❌

Normal view

There are new articles available, click to refresh the page.
Yesterday — 25 August 2025Main stream

Gusht 1814, kur Uashingtoni u dogj dhe Shtëpia e Bardhë u shkatërrua nga britanikët

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
25 August 2025 at 14:20

Ngjarja ndodhi gjatë Luftës së vitit 1812, një konflikt mes Shteteve të Bashkuara dhe Perandorisë Britanike. Lufta kishte shpërthyer për disa arsye:

-Imponimi i detyrueshëm i detarëve amerikanë në shërbimin britanik (impressment).

-Bllokadat tregtare britanike ndaj Francës, që dëmtonin ekonominë amerikane.

-Ambiciet territoriale të disa amerikanëve për të pushtuar Kanadanë, që ishte koloni britanike.

Pas disa betejave të përziera në kufirin kanadez dhe dështimit të sulmit amerikan në veri, britanikët vendosën të kundërpërgjigjen në zemër të Amerikës.

Marshimi britanik drejt kryeqytetit

NĂ« gusht tĂ« vitit 1814, njĂ« forcĂ« prej rreth 4,500 trupash britanike nĂ«n komandĂ«n e Gjeneralit Robert Ross dhe Admiral George Cockburn zbarkoi nĂ« Chesapeake Bay. Ata marshuan drejt Uashingtonit pas fitores vendimtare nĂ« BetejĂ«n e Bladensburgut (24 gusht 1814), ku forcat amerikane – tĂ« çorganizuar dhe tĂ« pamotivuar – u shpĂ«rndanĂ« me lehtĂ«si. Ky disfatĂ« u quajt mĂ« vonĂ« nga disa amerikanĂ« “turpi i Bladensburgut”.

Zjarri mbi Uashingtonin

Pas fitores, britanikët hynë në kryeqytetin amerikan. Presidenti James Madison dhe bashkëshortja e tij Dolley Madison u detyruan të iknin me nxitim nga Shtëpia e Bardhë. Një episod i famshëm tregon se Dolley shpëtoi portretin e madh të George Washingtonit nga zjarri, duke e prerë kornizën dhe duke e marrë me vete.

MĂ« 24 gusht 1814, britanikĂ«t dogjĂ«n ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ« (atĂ«herĂ« e njohur si “President’s House”). ShkatĂ«rruan Kapitol Hill (Kongresin dhe BibliotekĂ«n e Kongresit, ku humbĂ«n mbi 3,000 libra). DogjĂ«n ndĂ«rtesa qeveritare, kazermat dhe arsenalet.

ËshtĂ« e rĂ«ndĂ«sishme tĂ« theksohet se britanikĂ«t shĂ«njestruan vetĂ«m objektet qeveritare; ata nuk dogjĂ«n shtĂ«pitĂ« private tĂ« qytetarĂ«ve. Ky veprim ishte hakmarrje pĂ«r djegien nga amerikanĂ«t tĂ« qytetit kanadez York (Toronto i sotĂ«m) nĂ« vitin 1813.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Stonehenge: ÇfarĂ« mund tĂ« zbulojĂ« njĂ« dhĂ«mb lope pĂ«r vendin e lashtĂ« megalitik?

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
25 August 2025 at 13:00

Një dhëmb lope 5,000-vjeçar i gjetur në Stonehenge mund të ofrojë një të dhënë të re mbi mënyrën se si megalitët u transportuan nga Uellsi në Rrafshin e Salisbury-t.

Studiuesit i kanĂ« shtuar njĂ« kapitull tĂ« ri sagĂ«s sĂ« Stonehenge me zbulimin e njĂ« dhĂ«mbi lope, tĂ« datuar rreth vitit 2900 p.e.s., i varrosur – ndoshta nĂ« mĂ«nyrĂ« rituale – pikĂ«risht nĂ« hyrje tĂ« rrethit prej guri neolitik nĂ« Rrafshin e Salisbury-t (Anglia jugore).

Sipas një studimi të botuar në Journal of Archaeological Science, përbërja e këtij dhëmbi tregon se kafsha kishte ardhur nga Uellsi i largët. Kjo e lidh historinë e saj me disa prej enigmave ende të pazgjidhura të vendit megalitik.

Udhëtimi i një dhëmbi

Analiza izotopike e molarit tĂ« tretĂ«, i gjetur nĂ« nofullĂ«n e njĂ« lope tĂ« varrosur nĂ« atĂ« vend midis viteve 2995–2900 p.e.s., tregoi se kafsha kishte origjinĂ« nga Uellsi. Studiues nga ShĂ«rbimi Gjeologjik Britanik, Universiteti i Cardiff-it dhe Kolegji Universitar i LondrĂ«s zbuluan nĂ« dhĂ«mb pĂ«rqendrime tĂ« larta plumbi, tĂ« lidhura me shkĂ«mbinj shumĂ« tĂ« lashtĂ« tipikĂ« pĂ«r rajonin e Uellsit.

“Ky Ă«shtĂ« njĂ« tregues i qartĂ« qĂ« e vendos jetĂ«n e hershme tĂ« lopĂ«s nĂ« tĂ« njĂ«jtat toka ku gjenden shkĂ«mbinjtĂ« nga tĂ« cilĂ«t burojnĂ« edhe megalitĂ«t,” shpjegon gjeokimistja Xhejn Evans.

Analizat zbuluan gjithashtu detaje për dietën e kafshës: ushqim pyjor në dimër dhe kullota të hapura në verë, ndoshta të korrura ose të transportuara nga zona të ndryshme. Megjithatë, mbetet e paqartë nëse lopa mbërriti e gjallë në Stonehenge apo nëse nofulla e saj u varros atje si objekt simbolik. Vendndodhja e saj pranë hyrjes së rrethit të parë prej guri nënvizon rëndësinë e saj rituale.

Si u ndërtua Stonehenge?

Sipas rindërtimeve, monumenti neolitik përbëhej nga:

-një rreth i jashtëm me gurë ranorë, të lartë katër metra, të mbuluar me pllaka horizontale,

-njĂ« unazĂ« e brendshme me gurĂ« mĂ« tĂ« vegjĂ«l, tĂ« njohur si “gurĂ«t blu”,

dhe një rreth i tretë rreth një lloj altari.

Zbulimi i dhëmbit forcon hipotezën se bagëtitë janë përdorur si kafshë tërheqëse për transportimin e gurëve blu, me origjinë nga Uellsi jugperëndimor, të cilët u përdorën për unazën e dytë të gurëve koncentrikë, rreth 200 km larg.

Transporti i lëndëve të para

GurĂ«t ranorĂ« vinin nga kodrat 30 kilometra larg Salisbury-t, ndĂ«rsa gurĂ«t blu ishin “tĂ« huaj”, me origjinĂ« nga Uellsi jugperĂ«ndimor. UdhĂ«timi i gjatĂ« nĂ«nkupton se gurĂ«t, qĂ« peshonin deri nĂ« 40 ton secili, ndoshta u transportuan nĂ« tokĂ« duke pĂ«rdorur kafshĂ«.

Deri më sot, nuk kishte prova të drejtpërdrejta se bagëtitë përdoreshin si kafshë barre në Neolitik. Por studimet e fundit mbi kockat e këmbëve të disa kafshëve prehistorike kanë treguar përshtatje që lidhen me tërheqjen.

Edhe pse nuk mund të thuhet me siguri nëse lopët i tërhoqën vërtet megalitët, pamja e krijuar nga këto të dhëna përputhet me një hipotezë gjithnjë e më të besueshme: ndërmarrja monumentale e Stonehenge kërkoi një përpjekje të jashtëzakonshme kolektive, ku njerëzit dhe kafshët punuan krah për krah.

Burimi: focus.it/ Nga Paola Panigas/ Përgatiti për botim: L.Veizi

Para se të shpërthejë debati i pashmangshëm për policinë në karnavalin e Notting Hill

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
25 August 2025 at 11:30

Si njĂ« ish-polic i kthyer nĂ« komedian, bĂ«j shaka mbi punĂ«n dhe pĂ«rpiqem ta shpjegoj atĂ«. Por ekziston njĂ« hendek i madh mes asaj qĂ« mendojnĂ« oficerĂ«t dhe publiku – dhe kjo nuk i bĂ«n mirĂ« askujt.

Alfie Moore

Unë jam komedian stand-up, por edhe një ish-polic i sapodalë nga shërbimi, me plot shokë që ende mbajnë uniformën dhe më mbajnë të përditësuar mbi atë që ndodh dhe çfarë mendojnë. Zakonisht kjo përfshin një lojë të përmbysur rolesh, ku unë bëhem si negociator krize dhe ata qajnë në telefon për ndonjë politikë të re të menaxhimit të lartë. Ja çfarë u rrotullohet në kokë këto ditë.

KĂ«rce sikur s’tĂ« sheh askush – dhe ky Ă«shtĂ« urdhĂ«r!

Spektakli i ngjyrave dhe shkĂ«lqimit qĂ« Ă«shtĂ« karnavali i Notting Hill-it po afron. Por ç’ështĂ« kjo? Komisioneri i policisĂ« Metropolitane, Sir Mark Rowley (buuu!) i thotĂ« trupave tĂ« tij se nuk duhet tĂ« marrin pjesĂ« nĂ« vallĂ«zim dhe se ritmi nuk Ă«shtĂ« njĂ« valltar nĂ«n vĂ«zhgimin e tij? (Hiss!)

Le të shpall që unë vetë nuk kam qenë kurrë në karnavalin e Notting Hill-it. (Kam qenë vetëm në festivalin e vallëzimit Barnsley Clog, ku fituesi merr një porcion patatesh të skuqura me salcë shtesë.) Por unë e dua policimin komunitar. E dua, e dua, E DUA!

Si ish-shefi i njĂ« zone lagjeje, besoj fort se angazhimi me komunitetin Ă«shtĂ« zemra dhe shpirti i policisĂ«. “NjĂ«sia KundĂ«r VallĂ«zimit” nĂ« Scotland Yard druhet se policĂ«t mund tĂ« shpĂ«rqendrohen dhe tĂ« jenĂ« “mĂ« pak tĂ« aftĂ« pĂ«r tĂ« ndĂ«rhyrĂ« shpejt kur kĂ«rkohet”. ÇfarĂ« marrĂ«zie!

Hajde, Sir Mark, bĂ«hu i sinqertĂ«. Ajo qĂ« vĂ«rtet tĂ« tremb Ă«shtĂ« ndonjĂ« video virale e njĂ« polici qĂ« bĂ«n pirueta, e kapur nga Daily Mail, duke shkaktuar qĂ« Arthuari i vjetĂ«r nĂ« pub-in Dog and Duck tĂ« pĂ«rplasĂ« pintĂ«n mbi tavolinĂ« dhe t’i bĂ«rtasĂ« kamarierit gjenerata Z se dikur merrte njĂ« shuplakĂ« nga PC Dixon – dhe po ta tregonte babait nĂ« shtĂ«pi


Po ç’mendojnĂ« policĂ«t pĂ«r ndalimin e vallĂ«zimit? PĂ«rgjigjja Ă«shtĂ«: plotĂ«sisht indiferentĂ«! Shumica thjesht urrehen qĂ« u kanĂ« prishur fundjavĂ«n pĂ«r t’u djersitur nĂ« çizme tĂ« rĂ«nda dhe bluza tĂ« lira lycra.

