e zakonshme ka qenë që palestinezët do ta harronin tokën e tyre brenda një apo dy brezave. Kjo u dëshmua të jetë plotësisht e pabazë. Shtatëdhjetë e shtatë vjet më vonë, palestinezët janë po aq të lidhur me tokën nga e cila u dëbuan, sa edhe në ato ditët e para të përgjakshme.

Po ashtu, pavarĂ«sisht ndryshimeve tĂ« paligjshme dhe vendbanimeve tĂ« shumta hebreje dhe gjeografisĂ« sĂ« ndryshuar nĂ« vendin tim, Bregun PerĂ«ndimor, ne palestinezĂ«t vazhdojmĂ« tĂ« mbajmĂ« gjallĂ« praktikĂ«n qĂ« ne e quajmĂ« sumud: refuzimin pĂ«r t’u dorĂ«zuar apo pĂ«r tĂ« ikur. Nuk mund tĂ« flas nĂ« emĂ«r tĂ« palestinezĂ«ve nĂ« GazĂ«, por e shoh se ndajmĂ« tĂ« njĂ«jtin shpirt, pavarĂ«sisht pĂ«rmasĂ«s sĂ« vuajtjeve.

Kur lufta do tĂ« pĂ«rfundojĂ« dhe gazetarĂ«ve e organizatave tĂ« huaja do t’u lejohet hyrja nĂ« GazĂ«, e vĂ«rteta do tĂ« dalĂ« nĂ« dritĂ«. DĂ«shmitĂ« rrĂ«qethĂ«se nga ata qĂ« jetuan atje – pĂ«rjetimet e grave, burrave dhe fĂ«mijĂ«ve, tĂ« artistĂ«ve, shkrimtarĂ«ve dhe poetĂ«ve; jeta e ndĂ«rprerĂ« apo e ndryshuar pĂ«rjetĂ«sisht – mund tĂ« fillojnĂ« ta pĂ«rndjekin Izraelin.

Do të jetë humanizmi ynë, dhe jo ndonjë ligj ndërkombëtar, që do ta gjykojë dhe do ta mbajë përgjegjës Izraelin dhe aleatët e tij. Në një tjetër shkallë, por jo më pak flagrante, ndryshimet e njëanshme dhe të paligjshme që Izraeli po kryen në Bregun Perëndimor, shpesh me ndihmën e milicive të kolonëve, japin një pasqyrë të lakmisë së Izraelit për tokë dhe të politikave të tij të drejtuara nga ideologjia.

Ndoshta nuk ka shembull mĂ« tĂ« qartĂ« tĂ« absurditetit tĂ« veprimeve tĂ« Izraelit sesa rasti i Qytetit tĂ« VjetĂ«r tĂ« Hebronit. Qyteti mbahet peng nga njĂ« grup i vogĂ«l ekstremistĂ«sh hebrenj, qĂ« nuk janĂ« mĂ« shumĂ« se 900 veta, tĂ« cilĂ«t jetojnĂ« nĂ« qendĂ«r tĂ« Hebronit – qyteti i dytĂ« mĂ« i madh palestinez nĂ« Bregun PerĂ«ndimor, me njĂ« popullsi prej 232 500 banorĂ«sh. Popullsia hebraike mbrohet ditĂ« e natĂ« nga mĂ« shumĂ« se 1 000 ushtarĂ« izraelitĂ«. PĂ«r tĂ« lejuar lĂ«vizjen e lirĂ« tĂ« kolonĂ«ve dhe ushtarĂ«ve, kufizimet mbi lĂ«vizjen palestineze pĂ«rfshijnĂ« dhjetĂ«ra pika tĂ« fortifikuara kontrolli, barriera rrugore dhe poste tĂ« pĂ«rhershme e tĂ« pĂ«rkohshme ushtarake. Qyteti i vjetĂ«r Ă«shtĂ« zbrazur pothuajse krejtĂ«sisht nga popullsia palestineze. A Ă«shtĂ« kjo e qĂ«ndrueshme?

Sa i pĂ«rket tĂ« ardhmes sĂ« GazĂ«s, pyetja vendimtare do tĂ« jetĂ« nĂ«se me shkatĂ«rrimin e mjeteve pĂ«r tĂ« mbijetuar – tokave bujqĂ«sore, burimeve tĂ« ujit, spitaleve dhe shkollave – ajo tokĂ« mund tĂ« vazhdojĂ« tĂ« mbĂ«shtesĂ« jetĂ«n.

Komuniteti ndërkombëtar, që ka dështuar turpshëm të zbatojë të drejtën ndërkombëtare, mund të bëjë një ndryshim në këtë çështje nëse ngul këmbë që, pas përfundimit të luftimeve, Izraeli të lejojë hapjen e Rripit të Gazës dhe të sigurojë që ndihmat të dërgohen për të mundësuar vazhdimin e jetës së palestinezëve atje ndërsa zona rindërtohet.

Gaza ka një histori prej 4 000 vjetësh të banimit të vazhdueshëm njerëzor. Përpjekja e Izraelit për ta zhdukur jetën atje është e dënuar të dështojë. Palestinezët, me ndihmën e të tjerëve ose pa të, do ta gjejnë një mënyrë për të mbijetuar. /Telegrafi/

The post Po, plani i Izraelit pĂ«r Rafahun do tĂ« ishte krim – por, e drejta ndĂ«rkombĂ«tare kurrĂ« nuk e ka mbrojtur GazĂ«n appeared first on Telegrafi.

Kur memoaret krijohen nga gënjeshtrat

✇Telegrafi
By: Agron Shala
11 July 2025 at 11:38

Nga: Rowan Pelling (titulli: The Salt Path scandal has blown up, but there is already another memoir storm brewing)
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Nuk është ndonjë lajm i madh fakti që disa rrëfime autobiografike janë të zbukuruara. Njërit prej vëllimeve të tij, i ndjeri Clive James i vuri me zgjuarsi titullin Kujtime të pasakta [Unreliable Memoirs], për të nënvizuar faktin se autorët priren të zbukurojnë anekdotat e veta. Por, një gjë është zbukurimi, dhe një gjë tjetër është të shqepësh gjithçka përgjatë qepjeve, të fusësh brokadë dhe një Homer Simpson të qëndisur me dorë, dhe të përpiqesh të këmbëngulësh se përpjekja jote është po aq autentike sa Tapiceria e Bajesë.

