❌

Normal view

There are new articles available, click to refresh the page.
Today — 25 July 2025Main stream

Një mrekulli në xham: Lindja e jetës së parë në epruvetë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
25 July 2025 at 14:20

Më 25 korrik 1978, në spitalin e Oldhamit në Lancashire të Anglisë, u dëgjua për herë të parë e qara e një foshnjeje që nuk ishte thjesht një fëmijë, por një prag i ri në historinë e njerëzimit. Louise Joy Brown, vajza e lindur nga metoda e fekondimit in vitro (IVF), erdhi në jetë jo si një ndodhi rastësore, por si një përmbushje e ëndrrës shekullore për të kapërcyer kufijtë e natyrës. Në atë moment, shkenca u përkul me përulësi para jetës, por pa hequr dorë nga guximi për ta ndryshuar atë.

Louise Brown

Nga tabu në triumf: historia e një prove të pamundur

NĂ« dekadat e mĂ«parshme, ideja e njĂ« “fĂ«mije tĂ« lindur nĂ« epruvetĂ«â€ kishte qenĂ« territor i trillimit shkencor, shpesh i pĂ«rshkruar me frikĂ« dhe fantazma distopike. Por Louise nuk ishte as eksperiment, as mit. Ajo ishte mishĂ«rimi i njĂ« revolucioni tĂ« heshtur qĂ« kishte filluar nĂ« laboratorĂ« modestĂ« e tĂ« kritikuar, tĂ« drejtuar nga dy mendje tĂ« patrembura: embriologu Robert Edwards dhe gjinekologu Patrick Steptoe.

Ata sfiduan jo vetĂ«m ligjet e natyrĂ«s, por edhe njĂ« mori paragjykimesh etike, fetare dhe shkencore. NĂ« njĂ« kohĂ« kur infertiliteti shihej si njĂ« fatalitet, si njĂ« dĂ«nim pa apel, ata propozuan njĂ« rrugĂ« qĂ« nuk binte ndesh me natyrĂ«n, por e pĂ«rkthente atĂ« me mjete tĂ« reja – duke e mbajtur jetĂ«n po aq tĂ« shenjtĂ«, edhe kur buronte nga laboratorĂ«t.

Një ngjarje shkencore që ndryshoi kulturën njerëzore

Lindja e Louise Brown nuk ishte vetĂ«m njĂ« arritje nĂ« mjekĂ«si riprodhuese. Ajo shĂ«noi fillimin e njĂ« epoke ku konceptimi i jetĂ«s nuk varej mĂ« vetĂ«m nga rastĂ«sia biologjike apo nga njĂ« “zot i pjellorisĂ«â€, por edhe nga vullneti, teknologjia dhe dashuria njerĂ«zore.

NĂ« thelb, IVF-i Ă«shtĂ« njĂ« formĂ« e ndĂ«rlikuar dashurie: njĂ« pĂ«rpjekje e jashtĂ«zakonshme pĂ«r tĂ« mundĂ«suar jetĂ«n atje ku natyra kishte vĂ«nĂ« pikĂ«. E thĂ«nĂ« ndryshe, ishte njĂ« mĂ«nyrĂ« e re pĂ«r tĂ« besuar – jo mĂ« nĂ« mrekulli hyjnore, por nĂ« njĂ« mrekulli qĂ« vinte pĂ«rmes shkencĂ«s. 

Dilemat që solli lindja e një epoke të re

NĂ« vitet qĂ« pasuan, debati nuk mungoi. A mund tĂ« rregullohet jeta? A Ă«shtĂ« e drejtĂ« tĂ« “ndĂ«rtohet” fĂ«mija jashtĂ« trupit tĂ« nĂ«nĂ«s? Pyetje qĂ« flakĂ«ruan nĂ« qarqet fetare, ligjore e filozofike, por qĂ« me kalimin e kohĂ«s gjetĂ«n njĂ« qetĂ«sim nĂ« fytyrat e qeshura tĂ« miliona fĂ«mijĂ«ve tĂ« lindur me kĂ«tĂ« metodĂ«. Ata nuk ishin mĂ« “fĂ«mijĂ« eksperimentesh”, por thjesht fĂ«mijĂ« tĂ« shumĂ«pritur – dhuratĂ« pĂ«r prindĂ«r qĂ« pĂ«r vite me radhĂ« kishin jetuar me heshtjen e njĂ« barku bosh.

Shkenca dhe dhembshuria: një aleancë që krijon jetë

IVF-i i dha njerëzimit jo vetëm një teknikë, por një filozofi të re të jetës: se teknologjia mund të jetë njerëzore, se laboratorët mund të lindin shpresë, dhe se e ardhmja nuk është një diktat biologjik, por një mundësi që ne mund ta formësojmë me urtësi dhe kujdes.

Sot, mĂ« shumĂ« se 12 milionĂ« fĂ«mijĂ« nĂ« mbarĂ« botĂ«n kanĂ« ardhur nĂ« jetĂ« pĂ«rmes kĂ«saj metode. Ata janĂ« dĂ«shmi se kur shkenca bashkohet me ndjenjĂ«n, me pĂ«rkushtimin dhe pĂ«rulĂ«sinĂ« ndaj jetĂ«s, mund tĂ« krijojĂ« jo vetĂ«m rezultate – por mrekulli tĂ« gjalla.

NĂ« fund tĂ« fundit, Louise Joy Brown nuk ishte vetĂ«m vajza e parĂ« e lindur nĂ« epruvetĂ«. Ajo ishte simboli i njĂ« epoke qĂ« nuk pati frikĂ« tĂ« shihte nĂ« sy misterin e jetĂ«s – dhe tĂ« merrte pjesĂ« nĂ« tĂ«.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Vendet e Gjirit dhe Turqia i kanë vënë syrin Sahelit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
25 July 2025 at 13:30

Shkëputja e rajonit afrikan nga Franca dhe Shtetet e Bashkuara ka çuar në një diversifikim të aleancave të saj të politikës së jashtme.

Rënia e Damaskut ka shënuar një pikë kthese në Siri. Grupi islamist HTS, i udhëhequr nga Abu Mohamed al-Julani, ka marrë kontrollin e kryeqytetit pas një ofensive të shpejtë, të mbështetur nga Turqia. Dje, al-Julani u shfaq triumfues në Xhaminë historike Umayyad, ndërsa militantët e tij sulmuan pallatin presidencial. Me një fjalim


Pavarësisht paqëndrueshmërisë në Lindjen e Mesme, për shembull në Siri (siç shihet Damasku pas rënies së Asadit), Turqia po e përparon ndikimin e saj afrikan.

nga Jean-Loup Samaan

GjatĂ« dy dekadave tĂ« fundit, pesĂ« vendet e rajonit tĂ« Sahelit (Burkina Faso, Nigeri, Mali, Mauritania dhe Çadi) janĂ« hapur gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« ndaj ndikimit tĂ« TurqisĂ« dhe tre shteteve tĂ« Gjirit, pĂ«rkatĂ«sisht Emirateve tĂ« Bashkuara Arabe (EBA), Katarit dhe ArabisĂ« Saudite. Format e kĂ«tij bashkĂ«punimi tĂ« jashtĂ«m (qoftĂ« ushtarak, ekonomik apo diplomatik) ndryshojnĂ«, dhe shkalla e ndikimit tĂ« AnkarasĂ«, Dohas, Abu Dhabit dhe Riadit ndryshon nĂ« secilin prej kĂ«tyre vendeve. MegjithatĂ«, ky fenomen pasqyron njĂ« trend tĂ« pĂ«rbashkĂ«t: Sahelin si njĂ« zgjatim i ambicieve afrikane tĂ« kĂ«tyre fuqive tĂ« Lindjes sĂ« Mesme.

Me fjalë të tjera, këto strategji janë vazhdimi logjik i lojërave të pushtetit turk, emiratas ose kataras në nënrajone të ndryshme të kontinentit, siç është Briri i Afrikës ose Afrika e Veriut. Në të vërtetë, në disa nga këto raste, Saheli ishte tashmë i ekspozuar ndaj zhvillimeve politike në vendet fqinje si Libia ose Sudani, ku përfshirja e vendeve si Emiratet e Bashkuara Arabe dhe Turqia ka qenë thelbësore për disa vite.

Lidhjet në rritje midis Sahelit dhe këtyre vendeve tregojnë gjithashtu një dëshirë midis qeverive të tyre (qofshin udhëheqës të zgjedhur në mënyrë demokratike apo junta ushtarake) për të diversifikuar aleancat e tyre të politikës së jashtme. Kjo përkon me tërheqjen e partnerëve perëndimorë të sigurisë, si Franca dhe Shtetet e Bashkuara, nga rajoni.

PamundĂ«sia e mercenarĂ«ve rusĂ« pĂ«r tĂ« ndaluar ringjalljen e grupeve terroriste nĂ« vendet e Sahelit qĂ« i strehuan ata mund tĂ« shpjegojĂ« vendimin e juntave nĂ« pushtet pĂ«r t’iu afruar TurqisĂ«.

Në të njëjtën kohë, shtetet e Gjirit dhe Turqia ofrojnë gjithashtu një alternativë ndaj Rusisë. Edhe pse Moska ka bërë ndërhyrje në Mali, Burkina Faso dhe Niger, udhëheqësit vendas duket se janë të gatshëm të mos e lidhin fatin e tyre ekskluzivisht me Rusinë. Nga kjo perspektivë, shtetet e Gjirit dhe Turqia janë opsione të përshtatshme. Arabia Saudite, Emiratet e Bashkuara Arabe dhe Katari janë partnerë tradicionalë të vendeve perëndimore, ndërsa Turqia është një shtet anëtar i NATO-s. Si pasojë, prania e këtyre vendeve nuk gjeneron të njëjtin perceptim negativ në Uashington apo Paris.

MegjithatĂ«, disa rreziqe duhet tĂ« shoqĂ«rohen me kĂ«to strategji tĂ« Lindjes sĂ« Mesme nĂ« Sahel. Turqia dhe shtetet e Gjirit mund tĂ« sfidojnĂ« gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« njĂ«ra-tjetrĂ«n nĂ« rajon, siç kanĂ« bĂ«rĂ« diku tjetĂ«r nĂ« AfrikĂ«. NĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, Ă«shtĂ« e paqartĂ« nĂ«se kĂ«ta partnerĂ« tĂ« jashtĂ«m, nĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« ose nĂ« njĂ« tjetĂ«r, do t’i mbĂ«shtesin autoritetet lokale nĂ« adresimin e sfidave tĂ« tyre mĂ« tĂ« mĂ«dha, siç janĂ« dĂ«shtimi i qeverisjes, rritja e terrorizmit ose mungesa e bashkĂ«punimit rajonal. Duke pasur parasysh kĂ«tĂ« kontekst, ky artikull analizon shkaqet dhe pasojat e afrimit tĂ« fundit midis Sahelit, shteteve tĂ« Gjirit dhe TurqisĂ«.

Strategjitë saudite dhe emirate në Sahel

Për vendet e Gjirit, siguria dhe stabiliteti në Sahel janë të rëndësishme për dy arsye. Së pari, një komunitet i konsiderueshëm sahelian banon në Gadishullin Arabik, duke reflektuar një rrjedhë të vazhdueshme të migrimit njerëzor midis dy rajoneve. OKB-ja vlerëson se rreth 3.6 milionë migrantë afrikanë banojnë në Gjirin. Edhe pse nuk ka shifra të sakta, përqindja e punëtorëve nga Afrika Perëndimore është e lartë, veçanërisht në Arabinë Saudite dhe Emiratet e Bashkuara Arabe.

SĂ« dyti, nĂ« nivelin strategjik, vendet e Gjirit kanĂ« njĂ« interes tĂ« fortĂ« nĂ« sigurimin e stabilitetit tĂ« shteteve Saheliane. Ky rajon Ă«shtĂ« pĂ«rballur me taktika grabitqare si nga aktorĂ« jo-shtetĂ«rorĂ« ashtu edhe nga vende tĂ« jashtme. Irani, pĂ«r shembull, Ă«shtĂ« angazhuar ekonomikisht me vendet Saheliane qĂ« nga vitet 1980 dhe ka krijuar lidhje me grupe tĂ« armatosura shiite nĂ« AfrikĂ«n PerĂ«ndimore. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, Saheli shĂ«rben si njĂ« pikĂ«nisje e mundshme pĂ«r ringjalljen e organizatave terroriste si Shteti Islamik dhe Al-Kaeda, sĂ« bashku me grupet e reja, duke paraqitur njĂ« mori kĂ«rcĂ«nimesh tĂ« rĂ«ndĂ«sishme politike, tĂ« sigurisĂ« dhe ekonomike pĂ«r vendet e Gjirit. NĂ« masĂ«n qĂ« shtetet e KĂ«shillit tĂ« BashkĂ«punimit tĂ« Gjirit (GCC) kĂ«rkojnĂ« tĂ« kundĂ«rshtojnĂ« operacionet dhe ideologjitĂ« e kĂ«tyre grupeve, Ă«shtĂ« nĂ« interesin e tyre mĂ« tĂ« mirĂ« t’i parandalojnĂ« ato nga shfrytĂ«zimi i çdo boshllĂ«ku sigurie nĂ« Sahel.

Horizontale

Kryeministrja italiane Giorgia Meloni dhe Princi i Kurorës Saudite dhe Kryeministri Mohammed bin Salman në kontekstin e marrëdhënieve të BE-së dhe Këshillit të Bashkëpunimit të Gjirit EFE

Ky motivim shpjegon përpjekjet e vendeve të Gjirit për të forcuar praninë e tyre diplomatike dhe ekonomike rajonale. Në vitin 2020, Fondi i Investimeve Publike të Arabisë Saudite nisi një iniciativë prej 200 milionë eurosh që synonte zhvillimin e rajonit Sahel në partneritet me Agjencinë Franceze të Zhvillimit. Po atë vit, Emiratet e Bashkuara Arabe njoftuan një paketë investimi prej 2 miliardë dollarësh për Mauritaninë. Shuma e premtimit të Emirateve është ekuivalente me afërsisht 40% të PBB-së së vendit afrikan dhe për këtë arsye mund të japë një kontribut vendimtar në përpjekjet e modernizimit të Nouakchott. Ndërkohë, në Burkina Faso, Fondi Khalifa për Zhvillimin e Biznesit me seli në Abu Dhabi ndau 10 milionë dollarë për një program mbështetjeje për punësimin e të rinjve përmes krijimit të 50,000 vendeve të reja të punës. Për më tepër, Etisalat, kompania e telekomunikacionit e Emirateve, operon në të pesë vendet e Sahelit.

Prania e Emirateve dhe Arabisë Saudite në Sahel ka marrë gjithashtu një dimension sigurie. Arabia Saudite dhe Emiratet e Bashkuara Arabe mbështetën zhvillimin e G5 Sahel, i cili u shfaq në vitin 2014 dhe u mbështet nga Franca. Tre vjet më vonë, Arabia Saudite dhe Emiratet e Bashkuara Arabe premtuan donacione të konsiderueshme, përkatësisht 100 milionë dollarë dhe 30 milionë dollarë, për të ndihmuar në ndërtimin e forcës së përbashkët të organizatës dhe forcimin e operacioneve shumëpalëshe, veçanërisht në zonën kufitare. Arabia Saudite ka mbështetur gjithashtu trajnimin ushtarak brenda G5 Sahel. Që nga viti 2020, Riadi ka dërguar dhjetëra oficerë për të ndjekur kursin vjetor të Kolegjit të Mbrojtjes G5 Sahel, një vendim tjetër që nxjerr në pah interesin në rritje të mbretërisë saudite për zhvillimin e sigurisë në rajon. Kolegji i Mbrojtjes G5 Sahel ndodhet pranë Kolegjit të Komandës dhe Shtabit Mauritanez në Nouakchott, në një bazë ushtarake krejt të re të ndërtuar me mbështetje financiare nga Emiratet e Bashkuara Arabe. Si një gjest mirënjohjeje, baza u riemërua Shkolla Ushtarake Sheikh Mohamed bin Zayed.

Ndikimi në rritje i Ankarasë

Përfshirja e Turqisë në Sahel është e ngjashme me qasjet e Emirateve të Bashkuara Arabe dhe Arabisë Saudite. Ankaraja ka forcuar lidhjet e saj me qeveritë lokale në të gjitha fushat. Kompanitë turke kanë mbështetur në mënyrë aktive modernizimin e infrastrukturës lokale. Turkish Airlines luan një rol qendror në lidhjen e Sahelit me pjesën tjetër të botës. Në frontin humanitar, Agjencia Turke për Bashkëpunim dhe Koordinim (TIKA) mbështet projekte të shumta zhvillimi në kujdesin shëndetësor, arsim dhe bujqësi.

Ashtu si Riadi dhe Abu Dhabi, Ankaraja premtoi mbështetje financiare për forcën e përbashkët G5 Sahel, megjithëse 5 milionë dollarët e saj përfaqësojnë një angazhim shumë më të vogël. Megjithatë, në nivel dypalësh, Turqia është një lojtare e rëndësishme ushtarake në Sahel, ndoshta më shumë se shtetet e Gjirit. Në vitin 2022, Nigeri, Burkina Faso dhe Mali vendosën të blinin Bayraktar TB2, një dron luftarak turk dhe ndoshta sistemi ushtarak më ikonik i vendit sot.

Partneritetet e Gjirit dhe Turqisë me vendet e Sahelit u ofrojnë këtyre të fundit një alternativë ndaj marrëveshjeve tradicionale dhe u lejojnë atyre të shmangin rivalitetin midis Perëndimit dhe Rusisë.

Ndikimi ushtarak turk shtrihet edhe pĂ«rtej Gjirit, veçanĂ«risht kur bĂ«het fjalĂ« pĂ«r vendosjen e forcave nĂ« terren. Kompania turke Sadat thuhet se ka dĂ«rguar kontraktorĂ« nĂ« Niger dhe Mali qĂ« nga viti 2024. Adnan Tanriverdi, CEO i kompanisĂ«, Ă«shtĂ« njĂ« ish-kĂ«shilltar ushtarak i Presidentit Erdogan. NĂ« Niger, burimet flasin pĂ«r mĂ« shumĂ« se 1,100 mercenarĂ« tĂ« vendosur nga kompania turke. Si drejtuesit e Sadatit ashtu edhe qeveria e AnkarasĂ« ngurrojnĂ« tĂ« diskutojnĂ« detajet e marrĂ«veshjeve tĂ« tilla. Ata kanĂ« tendencĂ« tĂ« minimizojnĂ« implikimet e tyre, duke argumentuar se kontraktorĂ«t shĂ«rbejnĂ« vetĂ«m pĂ«r tĂ« mbrojtur asetet turke nĂ« ato vende. MegjithatĂ«, ndĂ«rhyrja turke pasqyron praninĂ« ruse pĂ«rmes Grupit Wagner. Sipas disa vĂ«zhguesve, pamundĂ«sia e mercenarĂ«ve rusĂ« pĂ«r tĂ« ndaluar ringjalljen e grupeve terroriste nĂ« vendet e Sahelit qĂ« i pritĂ«n ata mund tĂ« shpjegojĂ« vendimin e juntave nĂ« pushtet pĂ«r t’iu drejtuar TurqisĂ«.

Ashtu si shtetet e Gjirit, objektivat politike tĂ« TurqisĂ« nĂ« lidhje me Sahelin mund tĂ« shpjegohen si njĂ« zgjatim i politikĂ«s sĂ« saj afrikane, veçanĂ«risht nĂ« lidhje me LibinĂ«. QĂ« nga rĂ«nia e regjimit tĂ« Gadafit nĂ« vitin 2011, qeveria turke ka krijuar lidhje tĂ« forta me autoritetet nĂ« Tripoli dhe e konsideron Sahelin si oborrin e LibisĂ« qĂ« duhet tĂ« sigurohet. Vlen gjithashtu tĂ« pĂ«rmendet se, ndryshe nga Riadi dhe Abu Dhabi, Ankaraja kultivon njĂ« retorikĂ« tĂ« fortĂ« anti-perĂ«ndimore nĂ« lidhje me pĂ«rfshirjen e saj nĂ« Sahel. Ambiciet e Erdoganit nĂ« rajon kanĂ« pĂ«rkuar me pĂ«rkeqĂ«simin e marrĂ«dhĂ«nieve tĂ« tij me Presidentin francez Emmanuel Macron. Erdogan vuri nĂ« dyshim publikisht “gjendjen mendore” tĂ« Macronit dhe Macron akuzoi AnkaranĂ« pĂ«r minimin e politikĂ«s sĂ« FrancĂ«s nĂ« Sahel. QĂ« nga ajo kohĂ«, media turke miratoi mbulim negativ tĂ« operacionit ushtarak francez nĂ« Sahel, duke i bĂ«rĂ« jehonĂ« asaj tĂ« transmetuar nga faqet e internetit ruse.