NdĂ«rkohĂ«, Arthuari i vjetĂ«r po kafshon dhĂ«mbĂ«t, hedh kapelĂ«n e tij tĂ« sheshtĂ« pĂ«rtokĂ« dhe ulĂ«rin: “Pse nuk janĂ« jashtĂ« duke kapur kriminelĂ«t e vĂ«rtetĂ«?!” NjĂ« pĂ«rgjigje Ă«shtĂ« se shumĂ« prej tyre janĂ« pikĂ«risht nĂ« karnavalin e Notting Hill-it, duke bĂ«rĂ« polici komunitare, por edhe duke kĂ«rkuar pas thikave e armĂ«ve qĂ« mbajnĂ« hajdutĂ«t, grabitĂ«sit dhe vrasĂ«sit qĂ« shfrytĂ«zojnĂ« kĂ«tĂ« ngjarje. Nga 349 arrestime nĂ« 2024, 72 ishin pĂ«r mbajtje thike ose arme tĂ« tjera tĂ« rrezikshme.

NjĂ« sondazh i FederatĂ«s sĂ« PolicisĂ« zbuloi se 89% e policĂ«ve tĂ« vitit tĂ« kaluar nĂ« karnaval u ndjenĂ« tĂ« pasigurt – dhe nuk mĂ« habit. PĂ«r gjithĂ« gĂ«zimin, mendoj se karnavali Ă«shtĂ« potencialisht ngjarja publike mĂ« e rrezikshme qĂ« njĂ« polic mund tĂ« pĂ«rballet ndonjĂ«herĂ«. Dhe po e them si njĂ« qĂ« ka mbijetuar duke ruajtur ndeshjen Scunthorpe United – Grimsby Town pĂ«r KupĂ«n e LigĂ«s mĂ« 2017. Grimsby humbi. Ata “Codheads” janĂ« humbĂ«s tĂ« kĂ«qij!

Para, para, para

Po mendoni: “tĂ« paktĂ«n bĂ«jnĂ« para nga orĂ«t shtesĂ«â€, apo jo? Gabim! Ankesa mĂ« e madhe e miqve tĂ« mi policĂ« Ă«shtĂ« paga. “Paga kombĂ«tare minimale” Ă«shtĂ« tani 12.21 ÂŁ nĂ« orĂ«. Rroga fillestare e njĂ« polici Ă«shtĂ« 29,907 ÂŁ nĂ« vit. NĂ« cilĂ«ndo mĂ«nyrĂ« qĂ« ta shohĂ«sh, Ă«shtĂ« vetĂ«m pak mĂ« shumĂ« se disa paund shtesĂ« pĂ«r tĂ« duruar turne tĂ« vĂ«shtira, abuzim tĂ« pĂ«rditshĂ«m dhe rrezik pĂ«r jetĂ«n.

Federata e Policisë thotë se që prej 2010-ës, pagat e policisë kanë rënë me 21% në terma realë. Ndërkohë, Theresa May është tani kryetare e Komisionit Global për Skllavërinë Moderne dhe Trafikun e Njerëzve. Aftësi të mprehta që, duket, i ka fituar duke reformuar pagat dhe kushtet e policisë në MB.

Jashtë të vjetrës, jashtë të resë

Së fundmi, drejtuesve të policisë u janë dhënë kompetenca të shpejta për të shkarkuar ata që nuk kalojnë kontrollet e verifikimit. Largimi i shpejtë i policëve të këqij është pozitiv. Por të mbash policët e mirë po rezulton problem: 8,795 oficerë u larguan vitin e kaluar, 53% prej tyre me dorëheqje vullnetare.

Kjo nuk i shkon pĂ«r shtat premtimit tĂ« qeverisĂ« pĂ«r mĂ« shumĂ« polici komunitare, kur ka 1,303 policĂ« mĂ« pak se vitin e kaluar. NjĂ« “enigmĂ«â€ e zgjidhur nga njĂ« inspektor lagjeje qĂ« mĂ« tha: “Po forcojmĂ« numrat e lagjes duke marrĂ« policĂ« nga ekipet e hetimit tĂ« krimeve.”

PĂ«r zyrtarĂ«t e MinistrisĂ« sĂ« Brendshme qĂ« po pĂ«rpiqen tĂ« zbulojnĂ« misterin e rekrutimit dhe mbajtjes sĂ« policĂ«ve, ja njĂ« ide e thjeshtĂ« – paguajini siç duhet! NĂ« pesĂ« vitet e fundit, numri i policĂ«ve me punĂ« tĂ« dyta Ă«shtĂ« dyfishuar. Nuk Ă«shtĂ« çudi qĂ« policĂ«t e karnavalit po hedhin ndonjĂ« lĂ«vizje vallĂ«zimi – po stĂ«rviten pĂ«r punĂ«t e tyre tĂ« dyta si valltarĂ« ekzotikĂ«. TĂ« paktĂ«n lycra u hyn nĂ« punĂ«.

 

A jemi njerëz, apo valltarë?

Ja njĂ« sekret tjetĂ«r qĂ« mund tĂ« zbuloj: policĂ«t janĂ« pothuajse njerĂ«zorĂ«! (Sigurisht, jo ata tĂ« trafikut.) E patĂ« videon virale ku njĂ« polici iu fut njĂ« celular nĂ« fytyrĂ« gjatĂ« njĂ« proteste? NĂ« njĂ« intervistĂ« “pa koment” tĂ« pĂ«rmbysur, ai heshti, ndĂ«rsa tjetri i pĂ«rsĂ«riste pyetje, i thoshte se fĂ«mijĂ«t do ta gjykonin mĂ« vonĂ« dhe i sugjeronte tĂ« jepte dorĂ«heqjen. Ndoshta disa e imagjinojnĂ« njĂ« skenar ku çdo polic qĂ« dorĂ«hiqet do sillte paqe universale dhe dashuri? Do sillte, po – por kaos total!

Askush nuk dĂ«shiron mĂ« shumĂ« depolitizimin sesa njĂ« polic nĂ« terren. Ju lutem, mos i fajĂ«soni ata qĂ« zbatojnĂ« ligjin. Ligjet vijnĂ« nga parlamenti – pra nga njerĂ«z qĂ« ju i keni zgjedhur.

Prandaj, nëse shihni një polic këtë fundjavë, shpërndajini pak dashuri, tregohuni miqësorë, jepini një buzëqeshje. Por mos i kërkoni të vallëzojnë!

Ka mbaruar – po iki pĂ«r njĂ« pintĂ« me Arthuari e zemĂ«ruar, pĂ«r tĂ« folur pĂ«r kohĂ«t e arta kur gjithçka ishte “mĂ« mirĂ«â€â€Š

*Alfie Moore është ish-polic, shkrimtar, komedian stand-up dhe prezantues radioje

Burimi: thegardian.com/ Përgatiti për botim: L.Veizi

Fridrih Niçe, tragjedia e një mendimtari që sfidoi botën

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
25 August 2025 at 10:00

Nga Leonard Veizi

Në thellësitë e natës, kur yjet duken si pika shprese në errësirë, lindin shpeshherë shpirtrat që sfidojnë ligjësitë e botës. Këta njerëz nuk gjejnë qetësi në rrugë të shtruara, por ecin mbi majat e thepisura të mendimit, duke thyer pllakat e vjetra dhe duke ndezur dritën e tyre të brendshme.


KĂ«shtu nĂ« njĂ« fshat tĂ« qetĂ« prusian, – nĂ« RĂ«ken, tĂ« SaksonisĂ« Anhalt qĂ« sot i pĂ«rket territorit gjerman, – mĂ« 15 tetor 1844, lindi njĂ« djalĂ« qĂ« do tĂ« pĂ«rmbyste botĂ«n e ideve. Ishte Fridrih Niçe, njĂ« mendimtar qĂ« nuk iu pĂ«rmbajt asnjĂ« kufiri, njĂ« poet i shpirtit njerĂ«zor qĂ« zhytej nĂ« thellĂ«sitĂ« e ekzistencĂ«s pĂ«r tĂ« gjetur tĂ« vĂ«rteta qĂ« bota nuk guxonte t’i shikonte nĂ« sy. Jeta e tij ishte njĂ« tragjedi, njĂ« udhĂ«tim i vetmuar drejt kulmit tĂ« dijes, ku shkĂ«lqimi i mendjes u shoqĂ«rua me dhimbjen e thellĂ« tĂ« shpirtit tĂ« tij.

Fillimi

I biri i një prifti luteran, i destinuar fillimisht të ndjekë rrugën e besimit, ai do të shndërrohej në profetin e madh të epokës së dyshimit. Fëmijë i brishtë, por i përthithur nga librat, ai gjeti strehë në gjuhët e lashta dhe në vargjet e poetëve helenë, sikur antikiteti ta kishte zgjedhur si bir të vetin.

Ende pa mbushur 25 vjeç, Niçe u bë profesor në Bazel, duke fituar respektin e filologëve më të shquar të kohës. Por ky njeri i përkulur mbi dorëshkrime të vjetra nuk ishte i destinuar të mbetej thjesht filolog: ai e ndjente se fjala nuk mund të ishte vetëm analizë, por vizion, poezi, flakë. Një zjarr i brendshëm e shtynte të thyente kufijtë e çdo discipline, duke e kthyer filozofinë në një poezi të mendimit dhe në një klithmë të shpirtit.

Vazhdimi

NĂ« veprat e tij ai shpalli me zĂ« tĂ« fortĂ« njĂ« lajm qĂ« tronditi kulturĂ«n perĂ«ndimore: “PerĂ«ndia ka vdekur.” Nuk ishte triumfi i mosbesimit, por britma e njĂ« epoke qĂ« kishte humbur qendrĂ«n e saj. Ai pa zbrazĂ«tinĂ« qĂ« lĂ« pas mungesa e besimit dhe pyeti: kush do ta mbajĂ« mbi shpatulla peshĂ«n e universit tani? PĂ«rgjigjja e tij ishte po aq e rrezikshme sa edhe madhĂ«shtore: Njeriu i mbi-tejkalueshĂ«m, qenia qĂ« guxon tĂ« krijojĂ« vetĂ« vlerat e tij, qĂ« nuk pĂ«rkulet para dogmave, por ecĂ«n me hapin e krijuesit.