PikĂ«risht kjo Ă«shtĂ« ajo qĂ« ndodhi me rrĂ«fimin e autorit James Frey, pĂ«r varĂ«sinĂ« e tij ndaj drogĂ«s, NjĂ« milionĂ« copĂ«za tĂ« vogla [A Million Little Pieces], ku u zbulua se shumĂ« detaje ishin tĂ« trilluara – pĂ«rfshirĂ« pretendimin se kishte kaluar 87 ditĂ« nĂ« burg pas njĂ« pĂ«rplasjeje me policinĂ«, kur nĂ« fakt kishte qenĂ« vetĂ«m disa orĂ« nĂ« burg.

Dhe tani, akuza tĂ« ngjashme janĂ« drejtuar ndaj bestsellerit tĂ« madh nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar, Shtegu i kripĂ«s [The Salt Path], shkruar nga Raynor Winn. Libri paraqitet si njĂ« tregim shpengimi i njĂ« çifti qĂ« humbi shtĂ«pinĂ« e vet nĂ« Uells – pas njĂ« investimi tĂ« keq nĂ« biznesin e njĂ« miku dhe zbulimit tĂ« papritur se shtĂ«pia e tyre ishte pĂ«rdorur si kolateral. Pasi pĂ«rjeton njĂ« goditje pas tjetrĂ«s, Raynor mĂ«son se bashkĂ«shorti i saj, “Moth”, vuan nga CBD-ja (njĂ« gjendje e pashĂ«rueshme dhe degjenerative e ngjashme me Parkinsonin), dhe tĂ« dy nisen nĂ« njĂ« shĂ«titje epike pĂ«rgjatĂ« bregdetit, 600 milje tĂ« gjatĂ«, pĂ«r tĂ« gjetur veten pĂ«rmes natyrĂ«s. NĂ« fund tĂ« librit, ata pĂ«rjetojnĂ« njĂ« epifani dhe Mothi madje zbulon se gjendja e tij shĂ«ndetĂ«sore Ă«shtĂ« pĂ«rmirĂ«suar ndjeshĂ«m.

E vetmja problematikĂ« Ă«shtĂ« se, siç Ă«shtĂ« pohuar, e vĂ«rteta mund tĂ« ketĂ« qenĂ« disi ndryshe. NjĂ« hetim nga The Observer ka ngritur dyshime mbi shumĂ« aspekte tĂ« librit – i cili u shndĂ«rrua nĂ« njĂ« film bestseller me Gillian Andersonin nĂ« rol kryesor – dhe ka akuzuar Winnin pĂ«r “pĂ«rvetĂ«sim fondesh” nga njĂ« punĂ«dhĂ«nĂ«s i mĂ«parshĂ«m, pĂ«r pĂ«rdorimin e njĂ« emri tĂ« rremĂ«, si dhe pĂ«r mos zbardhjen e tĂ« vĂ«rtetĂ«s mbi gjendjen shĂ«ndetĂ«sore tĂ« bashkĂ«shortit tĂ« saj dhe detajeve qĂ« frymĂ«zuan librin.

Çifti kĂ«mbĂ«ngul se libri Ă«shtĂ« “historia e vĂ«rtetĂ«â€ e udhĂ«timit tĂ« tyre, por tashmĂ« dimĂ« se emrat e vĂ«rtetĂ« tĂ« Raynor dhe Moth Winnit janĂ« mĂ« pak ekzotikĂ« si Sally dhe Tim Walker (me gjithĂ« respektin, nĂ«se do quhesha Tim, ndoshta do e ndryshoja emrin nĂ« Moth apo Hawk). NĂ« raportimin e The Observer-it, Sally akuzohet pĂ«r mashtrim ndaj njĂ« kompanie tĂ« vogĂ«l familjare, nĂ« vlerĂ«n 64 mijĂ« funteve, gjĂ« qĂ« bĂ«ri qĂ« çifti tĂ« merrte hua nga njĂ« i afĂ«rm i Timit duke pĂ«rdorur shtĂ«pinĂ« si kolateral. Kur biznesi i tĂ« afĂ«rmit dĂ«shtoi, kredia u kĂ«rkua menjĂ«herĂ« dhe shuma e detyrimit kishte arritur afĂ«rsisht nĂ« 150 mijĂ« funte, duke çuar nĂ« shitje tĂ« detyruar tĂ« shtĂ«pisĂ« sĂ« tyre.

Gjithashtu, pretendohet se çifti zotĂ«ron njĂ« pronĂ« tĂ« rrĂ«nuar dhe tĂ« pabanuar nĂ« FrancĂ«, e cila nuk Ă«shtĂ« pĂ«rmendur kurrĂ« nĂ« libĂ«r. SĂ« fundi, dhe mĂ« seriozja, janĂ« ngritur pyetje edhe mbi sĂ«mundjen e Tim/Mothit, pasi disa mjekĂ« specialistĂ« qĂ« trajtojnĂ« CBD-nĂ« thonĂ« se Ă«shtĂ« e pabesueshme qĂ« dikujt qĂ« vuan nga kjo sĂ«mundje t’i ndihmojĂ« ecja e gjatĂ« dhe e mundimshme – e lĂ«re mĂ« tĂ« mbijetonte edhe 18 vjet tĂ« tjera. Ata qĂ« e kanĂ« kĂ«tĂ« gjendje, zakonisht vdesin brenda gjashtĂ« deri nĂ« tetĂ« vjet, dhe ata qĂ« mbijetojnĂ« mĂ« gjatĂ« janĂ« jashtĂ«zakonisht tĂ« paaftĂ«.

Autorja ka dhĂ«nĂ« njĂ« deklaratĂ« pĂ«rmes agjentit tĂ« saj, duke thĂ«nĂ« se artikulli i Observer-it Ă«shtĂ« “shumĂ« mashtrues” dhe se ajo dhe bashkĂ«shorti i saj “po marrin kĂ«shilla ligjore”, duke i lĂ«nĂ« ndjekĂ«sit e thashethemeve tĂ« etur pĂ«r kapitullin e radhĂ«s. Duhet tĂ« pranoj se jam shumĂ« mĂ« e interesuar pĂ«r kĂ«tĂ« skandal sesa pĂ«r “kujtesĂ«n” e thjeshtĂ« dhe frymĂ«zuese pĂ«r shĂ«rimin nĂ« natyrĂ«.

Ashtu si miliona të tjerë, ka diçka që i flet pjesës më themelore dhe argëtuese të natyrës njerëzore, kur sheh një rrëfim perfekt që pastaj shembet.