Përpjekjet e Katarit për ndërmjetësim

Prania e Katarit nĂ« Sahel ka qenĂ« mĂ« diskrete sesa ajo e fqinjĂ«ve tĂ« tij tĂ« Gjirit ose TurqisĂ«. Investimet nĂ« bizneset e Katarit janĂ« shumĂ« mĂ« tĂ« ulĂ«ta dhe industria e saj modeste ushtarake nuk Ă«shtĂ« pĂ«rdorur si instrument i afrimit strategjik. MegjithatĂ«, Doha ka luajtur njĂ« rol tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m diplomatikisht, veçanĂ«risht nĂ« pĂ«rpjekjet e ndĂ«rmjetĂ«simit. PĂ«r shembull, Katari priti bisedime midis qeverisĂ« sĂ« Çadit dhe grupeve rebele gjatĂ« gjysmĂ«s sĂ« parĂ« tĂ« vitit 2022. KĂ«to takime kulmuan me MarrĂ«veshjen e Paqes tĂ« Dohas, tĂ« nĂ«nshkruar nga partitĂ« e Çadit nĂ« kryeqytetin e Katarit nĂ« gusht 2022. Kjo pĂ«rfshirje e Katarit nuk lindi nga askund. Ajo pasoi njĂ« ndĂ«rmjetĂ«sim tĂ« mĂ«parshĂ«m tĂ« Katarit midis Çadit dhe Sudanit nĂ« vitin 2009. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, nuk mund tĂ« thuhet se Katari ka qenĂ« njĂ« aktor neutral nĂ« politikĂ«n e Çadit. PĂ«r njĂ« dekadĂ«, Doha priti njĂ« nga udhĂ«heqĂ«sit rebelĂ«, Timan Erdimi (kushĂ«ri i Presidentit Mahamat DĂ©by). GjatĂ« asaj kohe, Erdimi po mblidhte nĂ« mĂ«nyrĂ« aktive trupa nga Libia jugore pĂ«r tĂ« sulmuar regjimin e N’Djamena. NdĂ«rmjetĂ«simi i Katarit bazohet gjithashtu nĂ« pĂ«rfshirjen e tij ekonomike nĂ« Çad. Fondi sovran i pasurisĂ« i Katarit, Autoriteti i Investimeve tĂ« Katarit, Ă«shtĂ« aksionar nĂ« Glencore, njĂ« tregtar mallrash qĂ« Ă«shtĂ« ndĂ«r mbajtĂ«sit mĂ« tĂ« mĂ«dhenj tĂ« borxhit tĂ« Çadit. MĂ« vonĂ«, nĂ« vitin 2023, Katari ndĂ«rmjetĂ«soi gjithashtu midis Malit dhe AlgjerisĂ«. NdĂ«rmjetĂ«simi lejoi njĂ« ulje tĂ« tensioneve midis dy shteteve afrikane dhe çoi nĂ« rivendosjen e marrĂ«dhĂ«nieve diplomatike.

Rreziqet e mundshme të destabilizimit

Fillimisht, partneritetet e Gjirit dhe TurqisĂ« me vendet e Sahelit mund t’u ofrojnĂ« kĂ«tyre tĂ« fundit mundĂ«si tĂ« reja tĂ« politikĂ«s sĂ« jashtme. Siç Ă«shtĂ« pĂ«rmendur tashmĂ«, ato pĂ«rbĂ«jnĂ« njĂ« alternativĂ« tĂ« besueshme ndaj marrĂ«veshjeve tradicionale me fuqitĂ« perĂ«ndimore dhe u lejojnĂ« qeverive lokale tĂ« shmangin rivalitetin midis PerĂ«ndimit dhe RusisĂ« qĂ« shumĂ« shpesh pĂ«rcakton marrĂ«dhĂ«niet ndĂ«rkombĂ«tare nĂ« rajonin e Sahelit sot.

MegjithatĂ«, lidhjet me aktorĂ«t e Lindjes sĂ« Mesme nuk janĂ« imune ndaj dobĂ«sive tĂ« tjera. NĂ« tĂ« kaluarĂ«n, shtetet e Gjirit dhe Turqia kanĂ« ndjekur gjithashtu axhendat e tyre politike dhe i kanĂ« detyruar partnerĂ«t rajonalĂ« t’i ndjekin ato. PĂ«r pjesĂ«n mĂ« tĂ« madhe tĂ« dekadĂ«s sĂ« kaluar, Riadi dhe Abu Dhabi ishin nĂ« kundĂ«rshtim tĂ« ashpĂ«r me DohĂ«n dhe AnkaranĂ«. TĂ« dyja palĂ«t e shihnin njĂ«ra-tjetrĂ«n si blloqe kundĂ«rshtare nĂ« LuftĂ«n e FtohtĂ« tĂ« Lindjes sĂ« Mesme, secila duke mbĂ«shtetur partnerĂ« tĂ« ndryshĂ«m nĂ« terren. PĂ«r shembull, nĂ« Libi, Emiratet e Bashkuara Arabe financuan shumĂ« forcat e armatosura tĂ« Marshallit tĂ« FushĂ«s Khalifa Haftar kundrejt atyre tĂ« qeverisĂ« sĂ« Tripolit tĂ« mbĂ«shtetura nga Ankaraja dhe Doha. NjĂ« ndĂ«rhyrje e tillĂ« e jashtme nĂ« punĂ«t e LibisĂ« mund tĂ« thuhet se e ka intensifikuar dhe zgjatur luftĂ«n e brendshme. Ky ndikim negativ ka qenĂ« i dukshĂ«m edhe nĂ« Bririn e AfrikĂ«s. GjatĂ« dekadĂ«s sĂ« kaluar, vende tĂ« tilla si Somalia, Etiopia dhe Eritrea shpesh e kanĂ« gjetur veten nĂ« vijĂ«n e parĂ« tĂ« rivalitetit Emiratet e Bashkuara Arabe-Katar. NĂ« Somali, ish-Presidenti Mohamed Abdullahi Mohamed, i njohur zakonisht si Farmajo, u pa si i lidhur ngushtĂ« me interesat e Katarit, gjĂ« qĂ« i ndĂ«rlikoi marrĂ«dhĂ«niet midis Mogadishut dhe Abu Dhabit. Si rezultat, Emiratet e Bashkuara Arabe forcuan lidhjet e saj ekonomike dhe ushtarake me provincĂ«n autonome tĂ« Somalilandit.

Vendet e Sahelit u përballën me të njëjtat presione gjatë bllokadës së Katarit midis viteve 2017 dhe 2021. E imponuar nga Arabia Saudite dhe Emiratet e Bashkuara Arabe (së bashku me Bahreinin dhe Egjiptin), bllokada rezultoi në mbylljen e hapësirave ajrore dhe detare dhe pezullimin e marrëdhënieve diplomatike me Dohën. Riadi dhe Abu Dhabi i nxitën partnerët e tyre afrikanë të ndiqnin shembullin. Shtetet e Sahelit u përpoqën sa më shumë që të ishte e mundur ta shmangnin këtë krizë të Gjirit. Megjithatë, disa, si Mauritania dhe Mali, kishin ankesa në lidhje me Katarin dhe financimin e supozuar të grupeve rebele lokale. Këto ankesa vazhdojnë ende. Në nëntor 2023, një grup ekspertësh amerikan raportoi se, në vitin 2011, Katari kishte financuar lëvizje islamike në Malin verior në shumën deri në 15 milionë dollarë.

Ndryshe nga aleancat me Perëndimin, ato të krijuara me Lindjen e Mesme nuk nënkuptojnë kërkesa për qeverisje në Sahel, gjë që i kënaq qeveritë e formuara përmes grushteve të shtetit.

Sot, marrëdhëniet midis shteteve të Gjirit dhe Turqisë janë të qëndrueshme dhe të pakrahasueshme me tensionet e dekadës së kaluar. Katër vendet kanë rivendosur marrëdhënie diplomatike, bllokada e Katarit është hequr dhe udhëheqësit politikë i kanë dhënë fund Luftës së Ftohtë, e cila është e veçantë për ta. Që atëherë, lidhjet ekonomike kanë mbizotëruar mbi konfrontimin. Megjithatë, nuk ka garanci se qetësia aktuale do të zgjasë. Marrëdhëniet midis shteteve të Gjirit dhe Turqisë janë shumë të personalizuara. Ato përcaktohen nga marrëdhënia midis udhëheqësve politikë dhe jo nga konsultimet institucionale. Kjo do të thotë që tensionet e dekadës së kaluar mund të rishfaqen papritur dhe më pas, nëpërmjet përhapjes së sëmundjes, të përhapen shpejt (dhe përsëri) në Afrikë.

Rivalitete të reja?

Ka mënyra të tjera se si afrimi midis Sahelit dhe këtyre fuqive të Lindjes së Mesme mund të sjellë rivalitete të reja në rajon. Për shembull, lidhjet më të ngushta me Turqinë mund të shihen nga vende si Nigeri si një alternativë e përshtatshme ndaj Rusisë. Megjithatë, kjo mund ta ekspozojë Niamey-n ndaj ulje-ngritjeve të marrëdhënieve midis Turqisë dhe Evropës. Ndërkohë, ndikimi i Emirateve të Bashkuara Arabe ka ringjallur në mënyrë indirekte tensionet midis Marokut dhe Algjerisë, dy fqinjë kryesorë të vendeve të Sahelit. Abu Dhabi ka forcuar lidhjet e tij me Rabatin vitet e fundit dhe të dyja kanë nënshkruar marrëveshje normalizimi me Izraelin. Në këmbim, Shtetet e Bashkuara dhe Emiratet e Bashkuara Arabe kanë njohur sovranitetin maroken mbi rajonin e Saharasë Perëndimore. Një vendim i tillë ka zemëruar qeverinë algjeriane, një mbështetëse e vendosur e Frontit Polisario. Për qeveritë saheliane, kjo do të thotë se lidhjet më të ngushta me Emiratet e Bashkuara Arabe ka të ngjarë të ndërlikojnë marrëdhëniet e tyre me Algjerin.

NjĂ« element tjetĂ«r qĂ« duhet marrĂ« nĂ« konsideratĂ« nĂ« lidhje me lidhjet nĂ« rritje midis shteteve tĂ« Sahelit dhe Lindjes sĂ« Mesme Ă«shtĂ« se ato dĂ«shtojnĂ« tĂ« adresojnĂ« çështje tĂ« tilla si pĂ«rmirĂ«simi i qeverisjes lokale dhe integrimi rajonal. Tensionet midis qeverive saheliane dhe partnerĂ«ve perĂ«ndimorĂ« rrjedhin pjesĂ«risht nga kĂ«rkesat e kĂ«tyre tĂ« fundit pĂ«r tĂ« adresuar pabarazitĂ« sociale dhe ekonomike dhe pĂ«r tĂ« forcuar bashkĂ«punimin rajonal tĂ« sigurisĂ« kundĂ«r grupeve terroriste (pĂ«rmes organeve tĂ« tilla si G5 Sahel). NdĂ«rsa pasiguria Ă«shtĂ« rritur, kĂ«to kĂ«rkesa janĂ« perceptuar si ndĂ«rhyrje e patolerueshme nĂ« punĂ«t e brendshme. Kjo ka nxitur frustrimin lokal dhe ka lejuar juntat ushtarake ta bĂ«jnĂ« PerĂ«ndimin (veçanĂ«risht FrancĂ«n) njĂ« kurban tĂ« pĂ«rshtatshĂ«m. NĂ« tĂ« kundĂ«rt, aleancat e Gjirit dhe TurqisĂ« nuk vendosin kĂ«rkesa pĂ«r qeverisjen lokale, gjĂ« qĂ« nĂ« fakt i kĂ«naq qeveritĂ« qĂ« erdhĂ«n nĂ« pushtet pĂ«rmes grushteve tĂ« shtetit. AktorĂ«t e Lindjes sĂ« Mesme gjithashtu kanĂ« pak oreks pĂ«r pĂ«rfshirje nĂ« arkitekturĂ«n rajonale tĂ« sigurisĂ«. Aktualisht, Saheli ka iniciativa ose institucione tĂ« shumta rajonale, por asnjĂ«ra nuk Ă«shtĂ« mjaftueshĂ«m e fortĂ« pĂ«r t’i bashkuar tĂ« gjitha vendet. Arabia Saudite, Emiratet e Bashkuara Arabe dhe Turqia premtuan mbĂ«shtetje financiare pĂ«r forcĂ«n e pĂ«rbashkĂ«t G5 Sahel, por pĂ«r udhĂ«heqĂ«sit e saj politikĂ«, shpĂ«rbĂ«rja e organizatĂ«s rajonale pas tĂ«rheqjes sĂ« Malit, Burkina Fasos dhe Nigerit ishte provĂ« se kĂ«to iniciativa ishin tĂ« dĂ«nuara tĂ« dĂ«shtonin. Si rezultat, pjesa mĂ« e madhe e angazhimit tĂ« detajuar mĂ« sipĂ«r ndodh nĂ« nivel dypalĂ«sh.

PĂ«rfundim

Shtetet e Gjirit dhe Turqia mund të mos ushtrojnë presion mbi qeveritë saheliane për të reformuar politikat e tyre të brendshme. Megjithatë, kur vjen puna te kjo, marrëveshjet e tyre tregtare dhe bashkëpunimi ushtarak varen nga pranimi nga udhëheqësit lokalë i prioriteteve strategjike të përcaktuara nga Riadi, Abu Dhabi, Doha ose Ankaraja. Me fjalë të tjera, nuk ka dyshim se bashkëpunimi diplomatik, ekonomik dhe ushtarak me shtetet e Gjirit dhe Turqinë i ndihmon shtetet saheliane të diversifikojnë politikën e tyre të jashtme; por kjo mund të zëvendësojë dobësitë e vjetra, të tilla si varësia e tepërt nga partnerët perëndimorë, me dobësi të reja.

*Jean-Loup Samaan është një bashkëpunëtor i lartë në Institutin e Lindjes së Mesme (Uashington)

Burimi: Lavanguardia/ Përgatiti për botim: L.Veizi

Deti pĂ«rpiu krenarinĂ« italiane, “Andrea Doria” fundoset nĂ« ujĂ«rat amerikane

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
25 July 2025 at 12:00

nga Leonard Veizi

NĂ« historinĂ« e tragjedive detare, ka raste kur deti nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« hapĂ«sirĂ« e pafund ujore, por njĂ« arenĂ« ku pĂ«rmbyset vetĂ« krenaria njerĂ«zore. NjĂ« mĂ«ngjes vere, pĂ«rballĂ« brigjeve tĂ« AmerikĂ«s, deti u bĂ« gjykatĂ«s i heshtur dhe i pamĂ«shirshĂ«m pĂ«r njĂ« nga simbolet mĂ« madhĂ«shtore tĂ« pasluftĂ«s evropiane. Si njĂ« statujĂ« e brishtĂ« e lavdisĂ« moderne, “Andrea Doria” u zhyt nĂ« thellĂ«si, duke lĂ«nĂ« pas jo vetĂ«m 51 jetĂ« tĂ« humbura, por edhe njĂ« plagĂ« tĂ« hapur nĂ« kujtesĂ«n detare tĂ« shekullit XX



MĂ« 25 korrik 1956, rreth 45 milje nĂ« jug tĂ« ishullit Nantucket, nĂ« brigjet verilindore tĂ« Shteteve tĂ« Bashkuara, ndodhi njĂ« nga aksidentet mĂ« tĂ« mĂ«dha detare tĂ« epokĂ«s moderne. Linja italiane e oqeanit – SS Andrea Doria – njĂ« anije elegante dhe e famshme pĂ«r luksin e saj, u pĂ«rplas nĂ« njĂ« mjegull tĂ« dendur me anijen suedeze MS Stockholm. PĂ«rplasja fatale çoi nĂ« fundosjen e anijes italiane tĂ« nesĂ«rmen, duke shkaktuar vdekjen e 51 vetave nĂ« bord.

Krenaria e Italisë

“Andrea Doria” ishte krenaria e flotĂ«s detare italiane pas LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore – njĂ« ambasadore lundruese e shpresĂ«s dhe teknologjisĂ« europiane. Me gjatĂ«si rreth 212 metra, ajo mund tĂ« strehonte 1,240 pasagjerĂ« dhe mbi 500 anĂ«tarĂ« ekuipazhi. Anija njihej pĂ«r komoditetin e saj tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m – me tre pishina, salla luksoze dhe vepra arti – si dhe pĂ«r sistemet moderne tĂ« sigurisĂ«, pĂ«rfshirĂ« 11 ndarje tĂ« papĂ«rshkueshme nga uji dhe njĂ« radar tĂ« teknologjisĂ« sĂ« fundit, i cili nĂ« atĂ« kohĂ« ishte risi.

Lundrimi i fundit

MĂ« 17 korrik 1956, Andrea Doria u nis nga porti i XhenovĂ«s pĂ«r njĂ« udhĂ«tim nĂ«ntĂ«ditor drejt Nju Jorkut, me gjithsej 1,706 persona nĂ« bord. Gjithçka dukej si njĂ« tjetĂ«r udhĂ«tim luksoz pĂ«rtej Atlantikut – derisa, nĂ« orĂ«t e vona tĂ« mbrĂ«mjes sĂ« 25 korrikut, nĂ« njĂ« zonĂ« tĂ« mbuluar nga mjegulla e dendur, ndodhi pĂ«rplasja me MS Stockholm, qĂ« vinte nga drejtimi i kundĂ«rt. Anija suedeze e goditi Andrea Doria-n nĂ« anĂ«n e djathtĂ«, duke hapur njĂ« çarje tĂ« gjerĂ« nĂ« trupin e saj çelikor. Brenda pak minutash, anija filloi tĂ« anonte rrezikshĂ«m.

Por ajo që mbetet e jashtëzakonshme është mënyra si u shmang një katastrofë edhe më e madhe: falë një operacioni të përbashkët shpëtimi të marinës amerikane dhe anijeve të tjera që ndodheshin pranë, mbi 1,600 persona u shpëtuan gjatë orëve të para të mëngjesit, duke bërë që kjo natë të përjetohej si një dramë e tmerrshme, por edhe si një dëshmi e solidaritetit njerëzor në kushte ekstreme.

Everesti nënujor

MĂ«ngjesin e 26 korrikut, SS Andrea Doria u fundos pĂ«rfundimisht nĂ« ujĂ«rat e Atlantikut. E shtrirĂ« nĂ« njĂ« thellĂ«si prej rreth 76 metrash, Andrea Doria u bĂ« njĂ« vend i njohur pĂ«r zhytje pavarĂ«sisht rreziqeve tĂ« ndryshme, veçanĂ«risht rrjetave dhe fijeve tĂ« peshkimit, rrymave tĂ« forta dhe peshkaqenĂ«ve. ËshtĂ« quajtur “Mali Everest i Anijeve tĂ« Mbytura”. Deri nĂ« fillim tĂ« shekullit tĂ« 21-tĂ«, mĂ« shumĂ« se 15 zhytĂ«s kishin vdekur duke eksploruar “Andrea Doria”.

Dokumentarët

Historiku dramatik i fundosjes sĂ« anijes luksoze italiane SS Andrea Doria Ă«shtĂ« trajtuar nĂ« disa dokumentarĂ« tĂ« njohur ndĂ«r vite. NdĂ«r mĂ« tĂ« spikaturit janĂ« “Last Voyage of the Andrea Doria” i vitit 1996, qĂ« pĂ«rmbledh udhĂ«timin e fundit tĂ« anijes me materiale arkivore dhe intervista. “Secrets of the Dead: The Sinking of the Andrea Doria” i vitit 2006, rikthen me detaje pĂ«rplasjen nĂ« mjegull me MS Stockholm dhe pasojat tragjike. Dokumentari “Andrea Doria – ’74” nga Bruno Vailati tregon ekspeditĂ«n e parĂ« zhytĂ«se nĂ« reliktin e saj. NdĂ«rsa “Andrea Doria: Are the Passengers Saved?” hedh njĂ« vĂ«shtrim kritik mbi mĂ«nyrĂ«n si u menaxhua katastrofa, bazuar nĂ« dĂ«shmi tĂ« njĂ« mbijetueseje. TĂ« gjitha kĂ«to ofrojnĂ« njĂ« pamje tĂ« plotĂ« dhe emocionuese tĂ« ngjarjes mĂ« tĂ« bujshme detare nĂ« ujĂ«rat amerikane pas LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore.

Epilogu

Katastrofa e saj u bĂ« ngjarja mĂ« e rĂ«ndĂ« detare nĂ« ujĂ«rat amerikane qĂ« nga fundosja e SS Eastland nĂ« vitin 1915. Sot, anija prehet nĂ« heshtje nĂ« fund tĂ« detit, si njĂ« monument i fshehur nĂ«n dallgĂ« – kujtim i njĂ« epoke, i njĂ« shprese dhe i njĂ« gabimi fatal. NjĂ« kujtesĂ« e pĂ«rhershme se krenaria njerĂ«zore, sado elegante dhe e pĂ«rkryer tĂ« duket, mbetet e prekshme pĂ«rballĂ« fuqive tĂ« natyrĂ«s dhe fatit.

 

Performanca e fundit e Ozzy Osbourne, brishtësia ishte fuqia e tij e vërtetë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
25 July 2025 at 11:00

nga Lauren Martin

ZĂ«ri i tij ishte ai qĂ« ngriti nga toka njĂ« zhanĂ«r tĂ« tĂ«rĂ« si heavy metal, por koncerti i tij nĂ« Villa Park na kujtoi se zĂ«ri i Ozzy-t kurrĂ« nuk ishte ulĂ«rimĂ« apo rĂ«nkim – ishte vaj i shpirtit.