Por ky profet i kohëve të reja nuk jetoi në shkëlqimin e fjalëve të tij. Shëndeti i dobët, dhimbjet, vetmia dhe shpesh një heshtje e akullt nga bota e librave e ndjekën gjatë gjithë jetës. Në vitin 1889, në rrugët e Torinos, ai u thye përfundimisht. Legjenda thotë se kur pa një kalë të rrihej mizorisht, u hodh mbi qafën e tij duke shpërthyer në lot; dhe menjëherë pas kësaj mendja e tij u thye përgjithmonë. Ishte sikur gjithë dhembshuria dhe tragjizmi i botës u grumbulluan brenda tij në atë çast fatal.

Vitet e fundit i kaloi i shuar, nĂ«n kujdesin e nĂ«nĂ«s dhe mĂ« pas tĂ« motrĂ«s sĂ« tij, ElisabetĂ«s, e cila do tĂ« manipulonte mĂ« vonĂ« trashĂ«giminĂ« e tij pĂ«r qĂ«llime tĂ« tjera. Ai u shua mĂ« 25 gusht 1900, nĂ« Vajmar, nĂ« moshĂ«n 55 vjeçare – njĂ« burrĂ« qĂ« kishte pĂ«rshkruar madhĂ«shtinĂ« dhe rĂ«nien e njeriut, por qĂ« nuk pati fatin tĂ« jetonte gĂ«zimin e fjalĂ«ve tĂ« veta.

Ndikimi

Niçe ishte njĂ« mendimtar revolucionar, por edhe njĂ« figurĂ« komplekse dhe shpesh e keqkuptuar. Ideja e tij pĂ«r “Vullnetin pĂ«r Pushtet” dhe koncepti i “Njeriu i Mbi-tejkalueshĂ«m” u morĂ«n nga lĂ«vizjet totalitare, veçanĂ«risht nga Nazizmi, pĂ«r tĂ« justifikuar ideologjitĂ« e tyre tĂ« dhunshme dhe raciste. ËshtĂ« e rĂ«ndĂ«sishme tĂ« theksohet se vetĂ« Niçe kundĂ«rshtonte ashpĂ«r antisemitizmin dhe nacionalizmin prusian, duke u larguar nga motra e tij, Elisabeta, pĂ«r shkak tĂ« lidhjeve tĂ« saj me kĂ«to rryma. Keqinterpretimet e veprĂ«s sĂ« tij treguan se mendimi i thellĂ« dhe sfidues mund tĂ« bĂ«het njĂ« armĂ« nĂ« duart e atyre qĂ« kĂ«rkojnĂ« tĂ« justifikojnĂ« veprimet e tyre.

Epilogu

Sot, Niçe mbetet një nga zërat më të fuqishëm të mendimit modern. Fjalët e tij janë njëkohësisht zjarr dhe hije: frymëzim për poetë, udhërrëfim për filozofë, por edhe burim keqinterpretimesh nga ata që kërkuan në to mbështetje për ideologjitë e tyre. Ai është një figurë e pambaruar, që na thërret ende të përballemi me pyetjen më të vështirë: a kemi forcë të jetojmë jetën tonë sikur çdo çast të përsëritej përjetësisht?

Fridrih Niçe – i vetmuar, i sĂ«murĂ«, i harruar gjallĂ« – u kthye pas vdekjes nĂ« njĂ« nga mendimtarĂ«t mĂ« tĂ« ndritur dhe njĂ«herĂ«sh mĂ« tĂ« rrezikshĂ«m tĂ« kohĂ«ve moderne. NjĂ« poet i ideve, njĂ« tragjedi e gjallĂ« e mendimit.

1945: Vrasja e Xhon Bërç, viktima e parë e Luftës së Ftohtë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
25 August 2025 at 08:35

NĂ« gusht tĂ« vitit 1945, bota sapo kishte hyrĂ« nĂ« njĂ« fazĂ« tĂ« re historike. Lufta e DytĂ« BotĂ«rore kishte marrĂ« fund pas dorĂ«zimit tĂ« JaponisĂ« mĂ« 15 gusht, dhe njĂ« epokĂ« e re po lindte, e mbarsur me tensione mes aleatĂ«ve tĂ« dikurshĂ«m. PikĂ«risht nĂ« kĂ«tĂ« periudhĂ« tĂ« turbullt ndodhi njĂ« ngjarje qĂ« shumĂ« analistĂ« amerikanĂ« do ta quanin mĂ« vonĂ« “viktima e parĂ« e LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ«â€: vrasja e oficerit tĂ« inteligjencĂ«s amerikane Xhon BĂ«rç.

Kush ishte Xhon Bërç?

Xhon Morrison BĂ«rç (1918–1945) lindi nĂ« Shtetet e Bashkuara dhe nĂ« vitet ’30 shkoi nĂ« KinĂ« si misionar protestant. Ai mĂ«soi gjuhĂ«n kineze me rrjedhshmĂ«ri dhe fitoi lidhje tĂ« ngushta me komunitetet vendase. Me hyrjen e SHBA nĂ« LuftĂ«n e DytĂ« BotĂ«rore, aftĂ«sitĂ« e tij gjuhĂ«sore dhe njohja e terrenit e bĂ«nĂ« tĂ« paçmuar pĂ«r shĂ«rbimin sekret amerikan.

NĂ« vitin 1942, ai u rekrutua nga OSS (Office of Strategic Services – pararendĂ«si i CIA-s) dhe shĂ«rbeu si oficer inteligjence nĂ« KinĂ«. Ai u bĂ« pjesĂ« e operacioneve tĂ« fshehta tĂ« koordinimit me forcat kineze kundĂ«r pushtuesve japonezĂ«. BĂ«rç punoi si lidhĂ«s mes amerikanĂ«ve dhe trupave nacionaliste tĂ« Çan Kai Shekut, duke siguruar informacione, organizuar transportin e furnizimeve dhe shpĂ«tuar pilotĂ« amerikanĂ« tĂ« rrĂ«zuar nga avionĂ«t.

Ngjarja e 25 gushtit 1945

Më 25 gusht 1945, vetëm dhjetë ditë pas njoftimit të dorëzimit të Japonisë, Bërç po udhëtonte me një grup të vogël ushtarak amerikan dhe nacionalist kinez drejt qytetit Suzhou, në Kinën lindore. Qëllimi i tij ishte të vendoste kontakte dhe të koordinonte operacionet e dorëzimit të forcave japoneze, pasi situata në terren ishte ende e paqartë.

GjatĂ« rrugĂ«s, grupi i tij hasi njĂ« formacion tĂ« armatosur tĂ« PartisĂ« Komuniste Kineze. KomunistĂ«t, tĂ« cilĂ«t ndodheshin tashmĂ« nĂ« njĂ« gjendje rivaliteti tĂ« hapur me nacionalistĂ«t e Çan Kai Shekut pĂ«r kontrollin e KinĂ«s, e shihnin praninĂ« amerikane si njĂ« ndĂ«rhyrje direkte nĂ« favor tĂ« kundĂ«rshtarĂ«ve tĂ« tyre.

Sipas dëshmive të mbledhura më vonë, Bërç u ndalua nga komunistët, u mor në pyetje dhe më pas u qëllua për vdekje. Raportet thonë se trupi i tij u masakrua dhe u la i braktisur, duke e bërë vrasjen jo vetëm një akt armiqësor, por edhe një gjest politik simbolik.

Pasojat dhe interpretimet

Vrasja e John Birch pati një jehonë të madhe në qarqet ushtarake dhe diplomatike amerikane. Për shumë analistë, kjo ngjarje sinjalizoi fundin e bashkëpunimit të përkohshëm mes SHBA-së dhe komunistëve kinezë gjatë luftës kundër Japonisë. Ajo u interpretua si shenjë e parë e përplasjes së pashmangshme mes botës komuniste dhe asaj perëndimore.

NĂ« vitet e mĂ«vonshme, sidomos gjatĂ« fillimit tĂ« LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ«, figura e Birch u ngrit nĂ« mit. Ai u pĂ«rshkrua si “martiri i parĂ« amerikan i LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ«â€. NĂ« vitin 1958, njĂ« grup konservatorĂ«sh amerikanĂ« themeloi organizatĂ«n “John Birch Society”, duke e marrĂ« emrin e tij si simbol tĂ« rezistencĂ«s ndaj komunizmit global. Kjo shoqatĂ« u bĂ« mĂ« pas njĂ« lĂ«vizje e rĂ«ndĂ«sishme nĂ« tĂ« djathtĂ«n amerikane tĂ« pasluftĂ«s.

Simbolika e ngjarjes

Edhe pse në thelb ishte një incident i izoluar në terrenin e ndërlikuar të Kinës pas Luftës së Dytë Botërore, vrasja e John Birch mori një kuptim shumë më të gjerë historik. Ajo u lexua si paralajmërim i përplasjes së ardhshme: një botë që sapo kishte lënë pas luftën më të madhe në histori, po hynte në një konflikt të ri, të gjatë dhe të ftohtë.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

 

1991 – Beteja e Vukovarit, si nisi lufta simbol pĂ«r pavarsinĂ« e KroacisĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
25 August 2025 at 07:15

Beteja e Vukovarit ishte një nga ngjarjet më dramatike dhe simbolike të Luftës së Pavarësisë së Kroacisë. Ajo filloi më 25 gusht 1991 dhe zgjati 87 ditë, deri më 18 nëntor 1991, duke u kthyer në një rrethim të përgjakshëm të qytetit të Vukovarit nga Ushtria Popullore Jugosllave (JNA) dhe njësitë paraushtarake serbe. Luftimet ishin të ashpra dhe rrënuan qytetin pothuajse plotësisht, duke e kthyer në një simbol të rezistencës kroate dhe një nga tragjeditë më të mëdha humanitare të asaj lufte.

Sfondi

Pas shpalljes së pavarësisë së Kroacisë në qershor 1991, tensionet me popullsinë serbe dhe ushtrinë jugosllave (e kontrolluar nga Beogradi dhe Millosheviçi) shpërthyen në konflikt të armatosur.

Vukovari, një qytet në lindje të Kroacisë pranë lumit Danub, kishte rëndësi strategjike pasi kontrollonte rrugët e komunikimit midis Serbisë dhe Kroacisë.

Qyteti kishte një popullsi të përzier: kroatë, serbë dhe minoritete të tjera, por me shpërthimin e luftës, marrëdhëniet u polarizuan rëndë.

Fillimi i Betejës

Më 25 gusht 1991, JNA filloi ofensivën për të marrë kontrollin e qytetit.

Kroatët kishin pak armë dhe mbrojtje të dobët, por organizuan mbrojtje të fortë urbane, duke përdorur çdo ndërtesë si fortesë.

Mbrojtësit kroatë, rreth 1.800 luftëtarë, përballuan një ushtri të armatosur rëndë prej 35.000 trupash të JNA dhe njësive paraushtarake serbe.