E pamĂ« kĂ«tĂ« nĂ« rastin e Elizabeth Holmesit, drejtoreshĂ«s sĂ« famshme tĂ« kompanisĂ« amerikane Theranos, e cila pretendonte se mund tĂ« diagnostikonte sĂ«mundje tĂ« shumta me vetĂ«m njĂ« pikĂ« gjaku. Ajo tĂ«rhoqi 700 milionĂ« dollarĂ« nĂ« investime dhe artikuj tĂ« pafund lavdĂ«rues pĂ«r njĂ« pajisje qĂ« nuk funksionoi kurrĂ«. Tani Ă«shtĂ« nĂ« burg duke vuajtur njĂ« dĂ«nim prej 11 vjetĂ«sh – pĂ«r mashtrim ndaj investitorĂ«ve. Por, ky Ă«shtĂ« njĂ« mashtrim i vogĂ«l krahasuar me Sam Bankman-Friedin, i cili keqpĂ«rdori miliarda dollarĂ« nga fondet e depozituara nĂ« bursĂ«n e tij tĂ« kriptomonedhave FTX.

Krahasuar me kĂ«ta gjigantĂ« tĂ« mashtrimit, Ă«shtĂ« i parĂ«ndĂ«sishĂ«m fakti qĂ« çdo shkrimtar qĂ« mitizon veten – apo shton elementĂ« tĂ« trilluar nĂ« njĂ« histori qĂ« pretendohet si e vĂ«rtetĂ«. Por, pyetja “si mendonin se do t’ia hidhnin pa u kuptuar?” mbetet jashtĂ«zakonisht joshĂ«se. Merrni si shembull Herman Rosenblatin, i cili dukej se kishte shkruar njĂ« bestseller tĂ« garantuar dhe prekĂ«s nĂ« formĂ«n e kujtimeve pĂ«r Holokaustin, me titullin EngjĂ«lli te gardhi: Historia e vĂ«rtetĂ« e njĂ« dashurie qĂ« mbijetoi. Rosenblat pretendonte se kishte takuar pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« gruan e tij kur ajo, si fĂ«mijĂ« nĂ«ntĂ«vjeçar, i kishte dhĂ«nĂ« ushqim pĂ«rmes gardhit elektrik tĂ« kampit tĂ« pĂ«rqendrimit nĂ« Shliben tĂ« GjermanisĂ«.

Vite mĂ« vonĂ«, ata u ribashkuan rastĂ«sisht nĂ« Koni-Ajlend dhe zbuluan lidhjen nga e kaluara, ose tĂ« paktĂ«n kĂ«shtu rrĂ«fehej historia. Libri u anulua dy muaj para botimit (pas njĂ« episodi ku Oprah Winfrey e kishte quajtur atĂ« “historinĂ« mĂ« tĂ« madhe tĂ« dashurisĂ« qĂ« kishte dĂ«gjuar ndonjĂ«herĂ«â€), kur u zbuluan detajet e pavĂ«rteta. Ajo qĂ« e bĂ«n kĂ«tĂ« rast veçanĂ«risht prekĂ«s Ă«shtĂ« fakti qĂ« Rosenblati dhe gruaja e tij ishin vĂ«rtet tĂ« mbijetuar tĂ« Holokaustit dhe ai kishte qenĂ« i burgosur nĂ« Shliben. Zbukurimet e tij dukeshin krejtĂ«sisht tĂ« panevojshme dhe, megjithatĂ«, siç e dinĂ« tĂ« gjithĂ« shkrimtarĂ«t, ekziston njĂ« vijĂ« shumĂ« e hollĂ« midis faktit dhe trillimit. Botuesit zakonisht rezervojnĂ« detajet pĂ«r historitĂ« mĂ« tĂ« pĂ«rsosura pĂ«r stilin e Holivudit, dhe nĂ« rastin e Rosenblatit ai i kishte shitur paraprakisht – pĂ«r 25 milionĂ« dollarĂ« – tĂ« drejtat pĂ«r njĂ« film mbi kujtimet e tij.

NdonjĂ«herĂ«, paratĂ« nuk janĂ« motivi kryesor, sa dĂ«shira e shkrimtarit pĂ«r ta paraqitur veten si heroi apo heroina e historisĂ«. Dikush qĂ« kam njohur dikur – e pĂ«rfshirĂ« nĂ« botĂ«n letrare – u fiksua nĂ« njĂ« autor tĂ« suksesshĂ«m tĂ« librave tĂ« udhĂ«timeve, i cili kishte kaluar kohĂ« nĂ« AzinĂ« Qendrore. NĂ« njĂ« moment, ajo madje pretendoi se kishte marrĂ« njĂ« propozim martese prej tij – megjithĂ«se nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n periudhĂ« thoshte gjithashtu se telefoni i saj po pĂ«rgjohej nga MI5. Ky obsesion pĂ«rfundimisht e çoi nĂ« shkrimin e kujtimeve pĂ«r aventurat e saj nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n pjesĂ« tĂ« botĂ«s: njĂ« rrĂ«fim qĂ«, pĂ«r ata qĂ« njihnin historinĂ« origjinale tĂ« udhĂ«tarit, kishte ngjashmĂ«ri shqetĂ«suese.

Pa dyshim, elementi më i çuditshëm i librit ishte pretendimi i saj se kishte qenë pranë një prej sulmeve terroriste të 7 korrikut dhe se kishte mbajtur në krahë një pasagjer që po vdiste. Ndoshta ajo ishte vërtet një Florence Nightingale e kohëve moderne, por dukej e çuditshme që nuk ishte thirrur për të dëshmuar në hetimin e hollësishëm që pasoi shpërthimet. Më pas, rastësisht mësova nga një bisedë, se nxënëset e klasës së gjashtë në shkollën time të vjetër e kishin zgjedhur librin për klubin e leximit. I tregova një anëtari të stafit se pse kisha dyshime për autenticitetin e librit, dhe grupi e shndërroi diskutimin në një bisedë për detyrimin që ka një autor ndaj të vërtetës dhe mënyrat më të mira për të dalluar atë që sot do ta quanim dezinformim.