“Princi i ErrĂ«sirĂ«s” pĂ«r popullin, siç e quajti kritiku Alexis Petridis, e solli metalin nga hija nĂ« dritĂ« – dhe atĂ« tĂ« shtunĂ« nĂ« Birmingham, publiku i metalit u mblodh nĂ« masĂ«, me jehonĂ«n e njĂ« riti tĂ« lashtĂ« pĂ«r njĂ« perĂ«ndi nĂ« tĂ« perĂ«nduar. Turma doli nga treni i çmendur qĂ« vinte nga Birmingham, e mbushur me fanella tĂ« zeza, xhaketa xhins e lĂ«kure tĂ« mbushura me badge dhe logo tĂ« pakuptueshme black metali. Ishte njĂ« panoramĂ« e madhe dhe e larmishme e devotshmĂ«risĂ« metalhead – njĂ« tribu nĂ« margjinat e skenĂ«s muzikore botĂ«rore, por gjithmonĂ« krenarĂ« pĂ«r zhurmĂ«n e tyre.

Ngjarja e quajtur Back to the Beginning ishte njĂ« festĂ« njĂ«ditore e heavy metalit dhe njĂ«kohĂ«sisht koncerti i lamtumirĂ«s pĂ«r Ozzy Osbourne dhe Black Sabbath. MegjithatĂ«, kjo nuk ishte thjesht njĂ« pĂ«rmbyllje artistike. Duke parĂ« sĂ«mundjet e rĂ«nda qĂ« e kishin pllakosur Ozzy-n – operacione tĂ« shumta dhe Parkinson-i – publiku pyeste veten: A do tĂ« mundej ai tĂ« ngjitej nĂ« skenĂ«? Dhe nĂ«se po, si do tĂ« dukej ajo paraqitje? Ndjenja qĂ« pĂ«rshkonte tĂ« gjithĂ« ditĂ«n ishte si e njĂ« varrimi qĂ« ndodhte nĂ« kohĂ« reale.

Black Sabbath kishin pĂ«rballuar gjithmonĂ« sprova. Tony Iommi, qĂ« humbi majat e dy gishtave nĂ« adoleshencĂ«, i krijoi vetĂ« protezat e tij pĂ«r tĂ« vijuar me kitarĂ«n, duke shpikur tingullin e errĂ«t sabbathian. Geezer Butler ka folur hapur pĂ«r depresionin, ndĂ«rsa Bill Ward, bateristi, ka mbijetuar nga njĂ« infarkt. Por Parkinson-i Ă«shtĂ« ndryshe – njĂ« sĂ«mundje qĂ« ia heq individit tĂ« drejtĂ«n pĂ«r tĂ« qenĂ« vetvetja, e pĂ«r njĂ« artist si Ozzy, kjo Ă«shtĂ« si vdekja e parakohshme e vetĂ« identitetit tĂ« tij skenik.

Por pĂ«rpara se Ozzy tĂ« shfaqej, fuqia e tij tashmĂ« ndjehej. Grupet qĂ« performuan pĂ«rpara, nga mĂ« tĂ« njohurit e deri tek mĂ« tĂ« rinjtĂ«, hoqĂ«n dorĂ« nga pagesat pĂ«r tĂ« mbledhur fonde pĂ«r spitale pediatrike, hospices dhe kĂ«rkime pĂ«r Parkinson-in. Kishte njĂ« duel baterish mes anĂ«tarĂ«ve tĂ« Blink-182, Red Hot Chili Peppers dhe Tool pĂ«r kĂ«ngĂ«n “Symptom of the Universe”. Yungblud interpretoi “Changes” me njĂ« intensitet shkatĂ«rrues. Ishte njĂ« festĂ« e vĂ«llazĂ«risĂ« metalike nĂ«n hijen e Ozzy-t.

Kur qielli filloi tĂ« errĂ«sohej, thirrjet “Ozzy! Ozzy! Ozzy!” pĂ«rshkuan ajrin. NĂ« skenĂ« u ndriçua njĂ« figurĂ« e ulur nĂ« njĂ« fron me lakuriq nate. Ishte lehtĂ« tĂ« harroje – pas reality show-ve, murmurimave brummie dhe sjelljeve karikaturale – se ky njeri, me zĂ«rin e tij, kishte themeluar njĂ« zhanĂ«r tĂ« tĂ«rĂ«. Humbja e tij do tĂ« ishte si tĂ« humbnim gjithçka. Por ai ishte aty, nĂ« formĂ« mĂ« tĂ« mirĂ« nga sa pritej, duke sfiduar kufijtĂ« e trupit tĂ« vet me njĂ« vĂ«shtrim tĂ« çmendur dhe zĂ« qĂ« shpĂ«rthente nĂ« “Mama, I’m Coming Home” dhe “Paranoid”.

Duke e parĂ« live, kuptova se forca e Ozzy-t kishte qenĂ« gjithnjĂ« nĂ« brishtĂ«sinĂ« e tij. ZĂ«ri i tij nuk ishte kurrĂ« njĂ« ulĂ«rimĂ« egĂ«rsie – ishte vaj i njĂ« shpirti tĂ« zhveshur, njĂ« zĂ« qĂ« tĂ«rhiqte njerĂ«zit nga tĂ« gjitha anĂ«t pĂ«rreth tij. Mitologjia e dekadencĂ«s, viteve nĂ« errĂ«sirĂ«, skandalet dhe kthimet – tĂ« gjitha e kishin shtyrĂ« drejt yllit. Por ajo natĂ«, ai u kthye nĂ« pikĂ«n zero, tek ai moment kur kishte vĂ«nĂ« njĂ« njoftim nĂ« gazetĂ« pĂ«r tĂ« gjetur anĂ«tarĂ« pĂ«r njĂ« bandĂ«. Po tĂ« mos ishte lexuar ai njoftim, ai mund tĂ« kishte mbetur John Michael Osbourne, njĂ« tjetĂ«r djalĂ« i klasĂ«s punĂ«tore nga Aston, nĂ« kĂ«rkim tĂ« njĂ« tĂ« vĂ«rtete tĂ« pĂ«rjetshme.

Ajo qĂ« nisi si njĂ« tribut i kuruar me kujdes, u kthye nĂ« njĂ« mbrĂ«mje lamtumire me jehonĂ« mitike. Askush nga ne nuk e dinte atĂ«herĂ«, duke dalĂ« ngadalĂ« nga Villa Park me erĂ«n e fishekzjarrĂ«ve dhe birrĂ«s nĂ« ajĂ«r, se kishim qenĂ« dĂ«shmitarĂ« tĂ« daljes mĂ« tĂ« arrirĂ« nga skena qĂ« nga ajo e David Bowie-t. Ajo mbrĂ«mje ia ndezi flakĂ«n e fundit Ozzy-t – dhe nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, gjithĂ« publikut. Ai u kap pas njĂ« momenti tĂ« fundit nĂ«n dritĂ«, njĂ« lidhje e fundit
 dhe mĂ« pas, shkoi nĂ« shtĂ«pi.

Burimi: The Guardian/ Përgatiti për botim: L.Veizi

RĂ«nia e mitit “Concorde”, fundi nĂ« flakĂ« i legjendĂ«s sĂ« qiellit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
25 July 2025 at 10:00

25 korrik 2000 – Fluturimi 4590

Nga Leonard Veizi

Ishte kulmi i teknologjisĂ« ajrore. Elegant dhe rrĂ«qethĂ«sisht i shpejtĂ«. Quhej “Concorde”. Dhe pĂ«r mbi 30 vjet fluturoi pĂ«rtej Atlantikut, duke lidhur kontinentet nĂ« njĂ« kohĂ« rekord. Por vetĂ«m kaq: pas njĂ« epoke tĂ« shkĂ«lqimit, ai u detyrua tĂ« dilte nĂ« pension, si njĂ« kampion qĂ« ndalet kur lavdia Ă«shtĂ« ende e freskĂ«t. Sepse besohej se, pĂ«r kohĂ«n qĂ« fluturoi, ai e kishte pĂ«rmbushur ciklin e tij tĂ« jetĂ«s nĂ« ajĂ«r.


Dhe tani, pas 22 vitesh, njĂ« kapitull i ri mund tĂ« jetĂ« duke u hapur. NjĂ« avion i ri pĂ«r transport pasagjerĂ«sh, i quajtur “OvertyrĂ«â€, i zhvilluar nga kompania amerikane “Bum Supersonik”, pritet tĂ« jetĂ« pasardhĂ«si i mundshĂ«m i Concorde-it. NjĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« rikthyer epokĂ«n e fluturimeve supersonike, pas boshllĂ«kut qĂ« la pas largimi nga qarkullimi i legjendĂ«s Concorde.

Avioni supersonik

“Concorde” ishte njĂ« avion komercial supersonik qĂ« bĂ«ri fluturimin e parĂ« mĂ« 1969 dhe qĂ«ndroi nĂ« shĂ«rbim deri mĂ« 2003. Ai arrinte njĂ« shpejtĂ«si dyfish mĂ« tĂ« madhe se ajo e zĂ«rit, duke u mundĂ«suar pasagjerĂ«ve tĂ« pĂ«rshkonin distanca tĂ« gjata pĂ«r njĂ« kohĂ« shumĂ« mĂ« tĂ« shkurtĂ«r. Simbol i krenarisĂ« dhe progresit inxhinierik tĂ« shekullit XX, Concorde pĂ«rfaqĂ«sonte teknologjinĂ« mĂ« tĂ« avancuar tĂ« kohĂ«s, por kishte edhe kosto tĂ« larta operative dhe ndikime tĂ« ndjeshme mjedisore, qĂ« pĂ«rfundimisht çuan nĂ« tĂ«rheqjen e tij nga shĂ«rbimi.

Ky avion ishte një bashkëpunim britaniko-francez dhe u operua vetëm nga dy kompani ajrore: Air Franca dhe Air Britania. Gjatë fluturimit në lartësi 16 000 deri në 18 000 metra, Concorde arrinte shpejtësinë 2,04 Mach, ndërkohë që mbante nga 92 deri në 128 pasagjerë.

Filmi

“Concorde”-it iu bĂ« njĂ« reklamĂ« e paparĂ«. Madje u investua qĂ« ai tĂ« ishte “aktori” kryesor i njĂ« filmi. “The Concorde
 Airport ’79” Ă«shtĂ« titulli i tij origjinal, por Televizioni Shqiptar e trasmetoi atĂ« me nje version tĂ« shkurtuar si “Aeroport 79”. Ai Ă«shtĂ« filmi i katĂ«rt dhe i fundit nĂ« serinĂ« “Airport”, e cila pĂ«rqendrohet nĂ« krizat dhe katastrofat e fluturimeve ajrore. Ky film u publikua nĂ« vitin 1979 dhe pĂ«rqendrohet te njĂ« fluturim me avionin supersonik “Concorde”, njĂ« nga avionĂ«t mĂ« tĂ« shpejtĂ« tĂ« kohĂ«s, i njohur pĂ«r aftĂ«sinĂ« e tij pĂ«r tĂ« kaluar shpejtĂ«sinĂ« e zĂ«rit.

Filmi u drejtua nga Deivid Louell Riç. Kasti i gjithë yjeve përfshin Xhorxh Kenedi, i cili u shfaq në të katër filmat nga seria e Aeroportit, dhe me Alen Delon, Susan Bleikli dhe Robert Vagner në rolet kryesore.

NĂ« film, kompania ajrore pĂ«rgatitet pĂ«r njĂ« fluturim ndĂ«rkombĂ«tar nga SHBA nĂ« Paris dhe mĂ« pas nĂ« MoskĂ«. GjatĂ« kĂ«tij udhĂ«timi, njĂ« gazetare – e interpretuar nga Susan Bleikli – zbulon njĂ« komplot tĂ« rrezikshĂ«m qĂ« pĂ«rfshin njĂ« biznesmen tĂ« fuqishĂ«m dhe armĂ« ilegale. Ky biznesmen pĂ«rpiqet tĂ« sabotojĂ« fluturimin pĂ«r tĂ« mbuluar veprimet e tij tĂ« paligjshme, duke vĂ«nĂ« nĂ« rrezik jetĂ«n e pasagjerĂ«ve dhe ekuipazhit.

Aksionet pĂ«rfshijnĂ« disa tentativa pĂ«r tĂ« rrĂ«zuar avionin, me avionĂ« luftarakĂ« qĂ« e ndjekin dhe njĂ« raketĂ« tĂ« lĂ«shuar pĂ«r tĂ« goditur avionin. Kapiteni, i luajtur nga Alen Delon, dhe ekuipazhi bĂ«jnĂ« pĂ«rpjekje heroike pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar pasagjerĂ«t. Dhe njĂ« avion tip “Concorde” ishte i gatshĂ«m tĂ« bĂ«nte shumĂ« akrobaci pĂ«r t’i shpĂ«tuar rrezikut, aq sa mund tĂ« besoje se ai kishte vetitĂ« e njĂ« avioni luftarak dyvendĂ«sh.

Filmi nuk pati sukses tĂ« madh kritik dhe u konsiderua si njĂ« pĂ«rpjekje mĂ« e dobĂ«t krahasuar me filmat e mĂ«parshĂ«m tĂ« serisĂ« “Airport.” PavarĂ«sisht skenave tĂ« mĂ«dha aksioni dhe prezencĂ«s sĂ« “Concorde”-it, filmi shpesh ironizohet pĂ«r skenarin dhe aktrimin, dhe Ă«shtĂ« parĂ« mĂ« shumĂ« si njĂ« aventurĂ« “B movie” – qĂ« simblizon njĂ« film tĂ« lirĂ« dhe tĂ« bĂ«rĂ« keq, – sesa njĂ« thriller serioz.

Ndonëse u pasqyrua në mënyrë kritike dhe pati pak arkëtime në Amerikën e Veriut, filmi ishte një sukses komercial ndërkombëtarisht, duke fituar një total prej 65 milionë dollarësh me një buxhet prej 14 milionë dollarësh në prodhim.

Konkurenti

“Concorde” hyri nĂ« shĂ«rbim mĂ« 21 janar 1976. Fluturimet transatlantike ishin tregu kryesor. Por “Air France” dhe “British Airways” mbetĂ«n klientĂ«t e vetĂ«m me shtatĂ« korniza avioni secili.

Konkurrenti i tij i vetĂ«m ishte prodhimi rus “Tupolev Tu-144”, qĂ« transportonte pasagjerĂ« nga nĂ«ntori 1977 deri nĂ« njĂ« aksident nĂ« maj 1978. NjĂ« tjetĂ«r konkurrent i mundshĂ«m, Boeing 2707, u anulua nĂ« 1971. KĂ«shtu qĂ« “Concodre” mbeti i vetĂ«m.

NdĂ«rkohĂ« me avionin “Overture”, kompania amerikane “Boom Supersonic” synon tĂ« arrijĂ« shpejtĂ«si prej 1.7 Mach, me deri nĂ« 80 pasagjerĂ« nĂ« bord dhe distanca mbi 6800 kilometra. Por fluturimi i tij i parĂ« me pasagjerĂ« vlerĂ«sohet tĂ« realizohet rreth vitit 2029.

Tragjedia

MĂ« 25 korrik 2000, nĂ« pistĂ«n e aeroportit “Sharl de Gol” nĂ« Paris, krenaria mĂ« e madhe ajrore e EvropĂ«s u kthye nĂ« tmerr. Fluturimi 4590 i Air FrancĂ«s, me destinacion Nju Jorkun, u rrĂ«zua vetĂ«m pak çaste pas ngritjes, duke marrĂ« me vete 113 jetĂ« njerĂ«zish – 100 pasagjerĂ« (shumica turistĂ« gjermanĂ«), nĂ«ntĂ« anĂ«tarĂ« tĂ« ekuipazhit dhe katĂ«r persona nĂ« tokĂ«. Brenda sekondash, krenaria supersonike u pĂ«rfshi nga flakĂ«t dhe u pĂ«rplas mbi njĂ« hotel nĂ« komunĂ«n GonĂšs, nĂ« periferi tĂ« Parisit.

Hetimet treguan se një copëz metali, e rënë më parë nga një avion tjetër, kishte mbetur në pistë dhe goditur gomën e përparme të Concorde-it. Shpërthimi i gomës çau një prej rezervuarëve të karburantit dhe shkaktoi një zjarr të menjëhershëm që përfshiu motorët. Me flakët që konsumonin krahun dhe pa mundësi për të fituar lartësi, avioni u rrëzua dy minuta pas ngritjes.

Ishte ky i vetmi aksident fatal nĂ« historinĂ« 27-vjeçare tĂ« Concorde-it – njĂ« makinĂ« fluturuese qĂ« pĂ«rfaqĂ«sonte aleancĂ«n e teknologjisĂ« me luksin, Ă«ndrrĂ«n e njerĂ«zimit pĂ«r tĂ« udhĂ«tuar mĂ« shpejt se zĂ«ri, pĂ«r ta pĂ«rshkuar Atlantikun pĂ«r mĂ« pak se tre orĂ«. Por, as Ă«ndrrat mĂ« tĂ« guximshme nuk janĂ« tĂ« paprekshme nga fati.

Ky aksident tragjik shĂ«noi fillimin e fundit pĂ«r epokĂ«n supersonike. NĂ« vitin 2003, tĂ« dy flotat – britanike dhe franceze – u tĂ«rhoqĂ«n nga qarkullimi, duke i dhĂ«nĂ« fund kĂ«saj periudhe tĂ« jashtĂ«zakonshme nĂ« historinĂ« e aviacionit.

Epilogu

Ky nuk ishte thjesht njĂ« aksident ajror; ishte pĂ«rplasja simbolike e teknologjisĂ« me kufijtĂ« e saj. NjĂ« kujtesĂ« e dhimbshme se edhe arritjet mĂ« tĂ« lavdishme tĂ« njerĂ«zimit mbeten tĂ« brishta. Dhe nĂ« heshtjen qĂ« pasoi, Concorde mbeti nĂ« kujtesĂ«n tonĂ« jo vetĂ«m si njĂ« mjet udhĂ«timi i jashtĂ«zakonshĂ«m, por si njĂ« mit i vĂ«rtetĂ« i qiellit – qĂ« njĂ« ditĂ« ra nĂ« tokĂ«.

E vërteta që rrodhi: WikiLeaks dhe dosja e fshehtë e Afganistanit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
25 July 2025 at 08:25

MĂ« 25 korrik 2010, bota zuri frymĂ«n. WikiLeaks, platforma e themeluar nga Julian Assange, publikoi mĂ« shumĂ« se 75 mijĂ« dokumente sekrete ushtarake qĂ« kishin tĂ« bĂ«nin me luftĂ«n nĂ« Afganistan – njĂ« nga rrjedhjet mĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« informacionit nĂ« historinĂ« ushtarake tĂ« Shteteve tĂ« Bashkuara tĂ« AmerikĂ«s. KĂ«to dokumente, tĂ« koduara si “Afghan War Diary”, hodhĂ«n dritĂ« mbi njĂ« luftĂ« qĂ«, ndonĂ«se kishte nisur nĂ« emĂ«r tĂ« drejtĂ«sisĂ« dhe sigurisĂ« pas 11 shtatorit, tashmĂ« shfaqej si njĂ« rrjet i ngatĂ«rruar interesash, gabimesh dhe viktimash civile tĂ« mbajtura nĂ« heshtje.

Dokumentet ekspozuan operacione të fshehta të CIA-s, përleshje të përgjakshme me talebanët, vrasje të padeklaruara të civilëve, si dhe dyshime për rolin e dyfishtë të shërbimeve sekrete pakistaneze. Në këtë kronikë brutale të përditshmërisë së luftës, realiteti binte ndesh me raportet zyrtare dhe fjalët diplomatike. Lufta nuk ishte më një çështje strategjish gjeopolitike, por një kalvar moral që vinte në dyshim vetë arsyen e ndërhyrjes dhe të pranisë perëndimore në Afganistan.

PĂ«rkrah reagimeve tĂ« ashpra tĂ« qeverisĂ« amerikane dhe kritikave pĂ«r rrezikimin e jetĂ«ve nĂ« terren, shumĂ«kush pa nĂ« kĂ«tĂ« rrjedhje njĂ« akt tĂ« guximshĂ«m transparence, njĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r t’i rikthyer qytetarit tĂ« zakonshĂ«m tĂ« drejtĂ«n pĂ«r tĂ« ditur – pĂ«r tĂ« parĂ« atĂ« qĂ« zakonisht fshihet pas perdeve tĂ« errĂ«ta tĂ« vendimmarrjes ushtarake dhe politike.

WikiLeaks nuk ndryshoi vetĂ«m rrjedhĂ«n e informacionit – por edhe mĂ«nyrĂ«n se si e kuptojmĂ« luftĂ«n, median, kontrollin dhe tĂ« vĂ«rtetĂ«n. Dhe nĂ« atĂ« ditĂ« tĂ« korrikut, vĂ«rtetĂ«sia e dhimbshme e njĂ« konflikti qĂ« zgjaste prej gati njĂ« dekade nuk u tha mĂ« me gjuhĂ«n e komandove, por me fjalĂ«t e zhveshura tĂ« dosjeve qĂ« nuk ishin mĂ« sekrete.