Rrethimi dhe Luftimet

Qyteti u bombardua çdo ditë me artileri, tanke dhe aviacion.

Ndërkohë që infrastruktura u shkatërrua, spitali i Vukovarit u kthye në simbol humanitar, ku mjekët trajtonin të plagosurit nën rrethim.

Mbrojtësit përdorën taktika guerile në rrugët e qytetit, duke bllokuar tanket me barriera improvizuara.

Rrethimi solli mungesë ushqimi, uji dhe ilaçesh për civilët.

RĂ«nia e Vukovarit

Pas 87 ditësh rezistencë heroike, mbrojtësit kroatë nuk mundën të përballonin më.

Qyteti u pushtua nga JNA dhe njësitë paraushtarake serbe.

Pas hyrjes, ndodhi masakra e Vukovarit: rreth 260 civilĂ« dhe tĂ« plagosur u nxorĂ«n nga spitali dhe u ekzekutuan nĂ« fermĂ«n Ovčara, nĂ« njĂ« nga krimet mĂ« tĂ« rĂ«nda tĂ« luftĂ«s.

Mijëra civilë u dëbuan nga shtëpitë e tyre dhe u internuan në kampe.

Pasojat

Vukovari u bë një simbol i rezistencës kroate dhe një pikë kthese në ndërgjegjen ndërkombëtare për luftën në ish-Jugosllavi.

Qyteti ishte i rrĂ«nuar pothuajse plotĂ«sisht – 90% e ndĂ«rtesave u shkatĂ«rruan.

Mijëra civilë u vranë ose u zhdukën, ndërsa qindra mijëra u detyruan të shpërnguleshin.

Pas luftĂ«s, Tribunal i HagĂ«s (ICTY) gjykoi oficerĂ« tĂ« JNA dhe drejtues paraushtarakĂ« pĂ«r krime lufte nĂ« Vukovar, pĂ«rfshirĂ« masakrĂ«n nĂ« Ovčara.

Trashëgimia

Sot, Vukovari kujtohet si “Qyteti i Heronjve” nĂ« Kroaci. Çdo vit, mĂ« 18 nĂ«ntor, organizohet PĂ«rkujtimi i KolonĂ«s sĂ« KujtesĂ«s, ku mijĂ«ra qytetarĂ« marshojnĂ« pĂ«r tĂ« nderuar viktimat.

ShkatĂ«rrimi i Vukovarit mbeti njĂ« nga plagĂ«t mĂ« tĂ« rĂ«nda tĂ« luftĂ«s sĂ« viteve ’90 nĂ« Ballkan dhe njĂ« kujtesĂ« e fuqishme e çmimit tĂ« pavarĂ«sisĂ« sĂ« KroacisĂ«.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Before yesterdayMain stream

Britania nuk mund të jetë lojtar i madh global pa folur më shumë gjuhë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
24 August 2025 at 14:00

Nga Sophia Smith Galer

Pavarësisht gjithë diskutimeve për të adresuar problemin, gjendja është përkeqësuar. Dhe kjo është e pafalshme kur mund të bëjmë kaq shumë.

ShumĂ« njerĂ«z mĂ« kanĂ« thĂ«nĂ« tĂ« mos studioj gjuhĂ« – pĂ«rfshirĂ« edhe babanĂ« tim (njĂ«folĂ«s i vetĂ«m). “S’do tĂ« jesh kurrĂ« rrjedhshĂ«m si njĂ« folĂ«s vendas,” mĂ« kujtohet qĂ« mĂ« tha, kur po vendosja pĂ«r degĂ«n e universitetit. “Pse tĂ« lodhesh kot?”

Pak mĂ« shumĂ« se njĂ« dekadĂ« mĂ« vonĂ«, kam mbledhur njĂ« pasuri pĂ«rvojash. Kam punuar nĂ« recepsionin e Sotheby’s nĂ« Madrid, kam dhĂ«nĂ« mĂ«sim teatri dhe anglisht pĂ«r fĂ«mijĂ« sirianĂ« tĂ« pĂ«rjashtuar nga shkollat nĂ« Bejrut. Kam mbajtur njĂ« fjalim pĂ«r objektivat e zhvillimit tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m pĂ«r audiencĂ« arabe nĂ« OKB, dhe kam trajnuar gazetarĂ« nĂ« qytetin mĂ« tĂ« rrezikshĂ«m tĂ« Ekuadorit. Kam pasur lidhje dashurie me ata qĂ« doja, kam shmangur ata qĂ« nuk doja, kam kĂ«nduar kĂ«ngĂ«, kam gatuar receta – tĂ« gjitha nĂ« gjuhĂ« qĂ« nuk janĂ« gjuha ime amtare. Dhe gjĂ«ja mĂ« e rĂ«ndĂ«sishme? I kam ndryshuar mendje babait tim.

Nick Gibb, ish-ministri i arsimit, kishte tĂ« drejtĂ« kur i tha gazetĂ«s The Times kĂ«tĂ« javĂ« se rĂ«nia e BritanisĂ« nĂ« mĂ«simin e gjuhĂ«ve Ă«shtĂ« “e dĂ«mshme pĂ«r reputacionin tonĂ« si njĂ« lojtar global”. Vendit tonĂ« i mungon shumĂ«gjuhĂ«sia qĂ« kanĂ« homologĂ«t tanĂ« ndĂ«rkombĂ«tarĂ«; nĂ« EvropĂ«, jemi ndĂ«r mĂ« pak tĂ« prirurit pĂ«r tĂ« folur njĂ« gjuhĂ« tĂ« dytĂ«. BritanikĂ«t nuk kanĂ« qenĂ« gjithmonĂ« nxĂ«nĂ«s tĂ« dobĂ«t tĂ« gjuhĂ«ve – nĂ« vitin 1997, arrinim kulme ku 82% e djemve dhe 73% e vajzave regjistroheshin pĂ«r njĂ« gjuhĂ« moderne nĂ« provimet GCSE – por deri nĂ« vitin 2018, kĂ«to shifra ranĂ« nĂ« 50% pĂ«r vajzat dhe vetĂ«m 38% pĂ«r djemtĂ«.

Qasja mĂ« e demokratizuar ndaj mĂ«simit tĂ« gjuhĂ«ve – qĂ« dikur ishte privilegj i elitave, si etonianĂ«t apo zonjushat e rafinuara pĂ«r tĂ« cilat shkruante Jane Austen – kishte nisur gjatĂ« shekullit tĂ« 20-tĂ«, por u dĂ«mtua nga fakti qĂ« provimet e gjuhĂ«ve nĂ« GCSE ishin tĂ« vĂ«shtira. Edhe sot, ato vlerĂ«sohen nĂ« mĂ«nyrĂ« mĂ« tĂ« rreptĂ« sesa lĂ«ndĂ«t e tjera.

Por, nĂ« vend qĂ« tĂ« vlerĂ«soheshin mĂ« drejt, tĂ« sfidohej perceptimi qĂ« janĂ« tepĂ«r tĂ« rĂ«nda, apo tĂ« pĂ«rmirĂ«soheshin cilĂ«sitĂ« e mĂ«simdhĂ«nies, qeveria laburiste e vitit 2004 vendosi tĂ« heqĂ« detyrimin pĂ«r t’u regjistruar nĂ« njĂ« gjuhĂ« tĂ« huaj nĂ« GCSE. Ky vendim pati efekt katastrofik nĂ« mĂ«simin e gjuhĂ«ve qĂ« atĂ«herĂ«.

Disa gjuhĂ« po i mbijetojnĂ« mĂ« mirĂ« kĂ«tij kolapsi tĂ« interesit: spanjishtja po pĂ«rhapet dhe po rritet, ndĂ«rsa frĂ«ngjishtja duket se po stabilizohet pas njĂ« rĂ«nieje tĂ« madhe. NdĂ«rkohĂ«, gjermanishtja po bie me ritme tĂ« shpejta, pavarĂ«sisht se Ă«shtĂ« gjuha mĂ« e kĂ«rkuar nĂ« shpalljet pĂ«r punĂ« nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar. Akoma mĂ« keq: po rikthehemi nĂ« njĂ« kohĂ« kur mĂ«simi i gjuhĂ«ve bĂ«het sĂ«rish privilegj i elitĂ«s; nĂ« zonat mĂ« tĂ« varfra, vetĂ«m 46–47% e nxĂ«nĂ«sve tĂ« vitit tĂ« 11-tĂ« ndjekin njĂ« gjuhĂ« nĂ« GCSE, ndĂ«rsa nĂ« zonat mĂ« tĂ« pasura, kjo shifĂ«r Ă«shtĂ« 20 pĂ«rqind mĂ« e lartĂ«.

RĂ«nia nĂ« GCSE shkakton zinxhirin e zakonshĂ«m tĂ« tkurrjes nĂ« A-level dhe pastaj nĂ« universitet. Edhe pse mĂ« shumĂ« njerĂ«z po ndjekin universitetin se kurrĂ« mĂ« parĂ«, aplikimet pĂ«r degĂ« tĂ« gjuhĂ«ve moderne nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar janĂ« ulur me mbi njĂ« tĂ« pestĂ«n nĂ« gjashtĂ« vitet e fundit. Universitetet – veçanĂ«risht ato tĂ« themeluara pas 1992-shit – po humbin departamentet e tyre tĂ« gjuhĂ«ve moderne. As Brexit-i, as pandemia nuk kanĂ« ndihmuar, duke kufizuar mundĂ«sitĂ« pĂ«r studime jashtĂ« vendit.

UnĂ« pata fat qĂ« shkolla ime i jepte pĂ«rparĂ«si gjuhĂ«ve, por edhe mĂ« shumĂ« qĂ« u rrita e ekspozuar ndaj shumĂ«gjuhĂ«sisĂ« – diçka qĂ« studimet e fundit tregojnĂ« se i motivon mĂ« shumĂ« nxĂ«nĂ«sit, edhe nĂ« zona ku flitet vetĂ«m anglishtja. Aty ku babai im shihte pak vlerĂ«, nĂ«na ime – rrjedhĂ«se nĂ« italisht dhe nĂ« njĂ« dialekt qĂ« gjyshja ime e solli me vete nga Apeninet LigurianĂ« nĂ« vitet ’50 – mĂ« nxiti tĂ« mĂ«soja sa mĂ« shumĂ« gjuhĂ« tĂ« mundja.