Madje, teksa po shkruaj kĂ«tĂ«, mĂ« kanĂ« njoftuar qĂ« njĂ« tjetĂ«r skandal i madh mund tĂ« shpĂ«rthejĂ« rreth kujtimeve tĂ« njĂ« autoreje, me tematikĂ« “afĂ«r natyrĂ«s”. NdĂ«rkohĂ«, mjafton tĂ« hedhĂ«sh njĂ« sy te debatet private nĂ« internet qĂ« shpĂ«rthejnĂ« sa herĂ« dalin memoaret nga njĂ« personazh i njohur, qĂ« nuk pĂ«rmend zakonet me kokainĂ« apo lidhjet e papĂ«rshtatshme dashurore. Ne shkrimtarĂ«t jemi shpirtra xhelozĂ« nga natyra, duke i pĂ«rçmuar thellĂ«sisht sukseset e autorĂ«ve tĂ« memoareve qĂ« marrin vendin e parĂ« nĂ« shitje, sepse jeta e tyre mori papritur njĂ« kthesĂ« magjepsĂ«se – apo sepse ata mbrohen nga njĂ« ushtri avokatĂ«sh dhe zĂ«dhĂ«nĂ«sish.

Me vĂ«llezĂ«rit dhe motrat shpesh ankohemi qĂ« prindĂ«rit tanĂ« kanĂ« qenĂ« shumĂ« tĂ« mirĂ« saqĂ« ne nuk mund tĂ« shkruajmĂ« njĂ« kujtesĂ« tronditĂ«se pĂ«r fĂ«mijĂ«rinĂ«. Dhe, sa herĂ« qĂ« shkruaj pĂ«r familjen time, Ă«shtĂ« e pashmangshme qĂ« njĂ«ri prej tyre tĂ« mĂ« telefonojĂ« dhe tĂ« ankohet pĂ«r ndonjĂ« detaj tĂ« shtrembĂ«ruar – sepse as dy njerĂ«z nuk i kujtojnĂ« ngjarjet njĂ«soj, me tĂ« njĂ«jtin lente tĂ« brendshme dhe regjistrues tĂ« memories.

NjĂ« nga pĂ«rvojat mĂ« tĂ« kĂ«qija nĂ« jetĂ«n time si gazetare ndodhi pasi kisha shkruar njĂ« kolumne pĂ«r njĂ« ndodhi tĂ« çuditshme me pushkĂ« ajri dhe pĂ«r mĂ«nyrĂ«n sesi djemtĂ« gjithmonĂ« pĂ«rfundojnĂ« duke qĂ«lluar gabimisht njĂ« shok nĂ« tĂ« pasme. Kisha treguar njĂ« histori qĂ« pĂ«rfshinte vĂ«llain tim dhe njĂ« shok shkolle tĂ« cilin e pĂ«rmenda me emĂ«r, sepse mendoja se do tĂ« qeshnin prindĂ«rit e tij (miq tĂ« vjetĂ«r tĂ« nĂ«nĂ«s sime), pasi djali i tyre kishte qenĂ« mishĂ«rimi i Xhast Uilliamit – gjithmonĂ« nĂ« telashe.

E kujtoj mirĂ« ngjarjen sepse e pashĂ« nĂ«nĂ«n time teksa nxirrte plumbin me njĂ« teh. Por, nĂ« vend tĂ« qeshjes, u akuzova pĂ«r gĂ«njeshtĂ«r nga prindĂ«rit e zemĂ«ruar. Doli qĂ« nĂ«na ime – e cila e adhuronte kĂ«tĂ« djalĂ« çapkĂ«n – nuk i kishte thĂ«nĂ« kurrĂ« asnjĂ« fjalĂ« familjes tjetĂ«r. TĂ« gjitha rrĂ«fimet varen nga perspektiva e gjerĂ« qĂ« ke. Mosha, kĂ«ndvĂ«shtrimi dhe paragjykimet e brendshme luajnĂ« rol, ndaj kemi atĂ« shprehjen moderne tĂ« tmerrshme – “e vĂ«rteta ime”.

PavarĂ«sisht kĂ«tyre grackave tĂ« qarta, etja e madhe pĂ«r “histori tĂ« vĂ«rteta” nĂ« botĂ«n e botimeve – qĂ« i bĂ«n ato gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« pĂ«rshtatshme pĂ«r Netflix-in – nuk shuhet kurrĂ«. Shpesh pyes veten, nĂ«se Nancy Mitford do t’i shkruante romanet e saj sot, a do tĂ« cilĂ«sohej NĂ« kĂ«rkim tĂ« dashurisĂ«, me tĂ« gjitha referencat pĂ«r ekscentricitetin e familjes sĂ« saj tĂ« vĂ«rtetĂ« Mitford, si njĂ« memoar? Publiku nuk dĂ«shiron mĂ« njĂ« roman Ă  clef, por kĂ«rkon fakte tĂ« papĂ«rpunuara, tĂ« zjarrta dhe tĂ« nxehta pĂ«r t’u pĂ«rtypur – gjĂ« qĂ« mund tĂ« shtyjĂ« njĂ« shkrimtar tĂ« dĂ«shpĂ«ruar drejt motiveve tĂ« pandershme.

ËshtĂ« krejtĂ«sisht i kuptueshĂ«m tundimi pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« njĂ« jetĂ« mĂ« tĂ« suksesshme, mĂ« frymĂ«zuese, me marrĂ«veshje filmash, miqĂ«si me tĂ« famshĂ«m dhe duartrokitje. A çon kjo drejt shtrembĂ«rimeve? NĂ« rastin e Shtegut tĂ« kripĂ«s, vetĂ«m koha dhe ekspertiza ligjore do ta tregojnĂ«.

Një gjë mbetet e sigurt: qeniet njerëzore janë shumë më të çuditshme sesa do të mund të kuptonim ndonjëherë. E vërteta e zhveshur shpesh është më e mirë se versioni i zbukuruar. Veprimet mund të jenë të pakuptueshme: heronj, armiq, shkrimtarë, ëndërrimtarë dhe të dëshpëruar. Kjo, në fund të fundit, është arsyeja pse lexojmë: për të hyrë në botë të tjera, për të testuar kufijtë e tyre dhe për të parë se çfarë thonë ato botë për ne. /Telegrafi/

 

The post Kur memoaret krijohen nga gënjeshtrat appeared first on Telegrafi.