Nëse dëshiron, mund ta zhvillojmë më tej këtë temë në format eseistik, analizë politike, ose biografi narrative e figurës së Julian Assange dhe trashëgimisë së WikiLeaks.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Konstandini dhe trashëgimia: Nga ura e Milvës te ringjallja e Bizantit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
25 July 2025 at 07:10

NĂ« labirintin e kohĂ«s, 25 korriku nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« datĂ« nĂ« kalendar, por njĂ« nyje rrĂ«fimesh ku historia nuk ecĂ«n me hapa tĂ« heshtur, por shkelmon kufijtĂ« e epokave me sandalet e hekurta tĂ« perandorĂ«ve. ËshtĂ« dita kur lavdia ngrihet nga pluhuri i betejave, kur fati i qytetĂ«rimeve lidhet me vullnetin e njĂ« njeriu dhe vizionin e njĂ« bote qĂ« ndryshon.

MĂ« 306, Konstandini i Madh shpallet Perandor nga legjionarĂ«t e tij – njĂ« ritual i njohur pĂ«r RomĂ«n, ku fuqia nuk vinte nga Senati, por nga armĂ«t dhe besnikĂ«ria e ushtrisĂ«. Por nuk ishte ky akti qĂ« e vendosi nĂ« historinĂ« universale. Ishte fitorja e tij vendimtare nĂ« betejĂ«n pranĂ« UrĂ«s Milviane mĂ« 312 ajo qĂ« vulosi jo vetĂ«m njĂ« mbretĂ«rim, por njĂ« epokĂ« tĂ« re. NĂ« emĂ«r tĂ« njĂ« vizioni tĂ« parashikuar – “in hoc signo vinces” – Konstandini pĂ«rqafon simbolin e kryqit dhe i hap rrugĂ«n krishterimit, nga pĂ«rndjekje drejt pĂ«rqafimit perandorak.

Tre vjet mĂ« vonĂ«, mĂ« 315, Harku i Konstandinit ngrihet pranĂ« Koloseut si pĂ«rmendore e kĂ«saj fitoreje, por mbi tĂ« gjitha si njĂ« shenjĂ« e njĂ« kapĂ«rcimi ideologjik: nga panteoni pagan nĂ« njĂ« perandori qĂ« do tĂ« mbĂ«shtetej mbi njĂ« besim tĂ« ri. Ky ishte akti themelues i transformimit tĂ« RomĂ«s – jo vetĂ«m si fuqi ushtarake, por si bartĂ«se e njĂ« rendi shpirtĂ«ror e moral qĂ« do tĂ« ndikonte krejt PerĂ«ndimin pĂ«r shekuj me radhĂ«.

Pothuaj njĂ« mijĂ« vjet mĂ« pas, mĂ« 1261, qyteti qĂ« mbante emrin e tij – Konstandinopoja – do tĂ« rilindte nga hiri i njĂ« perandorie tĂ« plagosur. Pas copĂ«timit tĂ« Bizantit nga KryqĂ«zata e KatĂ«rt dhe vendosjes sĂ« sundimeve tĂ« huaja, ishte Perandoria e Nikeas ajo qĂ« mbajti gjallĂ« idealin bizantin. NĂ«n drejtimin e gjeneralit Aleks Strategu, ushtria nikeane rifitoi KonstandinopojĂ«n, duke rikthyer njĂ« qytet, njĂ« fron dhe njĂ« identitet.

Kjo rikthesĂ« nuk ishte thjesht njĂ« ngadhĂ«njim ushtarak. Ishte njĂ« pohim se qytetet mund tĂ« bien, por idetĂ«, memoria dhe besimi i njĂ« civilizimi mund tĂ« rigjejnĂ« rrugĂ«n e tyre drejt dritĂ«s. Nga ura e MilvĂ«s te ringjallja e Bizantit, Konstandini dhe trashĂ«gimia e tij vazhdojnĂ« tĂ« flasin nĂ« heshtjen e mureve, nĂ« simbolet e fesĂ« dhe nĂ« frymĂ«n qĂ« s’e mposht as koha.

PĂ«rgatiti: L. Veizi

Yesterday — 24 July 2025Main stream

Po dĂ«shmoj urinĂ« e qĂ«llimshme tĂ« fĂ«mijĂ«ve tĂ« GazĂ«s – pse po e lejon bota kĂ«tĂ«?

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
24 July 2025 at 13:45

NjĂ« armĂ«pushim i pĂ«rhershĂ«m, hyrja e lirĂ« dhe e sigurt e ndihmave dhe heqja e bllokadĂ«s janĂ« tĂ« domosdoshme – tĂ« gjitha mund tĂ« arrihen me vullnet politik.

Nick Maynard

Jam duke shkruar nga spitali Nasser nĂ« GazĂ«n jugore, ku sapo kam pĂ«rfunduar njĂ« ndĂ«rhyrje kirurgjikale tek njĂ« adoleshent rĂ«ndĂ« i kequshqyer. NĂ« njĂ«sinĂ« e kujdesit intensiv pediatrik ndodhet njĂ« foshnjĂ« shtatĂ« muajshe, aq e vogĂ«l dhe e rraskapitur nga uria, sa nĂ« fillim e ngatĂ«rrova me njĂ« tĂ« porsalindur. Shprehja “lĂ«kurĂ« dhe kocka” nuk pĂ«rshkruan dot mjerimin e trupit tĂ« saj tĂ« pĂ«rmbysur nga uria. Po tretet para syve tanĂ« dhe, pavarĂ«sisht pĂ«rpjekjeve tona, jemi tĂ« pafuqishĂ«m pĂ«r ta shpĂ«tuar. Jemi duke dĂ«shmuar njĂ« uri tĂ« qĂ«llimshme nĂ« Gaza – tani.

Kjo është hera ime e tretë në Gaza që nga dhjetori 2023 si kirurg vullnetar me organizatën Medical Aid for Palestinians. Kam qenë dëshmitar i ngjarjeve me shumë të plagosur dhe kam ngritur alarmin për kequshqyerjen që në janar 2024. Por asgjë nuk më kishte përgatitur për tmerrin që po përjetoj tani: përdorimin e urisë si armë kundër një popullsie të tërë.

Kriza e urisĂ« Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« katastrofike qĂ« nga vizita ime e fundit. Çdo ditĂ« shoh pacientĂ« qĂ« pĂ«rkeqĂ«sohen dhe vdesin, jo nga plagĂ«t, por sepse janĂ« tepĂ«r tĂ« kequshqyer pĂ«r tĂ« pĂ«rballuar njĂ« operacion. NdĂ«rhyrjet kirurgjikale nuk mbahen, trupat e tyre nuk shĂ«rohen, infektohen rĂ«ndĂ« dhe vdesin. Kjo po ndodh vazhdimisht dhe Ă«shtĂ« shkatĂ«rruese pĂ«r ta parĂ«. KatĂ«r foshnja kanĂ« vdekur nĂ« javĂ«t e fundit nĂ« kĂ«tĂ« spital – jo nga bombat apo plumbat, por nga uria.

Familjet dhe personeli pĂ«rpiqen tĂ« sjellin ç’tĂ« mundin, por thjesht nuk ka ushqim tĂ« mjaftueshĂ«m nĂ« Gaza. PĂ«r tĂ« porsalindurit, pothuajse nuk kemi qumĂ«sht formulĂ«. FĂ«mijĂ«ve u jepet ujĂ« me sheqer (10% dextrose), i cili nuk ka asnjĂ« vlerĂ« ushqyese. Shpesh, edhe nĂ«nat janĂ« tepĂ«r tĂ« kequshqyera pĂ«r tĂ« dhĂ«nĂ« gji. Kur njĂ« koleg ndĂ«rkombĂ«tar u pĂ«rpoq tĂ« sillte qumĂ«sht formulĂ« nĂ« Gaza, autoritetet izraelite ia konfiskuan.

Qasja e Benjamin Netanyahut është e dyfishtë: ndalon hyrjen e ushqimit në Gaza dhe i detyron civilët e dëshpëruar të shkojnë në pika shpërndarjeje të militarizuara për të marrë sasi të kufizuara ndihmash. Deri në maj, Gaza kishte mbi 400 pika shpërndarjeje ku njerëzit mund të merrnin ndihma me siguri relative. Tani kanë mbetur vetëm katër të tilla në jug, ku familjet e uritura janë nën kërcënim të vazhdueshëm sulmi.

Çdo ditĂ« po mĂ«soj pĂ«r dhjetĂ«ra tĂ« plagosur qĂ« mbĂ«rrijnĂ« nĂ« urgjencat e GazĂ«s – shumĂ« prej tyre me plagĂ« nga armĂ« zjarri nĂ« kĂ«to pika shpĂ«rndarjeje. Kam operuar mbi djem 12–15 vjeç, qĂ« familjarĂ«t thonĂ« se janĂ« qĂ«lluar teksa pĂ«rpiqeshin tĂ« merrnin ushqim pĂ«r shtĂ«pinĂ«. JavĂ«n e kaluar, njĂ« 12-vjeçar vdiq nĂ« tavolinĂ«n e operacionit – i qĂ«lluar nĂ« bark nĂ« atĂ« qĂ« mund tĂ« pĂ«rshkruhet vetĂ«m si njĂ« kurth vdekjeje pĂ«r kĂ«do qĂ« kĂ«rkon bukĂ«n e gojĂ«s.

KolegĂ«t nĂ« urgjencĂ« kanĂ« vĂ«rejtur gjithashtu njĂ« model shqetĂ«sues: plagĂ« tĂ« pĂ«rqendruara nĂ« pjesĂ« tĂ« caktuara tĂ« trupit nĂ« ditĂ« tĂ« ndryshme – kokĂ«, kĂ«mbĂ«, organe gjenitale – qĂ« sugjerojnĂ« shĂ«njestrim tĂ« qĂ«llimshĂ«m.

DitĂ«t e fundit kam operuar dy gra qĂ«, sipas dĂ«shmitarĂ«ve, janĂ« qĂ«lluar nga dronĂ« quadcopter teksa strehoheshin nĂ« çadrat pranĂ« njĂ«rit prej kĂ«tyre vendndodhjeve. NjĂ«ra po ushqente foshnjĂ«n me gji kur u godit; tjetra ishte shtatzĂ«nĂ«. FatmirĂ«sisht tĂ« dyja kanĂ« mbijetuar deri tani. KĂ«to gra nuk po kĂ«rkonin as ndihma – thjesht po strehoheshin nĂ« zona qĂ« zyrtarisht konsiderohen “tĂ« sigurta”, por nĂ« realitet janĂ« tĂ« ekspozuara ndaj zjarrit tĂ« papĂ«rmbajtur tĂ« ushtrisĂ« izraelite, e cila ka kthyer urinĂ« nĂ« njĂ« mjet lufte.

Nuk janĂ« vetĂ«m pacientĂ«t qĂ« janĂ« tĂ« kequshqyer – por edhe punonjĂ«sit e kujdesit shĂ«ndetĂ«sor. Kur mbĂ«rrita, mezi i njoha disa prej kolegĂ«ve me tĂ« cilĂ«t kisha punuar vitin e kaluar – disa kishin humbur deri nĂ« 30 kilogramĂ«. GjatĂ« pushimeve tĂ« drekĂ«s, disa mjekĂ« e infermierĂ« nisen drejt pikave tĂ« shpĂ«rndarjes, tĂ« vetĂ«dijshĂ«m se mund tĂ« vriten, por pa alternativĂ« pĂ«r tĂ« ushqyer familjet e tyre.

Spitali Nasser është institucioni i fundit i madh që ende funksionon në Gazën jugore, por jemi në pikën e kolapsit, duke u përballur me pasoja nga sulmet e mëparshme, me fluks të madh të plagosurish dhe mungesë të gjithçkaje. Shkatërrimi sistematik që Netanyahu i ka bërë sistemit shëndetësor në Gaza ka përqendruar nevojat mjekësore në këtë spital të vetëm, ndërsa objektivat ushtarake janë bërë vetë punonjësit dhe pacientët. Vetëm këtë javë, një prej infermierëve tanë u vra në tendën e tij bashkë me tre fëmijët e vegjël.

Dua tĂ« jem i qartĂ« – ajo qĂ« po u bĂ«het palestinezĂ«ve nĂ« Gaza Ă«shtĂ« barbare dhe krejtĂ«sisht e shmangshme. Nuk mund ta besoj qĂ« kemi arritur nĂ« njĂ« pikĂ« ku bota po sheh, e heshtur, ndĂ«rsa populli i GazĂ«s po vdes nga uria dhe plumbat, teksa ndihmat ndodhen vetĂ«m disa kilometra larg, nĂ« anĂ«n tjetĂ«r tĂ« kufirit.

Kequshqyerja e qĂ«llimshme dhe sulmet mbi civilĂ«t do tĂ« vrasin mijĂ«ra tĂ« tjerĂ« nĂ«se nuk ndalen menjĂ«herĂ«. Çdo ditĂ« mosveprimi do tĂ« thotĂ« mĂ« shumĂ« fĂ«mijĂ« qĂ« vdesin, jo vetĂ«m nga armĂ«t, por edhe nga uria. NjĂ« armĂ«pushim i pĂ«rhershĂ«m, hyrja e lirĂ« dhe e sigurt e ndihmave pĂ«rmes mekanizmave tĂ« OKB-sĂ« dhe heqja e bllokadĂ«s janĂ« tĂ« domosdoshme – dhe tĂ« gjitha janĂ« tĂ« mundura nĂ«se ekziston vullneti politik.

Vazhdimi i bashkëpunimit të qeverisë britanike me mizoritë e Izraelit është i pafalshëm. Nuk dua të kaloj edhe një ditë tjetër duke operuar mbi fëmijë që janë qëlluar dhe uritur nga një ushtri që mbështetet nga vendi im. Historia do të gjykojë jo vetëm ata që i kryen këto krime, por edhe ata që i panë dhe nuk ndërhynë.

Nga brenda spitalit Nasser, po ju them: kjo po ndodh qëllimisht. Kjo është e parandalueshme. Dhe kjo duhet të ndalet tani.

Prof. Nick Maynard është kirurg pranë spitalit universitar të Oksfordit dhe udhëton rregullisht në Gaza prej 15 vitesh. Ai është duke shërbyer si vullnetar me organizatën Medical Aid for Palestinians në spitalin Nasser në Gaza.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

‘Lokomotiva mĂ« ngjiti si sĂ«mundje’: filmi pĂ«r superfansat e rritur tĂ« trenit tĂ« kaltĂ«r”

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
24 July 2025 at 11:10

Nga Britania në SHBA, nga Japonia në Australi e më tej, burra në të 20-at dhe 30-at vazhdojnë të jenë të fiksuar pas lokomotivës së dashur blu. Pse? Regjisori i një dokumentari të ri rrëfen gjithçka.

Nga Stuart Jeffries

“E mbaja si njĂ« sekret tĂ« errĂ«t,” thotĂ« Matt Michaud. “PĂ«rpiqesha tĂ« mbaja njerĂ«zit larg. Nuk do ta quaja turp. Nuk isha i sigurt nĂ«se ishte e drejtĂ« apo e gabuar. Nuk isha i sigurt nĂ«se ishte diçka qĂ« mund ta ndaja me tĂ« tjerĂ«t.”

FjalĂ« tĂ« çuditshme pĂ«r t’u dĂ«gjuar nĂ« hyrje tĂ« njĂ« dokumentari çuditĂ«risht tĂ« Ă«mbĂ«l. ÇfarĂ« lloj prirjeje, apo edhe krimi, po rrĂ«fen Michaud nĂ« sallonin e tij? NjĂ« vĂ«shtrim pas tij zbulon gjithçka: njĂ« tavolinĂ« plot me lodra lokomotivash dhe libra pĂ«r hekurudha model. NĂ« qendĂ«r ndodhet njĂ« maket i Thomas LokomotivĂ«s.

“Edhe nĂ« ditĂ«lindjen time tĂ« 10-tĂ« kĂ«rkoja lodra tĂ« Thomas-it. PrindĂ«rit e mi mendonin se ishte e çuditshme.”

Në një nga letrat e tij për Korintasit, Shën Pali shkruan se, kur u bë burrë, la pas gjërat e fëmijërisë. Dokumentari i Brannon Carty-t, i titulluar Një Fans i Papritur: Ndikimi i Thomas Lokomotivës, është një përgënjeshtrim i asaj filozofie. Ai feston burrat (pasi të intervistuarit janë kryesisht meshkuj) që kanë gjetur miqësi, komunitet dhe krijimtari në atë që duket të jetë një nga nënkulturat më të pafajshme.

MegjithatĂ«, ndjenja turpi e pĂ«rshkon kĂ«tĂ« fandom. “PĂ«rveç disa personave,” thotĂ« Carty, “askush nuk del hapur – sepse nuk Ă«shtĂ« e pranueshme shoqĂ«risht, sidomos kĂ«tu nĂ« SHBA.” Pse? “Mendoj se Thomas-i kĂ«tu pĂ«rzihet me emisione si Sesame Street dhe tĂ« tjera pĂ«r parashkollorĂ«, ndĂ«rsa nĂ« Britani shihet mĂ« shumĂ« si njĂ« program pĂ«r fĂ«mijĂ« nĂ« pĂ«rgjithĂ«si.”

KĂ«to dallime janĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme pĂ«r njĂ« markĂ« globale shumĂ«platformĂ«she – qĂ« shtrihet nga format e makaronave deri te mbulesat e shtratit – dhe qĂ« ka fansa nga Japonia deri nĂ« Australi. Kjo, sigurisht, nuk ishte nĂ« mendjen e Reverend Wilbert Awdry, kur krijoi Thomas-in nĂ« vitin 1943. Ai e shpiku atĂ« nĂ« njĂ« ishull imagjinar, tĂ« quajtur Sodor, pĂ«r t’ia ngjallur humorin tĂ« birit, Christopher, i sĂ«murĂ« me fruth.

Dy vjet mĂ« vonĂ«, nisĂ«n tĂ« botoheshin librat ilustrativĂ« – si njĂ« kundĂ«rhelm i gjallĂ« e ngjyror ndaj zymtĂ«sisĂ« sĂ« BritanisĂ« pas luftĂ«s.

Kur isha fĂ«mijĂ«, nĂ« vitet 60-70, i merrja me hua nga biblioteka librat pĂ«r Thomas-in dhe miqtĂ« e tij. Por pĂ«r brezat mĂ« tĂ« rinj, Thomas nuk lidhet me librat – por me serialet televizive, veçanĂ«risht Thomas & Friends, qĂ« nisi nĂ« Britani mĂ« 1984, me skenar tĂ« Britt Allcroft, dhe zĂ« tĂ« Ringo Starr, mĂ« pas Michael Angelis, e madje edhe Pierce Brosnan nĂ« njĂ« spin-off.

ShumĂ« nga fansat e sotĂ«m nĂ« tĂ« 20-at dhe 30-at, tĂ« intervistuar nga Carty (duke pĂ«rfshirĂ« dhe vetĂ« atĂ«), janĂ« rritur me kĂ«to seriale. Nostalgjia pĂ«r lokomotivĂ«n trimĂ«ruese i ka ndjekur deri nĂ« moshĂ«n madhore. “VĂ«llai im e la,” thotĂ« Carty. “UnĂ« jo.” Pse? “Nuk mund ta shpjegoj. As prindĂ«rit e mi nuk mund ta shpjegojnĂ«. NĂ« ditĂ«lindjen time tĂ« 10-tĂ« ende kĂ«rkoja lodra tĂ« Thomas-it. M’u ngjit si sĂ«mundje. Por jam i lumtur qĂ« ndodhi. Tani jam gati 30 vjeç, dhe sĂ«rish Ă«shtĂ« ‘gjĂ«ja’ ime.”

ÇfarĂ« e bĂ«n Thomas-in tĂ«rheqĂ«s pĂ«r amerikanĂ«t? “KĂ«tu nuk sheh shumĂ« lokomotiva me avull. Kur shohin trenat e Thomas-it, thonĂ«: ‘JanĂ« tĂ« trilluar, s’janĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«.’”

Kur Thomas kaloi nĂ« SHBA nĂ« fund tĂ« viteve ’80 dhe fillim tĂ« viteve ’90, u pĂ«rshtat pĂ«r tregun: Fat Controller u bĂ« Mr Controller, dhe pas Ringo Starr, narratori u bĂ« fillimisht George Carlin, mĂ« pas Alec Baldwin.

Po si nisi NjĂ« Fans i Papritur? “Po studioja film nĂ« Universitetin e KarolinĂ«s sĂ« Veriut,” tregon Carty. “Profesori mĂ« tha: ‘Dil dhe xhiro njĂ« dokumentar. Nuk mĂ« intereson sa zgjat. VetĂ«m gjej njĂ« temĂ« qĂ« e do.’ KĂ«shtu nisa tĂ« filmoja fansat e rritur tĂ« Thomas-it qĂ« njihja. E bĂ«ra filmin dhe u diplomova – pastaj kuptova se kishte edhe shumĂ« fansa nĂ« Britani, plot nĂ« Australi, e madje njĂ« komunitet tĂ« tĂ«rĂ« nĂ« Japoni.”