Pa spanjishten qĂ« fillova nĂ« moshĂ«n 13-vjeçare, arabishten qĂ« nisa nĂ« moshĂ«n 18-vjeçare dhe italishten qĂ« ka qenĂ« gjithnjĂ« pranĂ« meje qĂ« nga lindja, nuk do tĂ« isha as gazetarja dhe as personi qĂ« jam sot. Jo vetĂ«m pĂ«r bisedat qĂ« kam pasur apo burimet qĂ« kam mundur tĂ« lexoj; por pĂ«r pĂ«rvojat jetĂ«sore qĂ« shoqĂ«rojnĂ« çdo gjuhĂ«. Arsyeja pse gjuhĂ«t vlerĂ«sohen nga punĂ«dhĂ«nĂ«sit nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m fjalori dhe gramatika, por aftĂ«sitĂ« e buta qĂ« fitohen me to – qĂ«ndrueshmĂ«ria, mendimi krijues dhe hapja ndaj kulturave tĂ« reja.

NjĂ« person shumĂ«gjuhĂ«sh ka qasje jo vetĂ«m nĂ« punĂ« qĂ« kĂ«rkojnĂ« kĂ«to aftĂ«si, por pĂ«rfiton edhe nga efektet njohĂ«se si rritja e kreativitetit apo vonimi i ndikimeve tĂ« Alzheimerit. Kushdo nĂ« Britani qĂ« mendon se mund tĂ« udhĂ«tojĂ« duke u mbĂ«shtetur vetĂ«m nĂ« anglisht, e humb atĂ« iluzion shpejt nĂ« situata tĂ« vĂ«shtira jashtĂ« vendit – ose edhe brenda. NĂ« fillim tĂ« kĂ«saj vere, njĂ« grua portugeze e moshuar mĂ« ndaloi nĂ« metro sepse ishte humbur dhe po pĂ«rpiqej tĂ« shkonte nĂ« njĂ« spital. FatkeqĂ«sisht, di tĂ« them vetĂ«m disa vargje tĂ« fado-s dramatike dhe “Nuk flas portugalisht” – por spanjishtja ime rrjedhshme bĂ«ri qĂ« tĂ« kuptoheshim dhe t’i tregoja ku tĂ« zbriste.

PavarĂ«sisht pĂ«rpjekjeve tĂ« vakĂ«ta pĂ«r tĂ« pĂ«rmirĂ«suar gjuhĂ«t me “English Baccalaureate” nĂ« vitet 2010, situata nĂ« MB Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« aq keq saqĂ« edhe aplikacioni i çmendur i bufit, Duolingo, po pĂ«rpiqet tĂ« ndĂ«rhyjĂ« – duke sponsorizuar njĂ« sfidĂ« gjuhĂ«sore nĂ« Westminster ku politikanĂ«t konkurronin kush ishte mĂ« “nerd”.

Si mund të zgjidhet kjo? Një raport i fundit i një think tank-u sugjeron rekrutimin e më shumë mësuesve ndërkombëtarë të gjuhëve dhe mbajtjen e mësimit të gjuhëve si një e drejtë ligjore për nxënësit deri në moshën 18-vjeçare.

UnĂ« kam disa ide shtesĂ« – qĂ« fillojnĂ« me respekt mĂ« tĂ« madh pĂ«r larminĂ« vezulluese tĂ« gjuhĂ«ve qĂ« emigrantĂ«t sjellin nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar. Ne gabimisht besojmĂ« se integrimi kĂ«rkon kalimin nĂ« njĂ«anglĂ«sinĂ«, nĂ« vend qĂ« tĂ« zhvillojmĂ« dygjuhĂ«si tĂ« sofistikuar ndĂ«r breza. MĂ« shumĂ« mundĂ«si pĂ«r tĂ« mĂ«suar gjuhĂ«t e trashĂ«gimisĂ« – qĂ« mund tĂ« zhvillohen nĂ« bashkĂ«punim mes qeverisĂ« britanike dhe partnerĂ«ve ndĂ«rkombĂ«tarĂ« – do tĂ« forconin si lidhjet ndĂ«rkombĂ«tare, ashtu edhe lidhjet me familjen dhe komunitetin.

Po ashtu, duhet tĂ« fillojmĂ« nga vetĂ« gjuhĂ«t tona vendase; kur Keir Starmer postoi nĂ« Twitter kĂ«tĂ« vit “NĂ«se do tĂ« jetosh nĂ« MB, duhet tĂ« flasĂ«sh anglisht”, ai harroi politikat gjuhĂ«sore tĂ« vendeve tona tĂ« decentralizuara qĂ« akoma ruajnĂ« uellsishten, galishten dhe skocishten.

Duke marrĂ« parasysh kontributin e emigrantĂ«ve dhe gjuhĂ«t tona kelte tĂ« lashta, kuptohet se MbretĂ«ria e Bashkuar nuk Ă«shtĂ« aspak aq njĂ«gjuhĂ«she sa mendojmĂ«. TĂ« pranojmĂ« shumĂ«gjuhĂ«sinĂ« si njĂ« tipar britanik ndoshta do tĂ« shqetĂ«sonte shumĂ«kĂ«nd. Por – siç do tĂ« mĂ« pĂ«lqente ta shpjegoja nĂ« katĂ«r gjuhĂ«t qĂ« flas – pikĂ«risht pĂ«r kĂ«tĂ« arsye duhet ta bĂ«jmĂ«.

*Sophia Smith Galer është gazetare dhe autore librash/ Përgatiti për botim: L.Veizi

 

Skandalisht i mirë, rikthimi i filmave të krimit të klasit të lartë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
24 August 2025 at 12:35

Një valë misteresh të zgjuara, thrillerash dhe dramash të grabitjeve po vjen këtë vjeshtë nga regjisorë të njohur si Paul Thomas Anderson, Spike Lee, Kelly Reichardt dhe Darren Aronofsky.

Peter Bradshaw

ËshtĂ« e qartĂ«, ndĂ«rsa presim filmat e rinj tĂ« kĂ«saj vjeshte, se po ndodh njĂ« lloj “krimi-valĂ«â€. QoftĂ« tĂ« ngrohtĂ« apo brutalĂ«, tĂ« bazuar nĂ« ngjarje tĂ« vĂ«rteta apo tĂ« trilluar, tĂ« mbushur me skena kriminale forensike dhe njerĂ«z me kostume hazmat qĂ« dalin nga apartamente tĂ« shkatĂ«rruara, apo me aktorĂ« karakteri me sy shkĂ«lqyes qĂ« shijojnĂ« tortĂ« dhe i bĂ«jnĂ« policĂ«t tĂ« duken si budallenj, ose me gra tĂ« vetmuara e plot stil qĂ« pĂ«rballen me mistere kriminale qĂ« vetĂ«m ato mund t’i zgjidhin
 krimi Ă«shtĂ« kudo, dhe po tregon se Ă«shtĂ« njĂ« bast i sigurt nĂ« botĂ«n e kinemasĂ«.

Adhuruesit e podkasteve mbi krimet e vërteta apo ato të pazgjidhura po marrin vëmendje, ashtu si edhe ata që preferojnë mistere të hijshme në stilin e Agatha Christie, ose komedi inteligjente mbi krimin në ambient luksoz apo punëtor. Platformat e transmetimit kanë treguar se dokumentarët për krimin marrin shumë shikime, ndërsa televizionet tradicionale prej kohësh e kanë lënë dramën të dominohet nga temat kriminale. Filmat tani po ndjekin të njëjtën rrugë.

Disa nga filmat më të përfolur të vjeshtës:

“The Woman in Cabin 10” – NjĂ« pĂ«rshtatje nga romani bestseller i Ruth Ware, me Keira Knightley si njĂ« shkrimtare udhĂ«timesh nĂ« njĂ« anije luksoze qĂ« beson se ka parĂ« dikĂ« tĂ« hidhet nĂ« det, por nuk mund tĂ« provojĂ« asgjĂ«.

“The Thursday Murder Club” – Regjisori legjendar Chris Columbus pĂ«rshtat romanin hit tĂ« Richard Osman me Helen Mirren, Celia Imrie, Ben Kingsley dhe Pierce Brosnan si pensionistĂ« britanikĂ« qĂ« zgjidhin krime mĂ« mirĂ« se policia.

Regjisorë të mëdhenj në botën e krimit:

Darren Aronofsky vjen me “Caught Stealing”, bazuar nĂ« romanin kult tĂ« Charlie Huston, ku Austin Butler luan njĂ« ish-lojtar bejsbolli nĂ« New York qĂ« pĂ«rfshihet nĂ« botĂ«n e errĂ«t tĂ« krimit.

Paul Thomas Anderson sjell “One Battle After Another”, njĂ« komedi e zezĂ« paranojake me Leonardo DiCaprio, frymĂ«zuar nga romani Vineland i Thomas Pynchon.

Kelly Reichardt, e njohur pĂ«r stilin realist dhe tĂ« qetĂ«, befas me njĂ« film grabitjeje: “The Mastermind” me Josh O’Connor si njĂ« dĂ«shtak nĂ« Massachusetts nĂ« vitet 60 qĂ« planifikon njĂ« vjedhje tĂ« pikturave. Jo si Ocean’s Eleven, por magjepsĂ«s nĂ« mĂ«nyrĂ«n e tij tĂ« thjeshtĂ« dhe tĂ« detajuar.

Spike Lee rikthen klasikĂ«t me njĂ« rindĂ«rtim personal tĂ« “High and Low” tĂ« Akira Kurosawa-s, me titullin “Highest 2 Lowest” dhe Denzel Washington nĂ« rolin e njĂ« producenti muzike, godson-i i tĂ« cilit rrĂ«mbehet aksidentalisht. NjĂ« skenĂ« nĂ« tren nĂ«n tokĂ« pĂ«rkujton klasikĂ«t e viteve ’70 si The Taking of Pelham 123.

Kult, të vërtetë dhe qesharak:

Derek Cianfrance, mĂ« i njohur pĂ«r drama romantike, hyn nĂ« territorin e krimit me “The Roofman”: Channing Tatum luan Jeffrey Manchester, njĂ« kriminel i vĂ«rtetĂ« nga vitet ’90 qĂ« futej natĂ«n nga çatia nĂ« McDonald’s, fshihej nĂ« tualet dhe dilte nĂ« mĂ«ngjes pĂ«r tĂ« grabitur.

Rikthimi i “Knives Out”

Rian Johnson sjell pjesĂ«n e tretĂ« tĂ« sagĂ«s sĂ« tij tĂ« suksesshme: “Wake Up Dead Man: A Knives Out Mystery”, me Daniel Craig si detektivin ironik Benoit Blanc nĂ« njĂ« tjetĂ«r enigmĂ« – kĂ«saj here me temĂ« fetare dhe ton lozonjar si gjithmonĂ«. Titulli mund tĂ« jetĂ« njĂ« homazh pĂ«r Jeremy Renner, i cili rikthehet pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« pas aksidentit tĂ« rĂ«ndĂ« me borĂ«pastruesin nĂ« 2023.