Ashtu si anglishtja, edhe spanjishtja po evoluon – por, ne e mirĂ«presim kĂ«tĂ«

✇Telegrafi
By: Agron Shala
4 July 2025 at 10:59

Nga: MarĂ­a RamĂ­rez / The Guardian (titulli: Like English, Spanish is constantly evolving. Unlike some English speakers, we welcome that)
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Edhe vetĂ« gjuha jote mund tĂ« tĂ« befasojĂ«. KohĂ«t e fundit mora pjesĂ« nĂ« njĂ« panel nĂ« njĂ« konferencĂ« gazetarie – me njĂ« gazetare dhe njĂ« avokate, tĂ« dyja nga Kolumbia. U ndjeva e magjepsur nga disa prej fjalĂ«ve qĂ« pĂ«rdorĂ«n – fjalĂ« qĂ« nuk janĂ«, apo mĂ« saktĂ« nuk kanĂ« qenĂ« aq tĂ« zakonshme nĂ« SpanjĂ«. Gazetarja hulumtuese, Diana Salinas, e quajti zanatin e saj la filigrana – filigran. Nuk do ta kisha pĂ«rdorur kĂ«tĂ« term nĂ« atĂ« kontekst, por mu duk fjalĂ« pĂ«rkryer pĂ«r tĂ« pĂ«rshkruar punĂ«n e detajuar e tĂ« kujdesshme qĂ« kĂ«rkon gazetaria hulumtuese.

Filigrana as nuk konsiderohet njĂ« amerikanizĂ«m latin – vjen nga italishtja – por, nĂ« SpanjĂ« duket se Ă«shtĂ« harruar nĂ« pĂ«rdorimin e pĂ«rditshĂ«m. Siç ndodh shpesh me spanjishten nĂ« AmerikĂ«n Latine, pĂ«rdorimi dhe konteksti e pasurojnĂ« kuptimin e fjalĂ«s.

Me rreth 600 milionĂ« folĂ«s nĂ« mbarĂ« botĂ«n, spanjishtja ka evoluar pĂ«rgjatĂ« shekujve dhe tani po shtyhet nĂ« drejtime tĂ« reja, veçanĂ«risht nĂ« ShBA, ku popullsi nga kombĂ«si tĂ« ndryshme ndĂ«rveprojnĂ« dhe pĂ«rzihen me folĂ«s tĂ« anglishtes nga prejardhje tĂ« ndryshme. “Spanjishtja Ă«shtĂ« gjuha qĂ« nuk pĂ«rfundon kurrĂ«â€, ka thĂ«nĂ« shkrimtari nikaraguan, Sergio RamĂ­rez, autor i librave tĂ« bukur nĂ« kĂ«tĂ« gjuhĂ«.

Sigurisht, si me çdo temë ku kryqëzohen identiteti dhe historia, edhe folësit e spanjishtes kanë mosmarrëveshje dhe debate mbi gjuhën. Por, asgjë nuk i afrohet intensitetit me të cilin disa britanikë reagojnë ndaj përdorimit të anglishtes amerikane. Duke lexuar për kontroversën e fundit mbi got/gotten në Guardian, më erdhi ndër mend se folësit e spanjishtes duket se e pranojnë më lehtë fatin e mirë të të folurit të një gjuhe globale.

NĂ« tĂ« gjitha variantet e spanjishtes, drejtshkrimi mbetet kryesisht i njĂ«jtĂ« – por, ndryshimet nĂ« fjalor dhe pĂ«rdorim mund ta bĂ«jnĂ« tĂ« vĂ«shtirĂ« kuptimin e ndĂ«rsjellĂ«. Kushdo qĂ« i drejtohet njĂ« audience shumĂ«kombĂ«she hispanofone, mund tĂ« hasĂ« nĂ« vĂ«shtirĂ«si pĂ«r tĂ« gjetur fjalĂ«t qĂ« tingĂ«llojnĂ« njĂ«soj pĂ«rtej kufijve; nĂ« disa raste, njĂ« fjalĂ« e vetme mund tĂ« ketĂ« kuptime shumĂ« tĂ« ndryshme.

GjatĂ« fushatĂ«s presidenciale amerikane tĂ« vitit 2016, kur punoja nĂ« Univision Noticias – njĂ« media lajmesh nĂ« gjuhĂ«n spanjolle me bazĂ« nĂ« ShBA – patĂ«m njĂ« debat tĂ« gjatĂ« pĂ«r mĂ«nyrĂ«n e pĂ«rkthimit tĂ« fjalisĂ« famĂ«keqe tĂ« Donald Trumpit nĂ« incizimin e [programit] Access Hollywood. NĂ« fund, pĂ«r shkak tĂ« mungesĂ«s sĂ« njĂ« fjale qĂ« do tĂ« funksiononte pĂ«r tĂ« gjithĂ« folĂ«sit e spanjishtes, vendosĂ«m tĂ« pĂ«rdorim origjinalin nĂ« anglisht – “pussy”.

Si shumĂ« spanjollĂ« qĂ« punojnĂ« nĂ« mediat amerikane, edhe unĂ« u pĂ«rpoqa – me pak sukses – tĂ« neutralizoja theksin tim, qĂ« mund tĂ« tingĂ«llojĂ« i ashpĂ«r pĂ«r disa, ndĂ«rsa shmanga fjalĂ«t qĂ« nuk dĂ«gjohen shpesh jashtĂ« SpanjĂ«s, si coche pĂ«r makinĂ«, nĂ« vend tĂ« carro apo mĂ« neutralja auto.

Megjithatë, nuk mbaj mend të kem marrë ndonjëherë ankesa nga kolegët apo publiku për spanjishten time. As kam parë ndonjë letër në redaksinë, ku punoj aktualisht në Spanjë, që të kundërshtojë përdorimin e fjalëve si ameritar (meritor) apo quilombo (rrëmujë), dy nga shumë fjalët e zakonshme në Amerikën Latine që kanë hyrë në fjalorin tonë të përditshëm. Ankesa më e shpeshtë që dëgjoj nga folës të spanjishtes, jashtë Spanjës, është kur i referohemi Shteteve të Bashkuara si América, ose qytetarëve amerikanë si americanos, ashtu siç ndodh shpesh edhe në botën anglishtfolëse.

E, megjithatĂ«, diskriminimi dhe snobizmi, nĂ« bazĂ« tĂ« theksit, vazhdojnĂ« tĂ« ekzistojnĂ« nĂ« SpanjĂ« – jo vetĂ«m ndaj folĂ«sve tĂ« spanjishtes latino-amerikane, por edhe ndaj atyre nga rajonet jugore tĂ« SpanjĂ«s tĂ« cilat janĂ« mĂ« tĂ« varfra dhe mĂ« rurale se mesatarja nĂ« vend. QĂ«ndrimet e brezave mĂ« tĂ« rinj kanĂ« ndryshuar pĂ«r tĂ« mirĂ« dhe e hedhin poshtĂ« idenĂ« se e vetmja spanjishte “e mirĂ«â€ Ă«shtĂ« ajo kastiliane – siç flitet nĂ« SpanjĂ«n qendrore.