Fakti që shumë prej të intervistuarve janë në të 20-at dhe 30-at tregon se një pjesë e rëndësishme e lidhjes vjen nga nostalgjia për fëmijërinë. Por ka edhe më shumë se kaq. Thomas ka qenë veçanërisht i dashur për personat në spektrin autik. Një studim i vitit 2001 tregoi se fëmijët me autizëm apo sindromën Asperger e pëlqejnë dhe identifikohen me Thomas-in më shumë se me çdo personazh tjetër për fëmijë. Pse? Për shkak të historive të thjeshta, zgjidhjeve të qarta, ngjyrave të ndezura dhe fytyrave të lexueshme.

Por Thomas lidhet me gjithkënd. Për shembull, në episodin Down the Mine, ai merr një mësim të mirë: pasi tall Gordonin që binte në baltë, vetë përfundon në një minierë. Gordon e shpëton pa ia kthyer talljen. Thomas mëson: mos injoro shenjat paralajmëruese dhe mos u sill keq me miqtë.

Carty shpesh kishte vĂ«shtirĂ«si pĂ«r tĂ« bindur njerĂ«zit tĂ« paraqiteshin nĂ« film. “ShumĂ« ngurronin. U thashĂ«: ‘BesomĂ«ni. Askush nuk do duket qesharak. Filmi do tĂ« jetĂ« i sinqertĂ« dhe i ndershĂ«m. Dhe sa kohĂ« qĂ« ju jeni tĂ« ndershĂ«m, edhe filmi do tĂ« reflektojĂ« kĂ«tĂ«.’”

NjĂ« Fans i Papritur bĂ«n mĂ« shumĂ« se kaq: shohim fansa qĂ« flasin me pasion, tregojnĂ« si mĂ«suan tĂ« bĂ«jnĂ« filma, tĂ« shkruajnĂ« tregime apo tĂ« krijojnĂ« video nĂ« YouTube. Matt Michaud kujton si nisi: “NĂ« shkollĂ« mora njĂ« klasĂ« pĂ«r video, u frymĂ«zova nga mĂ«suesi, shkova nĂ« shtĂ«pi, mora lodrat e Thomas-it, vendosa njĂ« çarçaf si sfond, ndeza dritat dhe xhirova filmin tim tĂ« parĂ«. AtĂ« verĂ« bĂ«ra 13 episode dhe krijova audiencĂ« nĂ« YouTube.”

JetĂ«gjatĂ«sia e Thomas-it Ă«shtĂ« zgjatur nga dy gjĂ«ra qĂ« Awdry nuk do t’i kishte imagjinuar kurrĂ«: internetin dhe YouTube-in. Pa kĂ«to, komunitetet e fansave dhe filmat amatorĂ« nuk do tĂ« kishin mbijetuar. “Nuk ndodh shpesh me personazhe tĂ« tjerĂ« tĂ« fĂ«mijĂ«risĂ«. Sigurisht ka fansa tĂ« Star Wars qĂ« bĂ«jnĂ« filma, por nuk besoj se ka ndonjĂ« pĂ«r Bob the Builder apo ZjarfikĂ«sin Sam,” thotĂ« ai.

Projekti tjetĂ«r i Carty-t Ă«shtĂ« krejt tjetĂ«r: “ËshtĂ« pĂ«r disa italianĂ« qĂ« nĂ« vitet 1990 shkuan nĂ« Florida dhe bĂ«nĂ« Jaws 5.” Filmi, i njohur edhe si Cruel Jaws, u ndalua nĂ« SHBA pasi pĂ«rdorte pamje tĂ« vjedhura nga tre filmat origjinalĂ« Jaws dhe kolonĂ«n zanore nga Star Wars. “ËshtĂ« i tmerrshĂ«m, por e dua. ËshtĂ« i çmendur dhe mund ta gjeni kudo online.”

Por përpara se të përfundojë atë dokumentar (me titull paraprak Twilight Jaws), Carty do të marrë pjesë në premierën britanike të An Unlikely Fandom, më 2 gusht në Derby. Pjesë nga më të ëmbla të filmit janë pamjet e fansave në konventa, që bëjnë podcaste apo punojnë si vullnetarë në linja hekurudhore të trashëgimisë, të frymëzuar nga Thomas.

Ajo qĂ« mĂ« pĂ«lqeu mĂ« shumĂ« nĂ« film ishte mungesa totale e talljes ndaj tĂ« rriturve qĂ« “luajnĂ« me lodra”. “Kjo ishte pikĂ«risht ajo qĂ« doja tĂ« tregoj botĂ«s. Kalova shumĂ« vĂ«shtirĂ«si pĂ«r kĂ«tĂ«. Edhe fansat e tjerĂ« pĂ«rballeshin me ngacmime. As ata nuk dinin si ta pĂ«rpunonin. ShumĂ« mĂ« thanĂ«: ‘Do tĂ« doja ta kisha parĂ« kĂ«tĂ« film kur isha fĂ«mijĂ« – do kuptoja qĂ« nuk isha vetĂ«m.’ Kur je fĂ«mijĂ«, prindĂ«rit tĂ« thonĂ«: ‘Pse nuk po bĂ«n miq? Gjej shoqĂ«ri.’ Dhe shumĂ« fansa tĂ« Thomas-it e gjetĂ«n shoqĂ«rinĂ« e tyre mĂ« vonĂ«. ËshtĂ« njĂ« gjĂ« kaq e shĂ«ndetshme dhe pozitive.”

Carty rrĂ«fen se ai dhe e dashura e tij – po ashtu fanse e Thomas-it – ende nuk kanĂ« fĂ«mijĂ«. “Kur tĂ« kemi, do jetĂ« njĂ« shtĂ«pi Thomas-i,” thotĂ« ai. Pastaj, me njĂ« psherĂ«timĂ« tĂ« lehtĂ« shton: “NĂ«se nuk u pĂ«lqen, do ta rimendojmĂ«.”

Përgatiti për botim: L.Veizi

1910 – RĂ«nia e ShkodrĂ«s dhe goditja e rĂ«ndĂ« ndaj identitetit shqiptar

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
24 July 2025 at 07:15

NĂ« korrik tĂ« vitit 1910, trupat osmane hynĂ« nĂ« qytetin e ShkodrĂ«s, duke shtypur me forcĂ« kryengritjen shqiptare qĂ« kishte shpĂ«rthyer mĂ« herĂ«t atĂ« vit. Kryengritja ishte njĂ« reagim i fuqishĂ«m ndaj politikave tĂ« centralizimit tĂ« qeverisĂ« sĂ« “Turqve tĂ« Rinj”, tĂ« cilĂ«t synonin tĂ« forconin kontrollin e PerandorisĂ« nĂ« viset shqiptare, duke shkelur autonominĂ« tradicionale tĂ« krahinave.

Ndonëse për nga forma ishte një lëvizje e brendshme shqiptare, disa burime sugjerojnë se ajo u nxit në mënyrë të tërthortë edhe nga Serbia, e cila kërkonte të dobësonte praninë osmane në Ballkan për interesat e veta ekspansioniste. Kjo kryengritje do të shënonte të parën në një seri përpjekjesh të armatosura shqiptare që do të kulmonin në pavarësinë e vitit 1912.

ZemĂ«rimi ndaj taksave tĂ« reja tĂ« vendosura nga Stambolli u bĂ« shkak pĂ«r mobilizimin e figurave tĂ« njohura si Isa Boletini, i cili i bindi udhĂ«heqĂ«sit shqiptarĂ« – disa prej tĂ« cilĂ«ve kishin marrĂ« pjesĂ« nĂ« kryengritjen e dĂ«shtuar tĂ« vitit 1909 – tĂ« ngriheshin sĂ«rish nĂ« armĂ«.

Luftimet shpërthyen në disa zona njëherësh: shqiptarët ndërmorën sulme kundër trupave osmane në Prishtinë e Ferizaj, vranë komandantin osman në Pejë dhe bllokuan hekurudhën strategjike të Shkupit, si edhe Grykën e Kaçanikut. Në përgjigje, osmanët ndërmorën një ofensivë të gjerë ushtarake. Pas rreth dy javësh përleshjesh të ashpra, forcat shqiptare u tërhoqën në rajonin e Drenicës, ndërsa trupat osmane rimorën kontrollin mbi Prizrenin dhe Gjakovën.

MĂ« 1 qershor 1910, osmanĂ«t rifituan PejĂ«n dhe dy muaj mĂ« vonĂ«, arritĂ«n tĂ« futeshin nĂ« ShkodĂ«r – njĂ« nga qendrat mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« kulturĂ«s dhe identitetit shqiptar.

Pas pushtimit, pasuan raprezalje tĂ« ashpra kundĂ«r popullatĂ«s civile: pati ekzekutime nĂ« masĂ«, fshatra tĂ« tĂ«ra u dogjĂ«n dhe pronat u shkatĂ«rruan. MĂ« e rĂ«nda ishte goditja qĂ« iu dha arsimit dhe kulturĂ«s shqiptare: shumĂ« shkolla u mbyllĂ«n dhe pĂ«rdorimi i alfabetit shqip – i miratuar nĂ« Kongresin e Manastirit mĂ« 1908 – u shpall i paligjshĂ«m. Botuesit dhe gazetarĂ«t shqiptarĂ« u gjobitĂ«n ose u dĂ«nuan me vdekje, ndĂ«rsa gazetat dhe librat shqip u ndaluan.

Ishte një korrik i përgjakur, një moment kur kultura dhe atdhetarizmi shqiptar morën një nga goditjet më të rënda në prag të shpërbërjes së Perandorisë Osmane.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Before yesterdayMain stream

Jam shkrimtare nga Ballkani. Pse njerëzit supozojnë se di vetëm për luftë e tragjedi?

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
23 July 2025 at 15:55

Lexuesit humbasin kur portierët anglishtfolës vendosin çfarë librash shiten dhe cilat histori tregohen

Ana Schnabl*

Kam marrë pjesë në një konferencë shkrimtarësh amerikanë në Teksas, pak para se bota të zhytej në izolimet e pandemisë së Covid-19. Mes paneleve dhe takimeve të rrjetëzimit, shëtisja nëpër panairin e librave, duke shfletuar titujt dhe duke i bombarduar botuesit me pyetje.

“Sa vepra tĂ« pĂ«rkthyera keni nĂ« katalogĂ«t tuaj? Si i zbuloni autorĂ«t nga jashtĂ« SHBA-sĂ«? Dhe si vlerĂ«soni cilĂ«sinĂ« e shkrimit nĂ« gjuhĂ« qĂ« nuk i flisni?”

Nuk isha vetĂ«m kurioze – isha nĂ« njĂ« mision. Doja tĂ« dija çfarĂ« lloj veprash i tĂ«rhiqnin botuesit amerikanĂ« dhe nĂ«se vepra ime mund t’u tĂ«rhiqte vĂ«mendjen. Nuk u pĂ«rpoqa aspak ta fshehja ambicien time.

NjĂ« pĂ«rgjigje mĂ« ka mbetur e ngulitur nĂ« mendje si njĂ« spore. Ishte nga pĂ«rfaqĂ«suesi i njĂ« prej shtĂ«pive botuese mĂ« tĂ« mĂ«dha amerikane. Pasi i shpjegova se nga vija, duke pĂ«rdorur fjalĂ« kyçe si “republika veriore e ish-JugosllavisĂ«â€ dhe “jo zonĂ« lufte pĂ«r momentin”, ai mĂ« dha kĂ«tĂ« kĂ«shillĂ«:

“Mendo pĂ«r histori dhe tema qĂ« janĂ« specifike pĂ«r kulturĂ«n tĂ«nde dhe historinĂ« e vendit.”

“Pra,” e pyeta me kujdes, “jo njĂ« histori pĂ«r njĂ« grua qĂ« lĂ« karrierĂ«n nĂ« financĂ«, ndahet nga burri dhe bĂ«het qeramista?”

“Epo, nĂ«se ajo histori trajton edhe çështje kulturore apo historike, atĂ«herĂ« po.”

Ndjeva një thumb bezdie, por e falënderova me mirësjellje dhe u largova. Papritur, një kafe dhe një cigare më dukeshin të domosdoshme.

GjatĂ« viteve qĂ« pasuan, kuptova pse fjalĂ«t e tij mĂ« bezdisĂ«n aq shumĂ«. Ato zbuluan njĂ« model – njĂ« qĂ« vazhdon tĂ« mĂ« frustrojĂ«.

PĂ«r autorĂ«t nga Ballkani, si dhe pĂ«r shkrimtarĂ«t nga shumĂ« vende tĂ« tjera europiane apo mĂ« gjerĂ«, historia dhe kultura e tĂ« cilĂ«ve janĂ« njĂ« mister pĂ«r amerikanĂ«t, rruga drejt pĂ«rkthimit nĂ« anglisht dhe botimit nga shtĂ«pitĂ« botuese amerikane apo britanike shpesh kalon nga njĂ« kusht i pashkruar: veprat tona duhet tĂ« paraqesin kontekstin politik apo kulturor tĂ« rajonit tonĂ«, ose tĂ« paktĂ«n tĂ« kenĂ« si sfond ndonjĂ« ngjarje historike vendimtare. PĂ«r tĂ« pasur sukses, ato duhet tĂ« kenĂ« vlerĂ« shpjeguese – idealisht edhe njĂ« dozĂ« didaktike.

“Lexuesit amerikanĂ« duhet tĂ« mĂ«sojnĂ« pĂ«r vendin,” tha botuesi.

NĂ« pamje tĂ« parĂ«, kjo pritshmĂ«ri duket e pafajshme – madje e arsyeshme. NĂ« fund tĂ« fundit, autorĂ«t nĂ« çdo vend, pĂ«rfshirĂ« Ballkanin, reflektojnĂ« mbi rrethanat e tyre politike dhe kulturore. LetĂ«rsia ka qenĂ« gjithmonĂ« mjet pĂ«r pasqyrim, analizĂ« dhe kritikĂ« tĂ« shoqĂ«risĂ«.

Por implikimi mĂ« i thellĂ« i kĂ«saj pritshmĂ«rie Ă«shtĂ« mĂ« shqetĂ«sues. Ajo mbĂ«shtetet nĂ« njĂ« besim tĂ« heshtur se Ballkani Ă«shtĂ« njĂ« vend mĂ« i ulĂ«t – njĂ« rajon qĂ« rri gjithmonĂ« nĂ« prag tragjedie. Siç tha hapur botuesi: “Trajtimi i diçkaje problematike nga pikĂ«pamja kulturore ose historike – ose mĂ« mirĂ«, traumatike – do tĂ« ishte me interes.”

Me “traumatike”, a po imagjinonte ai mizoritĂ« e LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore apo tĂ« luftĂ«rave tĂ« JugosllavisĂ«? A po pĂ«rfytyronte njĂ« rajon tĂ« zhytur nĂ« varfĂ«ri, pabarazi dhe tradita patriarkale? Ndoshta ai mendonte se shoqĂ«ritĂ« ballkanike janĂ« veçanĂ«risht tĂ« prira ndaj dhunĂ«s apo trishtimit. Apo ndoshta kĂ«rkonte tregime mbi zhgĂ«njimin postsocialist, duke pĂ«rforcuar idenĂ« se ne ende po pĂ«rtypim “traumĂ«n” e socializmit jugosllav.

Nuk mund ta them me siguri. Por di këtë: ai nuk do të kishte interes për një version ballkanik të romanit My Year of Rest and Relaxation. Një roman për një protagoniste nga Ballkani që është thjesht e lodhur nga kapitalizmi, vetë-e përqendruar, e zemëruar apo moralisht e paqartë, nuk do të plotësonte kutitë e duhura.

FatkeqĂ«sisht pĂ«r tĂ«, me shumĂ« gjasĂ« do ta kishte anashkaluar romanin hibrid tĂ« shkrimtares sllovene NataĆĄa Kramberger, e cila mori nĂ« dorĂ« njĂ« fermĂ« nĂ« Stiria sllovene pasi u kthye nga Berlini. Dyshoj se do t’i interesonin tregimet e shkurtra tĂ« kroates Luiza Bouharaoua, qĂ« paraqesin ankthin dhe gĂ«zimet e brezit tĂ« mijĂ«vjeçarit, edhe pse tĂ« lyera me ngjyrat e Adriatikut. E as poezia e poetes maqedonase Kalia Dimitrova, qĂ« pĂ«rmend mĂ« shumĂ« Caprin dhe Berlinin sesa Shkupin.

QĂ« njĂ« vepĂ«r nga njĂ« autor ballkanik tĂ« ketĂ« sukses, protagonisti duhet tĂ« jetĂ« viktimĂ« – njĂ« viktimĂ« e qartĂ« dhe e padiskutueshme. Botuesit preferojnĂ« histori qĂ« ngjallin dhembshuri, zemĂ«rim moral, dhimbje zemre – ose, mĂ« sĂ« miri, tĂ« gjitha bashkĂ«.

Me pak fjalĂ«, ne shkrimtarĂ«t ballkanas pritet tĂ« trajtojmĂ« tema universale – si pikĂ«llimi, vetmia, dashuria, humbja – pĂ«rmes njĂ« lenteje rajonale tĂ« ngushtĂ«. Dhe kjo lente duhet tĂ« ketĂ« njĂ« shtresĂ« vetĂ«-ekzotizimi.

PĂ«r tĂ« qenĂ« tĂ« qartĂ«: Ballkani Ă«shtĂ« njĂ« rajon specifik me kompleksitet kulturor, politik dhe historik. ShkrimtarĂ«t nga ky vend kanĂ« shumĂ« pĂ«r tĂ« thĂ«nĂ« pĂ«r kĂ«to tema, dhe shumĂ« prej tyre e bĂ«jnĂ« kĂ«tĂ« me mjeshtĂ«ri. Por nĂ«se pĂ«rkthimet nĂ« anglisht kanĂ« pĂ«r qĂ«llim tĂ« zgjerojnĂ« njohuritĂ« mbi “atĂ« vendin Ballkanik”, atĂ«herĂ« botuesit duhet tĂ« jenĂ« tĂ« gatshĂ«m tĂ« angazhohen edhe me histori qĂ« sfidojnĂ« perceptimet e njohura.

Pyetja nuk Ă«shtĂ« nĂ«se shkrimtarĂ«t ballkanikĂ« duhet tĂ« reflektojnĂ« mbi kontekstin e tyre. Ne e bĂ«jmĂ« kĂ«tĂ« natyrshĂ«m. Pyetja Ă«shtĂ« nĂ«se botuesit do tĂ« dĂ«gjojnĂ« zĂ«rat e ndryshĂ«m qĂ« vijnĂ« nga rajoni – apo do tĂ« vazhdojnĂ« tĂ« privilegjojnĂ« narrativat qĂ« pĂ«rforcojnĂ« supozimet e tyre.

NĂ« fund tĂ« fundit, ka mĂ« shumĂ« nĂ« Ballkan sesa traumĂ«, tragjedi apo rrĂ«fime tĂ« ndĂ«rtuara pĂ«r tĂ« dhĂ«nĂ« mĂ«sim. Ka edhe thjesht tregime tĂ« shkruara nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« jashtĂ«zakonshme pĂ«r gra qĂ« dikur punonin nĂ« financĂ«, lanĂ« burrat e tyre dhe hapĂ«n njĂ« punishte qeramike. Disa botues nĂ« AmerikĂ« dhe Britani i kanĂ« mbĂ«shtetur tashmĂ« kĂ«to histori – pĂ«r shembull, çmimi Booker NdĂ«rkombĂ«tar pĂ«r Georgi Gospodinov – dhe nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« kanĂ« pĂ«rmbushur misionin pĂ«r tĂ« sjellĂ« zĂ«ra nga cepat e ndryshĂ«m tĂ« botĂ«s nĂ« skenĂ«n globale, jo si ambasadorĂ« tĂ« gjeografisĂ« sĂ« tyre, por si tregimtarĂ« nĂ« tĂ« drejtĂ«n e tyre. Por shumĂ« tĂ« tjerĂ« ende nuk e kanĂ« bĂ«rĂ«.

*Ana Schnabl është romanciere, redaktore dhe kritike sllovene.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Makbeth bëhet një mjuzikël i përgjakshëm në festivalin e Edinburgut

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
23 July 2025 at 13:30

Lady Macbeth në mbrojtje krahu bashkon komedinë e zezë, këngët dhe atletizmin, ndërsa një lojtare e re e netbollit përballet me ambiciet e saj mes ritmeve elektro-pop

Nga Arifa Akbar

NjĂ« valĂ« shfaqjesh tĂ« Macbeth-it do tĂ« mbĂ«rrijnĂ« nĂ« festivalin e Edinburgut kĂ«tĂ« muaj, tĂ« gjitha me qasje tĂ« reja mbi dramĂ«n skoceze tĂ« Shekspirit. Ka “Macbeth: The Musical”, i shoqĂ«ruar me hite pop, dhe “Macbeth pĂ«r FĂ«mijĂ«â€, njĂ« version ndijor pĂ«r tĂ« vegjlit me flluska. Por mĂ« e pazakonta prej tyre Ă«shtĂ« njĂ« shfaqje fituese çmimesh qĂ« ka bĂ«rĂ« namin nĂ« skenat alternative australiane.