Përfundim: krimi, në të gjitha shijet

Filmat e krimit kĂ«tĂ« vjeshtĂ« nuk ndjekin vetĂ«m njĂ« formulĂ«. Nga adaptimet e romaneve, thrillerat psikologjikĂ«, dramat sociale deri te komeditĂ« e zeza dhe rindĂ«rtimet e klasikĂ«ve – krimi po dominon ekranin, nĂ« forma qĂ« janĂ« njĂ«kohĂ«sisht tĂ« mençura, argĂ«tuese dhe artistikisht tĂ« realizuara.

Përgatiti për botim: L.Veizi

4 gusht 1991: Ukraina shpall pavarësinë e nga Bashkimi Sovjetik

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
24 August 2025 at 11:20

Më 24 gusht 1991, në valën e ndryshimeve të mëdha politike që tronditën Evropën Lindore dhe të nxitur nga dështimi i grushtit të shtetit të pasuksesshëm kundër Mikhail Gorbachev-it në Moskë, Ukraina shpalli zyrtarisht pavarësinë nga Bashkimi Sovjetik.

Ky ishte një moment historik i jashtëzakonshëm në rrugëtimin e gjatë të popullit ukrainas drejt shtetësisë së plotë dhe sovranitetit.

Shpallja e Pavarësisë: 24 Gusht 1991

Pas rrëzimit të grushtit të shtetit të linjës së ashpër komuniste në Moskë, Parlamenti i Ukrainës (Rada Supreme) miratoi Deklaratën për Pavarësinë e Ukrainës, e cila deklaronte se:

“Territori i UkrainĂ«s Ă«shtĂ« i pandashĂ«m dhe i pacĂ«nueshĂ«m, dhe nga ky moment e tutje vetĂ«m Kushtetuta dhe ligjet e UkrainĂ«s kanĂ« fuqi nĂ« territorin e saj.”

Deklarata u miratua me 321 vota pro nga 360 deputetë të pranishëm.

Referendumi i 1 Dhjetorit 1991

Për të legjitimuar këtë hap, autoritetet ukrainase organizuan një referendum mbarëkombëtar më 1 dhjetor 1991, ku qytetarët u pyetën nëse mbështesnin pavarësinë e shpallur nga Parlamenti.

Rezultati: Pothuajse 90.3% e votuesve mbështetën pavarësinë.

Pavarësia u mbështet në të gjitha rajonet, përfshirë Krimenë dhe rajonet lindore si Donetsku dhe Luhansku.

Në të njëjtën ditë, Leonid Kravchuk, udhëheqësi i atëhershëm i Ukrainës, u zgjodh President i parë i vendit të pavarur.

Njohja Ndërkombëtare

Më 2 dhjetor 1991, Polonia dhe Kanadaja u bënë vendet e para që njohën zyrtarisht pavarësinë e Ukrainës.

Po atĂ« ditĂ«, gjatĂ« edicionit tĂ« lajmeve “Vesti” nĂ« TV-nĂ« shtetĂ«rore tĂ« RusisĂ«, u njoftua se Presidenti i RepublikĂ«s Federale Ruse, Boris Yeltsin, kishte njohur pavarĂ«sinĂ« e UkrainĂ«s.

Ky ishte një hap i rëndësishëm, pasi vuri bazat për shpërbërjen e përfundimtare të Bashkimit Sovjetik.

Shpërbërja zyrtare e BRSS

Pas referendumit ukrainas dhe njohjes së saj nga vendet kyçe, vetëm pak ditë më vonë, më 8 dhjetor 1991, udhëheqësit e Rusisë (Boris Yeltsin), Ukrainës (Leonid Kravchuk) dhe Bjellorusisë (Stanislav Shushkevich) u takuan në pyjet e Belovezhës dhe nënshkruan Marrëveshjen e Belovezhës, ku shpallën se Bashkimi Sovjetik nuk ekzistonte më dhe themeluan Komonuelthin e Shteteve të Pavarura (CIS).

Më 25 dhjetor 1991, Mikhail Gorbachev dha dorëheqjen nga posti i Presidentit të Bashkimit Sovjetik dhe BRSS u shpërbë zyrtarisht.

Rëndësia historike e pavarësisë së Ukrainës

Pavarësia e Ukrainës ishte një nga momentet më vendimtare në fundin e Luftës së Ftohtë. Ishte jo vetëm një akt simbolik dhe politik, por edhe një akt gjeopolitik me pasoja afatgjata për rendin botëror. Ukraina, me territorin, popullsinë, industrinë dhe arsenalet e saj bërthamore, kishte qenë një nga republikat më të rëndësishme të BRSS.

Në dekadat që pasuan, Ukraina do të përballej me sfida të shumta në ruajtjen e pavarësisë dhe integritetit të saj territorial, veçanërisht pas vitit 2014 dhe pushtimit rus në 2022.

Nëse dëshiron ta përdorësh këtë tekst për një prezantim apo dokument më formal (si ese apo projekt shkollor), mund ta përshtas me citime, stil akademik ose kronologji të detajuar. A dëshiron?

PĂ«rgatiti: L.Veizi

“Papillon”, odiseja e njĂ« shpirti tĂ« pathyeshĂ«m

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
24 August 2025 at 10:00

Nga Leonard Veizi

Ka burra qĂ« thyejnĂ« hekurat dhe burra qĂ« thyejnĂ« vetveten. “Papillon” Ă«shtĂ« historia e njĂ« shpirti qĂ« zgjodhi tĂ« mos thyhej. NĂ« njĂ« botĂ« ku dĂ«nimi nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m fizik, por edhe shpirtĂ«ror, ku liria ndĂ«shkohet mĂ« shumĂ« se krimi, lind njĂ« rrĂ«fim qĂ« tejkalon muret e burgut dhe kthehet nĂ« njĂ« meditim pĂ«r qĂ«ndresĂ«n, dinjitetin dhe absurditetin e drejtĂ«sisĂ« sĂ« imponuar me grusht. Kjo nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« histori arratisjeje – Ă«shtĂ« njĂ« poezi e dhimbshme pĂ«r njeriun qĂ« nuk pranon tĂ« nĂ«nshtrohet



NĂ« brigjet e largĂ«ta tĂ« GuajanĂ«s Franceze, aty ku oqeani pĂ«rplaset me muret e gurta tĂ« njĂ« bote pa kthim, lind historia e njĂ« burri qĂ« nuk pranoi tĂ« gjunjĂ«zohej para fatit. “Papillon” apo “Flutura” siç vjen nĂ« shqip, nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« film – Ă«shtĂ« njĂ« rrĂ«fim mbi guximin, durimin dhe miqĂ«sinĂ« e lindur nĂ« skajet mĂ« tĂ« errĂ«ta tĂ« ekzistencĂ«s. Ekrani bĂ«het njĂ« dritare nga e cila shohim shpirtin njerĂ«zor duke luftuar pĂ«r frymĂ«n e fundit tĂ« lirisĂ«.

Interpretimet

“Flutura”, i realizuar nĂ« vitin 1973, bazohet nĂ« librin autobiografik tĂ« Anri Sharier, njĂ« njeri qĂ« kaloi vite tĂ« tĂ«ra nĂ« burgjet koloniale franceze. NĂ« kĂ«tĂ« version klasik, Stiv Mekuin sjell nĂ« jetĂ« figurĂ«n e FluturĂ«s, ndĂ«rsa Dastin Hofman interpreton Luigji Dega-n, njĂ« falsifikator tĂ« pasur dhe inteligjent, i cili bĂ«het miku dhe aleati mĂ« i afĂ«rt i protagonistit.

Ngjarja

Flutura, njĂ« i burgosur i pafajshĂ«m, dĂ«nohet pĂ«r vrasje dhe dĂ«rgohet nĂ« njĂ« burg famĂ«keq nĂ« GuajanĂ«n Franceze – njĂ« skaj i harruar i botĂ«s ku liria duket si njĂ« Ă«ndĂ«rr e paarritshme. I vendosur tĂ« shpĂ«tojĂ« dhe tĂ« hakmerret ndaj sistemit qĂ« e burgosi padrejtĂ«sisht, ai nis njĂ« rrugĂ«tim tĂ« gjatĂ« plot rreziqe dhe humbje. NĂ« kĂ«tĂ« odise tĂ« pamĂ«shirshme, ai gjen tek Dega jo vetĂ«m njĂ« aleat, por edhe njĂ« arsye mĂ« shumĂ« pĂ«r tĂ« qĂ«ndruar gjallĂ«.

Lufta për liri

BashkĂ«, Flutura dhe Dega pĂ«rballen me izolimin e egĂ«r, dhunĂ«n dhe poshtĂ«rimin e pandĂ«rprerĂ«. Çdo tentativĂ« arratisjeje pĂ«rfundon me ndĂ«shkime tĂ« rĂ«nda – nga qelitĂ« e vetmisĂ« e deri tek i ashtuquajturi “Kampi i Ferrit”. MegjithatĂ«, Flutura nuk e humb kurrĂ« shpresĂ«n, duke ruajtur njĂ« zjarr tĂ« brendshĂ«m qĂ« asnjĂ« mur apo pranga nuk mund ta shuajĂ«. Arratisja finale, pĂ«rmes njĂ« udhĂ«timi tĂ« rrezikshĂ«m nĂ« det, Ă«shtĂ« kulmi i njĂ« beteje tĂ« gjatĂ« pĂ«r jetĂ«n dhe dinjitetin.

Mesazhi

Filmi nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« histori arratisjeje. ËshtĂ« njĂ« meditim mbi shpirtin e pathyeshĂ«m njerĂ«zor dhe mbi miqĂ«sinĂ« si formĂ« shpĂ«timi. Flutura i jep Degas guximin pĂ«r tĂ« pĂ«rballuar realitetin mizor, ndĂ«rsa Dega i jep FluturĂ«s forcĂ«n e heshtur tĂ« njĂ« besimi qĂ« nuk lĂ«kundet.

Sistemi dhe padrejtësia

Në prapaskenë shfaqet portreti i zymtë i një sistemi penal të padrejtë, të mbështetur nga kolonializmi, ku jeta e të pafajshmëve shpërfillet dhe dinjiteti shkelet çdo ditë. Ky është një akuzim i hapur ndaj abuzimit të pushtetit dhe mungesës së humanizmit.

PĂ«rfundim

“Flutura” mbetet njĂ« nga dramat mĂ« tĂ« fuqishme tĂ« kinemasĂ«, njĂ« dĂ«shmi se liria nuk Ă«shtĂ« thjesht mungesa e zinxhirĂ«ve, por gjendja e shpirtit qĂ« refuzon tĂ« dorĂ«zohet. Me interpretimet brilante tĂ« Stiv Mekuin dhe Dastin Hofman, filmi Ă«shtĂ« njĂ« kujtesĂ« e pĂ«rhershme se shpresa mund tĂ« mbijetojĂ« edhe nĂ« skĂ«terrĂ«n mĂ« tĂ« errĂ«t.