Një projekt afatgjatë i Universitetit të Alkala mbi perceptimet ndaj gjuhës spanjolle, zbuloi se thekset më të vlerësuara, përveç atij të vetë folësit, ishin ato nga Kili dhe Karaibet. Sipas këtij studimi, folësit që vlerësuan theksin e tyre më poshtë se mesatarja ishin nga disa rajone të Spanjës, veçanërisht Madridi, Ishujt Kanarie dhe Andaluzia.

Falë ardhjes së miliona njerëzve nga Amerika gjatë dy dekadave të fundit, spanjishtja e folur në Spanjë është më e larmishme dhe më shprehëse se kurrë, me një gamë më të gjerë nuancash. Edhe lexuesit në Spanjë po nxisin një bum letrar, veçanërisht të udhëhequr nga shkrimtaret argjentinase. Fatmirësisht, ngulja këmbë te një lloj i vetëm spanjishteje nuk paraqet më problem.

Akademia MbretĂ«rore e GjuhĂ«s Spanjolle, njĂ« institucion i themeluar nĂ« shekullin XVIII qĂ« Ă«shtĂ« pĂ«rgjegjĂ«s pĂ«r hartimin e fjalorit zyrtar tĂ« spanjishtes, ka adoptuar njĂ« kĂ«ndvĂ«shtrim gjithnjĂ« e mĂ« global mbi gjuhĂ«n, megjithĂ«se ende i shĂ«non si “amerikanizma” fjalĂ«t mĂ« pak tĂ« zakonshme nĂ« SpanjĂ«. Qasja e saj mĂ« gjithĂ«pĂ«rfshirĂ«se nĂ« aspektin gjeografik, nuk Ă«shtĂ« reflektuar gjithmonĂ« nĂ« çështjet e tjera: veçanĂ«risht nĂ« debatet pĂ«r fjalĂ«t me ngarkesa gjinore apo maskuline, njĂ« fushĂ« ku akademia ka qenĂ« mĂ« konservatore sesa vetĂ« shoqĂ«ria spanjolle.

PĂ«rtej kĂ«tyre debateve, njĂ« gjĂ« mbetet e qartĂ«: gjuha u pĂ«rket folĂ«sve tĂ« saj, paçka se sa fort pĂ«rpiqen akademikĂ«t dhe puritanĂ«t t’i vendosin kufij asaj. Mbrojtja e veçantisĂ« sĂ« njĂ« gjuhe ose e lidhjes sĂ« saj me njĂ« territor tĂ« vetĂ«m, shpesh fsheh njĂ« ndjenjĂ« tĂ« brendshme epĂ«rsie – njĂ« bindje se mĂ«nyra e tĂ« folurit e njĂ« grupi Ă«shtĂ« disi mĂ« legjitime apo mĂ« e rafinuar. Ky instinkt kontrolli bie ndesh me vetĂ« natyrĂ«n e gjuhĂ«s, veçanĂ«risht nĂ« njĂ« botĂ« tĂ« pĂ«rzierjes kulturore dhe tĂ« lidhjes globale, ku njĂ« video e shkurtĂ«r nga matanĂ« oqeanit mund tĂ« ketĂ« mĂ« shumĂ« ndikim sesa njĂ« artikull nĂ« gazetĂ«n tĂ«nde lokale.

Pasuria që lind nga përdorimi kolektiv, përtej kontinenteve dhe komuniteteve, është ajo që i mban gjuhët gjallë dhe në lulëzim. Kjo vlen edhe për ne, folësit fatlumë të spanjishtes dhe anglishtes. Shumëllojshmëria që ndajmë nuk janë pengesa: ato janë një dëshmi e qëndrueshmërisë, kreativitetit dhe bukurisë së gjuhëve tona. /Telegrafi/

The post Ashtu si anglishtja, edhe spanjishtja po evoluon – por, ne e mirĂ«presim kĂ«tĂ« appeared first on Telegrafi.

KUNDËRSHTIM

✇Telegrafi
By: Agron Shala
4 July 2025 at 08:32

Poezi nga: Hermann Hesse
PĂ«rktheu: Maksim Rakipaj

(Në përgjigje të pyetjeve përse nuk mbaj anën e komunistëve)

Më mirë të më vrasë ndonjë fashist
Sesa fashisti të jem vetë!
Më mirë të më vrasë ndonjë komunist
Sesa komunisti të jem vetë!

Nuk e kemi harruar luftën. Daulleve të saj ua njohim dehjen.
Tashmë jemi shurdhuar nuk gënjehemi, si joshen
njerëzit nga kjo e vjetër drogë,
As ushtarĂ« s’jemi, as duam tĂ« ndreqim botĂ«n
As besojmĂ« se “nĂ«pĂ«rmjet natyrĂ«s sonĂ«
botĂ«n duhet ta shĂ«rojmĂ«â€.
Jemi të varfër e të mbytur
Fjalëve të bukura më nuk u besojmë
Me të cilat na trullosët e në luftë na tërhoqët,
Njësoj si fjalët tuaja, o vëllezër të kuq, që magjike janë,
por njësoj drejt luftës na dërgojnë dhe gazit helmues!

Gjeneralë janë edhe prijësit tuaj,
Që çirren, kur organizojnë duke komanduar,
Por, këto i urrejmë me gjithë shpirtin,
S’e hamĂ« mĂ« atĂ« koqe ulliri,
Nuk duam zemrën të humbasim dhe arsyen,
Nuk duam të marshojmë nën flamuj të kuq a të bardhë.
MĂ« mirĂ« pĂ«lqejmĂ« tĂ« zhdukemi si â€œĂ«ndĂ«rrimtarĂ«â€,
A të vdesim nga duart e vëllezërve tuaj gjakatarë,
Sesa t’i gĂ«zojmĂ« pushtetit lumturinĂ«
Duke qëlluar mbi vëllezërit tanë në emër të njerëzimit!

The post KUNDËRSHTIM appeared first on Telegrafi.

Eminem-i, IA-ja dhe unë: Pse artistët kanë nevojë për ligje të reja në epokën digjitale?

✇Telegrafi
By: Agron Shala
3 July 2025 at 10:34

Nga: Alexander Hurst / The Guardian
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

NĂ« 74 833 fjalĂ«t e njĂ« libri qĂ« po shkruaj, ka gjashtĂ« fjalĂ« tĂ« cilat, kur bashkohen nĂ« njĂ« sekuencĂ« tĂ« caktuar prej 12 fjalĂ«sh, unĂ« nuk mund t’i pĂ«rdor. ËshtĂ« njĂ« varg i vetĂ«m nga kĂ«nga Bloodbuzz Ohio nga grupi The National, i cili thotĂ«: UnĂ« ende kam borxh pĂ«r paratĂ«, pĂ«r paratĂ« qĂ« i kam borxh.