Si pĂ«rzierje, Lady Macbeth Played Wing Defence Ă«shtĂ« gjithçka pĂ«rveçse e zakonshme. ËshtĂ« njĂ« mjuzikĂ«l i zi komik, qĂ« zhvillohet nĂ« njĂ« fushĂ« netbolli dhe ndjek njĂ« ekip adoleshentesh me shtatĂ« lojtare, njĂ«ra prej tĂ« cilave, Mac Beth, Ă«shtĂ« njĂ« Lady M moderne, me ambicie tĂ« flakta pĂ«r t’u bĂ«rĂ« kampione netbolli nĂ« vitin e fundit tĂ« shkollĂ«s. Tri shtrigat janĂ« kthyer nĂ« njĂ« grup vajzash me emrin Dagger Divas, qĂ« e nxisin drejt synimit tĂ« saj, me çdo kusht.

E krijuar dhe interpretuar nga njĂ« ekip krejtĂ«sisht femĂ«ror, produksioni i Crash Theatre Co u shfaq pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« festivalin fringe tĂ« Perth-it nĂ« vitin 2024 dhe tani mbĂ«rrin nĂ« Skoci si pjesĂ« e sezonit House of Oz. ËshtĂ« krahasuar me mjuzikĂ«lin Six, qĂ« nisi po nĂ« festivalin e Edinburgut, si dhe me produksionin australian Fangirls, i cili pati premierĂ«n nĂ« LondĂ«r vitin e kaluar. Autorja Courtney McManus, gjithashtu bashkĂ«shkruese e teksteve dhe aktore nĂ« rolin e trajneres, punon si mĂ«suese letĂ«rsie nĂ« njĂ« shkollĂ« australiane. Ajo kishte vĂ«nĂ« re mungesĂ«n e interesit tĂ« nxĂ«nĂ«sve pĂ«r Shekspirin dhe kĂ«rkoi njĂ« mĂ«nyrĂ« pĂ«r t’i afruar tĂ« rinjtĂ« me tragjedinĂ«.

“Si ta bĂ«j Shekspirin tĂ« qasshĂ«m?” pyet ajo.

“NĂ« departamentet e anglishtes ku kam punuar, librat e Shekspirit ishin ato qĂ« mbuloheshin me pluhur
 Po t’u thoja nxĂ«nĂ«sve: ‘Kush Ă«shtĂ« Shekspiri?’, ndoshta s’do dinin ç’tĂ« thonin. Nuk Ă«shtĂ« mĂ« relevant pĂ«r ta.”

Macbeth ka qenĂ« gjithmonĂ« drama e saj e preferuar, por familja e saj kishte mĂ« shumĂ« pasion pĂ«r sportin. “KĂ«shtu qĂ« mendova: si t’i pĂ«rfshij nĂ« Shekspirin?” – Dhe sapo i lindi ideja qĂ« ta vendoste dramĂ«n nĂ« botĂ«n e netbollit, e kuptoi se duhej tĂ« ishte patjetĂ«r njĂ« mjuzikĂ«l — me bas, sintetizatorĂ« dhe energji fizike tĂ« lartĂ«. Bec Price, kompozitorja e partiturĂ«s elektro-pop, bashkĂ«shkroi tekstet (dhe drejton gjithashtu shfaqjen), me frymĂ«zim nga Lady Gaga, Kylie Minogue dhe Charli XCX – por me shtesĂ« elementĂ« sportivĂ«. Ajo madje regjistroi zhurmĂ«n e atleteve tĂ« netbollit mbi parket pĂ«r njĂ« nga kĂ«ngĂ«t kryesore: Pick Your Player.

“SintetizatorĂ«t janĂ« instrumentet e mia tĂ« preferuara nĂ« botĂ«,” thotĂ« Price.

“Kur vajzat mĂ« kĂ«rkuan tĂ« shkruaj muzikĂ«n, mendova: ‘Do ta kthej nĂ« njĂ« album dance’ – dhe pikĂ«risht kĂ«tĂ« donin. Ndjenja ishte: ‘Ta bĂ«jmĂ« Shekspirin cool dhe tĂ« klubeve tĂ« natĂ«s
 drita qĂ« vezullojnĂ«, muzikĂ« e shpejtĂ«, vajza qĂ« rrotullohen’.”

McManus beson se temat e dramës u përshtatën në mënyrë të përsosur me botën e netbollit konkurrues dhe adrenalina e saj. Shfaqja është edhe një eksplorim i ambicies, rivalitetit dhe bashkëpunimit mes vajzave të reja.

“Personazhet qĂ« kam shkruar pasqyrojnĂ« pĂ«rvojat e mia me tĂ« rinjtĂ« – nĂ« momentet e tyre mĂ« tĂ« kĂ«qija dhe mĂ« tĂ« mira,” thotĂ« ajo.

“Por Mac Beth, ndryshe nga origjinali, ka njĂ« rrugĂ« shlyerjeje: ajo ndjen fajin, pĂ«rjeton pasojat e veprimeve tĂ« saj, por gjithashtu ka njĂ« mundĂ«si pĂ«r t’u penduar dhe ndryshuar.”

Mesazhi qendror i shfaqjes ka të bëjë me fuqinë kolektive të vajzave si ekip, jo me fuqinë individuale që kërkon Mac Beth.

“Ky Ă«shtĂ« njĂ« mĂ«sim qĂ« mund ta marrim edhe nĂ« grupet tona tĂ« grave: nuk kemi pse tĂ« jemi mĂ« tĂ« mirat apo mĂ« tĂ« mĂ«dhatĂ«. Mjafton tĂ« jemi tĂ« mbĂ«shtetura dhe tĂ« mbĂ«shtesim njĂ«ra-tjetrĂ«n.”

Price, e cila ka punuar si mentore e të rinjve dhe ka drejtuar kampe për shëndetin mendor të vajzave, shton:

“Jam pasionuar pas fjalĂ«s ‘bossy’ (urdhĂ«ruese), qĂ« nuk pĂ«rdoret kurrĂ« pĂ«r njĂ« mashkull. Ç’do tĂ« thotĂ« tĂ« jesh ‘bossy’? Apo ambicioze? Le ta vĂ«mĂ« nĂ« skenĂ«, le tĂ« shkojĂ« gjithçka ters
 por nĂ« fund tĂ« fundit, kjo vajzĂ« e meriton dashurinĂ« dhe tĂ« jetĂ« pjesĂ« e ekipit.”

PĂ«rgatiti: L.Veizi

 

2018 – Tragjedia e Matit: Zjarri mĂ« vdekjeprurĂ«s nĂ« historinĂ« moderne tĂ« GreqisĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
23 July 2025 at 11:10

Më 23 korrik 2018, një zjarr i furishëm shpërtheu në rajonin e Atikës Lindore, në zonën bregdetare të Matit, vetëm disa kilometra në verilindje të Athinës. Në pak orë, flakët e nxitura nga era të fuqishme dhe temperaturat ekstreme shkatërruan gjithçka përpara: shtëpi, makina, pyje dhe jetë njerëzore.

Brenda një nate, 102 persona humbën jetën, shumë prej tyre të bllokuar në rrugicat që çonin drejt detit ose të djegur në automjete ndërsa përpiqeshin të largoheshin. Dhjetëra fëmijë, të moshuar, familje të tëra, u zhdukën pa mundur të shpëtonin nga tmerri që përfshiu vendin.

Ky u bĂ« zjarri mĂ« i rĂ«ndĂ« nĂ« historinĂ« moderne tĂ« GreqisĂ« dhe njĂ« nga mĂ« tragjikĂ«t nĂ« botĂ« gjatĂ« shekullit XXI, i dyti pas zjarreve tĂ« “TĂ« Shtunave tĂ« Zeza” nĂ« Australi (2009) qĂ« shkaktuan 180 viktima.

Përmasat e katastrofës

FlakĂ«t pĂ«rparuan me njĂ« shpejtĂ«si tĂ« paprecedentĂ« – nĂ« disa raste mĂ« shumĂ« se 80 km/h – duke mos lĂ«nĂ« kohĂ« pĂ«r evakuim apo koordinim tĂ« shpĂ«timit. PamundĂ«sia pĂ«r tĂ« reaguar nĂ« kohĂ«, mungesa e njĂ« plani emergjent tĂ« pĂ«rbashkĂ«t mes institucioneve shtetĂ«rore dhe infrastruktura e pamjaftueshme nĂ« zonat e prekura sollĂ«n njĂ« tronditje tĂ« thellĂ« kombĂ«tare dhe njĂ« valĂ« tĂ« zemĂ«rimit publik.

Qeveria greke u përball me kritika të ashpra për paaftësinë në menaxhimin e krizës, ndërsa vetë qytetarët nisën të mbajnë zi kombëtare për një tragjedi që mund të ishte shmangur pjesërisht, po të ishin ndjekur protokollet emergjente dhe kontrolli urban në kohë.

Solidaritet ndërkombëtar

Përballë kësaj tragjedie të përmasave apokaliptike, shumë vende të botës ofruan ndihmën e tyre, në formën e mjeteve zjarrfikëse, personelit të kërkim-shpëtimit dhe ndihmave humanitare.

Ndër vendet e para që reaguan ishte edhe Shqipëria, e cila dërgoi trupa zjarrfikësish, ndihma logjistike dhe u shpreh në mënyrë të qartë solidaritet me popullin grek, me të cilin ndan histori, kufi dhe fate të përbashkëta. Ky gjest u vlerësua nga autoritetet greke dhe media si një shenjë miqësie dhe ndjeshmërie në një moment të errët.

Pasojë dhe reflektim

Zjarri i Matit nuk ishte vetëm një fatkeqësi natyrore, por një alarm i madh shoqëror dhe politik mbi rrezikun e planifikimit të keq urban, mungesës së mbikëqyrjes institucionale dhe ndryshimeve klimatike që e rrisin rrezikun e zjarreve të këtij lloji.

Në vitet që pasuan, Greqia ndërmori reforma në menaxhimin e emergjencave dhe në riorganizimin e shërbimeve zjarrfikëse, por kujtimi i atyre ditëve mbetet ende i gjallë. Familjet e viktimave, shumë prej të cilave ende kërkojnë drejtësi, janë kujtesa më e dhimbshme e një pasditeje korriku kur gjithçka mori fund brenda pak minutash.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Shëndeti i trurit, do Zoti nuk na ikin mend

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
23 July 2025 at 10:00

Nga Leonard Veizi

Truri, – kjo qenie misterioze qĂ« rri nĂ« majĂ« tĂ« shtyllĂ«s kurrizore si mbret pa kurorĂ«, por me pushtet absolut mbi çdo mendim, ndjesi apo marrĂ«zi tonĂ«n, – mĂ« nĂ« fund ka njĂ« ditĂ« qĂ« i pĂ«rket veç atij.

22 Korriku: Dita Botërore e Trurit. Njihet si një nga ato datat ndërkombëtare që zakonisht kalojnë pa bujë, përveçse në ndonjë simpozium të përgjumur ku fjalimet lexohen me ton monoton, ndërsa truri i dëgjuesve mundohet të gjejë arsyen se pse nuk është në plazh për pak relaks.

–Dajo, pĂ«r ç’sĂ«mundje tjetĂ«r e rekomandojnĂ« plazhin? – pyeste Alberi me gradĂ« shkencore nĂ« fizikĂ«, dajĂ« Zenon, tek komediat “Shi nĂ« plazh” e Teodor Laços. Dhe pĂ«rgjigja ishte:

-Për vidat. Kur të lirohen dhe pastaj del nga binarët e harbon pa fre, si mëz, ahija
 ku rrafsha mos u vrafsha.

Në thelb, kjo ditë është një ngjarje globale që synon ndërgjegjësimin për sëmundjet neurologjike, kujdesin ndaj trurit dhe promovimin e kërkimit shkencor për të gjitha moshat.

–Jo pĂ«r nder nuk Ă«shtĂ« nĂ« terezi ky. E pashĂ« qĂ« nĂ« drekĂ«, fliste me vete, – u thoshte Beso shoferi shokĂ«ve tĂ« tij mĂ« tĂ« afĂ«rt tek “Rrethimi i vogĂ«l”, pĂ«r doktorin e dhive Agron Beshorin qĂ« ishte emĂ«ruar Kryetar i Komitetit Ekzekutiv,

MirĂ«po, le tĂ« jemi tĂ« ndershĂ«m: kjo Ă«shtĂ« njĂ« ditĂ« qĂ« kremtohet vetĂ«m nga ata qĂ« kanĂ« tru. PĂ«r tĂ« tjerĂ«t qĂ« ecin mes nesh, kjo Ă«shtĂ« thjesht njĂ« ditĂ« e nxehtĂ« korriku, ku mund tĂ« fajĂ«sosh vapĂ«n pĂ«r çdo budallallĂ«k qĂ« tĂ« del nga goja. Siç ndodh rĂ«ndom kur dikush nĂ« mes tĂ« ditĂ«s nxjerr nga goja ndonjĂ« sentencĂ« si: “Po lĂ«re mor burrĂ« i dheut, kĂ«tu s’tĂ« duhet truri, por vetĂ«m pak guxim budallai!”.

-Lojti nga fiqiri.

-Se kam parrë kurë kështu.

-S’ka faj i shkreti, u bĂ« gazi i botĂ«s, – diskutonin qehajatĂ« e Nuri beut tek filmi “Koncert nĂ« vitin 1936”, qĂ« ishtĂ« bĂ«rĂ« keq e si delte inati nga qĂ« vajza e Pandeli Prokopit po i kĂ«ndonte KĂ«ngĂ«n e Kongresit, mĂ« mes tĂ« mĂ«xhlisit.

Ka plot qĂ« e kanĂ« zĂ«vendĂ«suar trurin-n me stomakun apo mĂ« keq, me kĂ«mbĂ«t. Mjafton t’u shohĂ«sh mĂ«nyrĂ«n si e drejtojnĂ« makinĂ«n, si flasin pĂ«r politikĂ«n, si komentojnĂ« lajmet nĂ« facebook.

Por mos u ndjeni keq nĂ«se nuk festoni. Kjo ditĂ« nuk Ă«shtĂ« si PashkĂ«t apo Bajrami qĂ« kĂ«rkon kurban a vezĂ« tĂ« lyera. ËshtĂ« njĂ« ditĂ« pĂ«r reflektim – nĂ«se keni me çfarĂ« tĂ« reflektoni. NĂ« mos tru, tĂ« paktĂ«n njĂ« pasqyrĂ«.

NĂ«se do ta trajtonim si festĂ«, atĂ«herĂ« do kishim ndarĂ« sofrĂ«n me pilaf e pĂ«rshesh me lĂ«ng nga mishi i qengjit, speca tĂ« mbushura, tarator tĂ« ftohtĂ«, tĂ« brendshme nĂ« zgatime, por jo tru tĂ« fĂ«rguar. Se ky i fundit Ă«shtĂ« kthyer nĂ« relike mjekĂ«sore — s’gjen mĂ« as nĂ« thertore. Dhe si Ă«mbĂ«lsirĂ« do shpĂ«rndanim revani dhe hasude. PĂ«r pije? NjĂ« gotĂ« verĂ« qĂ« e bĂ«n trurin tĂ« harrojĂ«, njĂ« raki qĂ« e shkatĂ«rron, e njĂ« birrĂ« qĂ« tĂ« kujton pse s’duhej tĂ« kishe pirĂ« qĂ« nĂ« mĂ«ngjes. Po pĂ«r efekt shĂ«ndeti mendor? KĂ«to pije i bie tĂ« jenĂ« si nafta pĂ«r motorin e benzinĂ«s.

-Na falni se kemi tetĂ«n pak si pa qejf
 Po edhe Sandri s’para mbush. DomethĂ«nĂ« si punojnĂ« tĂ«ra kandelet njĂ«lloj. Atij sikur i punon gjysma e trurit pĂ«r shifrat e planet. KĂ«tĂ« gjysmĂ«n tjetĂ«r kĂ«tej, plloçë ma ka, asfalt e ka, – pĂ«rpiqej Jovan Bregu i “Pallatit 176” qĂ« tĂ« largonte IrenĂ«n e zyrĂ«s nga nipi i tij AlekandĂ«r qĂ« ishte dhe kryeinxhinieri i ndĂ«rmarrjes.

KĂ«tĂ« vit, Dita BotĂ«rore e Trurit shĂ«noi pĂ«rvjetorin e 12-tĂ« tĂ« saj. Fushata Ă«shtĂ« pĂ«rqendruar tek njĂ« ideal fisnik: “ShĂ«ndeti i trurit pĂ«r tĂ« gjitha moshat”. Nga vogĂ«lushi qĂ« luan me tablet si tĂ« kishte lindur me gishtat nĂ« tastierĂ«, deri tek plaku qĂ« pyet “ku jam?”, e mĂ« pas “pse jam kĂ«tu?”, truri meriton kujdes.

Dhe jo vetĂ«m kur nuk punon siç duhet, por edhe pĂ«rpara se tĂ« japĂ« sinjale tĂ« zbehta alarmi si “mĂ« duket se harrova ku lashĂ« çelĂ«sat” apo “ç’ishte fjala qĂ« kisha nĂ« majĂ« tĂ« gjuhĂ«s?”

Në manualin e shëndetit mendor shkruhet me germa të bardha mbi letër të zakonshme:

“ShĂ«ndeti i trurit duhet tĂ« ketĂ« prioritet gjatĂ« gjithĂ« jetĂ«s, nga fĂ«mijĂ«ria deri nĂ« pleqĂ«ri.”

Por nĂ« praktikĂ«, prioritet mbetet dieta pĂ«r “six pack”, flokĂ«t me xhel, rrobat firmato dhe ndjekĂ«sit nĂ« TikTok.

Dhe kĂ«tu vjen edhe paradoksi ynĂ« kombĂ«tar: kemi fĂ«mijĂ« qĂ« dinĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« “duet” nĂ« TikTok por nuk dinĂ« tĂ« thonĂ« njĂ« fjali tĂ« saktĂ« nĂ« shqip. Kemi tĂ« rritur qĂ« flasin pĂ«r universitetin si pĂ«r ushtrinĂ« qĂ« duhet mbaruar me çdo kusht, dhe pensionistĂ« qĂ« kujtojnĂ« gjithçka
 pĂ«rveç emrit tĂ« djalit tĂ« tyre.

Pra, nĂ«se sot keni menduar pĂ«r diçka tĂ« thellĂ«, keni vĂ«nĂ« nĂ« dyshim diçka qĂ« duket te sigurt pĂ«r tĂ« gjithĂ«, ose keni ndalur tĂ« pyetur “pse?”, atĂ«herĂ« urime: e keni njĂ« tru funksional. Dhe duhet ruajtur si pasaportĂ« biometrike nĂ« xhep, sepse kĂ«to kohĂ«, truri Ă«shtĂ« mall i rrallĂ«.

NĂ« tĂ« kundĂ«rt – ç’tĂ« themi – 22 korriku pĂ«r ju Ă«shtĂ« thjesht njĂ« datĂ« tjetĂ«r nĂ« kalendar. E nxehtĂ« pĂ«r shkak tĂ« stinĂ«s sĂ« verĂ«s dhe tĂ« ngrohjes globale. Po mĂ« shumĂ« se kaq
 njĂ« ditĂ« tjetĂ«r ku truri shkon me leje pa pagesĂ«.

1974 – Shembja e juntĂ«s ushtarake nĂ« Greqi dhe fillimi i epokĂ«s sĂ« Metapolitefsi

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
23 July 2025 at 07:10

Pas shtatĂ« vjetĂ«sh diktaturĂ« ushtarake (1967–1974), regjimi i kolonelĂ«ve nĂ« Greqi u shemb nĂ« korrikun e vitit 1974, pas njĂ« krize tĂ« thellĂ« politike dhe ushtarake qĂ« kulmoi me pushtimin turk tĂ« Qipros. NĂ« kĂ«tĂ« klimĂ« trazirash dhe pasigurie, ish-kryeministri i mĂ«rguar Konstantinos Karamanlis u ftua nga Presidenti i pĂ«rkohshĂ«m i RepublikĂ«s, Phaedon Gizikis, pĂ«r tĂ« udhĂ«hequr njĂ« qeveri tranzicioni.

Karamanlis u kthye në Athinë më 24 korrik 1974, i pritur si një figurë e shpresës për rivendosjen e demokracisë. Me marrjen e drejtimit të vendit, ai nisi një proces të thellë reformash demokratike që njihet si epoka e Metapolitefsi, e cila shënon kalimin nga regjimi autoritar drejt një shteti demokratik parlamentar.

Në këtë periudhë, Karamanlis ndërmori disa hapa historikë: legalizoi Partinë Komuniste të Greqisë (KKE), e cila kishte qenë e ndaluar që nga Lufta Civile; organizoi një referendum për të hequr monarkinë dhe shpallur republikën; dhe themeloi partinë Demokracia e Re (Nea Dimokratia), një formacion politik i qendrës së djathtë, që do të shërbente si shtylla kryesore e politikës konservatore greke për dekada.

Në zgjedhjet e parakohshme të mbajtura më 17 nëntor 1974, Demokracia e Re fitoi një shumicë të madhe, duke konsoliduar udhëheqjen e Karamanlis në fazën e rindërtimit demokratik të vendit.

Roli i Metapolitefsisë në stabilitetin e brendshëm dhe integrimin evropian të Greqisë

Periudha që pasoi rikthimin e Karamanlis në pushtet ishte një nga momentet më delikate të historisë moderne greke. Vendit i duhej të shëronte plagët e diktaturës ushtarake, të kapërcente ndarjet politike të trashëguara nga Lufta Civile dhe të krijonte një sistem të qëndrueshëm institucional.