24 gusht 1954: GetĂșlio Vargas kryen vetĂ«vrasje nĂ« pallatin presidencial tĂ« Brazilit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
24 August 2025 at 08:30

MĂ« 24 gusht 1954, presidenti i Brazilit GetĂșlio Vargas, njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme politike nĂ« historinĂ« braziliane, kryen vetĂ«vrasje nĂ« pallatin presidencial Catete nĂ« Rio de Janeiro. Vdekja e tij ishte kulmi i njĂ« krize politike tĂ« thellĂ« qĂ« kishte pĂ«rfshirĂ« vendin, dhe pasojat e saj ndihen nĂ« jetĂ«n politike tĂ« Brazilit edhe sot.

Kush ishte GetĂșlio Vargas?

GetĂșlio Vargas ishte njĂ« udhĂ«heqĂ«s karizmatik dhe populist, i cili ka luajtur njĂ« rol qendror nĂ« politikĂ«n braziliane pĂ«r mĂ« shumĂ« se dy dekada. Ai:

Erdhën në pushtet për herë të parë në vitin 1930, pas një grushti shteti që përmbysi qeverinë federale.

Shërbeu si udhëheqës autoritar nga 1930 deri në 1945, duke shpallur regjimin diktatorial të quajtur Estado Novo.

U detyrua të jepte dorëheqjen në vitin 1945, por u rikthye si president i zgjedhur me votë popullore në vitin 1951.

Vargas ishte i njohur për politikat e tij pro punëtorëve, reformat sociale dhe nacionalizmin ekonomik, si dhe për krijimin e kompanisë shtetërore të naftës Petrobras, qëndrim ky që e vuri shpesh në konflikt me interesat elitare dhe ato ndërkombëtare.

Kriza politike dhe presioni për dorëheqje

Në vitin 1954, qeveria e Vargas po përballej me një krizë politike të thellë:

Ekonomia braziliane po vuante nga inflacioni dhe pakënaqësia publike.

Ishte nën presion të fortë nga ushtria dhe mediat, të cilat e akuzonin për korrupsion dhe përfshirje në atentate politike.

Kriza u intensifikua kur një atentat ndaj gazetarit Carlos Lacerda, kritik i fortë i Vargasit, vrau oficerin e sigurisë së tij. U zbuluan lidhje të dyshimta mes atentatorëve dhe rrethit të brendshëm të presidentit, gjë që shkaktoi tronditje të madhe.

NĂ«n presion tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m pĂ«r tĂ« dhĂ«nĂ« dorĂ«heqjen – sidomos nga ushtria – Vargas zgjodhi njĂ« rrugĂ« tjetĂ«r.

Vetëvrasja dhe pasojat e saj

MĂ«ngjesin e 24 gushtit 1954, GetĂșlio Vargas u qĂ«llua me armĂ« nĂ« zemĂ«r nĂ« dhomĂ«n e gjumit tĂ« tij nĂ« Pallatin Catete. Trupin e gjeti djali i tij, i cili njoftoi menjĂ«herĂ« familjen dhe zyrtarĂ«t.

Rreth dy orë më vonë, një letër vetëvrasjeje u gjet dhe u lexua në radion kombëtare. Ajo përfundonte me fjalët:

“UnĂ« largohem nga jeta pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« histori.”

Letra u bë një manifest emocional, duke e paraqitur vetëvrasjen si një akt sakrifice për popullin brazilian kundër forcave që kërkonin rrëzimin e tij.

Reagimi kombëtar dhe pasardhja

Vdekja e Vargas shkaktoi tronditje dhe revoltë në mbarë Brazilin. Mijëra njerëz dolën në rrugë, duke qarë, protestuar dhe duke i bërë homazhe.

Familja Vargas refuzoi një funeral shtetëror, si një shenjë proteste ndaj mënyrës se si ai ishte shtyrë drejt vetëvrasjes.

Presidenti i ri, João Café Filho, shpalli ditë zie zyrtare kombëtare dhe kërkoi qetësi kombëtare.

Trashëgimia politike

GetĂșlio Vargas mbetet njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« ndĂ«rlikuara nĂ« historinĂ« politike tĂ« Brazilit:

PĂ«rkrahĂ«sit e tij e kujtojnĂ« si “babai i tĂ« varfĂ«rve”, mbrojtĂ«s i punĂ«torĂ«ve dhe arkitekt i shtetit modern brazilian.

Kundërshtarët e tij e kritikojnë për tendencat autoritare dhe mungesën e llogaridhënies.

Vetëvrasja e tij jo vetëm që ndali përkohësisht krizën politike, por edhe e forcoi imazhin e tij historik si një martir i popullit, duke ndikuar në drejtimin që mori politika braziliane për dekada më pas.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Ndërpritet programi T4 i eutanazisë në Gjermaninë Naziste, pas mbetën 300 mijë viktima

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
24 August 2025 at 07:15

Programi i eutanazisĂ« “Aktion T4” ishte njĂ« nga kapitujt mĂ« tĂ« errĂ«t tĂ« regjimit nazist nĂ« Gjermani. Filloi nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« organizuar rreth vitit 1939, dhe kishte pĂ«r qĂ«llim eliminimin sistematik tĂ« personave tĂ« konsideruar “tĂ« padobishĂ«m” pĂ«r shoqĂ«rinĂ«, pĂ«rfshirĂ« tĂ« sĂ«murĂ«t mendorĂ«, personat me aftĂ«si tĂ« kufizuara fizike, dhe mĂ« gjerĂ«, tĂ« gjithĂ« ata qĂ« regjimi i Hitlerit i shihte si “barrĂ« pĂ«r racĂ«n ariane”.

Origjina e Programit T4

Emri “T4” vjen nga adresa Tiergartenstraße 4, nĂ« Berlin, ku ndodhej zyra qendrore e programit. Fillimisht, programi filloi nĂ«n pretekstin e “vdekjes sĂ« mĂ«shirshme”, duke pĂ«rdorur vendime administrative pĂ«r tĂ« eutanazuar pacientĂ« nĂ« spitale psikiatrike dhe institucione tĂ« kujdesit. MjekĂ«t dhe stafi i pĂ«rfshirĂ« nĂ« kĂ«tĂ« program identifikonin viktimat pĂ«rmes tĂ« dhĂ«nave mjekĂ«sore, pa ndonjĂ« ekzaminim tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ«.

-Metodat e përdorura

-Metodat për vrasje përfshinin:

-Injektimin e vdekjeve të ngadalta përmes barna vdekjeprurëse,

-Uria e qëllimshme,

Dhoma gazi, të cilat u testuan dhe u përsosën gjatë këtij programi, përpara se të përdoreshin në kampet e përqendrimit.

Protestat dhe urdhri i Hitlerit për ndërprerje

Në gusht të vitit 1941, për shkak të rritjes së pakënaqësisë publike dhe veçanërisht për shkak të protestave të klerikëve gjermanë, përfshirë Peshkopin katolik Clemens August von Galen, i cili haptazi dënoi vrasjet nga predikimet e tij në kishë, Adolf Hitler urdhëroi ndërprerjen zyrtare të programit T4.

Kjo ndërprerje nuk nënkuptonte fundin e vrasjeve. Përkundrazi, T4 vazhdoi në mënyrë të fshehtë, pa strukturën burokratike të mëparshme. Vrasjet kaluan në duart e stafit lokal spitalor, pa dokumentacion të hapur.

Bilanci i viktimave

NĂ« pĂ«rfundim, mĂ« shumĂ« se 300,000 persona – burra, gra dhe fĂ«mijĂ« – humbĂ«n jetĂ«n si pasojĂ« e programit T4 dhe formave tĂ« tjera tĂ« eutanazisĂ« tĂ« praktikuara nga nazistĂ«t gjatĂ« luftĂ«s. Ky program shĂ«rbeu gjithashtu si bazĂ« eksperimentale pĂ«r krijimin e metodave tĂ« shfarosjes masive qĂ« do tĂ« zbatoheshin mĂ« vonĂ« nĂ« Holokaust.

Pasojat dhe drejtësia

Pas Luftës së Dytë Botërore, disa nga personat e përfshirë në programin T4 u gjykuan në Gjykimet e Nurembergut, sidomos në Gjykimin e Mjekëve, ku dolën në pah mizoritë dhe përfshirja e komunitetit mjekësor në këtë krim kundër njerëzimit.

Ky episod shĂ«non njĂ« nga shembujt mĂ« tronditĂ«s tĂ« shkencĂ«s dhe mjekĂ«sisĂ« tĂ« politizuar dhe çnjerĂ«zore, ku ideologjia raciste dhe koncepti i “pastrimit” shoqĂ«ror morĂ«n pĂ«rparĂ«si mbi jetĂ«n dhe dinjitetin njerĂ«zor.

Nëse do të dëshiroje një version të shkurtuar apo me referenca historike të sakta, mund të ta përgatis me kënaqësi.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Vendimi për Noel Clarke është një fitore për gratë guximtare dhe për gazetarinë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
23 August 2025 at 15:33

Katharine Viner*

Gjykata e Lartë ka vendosur në favor të Guardian pasi aktori dhe regjisori britanik paditi për shpifje për akuzat e sjelljes seksuale të pahijshme.

Ndonjëherë mjafton të tërheqësh një fill.

Kështu filloi për dy gazetare të Guardian në pranverën e vitit 2021, kur ato nisën të hetonin pretendimet për sjelljen e Noel Clarke, aktor dhe regjisor i njohur britanik.

Sirin Kale dhe Lucy Osborne folën me shumë burime, përfshirë mbi 20 gra, të cilat ndanë historitë e tyre për përvojat me Clarke. Akuzat e tyre përfshinin një sërë sjelljesh të pahijshme: ngacmime seksuale, prekje të padëshiruara, sjellje seksuale të papërshtatshme, marrje dhe shpërndarje të fotografive e videove eksplicite pa leje, dhe bullizëm.

Akuzat shtriheshin gjatë një periudhe nga viti 2004 deri më 2019 dhe ishin baza e një serie të fuqishme artikujsh dhe një podkasti të Guardian, çka çoi në padinë që Clarke ngriti ndaj gazetës.

Gjyqi gjashtë-javor u zhvillua në mars dhe prill 2025 në Gjykatën e Lartë, dhe vendimi erdhi sot. Gjykatësja Steyn vendosi se ajo që kishte publikuar Guardian ishte e vërtetë dhe se botimi ishte në interes të publikut.

Ajo vlerësoi punën e reporterëve dhe redaktorëve tanë si të thelluar dhe të kujdesshëm, duke theksuar përpjekjet e mëdha për të hetuar, testuar dhe verifikuar informacionin e marrë, si dhe për të mos publikuar akuza që nuk mund të mbështeteshin me prova.

Ky është një fitore e madhe për gratë që folën me ne, për Guardian-in dhe për gazetarinë investigative në Britani.