Libri im Ă«shtĂ« njĂ« kujtesĂ« personale pĂ«r ndikimin psikologjik tĂ« asaj qĂ« unĂ« e quaj “kapitalizĂ«m i dĂ«shpĂ«rimit”, sidomos te brezi i milenialĂ«ve, dhe se si kjo i ka shtyrĂ« dhjetĂ«ra miliona njerĂ«z tĂ« pĂ«rpiqen tĂ« dalin nga pasiguria financiare duke u pĂ«rfshirĂ« nĂ« veprimtari me rrezik tĂ« lartĂ« financiar. Historia tregohet pĂ«rmes pĂ«rvojĂ«s sime personale, teksa pĂ«r 11 muaj radhazi i shndĂ«rrova disa mijĂ«ra dollarĂ« nĂ« mĂ« shumĂ« se 1.2 milion, dhe pastaj pĂ«r 18 muaj tĂ« tjerĂ« ndoqa humbjet derisa pĂ«rfundova me zero. NĂ« fakt, mĂ« keq se zero sepse nĂ« fund ia kisha borxh  qeverisĂ« amerikane pothuajse 100 mijĂ« dollarĂ« taksa pĂ«r fitimet “fantazmĂ«â€ qĂ« nuk ekzistonin mĂ«.

Ja ku do tĂ« pĂ«rshtatej nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pĂ«rsosur ai varg nga grupi The National, si njĂ« epigraf – por, vetĂ«m nĂ« teori. Botuesi mĂ« informoi se tekstet e kĂ«ngĂ«ve janĂ« subjekt i njĂ« zbatimi famĂ«keq tĂ« rreptĂ« tĂ« sĂ« drejtĂ«s sĂ« autorit dhe çmimi pĂ«r tĂ« blerĂ« tĂ« drejtat Ă«shtĂ« shpesh astronomik. Pra, as mos e çoni ndĂ«r mend tĂ« citoni Eminem-in pĂ«r tĂ« treguar se si kĂ«nga Lose Yourself depĂ«rtoi nĂ« psikikĂ«n e njĂ« brezi, kur ai tha: Ke vetĂ«m njĂ« shans, mos e humb shansin pĂ«r tĂ« dĂ«shtuar, kjo mundĂ«si vjen njĂ« herĂ« nĂ« jetĂ«.  

Por, sikur tĂ« isha njĂ« kompani e inteligjensĂ«s artificiale [IA] me njĂ« model tĂ« madh gjuhĂ«sor (LLM), gjithçka do tĂ« ishte ndryshe. Do tĂ« mund tĂ« grumbulloja pa problem gjithĂ« diskografinĂ« e grupit The National dhe tĂ« Eminem-it, dhe tekstet e çdo kĂ«nge tjetĂ«r tĂ« shkruar. Pastaj, kur njĂ« pĂ«rdorues do tĂ« kĂ«rkonte diçka si: “Shkruaj njĂ« tekst rep nĂ« stilin e Eminem-it pĂ«r humbjen e parave, duke u frymĂ«zuar nga Bloodbuzz Ohio i grupit The National”, programi im i lidhjes sĂ« fjalĂ«ve – me qindra miliona klientĂ« qĂ« paguajnĂ« dhe njĂ« kapital tregu qĂ« vlen dhjetĂ«ra nĂ«se jo qindra miliarda dollarĂ« – do tĂ« mund tĂ« pĂ«rgjigjej:

Unë ende kam borxh për paratë, për paratë që i kam borxh
Por, unë nxjerr ar nga fyti kur pluskoj,
Prandaj, shko thuaj bankës se mund të marrë çfarë të dojë
Unë tashmë shpirtin e lash në mikrofon.

Dhe, kjo, sipas vendimeve tĂ« muajit tĂ« kaluar nga gjykatat amerikane, Ă«shtĂ« nĂ« njĂ«farĂ« mĂ«nyre “pĂ«rdorim i drejtĂ«â€ [fair use] dhe çuditĂ«risht nuk pĂ«rbĂ«n shkelje tĂ« sĂ« drejtĂ«s sĂ« autorit – edhe pse nuk i Ă«shtĂ« paguar asnjĂ« qindarkĂ« askujt nĂ« kĂ«tĂ« proces.

UnĂ« nuk jam as jurist i tĂ« drejtĂ«s sĂ« autorit, as gjyqtar. Jam i sigurt se tĂ« dy ata kanĂ« pĂ«rgjigje tĂ« detajuara dhe teknike – si pĂ«r shembull se ka njĂ« kuadĂ«r tĂ« ndryshĂ«m ligjor pĂ«r pĂ«rdorimin e drejtĂ« nĂ« trajnimin e IA-sĂ« kundrejt riprodhimit tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ«. Por, le tĂ« lĂ«mĂ« mĂ«njanĂ« pĂ«r njĂ« çast tĂ« gjitha kĂ«to çështje teknike. A po respektohet me tĂ« vĂ«rtetĂ« fryma e ligjit pĂ«r tĂ« drejtĂ«n e autorit – ai ligj qĂ« mĂ« ndalon mua tĂ« citoj njĂ« varg tĂ« vetĂ«m 12 fjalĂ«sh nga grupi The National nĂ« njĂ« libĂ«r, por i lejon ChatGPT-sĂ« ta riprodhojĂ« fjalĂ« pĂ«r fjalĂ« si pjesĂ« e njĂ« “kĂ«ngĂ«â€ tĂ« re tĂ« gjeneruar nĂ« çast tĂ« vetĂ«m?

Apo është thjesht fjala për pushtet? A do të thotë kjo që Eight Mile Style, kompania diskografike e Eminem-it mund të më shkatërrojë mua për ta cituar në një libër, vetëm sepse unë jam i vogël në krahasim me të, ndërsa Meta mund ta përmbytë Eight Mile Style-n që është po aq i vogël në krahasim me të, me ekipe avokatësh dhe me vite të tëra vonesash?