Në këtë drejtim, reformimi i sistemit gjyqësor, garantimi i lirive civile, heqja e censurës dhe kthimi i ushtrisë nën kontroll civil ishin ndër hapat kyç që sollën konsolidimin e demokracisë.

NĂ« planin ndĂ«rkombĂ«tar, Karamanlis e orientoi qartĂ« GreqinĂ« drejt PerĂ«ndimit. NjĂ« nga aktet mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« qeverisĂ« sĂ« tij ishte aplikimi pĂ«r anĂ«tarĂ«sim tĂ« plotĂ« nĂ« Komunitetin Ekonomik Evropian (KEE) – paraardhĂ«sin e Bashkimit Evropian – njĂ« projekt qĂ« pĂ«rfundoi me sukses nĂ« vitin 1981, kur Greqia u bĂ« anĂ«tare me tĂ« drejta tĂ« plota. Ky hap pĂ«rforcoi lidhjet ekonomike, politike dhe kulturore tĂ« vendit me EvropĂ«n, duke e larguar nga izolimi i periudhĂ«s sĂ« diktaturĂ«s.

Ndërkohë, çështja e Qipros, ndonëse mbeti një plagë e hapur në politikën e jashtme greke, u trajtua me një qëndrim më diplomatik nga qeveria e re, duke shmangur një përballje të drejtpërdrejtë ushtarake me Turqinë dhe duke ndjekur rrugën e zgjidhjes ndërkombëtare përmes OKB-së.

Trashëgimia e Metapolitefsisë

Epoka e metapolitefsisë mbetet një moment themelor për Greqinë moderne. Ajo shënoi fundin e ndërhyrjes ushtarake në jetën politike, normalizimin e spektrit politik, dhe krijimin e një kulture demokratike pluraliste.

Konstantinos Karamanlis, për shumë grekë, është figura që jo vetëm rivendosi rendin kushtetues, por edhe udhëhoqi vendin drejt një identiteti evropian dhe një të ardhme më të qëndrueshme. Reformat e nisura në atë periudhë shtruan themelet për zhvillimin institucional, ekonomik dhe shoqëror që Greqia përjetoi në dekadat që pasuan.

PĂ«rgatiti L.Veizi

1943 – Lufta e DytĂ« BotĂ«rore: AleatĂ«t marrin qytetin italian Palermo

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
22 July 2025 at 15:05

Më 22 korrik 1943, gjatë fushatës së Italisë në Luftën e Dytë Botërore, trupat aleate morën qytetin strategjik të Palermos, kryeqyteti i Siçilisë, duke shënuar një fitore të rëndësishme në përparimin e tyre drejt veriut të Italisë dhe rrëzimit të regjimit fashist të Benito Musolinit.

Konteksti historik

Pas zbarkimit tĂ« suksesshĂ«m nĂ« Siçili mĂ« 10 korrik 1943 (Operacioni Husky), AleatĂ«t – kryesisht forcat amerikane, britanike dhe kanadeze – kishin pĂ«r qĂ«llim tĂ« çlironin ishullin dhe tĂ« pĂ«rdornin atĂ« si pikĂ«nisje pĂ«r pushtimin e ItalisĂ« kontinentale. Marrja e Palermos ishte njĂ« nga objektivat kryesorĂ« tĂ« gjeneralit amerikan George S. Patton, komandant i UshtrisĂ« sĂ« 7-tĂ« tĂ« SHBA.

Rruga drejt Palermos

Patton kishte për detyrë fillimisht të mbronte krahun perëndimor të sulmit aleat, ndërsa britanikët (nën gjeneralin Montgomery) përparonin në lindje drejt Mesines. Por Patton, ambicioz dhe i vendosur të tregonte fuqinë e trupave amerikane, nisi një ofensivë agresive drejt veriut dhe perëndimit, duke çliruar qytet pas qyteti në rrugën drejt Palermos.

Çlirimi i qytetit

Pas betejash të përgjakshme dhe rezistencës së kufizuar nga forcat italiane dhe gjermane, forcat amerikane hynë në Palermo më 22 korrik 1943. Ata u pritën nga vendasit me entuziazëm dhe si çlirimtarë, pasi shumë italianë tashmë ishin të lodhur nga lufta dhe regjimi i Musolinit.

Marrja e Palermos jo vetëm që i dha Aleatëve një port të madh dhe strategjik për furnizime dhe përforcime, por gjithashtu shënoi edhe një goditje të rëndë për forcat fashiste në Itali.

Pasojat

Vetëm pak ditë pas rënies së Palermos, më 25 korrik 1943, Benito Musolini u rrëzua nga pushteti nga Këshilli i Madh Fashist dhe u arrestua. Kjo shënoi fillimin e fundit për regjimin fashist në Itali.

Marrja e qytetit ndihmoi në përshpejtimin e pushtimit të të gjithë Siçilisë, i cili përfundoi në gusht 1943 me kapjen e Mesinës dhe tërheqjen e forcave gjermane drejt Italisë kontinentale.

PĂ«rmbledhje

Më 22 korrik 1943, forcat aleate, kryesisht trupat amerikane nën komandën e gjeneralit Patton, çliruan Palermon gjatë fushatës së Siçilisë në Luftën e Dytë Botërore. Kjo fitore ishte një pikë kyçe në çmontimin e boshtit nazifashist në Evropë dhe një hap vendimtar drejt dorëzimit të Italisë më vonë atë vit.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

“SkĂ«nderbeu”,  Vivaldit ngjiti heroin shqiptar nĂ« skenĂ«n e madhe tĂ« EvropĂ«s

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
22 July 2025 at 13:25

22 korrik 1718

Nga Leonard Veizi

NĂ« galerinĂ« e figurave tĂ« mĂ«dha tĂ« historisĂ« botĂ«rore, disa emra nuk i pĂ«rkasin mĂ« vetĂ«m njĂ« kombi — ata bĂ«hen simbole tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta tĂ« qĂ«ndresĂ«s, nderit dhe idealit njerĂ«zor. NjĂ« nga kĂ«ta emra Ă«shtĂ« Gjergj Kastrioti SkĂ«nderbeu, prijĂ«si shqiptar i shekullit XV, i cili me shpirtin e tij tĂ« pamposhtur dhe shpatĂ«n e tij tĂ« zjarrtĂ« ndaloi pĂ«r dekada radhazi hovin e PerandorisĂ« Osmane nĂ« zemĂ«r tĂ« EvropĂ«s. Por lavdia e tij nuk u ngul vetĂ«m nĂ« histori si njĂ« kapitull i lavdishĂ«m ushtarak – ajo u pĂ«rjetĂ«sua nĂ« fjalĂ«n e shkruar, nĂ« artin e penĂ«s dhe tĂ« tingullit, nĂ«pĂ«r shekuj. QĂ« nga biografia monumentale e Marin Barletit, deri tek kronikat veneciane, letrat e papĂ«ve, e mĂ« pas te studiues, historianĂ« dhe shkrimtarĂ« evropianĂ« qĂ« nga Rilindja e deri nĂ« kohĂ«t moderne, SkĂ«nderbeu ka qenĂ« figurĂ« e pĂ«rhershme e frymĂ«zimit evropian. Emri i tij pĂ«rmendej nĂ« oborret mbretĂ«rore, pĂ«rshĂ«ndetej nĂ« predikime kishtare, pĂ«rmblidhej nĂ« poezi, dhe ngjitej mbi skenat e teatrove. Kjo Ă«shtĂ« arsyeja pse, mĂ« 1718, nĂ« Firence – zemra e artit italian – Antonio Vivaldi, njĂ« nga gjenitĂ« e muzikĂ«s baroke, i kushtoi njĂ« operĂ« tĂ« tĂ«rĂ« jetĂ«s dhe lavdisĂ« sĂ« SkĂ«nderbeut. Kjo ishte njĂ« dĂ«shmi e qartĂ«: SkĂ«nderbeu nuk ishte mĂ« vetĂ«m i shqiptarĂ«ve, por njĂ« hero evropian, i pĂ«rjetĂ«suar jo vetĂ«m nĂ« kujtesĂ«n historike, por edhe nĂ« ndjeshmĂ«rinĂ« artistike tĂ« kontinentit. Ai u bĂ« mit modern i qĂ«ndresĂ«s dhe i ndershmĂ«risĂ«, njĂ« figurĂ« qĂ« sfidoi jo vetĂ«m perandori, por edhe harresĂ«n.


NĂ« fillim tĂ« shekullit XVIII, Italia ishte njĂ« nga qendrat kryesore tĂ« artit dhe kulturĂ«s nĂ« EvropĂ«. Opera kishte marrĂ« hov tĂ« madh, jo vetĂ«m si formĂ« e argĂ«timit aristokratik, por edhe si mĂ«nyrĂ« pĂ«r tĂ« shprehur idealet politike, moralin, virtytin dhe historinĂ« heroike. NĂ« kĂ«tĂ« atmosferĂ«, u krijua dhe u shfaq pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« njĂ« vepĂ«r unike: “Scanderbeg” nga kompozitori i famshĂ«m italian Antonio Vivaldi.

Vivaldi

Antonio Vivaldi (1678–1741), i njohur pĂ«r veprat si “KatĂ«r StinĂ«t”, ishte njĂ« nga kompozitorĂ«t mĂ« tĂ« mĂ«dhenj tĂ« epokĂ«s baroke. Ai nuk ishte vetĂ«m mjeshtĂ«r i muzikĂ«s instrumentale, por edhe autor i shumĂ« operave. NĂ« total, Vivaldi kompozoi mbi 50 opera, dhe “Scanderbeg” ishte njĂ« nga veprat e tij mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« periudhĂ«s sĂ« hershme operistike.

Premiera

Opera “Scanderbeg” u shfaq pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« Teatrin e Firences nĂ« 22 qershor 1718. Libreti (teksti i operĂ«s) ishte shkruar nga Antonio Salvi, njĂ« poet dhe dramaturg i njohur i kohĂ«s, i cili kishte bashkĂ«punuar mĂ« parĂ« me kompozitorĂ« tĂ« mĂ«dhenj si HĂ€ndel dhe Vivaldi.

NĂ« kĂ«tĂ« vepĂ«r, pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« figura historike e Gjergj Kastriotit – SkĂ«nderbeut u paraqit nĂ« njĂ« formĂ« artistike tĂ« pĂ«rpunuar pĂ«r publikun perĂ«ndimor, si njĂ« hero epik i krishterimit, njĂ« mbrojtĂ«s i lirisĂ« dhe kundĂ«rshtar i fuqishĂ«m i PerandorisĂ« Osmane.

Subjekti

Opera përqendrohej në betejat e Skënderbeut kundër osmanëve, në konfliktet e tij personale dhe politike, dhe në trimërinë që e bëri atë një figurë legjendare në sytë e Europës. Ajo kishte elemente tipike të operave baroke: dashuri, tradhti, betejë, dhe një moral të fortë në fund.

NdĂ«rsa detajet e plota tĂ« libretit nuk janĂ« ruajtur nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« plotĂ«, dihet se fabula ishte ndĂ«rtuar mbi figurĂ«n e SkĂ«nderbeut si simbol i qĂ«ndresĂ«s sĂ« krishterĂ« ndaj Islamit osman – njĂ« temĂ« shumĂ« e ndjeshme dhe e rĂ«ndĂ«sishme pĂ«r auditorin evropian tĂ« shekullit XVIII.

Simbolika

Opera “Scanderbeg” nuk ishte thjesht njĂ« krijim artistik. Ajo pĂ«rfaqĂ«sonte:

Një nderim për Skënderbeun, që në atë kohë konsiderohej si hero evropian, jo vetëm shqiptar.

Një deklaratë politike, në një Evropë ende në konflikt me Perandorinë Osmane dhe në kërkim të modeleve të rezistencës.

Një pasqyrim i interesit të Perëndimit për historinë shqiptare, në një periudhë kur shumë figura shqiptare si Skënderbeu, Bogdani, dhe më vonë Noli, përfaqësuan ura mes Lindjes dhe Perëndimit.

Fati i veprës

FatkeqĂ«sisht, nga kjo operĂ« nuk Ă«shtĂ« ruajtur partitura e plotĂ« – vetĂ«m disa fragmente janĂ« gjetur nĂ« arkiva tĂ« ndryshme, dhe shumĂ« pjesĂ« janĂ« tĂ« humbura. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, “Scanderbeg” nuk ka mundur tĂ« ringjallet siç ndodh me vepra tĂ« tjera tĂ« Vivaldit.

Megjithatë, rëndësia historike dhe simbolike e kësaj opere është e madhe për muzikologjinë, për studimet shqiptare dhe për historinë kulturore të Evropës.

Në kohët moderne, rreth viteve 2000, muzikologë italianë dhe shqiptarë kanë bërë përpjekje për të rindërtuar operën përmes dokumenteve dhe materialeve të shpërndara në arkiva.

Epilogu

“SkĂ«nderbeu” e Vivaldit, e shfaqur nĂ« Firence mĂ« 1718, Ă«shtĂ« njĂ« nga shembujt mĂ« tĂ« hershĂ«m dhe mĂ« tĂ« fuqishĂ«m tĂ« pĂ«rfaqĂ«simit tĂ« njĂ« figure shqiptare nĂ« skenĂ«n artistike ndĂ«rkombĂ«tare. MegjithĂ«se e paplotĂ« sot, kjo vepĂ«r mbetet njĂ« thesar i historisĂ« sĂ« marrĂ«dhĂ«nieve shqiptaro-evropiane, njĂ« dĂ«shmi se kultura dhe heronjtĂ« shqiptarĂ« kanĂ« pasur jehonĂ« pĂ«rtej kufijve tĂ« Ballkanit.

Opera “Scanderbeg” e Antonio Vivaldit Ă«shtĂ« njĂ« dĂ«shmi e qartĂ« se SkĂ«nderbeu nuk ishte vetĂ«m hero kombĂ«tar i shqiptarĂ«ve, por edhe ikonĂ« e rezistencĂ«s evropiane, i pĂ«rfshirĂ« nĂ« trupin e kulturĂ«s klasike evropiane – krahas Aleksandrit tĂ« Madh, Çezarit, apo Karli i Madh.

Fakti që një nga kompozitorët më të njohur të historisë ndërtoi një vepër mbi të, flet për lartësinë e figurës së Skënderbeut në ndërgjegjen kulturore të Evropës.

“Robin Williams tha: ‘Do blej klubin!’”, “The Comic Strip” ndezi skenĂ«n e komedisĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
22 July 2025 at 11:20

Filloi në një klub striptize dhe përfundoi duke sjellë komedinë alternative në ekranet tona televizive. Në prag të një shfaqjeje të re në Edinburg, Peter Richardson tregon pse krijimi i tij i rrëmbyeshëm vazhdon të bëjë audiencën të qeshë edhe pas 40 vjetësh.

Nga Brian Logan

Ishte momenti kur komedia u shkĂ«put nga seksizmi – por ndodhi nĂ« njĂ« klub striptize. Ishte njĂ« zjarr i shprehjes sĂ« lirĂ« krijuese – por mbeti edhe komerciale dhe me synime karriere. Ishte njĂ« nga markat mĂ« jetĂ«gjata dhe mĂ« tĂ« suksesshme nĂ« historinĂ« e komedisĂ« britanike – qĂ« sot pak vetĂ« do ta njihnin.

NĂ« festivalin Fringe tĂ« Edinburgut kĂ«tĂ« verĂ«, “The Comic Strip Presents
” do tĂ« pĂ«rkujtohet me njĂ« seri shfaqjesh filmike dhe sesione pyetjesh e pĂ«rgjigjesh me krijuesin dhe nismĂ«tarin kryesor, Peter Richardson. Ai ishte impresari pas klubit legjendar tĂ« komedisĂ« The Comic Strip, i cili hapi dyert nĂ« vitin 1980. Kur ai dhe yjet e tij – si Rik Mayall, Alexei Sayle, French dhe Saunders – krijuan serialin “The Comic Strip Presents
” pĂ«r Channel 4 pak vite mĂ« vonĂ«, Richardson me tĂ« drejtĂ« mund tĂ« quhej njeriu qĂ« solli komedinĂ« alternative nĂ« televizion.

Duke qenĂ« se bĂ«het fjalĂ« pĂ«r njĂ« moment ikonik nĂ« historinĂ« e komedisĂ« britanike, dikush do tĂ« mendonte se ngjarja do tĂ« mbahej nĂ« vende madhĂ«shtore si Usher Hall ose Pleasance Grand me 750 vende. Por jo. “Kur filluam t’i shfaqnim kĂ«to filma para njĂ« viti,” tregon Richardson, “nuk kishim para pĂ«r reklamim. Arrinim nĂ« teatĂ«r dhe na prisnin rreth 30 veta qĂ« si me magji kishin marrĂ« vesh qĂ« do ishim aty. Dhe 30 veta nĂ« njĂ« sallĂ« me 300 vende mund tĂ« jenĂ« tĂ« lodhshĂ«m.”

“The Comic Strip Presents
” u transmetua pĂ«r tre sezone nĂ« Channel 4 nga 1982 deri nĂ« 1988, mĂ« pas kaloi nĂ« BBC nĂ« fillim tĂ« viteve ’90 pĂ«r t’u rikthyer te Channel 4 me episode speciale, i fundit nĂ« 2016. Por nuk Ă«shtĂ« njĂ« emĂ«r i madh nĂ« komedi – shumĂ« mĂ« pak se, pĂ«r shembull, “The Young Ones”, seriali i BBC-sĂ« qĂ« kishte disa nga tĂ« njĂ«jtĂ«t aktorĂ«.

“Nuk ishte televizion i mirĂ«,” pranon Richardson, “sepse nuk ishte i pĂ«rsĂ«ritshĂ«m, dhe televizioni funksionon mbi pĂ«rsĂ«ritjen e njĂ« formule.” Madje, a ishte vĂ«rtet komedi? Rik Mayall, njĂ« nga yjet e serialit, thoshte se nuk duhej tĂ« quhej “The Comic Strip”, por ndoshta “Filma InteresantĂ«â€. Seriali ishte njĂ« antologji me tone tĂ« ndryshme, si “Inside No 9” mĂ« vonĂ«, me filma tĂ« veçantĂ« qĂ« i bashkonte vetĂ«m ndjeshmĂ«ria dhe aktorĂ«t.

“U thashĂ« drejtuesve tĂ« Channel 4: ‘KĂ«ta aktorĂ« janĂ« aq tĂ« mirĂ« sa nuk kanĂ« nevojĂ« tĂ« ngelen te role njĂ«dimensionale. NjĂ« javĂ« mund tĂ« jenĂ« grup heavy metal, javĂ«n tjetĂ«r mund tĂ« jenĂ« ‘Famous Five’,” tregon Richardson.

AktorĂ«t pĂ«rfshinin edhe Adrian Edmondson, Nigel Planer dhe vetĂ« Richardson, me njĂ« kast mbĂ«shtetĂ«s qĂ« pĂ«rfshinte Keith Allen, Robbie Coltrane dhe tĂ« tjerĂ«. Filloi qĂ« nĂ« “The Comedy Store” – njĂ« klub striptize dhe qendĂ«r anarkike e asaj qĂ« u quajt “komedi alternative”. Richardson mori zĂ«rat mĂ« tĂ« freskĂ«t tĂ« asaj kohe dhe i transferoi nĂ« njĂ« klub tjetĂ«r striptize: Raymond Revuebar. Me mbĂ«shtetje financiare nga producenti i “Rocky Horror Picture Show”, Michael White, hapi klubin “The Comic Strip” – emĂ«r qĂ« ishte gati tĂ« ishte “The New Depression Club”, sipas Edmondson.

PĂ«r njĂ« vit, nga 1980 deri mĂ« 1981, “The Comic Strip” ishte nata mĂ« e nxehtĂ« e komedisĂ« nĂ« LondĂ«r. “Rojet e Revuebar kishin njĂ« rregull tĂ« thjeshtĂ«,” shkroi Sayle. “NĂ«se dikush vinte erĂ« locioni rroje, shkonte nĂ« shfaqjen e stripit; nĂ«se vinte erĂ« birre, vinte tek ne.” Yje si Bianca Jagger, Dustin Hoffman dhe Robin Williams erdhĂ«n pĂ«r tĂ« parĂ«. Williams madje kĂ«rkoi tĂ« performonte, pĂ«r tĂ« impresionuar David Bowie-n qĂ« kishte me vete. Sayle i dha 15 minuta. Williams: “I thashĂ« Bowie-t se do bĂ«ja njĂ« orĂ«.” Sayle: “S’ke si.” Williams: “Do e blej klubin!” Sayle: “S’ështĂ« i yni. ËshtĂ« i njĂ« pornografi flokĂ«-lakuar.”

Pastaj erdhi Channel 4, nĂ« kĂ«rkim tĂ« talenteve tĂ« reja pĂ«r tĂ« nisur transmetimet. Richardson kishte dorĂ« tĂ« lirĂ«. “MĂ« pyetĂ«n: ‘ÇfarĂ« do tĂ« bĂ«sh?’ dhe thashĂ«: ‘Dua tĂ« bĂ«j gjashtĂ« filma, tĂ« ndryshĂ«m nga njĂ«ri-tjetri.’” I pari, Five Go Mad in Dorset, u transmetua natĂ«n e parĂ« tĂ« Channel 4 dhe krijoi polemika pĂ«r satirĂ«n ndaj qĂ«ndrimeve tĂ« Enid Blyton.

Por ky episod nuk do tĂ« shfaqet nĂ« Edinburg kĂ«tĂ« verĂ«. “Tani, tĂ« tallesh me racizmin dhe seksizmin nuk Ă«shtĂ« mĂ« temĂ« qesharake siç ishte nĂ« vitet ’80,” thotĂ« Richardson.

Ai ka bĂ«rĂ« edhe prerje tĂ« reja pĂ«r disa nga filmat. “I kemi rishikuar pas 30 vitesh dhe thjesht
 duheshin pak rregullime. GjĂ«rat sot ecin mĂ« shpejt.” Ka prerje te Fistful of Travellers Cheques, Four Men in a Car, dhe njĂ« skenĂ« e hequr nga The Strike – njĂ« satirĂ« ndaj grevĂ«s sĂ« minatorĂ«ve, ku Richardson luante Al Pacinon duke luajtur Arthur Scargillin.

Richardson punoi gjithashtu te Stella Street, gjatĂ« njĂ« pauze nga “Comic Strip”. Ai gjithmonĂ« ka qenĂ« i apasionuar pas filmave dhe prodhoi edhe filma pĂ«r kinematĂ«, si The Supergrass (1985) dhe Eat the Rich (1987). Ka bĂ«rĂ« specialĂ« si Red Nose of Courage dhe The Hunt for Tony Blair (2011), qĂ« do tĂ« shfaqen nĂ« Edinburg, tĂ« udhĂ«hequra nga komediani Robin Ince dhe me tĂ« ftuar si Sayle dhe Allen.

“GjithmonĂ« e kam parĂ« veten si krijues i komedive tĂ« reja ‘Ealing’,” thotĂ« Richardson. “Ata bĂ«nĂ« 150 filma nĂ« 20 vjet, nga tĂ« cilĂ«t vetĂ«m 15 mbahen mend. Edhe ne kemi bĂ«rĂ« disa dĂ«shtime, por gjithnjĂ« kishte tĂ« paktĂ«n njĂ« ose dy filma tĂ« shkĂ«lqyer nĂ« çdo seri.”

Disa prej tyre kanĂ« mbetur tĂ« paharrueshĂ«m – si Bad News Tour dhe More Bad News, parodia heavy metal qĂ« doli pĂ«rpara This Is Spinal Tap, dhe qĂ« solli grupin nĂ« skenĂ« nĂ« festivalin Monsters of Rock nĂ« 1986.

Richardson Ă«shtĂ« i qetĂ« me faktin qĂ« “The Comic Strip Presents” nuk Ă«shtĂ« vlerĂ«suar sa duhet. Ai e pranon se, si njĂ« kokĂ«fortĂ« qĂ« refuzonte formatin klasik tĂ« sitcom-it, e ka ndĂ«rtuar vetĂ« kĂ«tĂ« “fat”. Por Ă«shtĂ« i lumtur qĂ« po i sjell kĂ«ta filma tĂ« restauruar nĂ« Edinburg, njĂ« qytet ku dikur ai dhe Planer shkonin nĂ« turne si hapĂ«s pĂ«r grupin Dexy’s Midnight Runners. “Kevin Rowland ankohej,” thotĂ« ai, “qĂ« nuk bĂ«nim material tĂ« ri nĂ« çdo performancĂ«.”

KĂ«saj here nuk ka material tĂ« ri – por pĂ«rvojĂ« e re, ndoshta. “ËshtĂ« fantastike t’i shohĂ«sh kĂ«ta filma nĂ« kinema,” thotĂ« Richardson. “Nuk ndodh shpesh tĂ« ndash komedinĂ« televizive me audiencĂ«. Ndjesia ndryshon krejt: njerĂ«zit qeshin bashkĂ« me ty. Ka njĂ« audiencĂ« qĂ« dĂ«shiron t’i shohĂ« kĂ«ta filma nĂ« ekran tĂ« madh dhe tĂ« flasĂ« pĂ«r to. ËshtĂ« e mrekullueshme qĂ« diçka qĂ« krijuam 30 ose 40 vjet mĂ« parĂ« ende bĂ«n njerĂ«zit tĂ« qeshin. E dua kĂ«tĂ«.”

Burimi: theguardian.com/ Përgatiti për botim: L.Veizi

1209 – Masakra nĂ« BĂ©ziers: Fillimi i KryqĂ«zatĂ«s kundĂ«r AlbigensĂ«ve (KatharĂ«ve)

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
22 July 2025 at 07:15

Më 22 korrik 1209, qyteti i Béziers në Languedoc (jug i Francës së sotme) u sulmua dhe u shkatërrua brutalisht nga forcat e kryqëzatës të thirrura nga Papa Inocenti III. Kjo masakër shënoi fillimin e Kryqëzatës kundër Albigensëve, një nga fushatat më të përgjakshme të Mesjetës në Evropën Perëndimore.

Kryqëzata dhe Masakra në Béziers

Papa Inocenti III nisi kĂ«tĂ« kryqĂ«zatĂ« me qĂ«llim zhdukjen e njĂ« herezie qĂ« po pĂ«rhapej me shpejtĂ«si nĂ« rajonin e Languedoc-ut. Ky rrymĂ« fetare, e njohur si Katharizmi (nga greqishtja katharos, qĂ« do tĂ« thotĂ« “i pastĂ«r”), predikonte njĂ« teologji dualiste, sipas sĂ« cilĂ«s ekzistonte njĂ« luftĂ« midis forcave tĂ« mirĂ«s (shpirti, Zoti) dhe tĂ« ligĂ«s (materia, bota fizike).

Qyteti i BĂ©ziers, njĂ« nga qendrat mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« kĂ«tij besimi, u refuzua t’u dorĂ«zohej forcave tĂ« kryqĂ«zatĂ«s. Si pasojĂ«, ushtria papnore sulmoi qytetin dhe vrau pa dallim banorĂ«t, si heretikĂ« ashtu edhe katolikĂ«. Sipas dĂ«shmisĂ« sĂ« njĂ« kronikani cistercian, kur komandanti pyeti se si tĂ« dallonte heretikĂ«t nga besimtarĂ«t, pĂ«rgjigja e famshme ishte: “Caedite eos. Novit enim Dominus qui sunt eius” e cila nĂ« shqip vjen: “Vritini tĂ« gjithĂ«; Zoti i njeh tĂ« vetĂ«t”.

Katharizmi dhe Lidhjet me Ballkanin

Katharizmi nuk ishte një rrymë lokale e izoluar, por kishte rrënjë në Lindje, në lëvizje të tjera dualiste si: Paulicianizmi në Armeni

Bogomilizmi në Ballkan (veçanërisht në Bullgari dhe territorin e Shqipërisë mesjetare)

Këto lëvizje, të cilat shihnin Kishën zyrtare si të korruptuar dhe materialiste, u përhapën në Evropën Perëndimore përmes kontakteve tregtare dhe shpërnguljeve.

‘Albanenses’ dhe ShqipĂ«ria nĂ« kĂ«tĂ« histori

Sipas EnciklopedisĂ« Katolike, botimi i vitit 1913, Albanenses ishin njĂ« grup katharĂ«sh me origjinĂ« nga ShqipĂ«ria, qĂ« besohet se kanĂ« qenĂ« aktivĂ« qysh nĂ« shekullin VIII. TĂ« pĂ«rndjekur pĂ«r bindjet e tyre dualiste, ata emigruan drejt ItalisĂ« dhe mĂ« pas u vendosĂ«n nĂ« jug tĂ« FrancĂ«s – pikĂ«risht nĂ« ato territore ku mĂ« vonĂ« u pĂ«rhap katharizmi nĂ« formĂ«n e AlbigensĂ«ve (emĂ«r qĂ« lidhet me qytetin Albi).

Ky fakt hedh dritë mbi një lidhje të hershme shqiptare me rrymat alternative të krishterimit, qëndresa ndaj autoritetit fetar dhe përhapja e ideve dualiste në Evropë.

Pasojat e Kryqëzatës kundër Albigensëve

KryqĂ«zata zgjati rreth 20 vjet (1209–1229) dhe solli njĂ« shkatĂ«rrim tĂ« madh nĂ« rajonin e Languedoc-ut. VlerĂ«simet flasin pĂ«r afro 1 milion tĂ« vrarĂ«, pĂ«rfshirĂ« civilĂ«, besimtarĂ« tĂ« thjeshtĂ« dhe prijĂ«s lokalĂ«.

PĂ«rfundimisht, katharizmi u zhduk si njĂ« rrymĂ« fetare, por ndikimi i tij – si njĂ« simbol i qĂ«ndresĂ«s ndaj dogmĂ«s dhe pushtetit klerikal – mbetet i thellĂ« nĂ« historinĂ« e PerĂ«ndimit.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Nga Gaza në Ukrainë, paqja duket gjithmonë jashtë arritjes

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
21 July 2025 at 15:15

Vrasja dhe masakrimi i të pafajshmëve është e pafalshme. Atëherë, pse në botë lejohet të vazhdojë? Përgjigjja është relativizmi moral.

Simon Tisdall*

KĂ«rkimi pĂ«r paqe nĂ« konfliktet e mĂ«dha Ă«shtĂ« rrallĂ«herĂ« kaq i dĂ«shpĂ«ruar dhe, nĂ« dukje, i kotĂ«. NĂ« Gaza, bisedimet pĂ«r armĂ«pushim, ndĂ«rprerje zjarri apo pauza zakonisht pĂ«rfundojnĂ« me lot. NĂ« UkrainĂ«, lufta ka hyrĂ« tashmĂ« nĂ« vitin e katĂ«rt pa asnjĂ« fund nĂ« horizont, pavarĂ«sisht afatit 50-ditor tĂ« vendosur nga Donald Trump. Siria digjet sĂ«rish. Tmerret nĂ« Sudan nuk pushojnĂ« kurrĂ«. Vitin e kaluar, konfliktet ndĂ«rmjet shteteve arritĂ«n njĂ« kulm – 61 nĂ« 36 shtete. Ishte shifra mĂ« e lartĂ« e regjistruar qĂ« nga viti 1946. Ky vit mund tĂ« jetĂ« edhe mĂ« i keq.

Shkalla dhe egĂ«rsia e krimeve tĂ« luftĂ«s dhe mizorive tĂ« tjera nĂ« zonat e konfliktit janĂ« tĂ« jashtĂ«zakonshme. ShĂ«njestrimi i qĂ«llimshĂ«m dhe i paligjshĂ«m i civilĂ«ve, terrorizimi i tyre, vrasja, gjymtimi dhe rrĂ«mbimi i fĂ«mijĂ«ve, si dhe pĂ«rdorimi i urisĂ«, dhunĂ«s seksuale, torturĂ«s dhe zhvendosjes sĂ« detyruar si armĂ« lufte janĂ« bĂ«rĂ« thuajse rutinĂ«. Vrasja nga Izraeli javĂ«n e kaluar e fĂ«mijĂ«ve qĂ« prisnin nĂ« radhĂ« pĂ«r ujĂ« nĂ« Gaza ishte tronditĂ«se – edhe mĂ« tepĂ«r ngaqĂ« skena tĂ« tilla janĂ« bĂ«rĂ« kaq tĂ« zakonshme.

“Lum paqebĂ«rĂ«sit,” tha ShĂ«n Mateu, por sot ndĂ«rmjetĂ«sit e paanshĂ«m janĂ« rralluar tmerrĂ«sisht. Sigurisht qĂ« tĂ« gjithĂ« bien dakord: vrasja dhe masakrimi i tĂ« pafajshmĂ«ve Ă«shtĂ« moralisht e papranueshme. AtĂ«herĂ« pse, nĂ« emĂ«r tĂ« Zotit, kjo lejohet tĂ« vazhdojĂ«? E njĂ«jta pyetje bĂ«rtitet me dĂ«shpĂ«rim nga prindĂ«r tĂ« pikĂ«lluar nĂ« Rafah, Kiev dhe Darfur, nga punonjĂ«s tĂ« OKB-sĂ«, nĂ« predikime, bare dhe parlamente, nĂ« protesta rrugore dhe nĂ« Glastonbury. Pse? PSE?

Mallkimi i relativizmit moral jep njĂ« shpjegim. E vĂ«rteta Ă«shtĂ« se jo tĂ« gjithĂ« bien dakord. Ajo qĂ« pĂ«r njĂ« grup njerĂ«zish Ă«shtĂ« absolutisht e papranueshme moralisht, pĂ«r njĂ« tjetĂ«r Ă«shtĂ« e pranueshme apo madje e justifikueshme. Kjo ka qenĂ« e vĂ«rtetĂ« gjatĂ« gjithĂ« historisĂ« sĂ« njerĂ«zimit. Por sot, njĂ« botĂ« e ndarĂ« gjeopolitikisht dhe ekonomikisht Ă«shtĂ« gjithashtu e ndarĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« paprecedentĂ« nĂ« aspektin etik dhe moral. Standardet e pĂ«rbashkĂ«ta dhe tĂ« respektuara – ajo qĂ« shkrimtari amerikan David Brooks e quan “rend moral i pĂ«rhershĂ«m” – mungojnĂ«.

RĂ«nia e rendit ndĂ«rkombĂ«tar tĂ« bazuar nĂ« rregulla pasqyron kĂ«tĂ« krizĂ« tĂ« rendit moral. Pa parime universale tĂ« pranuara, zgjidhja paqĂ«sore e konflikteve, qoftĂ« tĂ« huaja apo tĂ« brendshme, bĂ«het shumĂ« problematike. “Nuk kemi njĂ« standard objektiv pĂ«r tĂ« pĂ«rcaktuar se cili qĂ«ndrim Ă«shtĂ« i drejtĂ« dhe cili i gabuar. KĂ«shtu qĂ« debatet publike vazhdojnĂ« pafundĂ«sisht, me nivele gjithnjĂ« mĂ« tĂ« larta zemĂ«rimi dhe polarizimi,” argumenton Brooks. Ajo qĂ« mbetet Ă«shtĂ« shtrĂ«ngimi dhe manipulimi.

AsnjĂ« individ nuk mishĂ«ron mĂ« mirĂ« kĂ«tĂ« konfuzion tĂ« relativizmit moral nĂ« jetĂ«n moderne se sa Trump, mjeshtri i shtrĂ«ngimit dhe manipulimit. Ai beson, pĂ«r shembull, se meriton Çmimin Nobel pĂ«r Paqe nĂ« vitin 2025. MegjithatĂ«, Trump, nĂ« bashkĂ«punim me Izraelin, bombardoi sĂ« fundmi Iranin dhe vrau shumĂ« civilĂ«. NĂ« kĂ«ndvĂ«shtrimin e tij moralisht tĂ« shtrembĂ«ruar, ky akt i paligjshĂ«m agresioni ishte i justifikuar sepse, sipas tij, rivendosi paqen qĂ« vetĂ« e kishte thyer.

NĂ« njĂ« botĂ« tĂ« lidhur ngushtĂ« me luftĂ«n, çmimi i vjetĂ«r i paqes i Alfred Nobel-it duket gjithnjĂ« e mĂ« anakronik – dhe i politizuar. Barack Obama e fitoi atĂ« nĂ« vitin 2009 pa bĂ«rĂ« asgjĂ«. Sikur vetĂ«m Trump tĂ« mos bĂ«nte asgjĂ« pĂ«r katĂ«r vitet e ardhshme. MĂ« keq, ai Ă«shtĂ« nominuar nga Benjamin Netanyahu i Izraelit – njĂ« armik i paqes dhe i moralit. Ndoshta do ishte mĂ« e pĂ«rshtatshme tĂ« zĂ«vendĂ«sohej çmimi me njĂ« trofe “LuftĂ«nxitĂ«si i Vitit” – dhe tĂ« vihej njĂ« shpĂ«rblim mbi kokĂ«n e fituesit.

TĂ« bĂ«sh njĂ« apel moral pĂ«r paqe mund tĂ« jetĂ« konfuze, madje kundĂ«rthĂ«nĂ«se; pyet çdo udhĂ«heqĂ«s kishe apo xhamie. PĂ«r shumĂ« njerĂ«z sot, duket se morali Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« njĂ« fjalĂ« e ndotur. ËshtĂ« i lĂ«vizshĂ«m, i negociueshĂ«m dhe emocional – mĂ« tepĂ«r çështje e zgjedhjes individuale dhe pĂ«rkatĂ«sisĂ« kulturore, sesa detyrimi, pĂ«rgjegjĂ«sisĂ« apo besnikĂ«risĂ« ndaj njĂ« ligji mĂ« tĂ« lartĂ«. Si mund tĂ« shpjegohet ndryshe qĂ« kaq shumĂ« amerikanĂ« mbyllin sytĂ« pĂ«rballĂ« sjelljes morale tĂ« tmerrshme tĂ« Trump, tĂ« ilustruar pĂ«rsĂ«ri me aferĂ«n Epstein? Identiteti social Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« mĂ« i rĂ«ndĂ«sishĂ«m se ndĂ«rgjegjja sociale.

Një mungesë e ngjashme morale e rëndë ekziston edhe në publikun rus kur përballen me shkatërrimin që Vladimir Putin i ka shkaktuar Ukrainës. Kundërshtarët e frikësuar shmangin temën. Të tjerë besojnë përrallat e rreme të medieve të kontrolluara nga regjimi. Shumica jeton në një gjendje injorance të thellë për krimet që kryhen në emër të tyre. Kur të përfundojë, rusët mund të pretendojnë, si gjermanët më 1945, se nuk e dinin. Amoraliteti maskohet nga gënjeshtra.

Mohimi i paqes në Palestinë nga Izraeli po ashtu ka një kosto të madhe morale. Reputacioni i tij është shkatërruar, kryeministrit i është lëshuar urdhër arresti për krime lufte. Antisemitizmi po rritet në gjithë botën si pasojë direkte. Si mund të jetojnë kaq shumë izraelitë me sjelljen e ushtrisë së tyre në Gaza, me hijen e 58,000 kufomave? Disa thonë se gjithçka do ndalej nëse do liroheshin pengjet e fundit; të tjerë besojnë se të gjithë palestinezët janë Hamas. Disa nga e djathta ekstreme, duke harruar historinë e vendit të tyre, sugjerojnë se kombi palestinez është një trillim. Ata duan që të gjithë 2 milionë banorët e Gazës të mbyllen në një kamp gjigand përqendrimi.

ShumĂ« izraelitĂ« e kundĂ«rshtojnĂ« fuqishĂ«m kĂ«tĂ«. Ata dĂ«shirojnĂ« paqe. DĂ«shtimi i tyre pĂ«r tĂ« detyruar ndryshimin e politikĂ«s sĂ« qeverisĂ« Ă«shtĂ« njĂ« dĂ«shtim moral po aq sa politik. Po ashtu fajtorĂ« janĂ« amerikanĂ«t, rusĂ«t dhe tĂ« gjithĂ« nĂ« Britani e EuropĂ«, politikanĂ« dhe qytetarĂ«, qĂ« nuk flasin, qĂ« kthejnĂ« kokĂ«n tjetĂ«r, qĂ« arsyetojnĂ« tĂ« paarsyeshmen pĂ«r arsye shtetĂ«rore apo rehati personale – apo qĂ« pretendojnĂ« se vrasja dhe kaosi, kudo qĂ« ndodhin, janĂ« relativisht tĂ« pranueshme moralisht nĂ«se kryhen, siç ka argumentuar ShĂ«n Thomas Aquinas, nĂ« ndjekje tĂ« njĂ« “lufte tĂ« drejtĂ«â€.

Ky dĂ«shtim shumĂ« modern – kjo tĂ«rheqje drejt njĂ« morali subjektiv dhe tĂ« ndĂ«rtuar sipas dĂ«shirĂ«s, kjo heqje dorĂ« nga pĂ«rgjegjĂ«sia e pĂ«rbashkĂ«t – Ă«shtĂ« i kthyeshĂ«m. Standardet etike universale ende vlejnĂ«. Ato pĂ«rcaktohen nga konventat e GjenevĂ«s, nga instrumente tĂ« tjera laike tĂ« sĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare, pĂ«rmes besimit fetar dhe pĂ«rmes kontratĂ«s shoqĂ«rore. Ato duhet tĂ« respektohen dhe tĂ« forcohen. JanĂ« tĂ« nevojshme – edhe pse ndonjĂ«herĂ« tĂ« pakĂ«ndshme – tĂ« vĂ«rteta.

Njerëzit e zakonshëm, në kohë të zakonshme, mund të zgjedhin betejat e tyre morale. Por përfundimi i konflikteve të mëdha dhe lehtësimi i vuajtjeve të miliona njerëzve është një detyrim moral që kërkon një reagim kolektiv, të vendosur, nga të gjithë të përfshirët. Në atë rrugë qëndron paqja. Në atë rrugë qëndron shpëtimi.

*Simon Tisdall është komentator për çështjet e jashtme në gazetën The Guardian.

Përgatiti për botim: L.Veizi

❌
❌