(Duhet tĂ« theksoj se Eight Mile Style ka paditur vetĂ« Meta-n pĂ«r shkelje tĂ« sĂ« drejtĂ«s sĂ« autorit, duke pretenduar se ky Ă«shtĂ« “njĂ« tjetĂ«r rast i njĂ« kompanie me vlerĂ« prej trilion dollarĂ«sh (me ‘T’) qĂ« shfrytĂ«zon pĂ«rfitimet krijuese tĂ« artistĂ«ve muzikorĂ« pĂ«r pĂ«rfitime tĂ« turpshme monetare tĂ« drejtuesve dhe aksionarĂ«ve tĂ« saj, pa licencĂ« dhe pa respekt pĂ«r tĂ« drejtat e zotĂ«ruesve tĂ« pronĂ«s intelektuale”. Fort mirĂ«! Shpresoj tĂ« fitojnĂ«.)

E paramendoj që një ekspert i së drejtës së autorit do të më thoshte se ajo që bën ChatGPT është e ngjashme me dikë që shkruan me dorë disa vargje nga The National apo të Eminem-it, në një fletore personale; se nëse ndonjëherë do ta incizoja dhe shisja këtë këngë të krijuar nga AI-ja, që citon drejtpërdrejt prej tyre, atëherë do të isha fajtor për shkelje të materialit të mbrojtur. Por, kur bëhet fjalë për modelet e mëdha gjuhësore, vetë përmbajtja e prodhuar është produkti.

LLM-tĂ« nuk “mendojnĂ«â€ pĂ«r atĂ« qĂ« prodhojnĂ«. Ato nuk mĂ«sojnĂ«, nuk transformojnĂ« dhe nuk janĂ« krijuese nĂ« asnjĂ« kuptim tĂ« vĂ«rtetĂ« tĂ« fjalĂ«s. Ato identifikojnĂ« marrĂ«dhĂ«niet komplekse (dhe shumĂ« pak kuptojnĂ«) midis fjalĂ«ve dhe grupeve tĂ« fjalĂ«ve, brenda sasive tĂ« mĂ«dha tĂ« tekstit, bazuar nĂ« tĂ« dhĂ«nat masive tĂ« trajnimit (ose, pĂ«r mua personalisht, ajo qĂ« duket si njĂ« vjedhje me shumicĂ« e pothuajse gjithĂ« historisĂ« sĂ« krijimtarisĂ« letrare dhe artistike tĂ« njerĂ«zimit) pĂ«r tĂ« gjeneruar pĂ«rgjigje qĂ« janĂ« mjaftueshĂ«m tĂ« mira pĂ«r tĂ« na mashtruar duke menduar se njĂ« lloj ndĂ«rgjegjeje ka qenĂ« e pĂ«rfshirĂ« aty.

Ky nuk është një shpërthim emocional për faktin që nuk mund të përdor një varg kënge në librin tim të ardhshëm. Nëse ky është standardi ligjor, atëherë ai është standardi (për shembull, doktrina e përdorimit të drejtë për median e lajmeve është ndryshe). Por, le të jetë të paktën i njëjti standard për të gjithë.

Ka dallim midis asaj qĂ« Ă«shtĂ« ligj dhe asaj se si ligji duhet tĂ« jetĂ«. A janĂ« vendimet qĂ« sapo janĂ« marrĂ« pĂ«r shkrimtarĂ«t nĂ« rastet kundĂ«r Meta-s dhe Anthropic-ut – njĂ« tjetĂ«r akter i madh nĂ« industrinĂ« e IA-sĂ« – nĂ« tĂ« mirĂ« tĂ« krijimtarisĂ« njerĂ«zore? Apo po rrĂ«shqasim drejt njĂ« bote ku jo vetĂ«m qĂ« kapitali sundon, por edhe ku “inteligjencat” e rreme dhe fitimprurĂ«se pĂ«rballen me mĂ« pak kufizime, sesa vetĂ« njerĂ«zit, mbi mĂ«nyrĂ«n se si pĂ«rdorin materialin njerĂ«zor?

VazhdojmĂ« tĂ« dĂ«gjojmĂ« nga themeluesit dhe ekspertĂ«t e IA-sĂ« se sa revolucionare janĂ« produktet e tyre. PĂ«r mĂ«nyrĂ«n se si IA-ja dhe agjentĂ«t e saj do tĂ« trazojnĂ« çdo gjĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pakthyeshme. AtĂ«herĂ« ndoshta IA-ja duhet tĂ« trazojĂ« edhe ligjin. NĂ«se ligji po prodhon situata qĂ« janĂ« teknikisht tĂ« sakta, por tĂ« padrejta, tĂ« padĂ«shiruara dhe qĂ« kĂ«rcĂ«nojnĂ« vetĂ« ekzistencĂ«n e shkrimtarĂ«ve, muzikantĂ«ve dhe artistĂ«ve – profesione jetĂ«sore tĂ« cilat, nĂ« shumicĂ«n e rasteve, nuk kanĂ« ndjekur kurrĂ« ndonjĂ« logjikĂ« ekonomike – atĂ«herĂ« ne duhet ta ndryshojmĂ« ligjin. /Telegrafi/

The post Eminem-i, IA-ja dhe unë: Pse artistët kanë nevojë për ligje të reja në epokën digjitale? appeared first on Telegrafi.

EPITAF MBI VETË POLITIKANIN

✇Telegrafi
By: Agron Shala
2 July 2025 at 12:36

Poezi nga: Hilaire Belloc 
PĂ«rkthyer nga: Besnik Hamiti dhe Agron Shala

Ceremonia madhështore dhe absurde u shpalos,
Kur kufoma e politikanit u varros.
TĂ« njohurit e tij e tallnin dhe e shanin
Unë qava: sepse doja që ta varnin

Edhe diçka për të njëjtin

Ky, më i shquari në sojin e vet,
Korruptoi, ngacmoi, mashtroi dhe shantazoi çdo vjet:
Por vdekjen madje edhe politikanët do të dështojnë
Ta korruptojnë ose mashtrojnë, ta ngacmojnë ose shantazhojnë.

Për një politikan tjetër

Politikani i vdekur dhe në baltë i shndërruar,
Mund të bëhej një tapë erën për ta ndaluar
S’mĂ« pĂ«lqejnĂ« shkujat, por prapĂ« dyshoj
Tapën ta prek me dorë veten ta detyroj.

Edhe për një tjetër

Fama Manipuluesit të saj të dashur lavdi i dhuron,
Dhe Manipuluesi është i pavdekshëm për sa kohë që jeton.

Epitaf mbi vetveten

Lauda tu Ilarion audacem et splendidum,
Ti që gjithmonë gjërat i fillon dhe kurrë nuk i mbaron.

The post EPITAF MBI VETË POLITIKANIN appeared first on Telegrafi.

❌
❌