GjatĂ« mĂ« shumĂ« se njĂ« dekade si kryeredaktore e Guardian, pothuajse çdo ditĂ« kam marrĂ« vendime tĂ« vĂ«shtira. Por vendimi pĂ«r tĂ« mos u tĂ«rhequr nga padia pĂ«r shpifje e Noel Clarke nuk ishte njĂ« prej tyre. QĂ« nĂ« fillim besova se ky ishte njĂ« rast qĂ« duhej ta çonim deri nĂ« fund – kryesisht pĂ«r gratĂ« qĂ« folĂ«n me ne nĂ« hetimin fillestar, por edhe pĂ«r ato qĂ« mĂ« pas dĂ«shmuan nĂ« gjykatĂ«.

E mbaj mend mirë kur më treguan për herë të parë për hetimin: ajo që më bëri më shumë përshtypje ishte shkalla e madhe e akuzave.

Edhe pas lĂ«vizjes #MeToo, Ă«shtĂ« ende e rrallĂ« tĂ« gjesh gra qĂ« janĂ« tĂ« gatshme tĂ« flasin me gazetarĂ« pĂ«r raste tĂ« abuzimit seksual – sidomos kur bĂ«het fjalĂ« pĂ«r dikĂ« mĂ« tĂ« fuqishĂ«m dhe tĂ« famshĂ«m. MegjithatĂ«, çdo herĂ« qĂ« merrja pĂ«rditĂ«sime nga ekipi i hetimit, numri i grave rritej. Brenda pak ditĂ«sh kishim mĂ« shumĂ« se njĂ« duzinĂ« burimesh.

Kur botuam hetimin e parë, kishim 22 dëshmi të drejtpërdrejta, të mbështetura nga punë e madhe verifikimi. Deri në fund, kishim folur me mbi 100 burime.

Në gjyq, patëm 26 dëshmitarë, disa prej të cilëve udhëtuan nga jashtë për të dëshmuar.

Gratë që dëshmuan në gjykatë nuk u tërhoqën, edhe pse përballeshin me taktika frikësuese, para dhe gjatë procesit. Ishte prekje emocionale të shihje kaq shumë gra që flisnin publikisht, me guxim dhe vendosmëri për përvojat më të errëta të jetës së tyre.

Siç shkroi Michaela Coel, aktore dhe regjisore britanike, për dëshmitaret tona:

“TĂ« flasĂ«sh pĂ«r kĂ«to incidente kĂ«rkon shumĂ« forcĂ«, sepse disa i quajnĂ« ‘zona gri’. Por ato janĂ« larg sĂ« qeni gri. KĂ«to sjellje janĂ« jo profesionale, tĂ« dhunshme dhe mund ta shkatĂ«rrojnĂ« perceptimin e njĂ« personi pĂ«r veten, pĂ«r vendin nĂ« shoqĂ«ri dhe pĂ«r karrierĂ«n e tyre.”

NjĂ« nga dĂ«shmitaret, Gina Powell, ish-punonjĂ«se e Clarke, ishte njĂ« burim i rĂ«ndĂ«sishĂ«m pĂ«r raportimet tona dhe dĂ«shmitare nĂ« gjykatĂ«. Ajo e akuzoi Clarke pĂ«r sulm seksual dhe tha se nuk besonte se ai duhej tĂ« ishte “afĂ«r grave tĂ« reja nĂ« industrinĂ« e filmit”. GjykatĂ«sja e cilĂ«soi atĂ« si njĂ« dĂ«shmitare tĂ« ndershme dhe mbresĂ«lĂ«nĂ«se, qĂ« nuk e teproi asnjĂ«herĂ«. PĂ«r tĂ« tha:

“Guximi nuk Ă«shtĂ« mungesa e frikĂ«s, por aftĂ«sia pĂ«r ta pĂ«rballuar atĂ« – dhe zonja Powell tregoi guxim dhe integritet tĂ« admirueshĂ«m.”

Guardian qëndroi pranë Gina-s dhe të gjitha grave që folën. E gjithë media do të përfitojë nga guximi i tyre, falë këtij vendimi që e konfirmon drejtësinë e asaj që bënë.

Kjo është fitorja e tyre.

Por Ă«shtĂ« edhe njĂ« drejtĂ«sim i rĂ«ndĂ«sishĂ«m pĂ«r Guardian-in – pĂ«r reporterĂ«t, redaktorĂ«t dhe avokatĂ«t tanĂ«. Gazetaria investigative Ă«shtĂ« e rrezikshme dhe e kushtueshme, veçanĂ«risht kur pĂ«rfshin akuza pĂ«r abuzim seksual.

Ka gjithmonĂ« kĂ«rcĂ«nime pĂ«r padi, qĂ« marrin kohĂ« dhe energji. Ka kosto emocionale pĂ«r dĂ«shmitarĂ«t, qĂ« shpesh janĂ« viktima – dhe qĂ« me tĂ« drejtĂ« hezitojnĂ« tĂ« kalojnĂ« sĂ«rish traumĂ«n nĂ« gjykatĂ«.

Kjo vlen edhe pĂ«r gazetarĂ«t tanĂ«. GjashtĂ« prej nesh u morĂ«n nĂ« pyetje nĂ« gjykatĂ«. NjĂ« reporter u pyet pĂ«r tre ditĂ« rresht. NjĂ« tjetĂ«r u pĂ«rball me pyetje shumĂ« personale. U hodhĂ«n akuza tĂ« pabaza pĂ«r njĂ« “konspiracion”. Por tĂ« gjithĂ« u paraqitĂ«n shkĂ«lqyeshĂ«m – duke mbrojtur gazetarinĂ« nĂ« interes tĂ« publikut dhe qĂ«ndrimin e Guardian.

Për më tepër, ekziston kërcënimi i kostove të tmerrshme financiare. Në një moment, ndoshta për të na detyruar të tërhiqeshim, Clarke kërkoi 70 milionë paund dëmshpërblim.

Guardian ka fatin qĂ« mbĂ«shtetet nga Scott Trust – pronarĂ«t tanĂ«, qĂ« i pĂ«rkushtohen gazetarisĂ« nĂ« interes tĂ« publikut dhe jo fitimeve apo interesave politike. Ata na qĂ«ndruan pranĂ« nĂ« çdo hap.

ShumĂ« pak raste shpifjeje arrijnĂ« nĂ« gjyq, pikĂ«risht pĂ«r shkak tĂ« rrezikut tĂ« madh financiar dhe reputacional. Por ky ishte njĂ« rast ku unĂ« besova se Guardian duhej tĂ« qĂ«ndronte i palĂ«kundur – tĂ« besonim te gratĂ«, te gazetarĂ«t tanĂ« dhe te drejtĂ«sia.

Sot Ă«shtĂ« njĂ« ditĂ« e mirĂ« pĂ«r Guardian-in, pĂ«r median qĂ« vepron nĂ« interes tĂ« publikut – dhe pĂ«r gratĂ«.

*Katharine Viner është kryeredaktore e Guardian/ Përgatiti për botim: L.Veizi

1973 – Kriza e pengjeve nĂ« Stokholm dhe lindja e SindromĂ«s sĂ« Stokholmit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
23 August 2025 at 13:00

Më 23 gusht 1973, një ngjarje e pazakontë ndodhi në qytetin e Stokholmit, kryeqyteti i Suedisë, që më vonë do të bëhej baza për një nga termat më të njohur në psikologjinë moderne: Sindroma e Stokholmit.

Ngjarja: Vjedhja bankare që u kthye në krizë pengjesh

Një kriminel i armatosur suedez, Jan-Erik Olsson, hyri në filialin e bankës Kreditbanken në sheshin Norrmalmstorg të Stokholmit, me qëllim për të kryer një grabitje.

Ai hapi zjarr dhe mori katër pengje (tre gra dhe një burrë), duke u barrikaduar brenda bankës për pesë ditë.

Olsson kërkoi lirimin e një shoku të tij në burg, Clark Olofsson, i cili më vonë u soll në bankë me qëllim që të ndihmonte në zgjidhjen e situatës.

Gjatë krizës: Diçka e çuditshme ndodhi

GjatĂ« pesĂ« ditĂ«ve tĂ« krizĂ«s (23–28 gusht 1973), pengjet nuk vetĂ«m qĂ« nuk u rebeluan apo kundĂ«rshtuan, por filluan tĂ« shfaqin simpatizim dhe mirĂ«kuptim pĂ«r kapĂ«sit e tyre.

Ata refuzuan të dëshmonin kundër tyre, u ankuan për policinë, dhe mbronin grabitësit edhe pas lirimit.

Një nga pengjet u lidh emocionalisht me një nga grabitësit, dhe një tjetër deklaroi:

“Nuk kishim frikĂ« nga grabitĂ«sit. Kishim frikĂ« nga policia.”

Lindja e termit “Sindroma e Stokholmit”

Sjellja e pazakontë e viktimave habiti publikun dhe psikologët.

Kriminologu dhe psikologu suedez Nils Bejerot, i cili ndihmoi nĂ« menaxhimin e krizĂ«s, ishte ndĂ«r tĂ« parĂ«t qĂ« pĂ«rshkroi fenomenin dhe e quajti “Sindroma e Stokholmit”.

ÇfarĂ« Ă«shtĂ« Sindroma e Stokholmit?

Sindroma e Stokholmit është një reaksion psikologjik ku viktimat e rrëmbimit apo pengmarrjes fillojnë të ndiejnë empati, simpati, apo madje edhe dashuri për agresorët e tyre.

Ky fenomen:

Nuk është një sëmundje zyrtare mendore, por një model sjelljeje i dokumentuar.

Mund të ndodhë në situata me marrëdhënie të pabarabarta ku viktima ndodhet në kushte ekstreme dhe të pasigurta.

Shpjegohet shpesh si një mekanizëm psikologjik mbijetese, ku viktima identifikohet me agresorin për të reduktuar frikën dhe për të rritur shanset për mbijetesë.

Statistika dhe skepticizëm

Sipas një studimi amerikan, vetëm rreth 5% e viktimave të pengmarrjes zhvillojnë shenja të Sindromës së Stokholmit.

Shumë psikologë e vënë në dyshim ekzistencën klinike të sindromës, duke e parë si një reagim të rrallë dhe të lidhur me rrethana shumë specifike.

Pasojat dhe ndikimi

Clark Olofsson u arrestua, por mĂ« vonĂ« deklaroi se kishte vepruar pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar pengjet – njĂ« pohim qĂ« gjithashtu u hodh poshtĂ«.

Pengjet nuk pësuan dëmtime fizike, por mbetën të shokuar nga reagimi i tyre vetjak.

Termi “Sindroma e Stokholmit” u pĂ«rhap globalisht dhe pĂ«rdoret sot nĂ« shumĂ« kontekste: nga marrĂ«dhĂ«nie abuzive te situata tĂ« ngjashme me kontroll tĂ« tepruar emocional ose psikologjik.

PĂ«rfundim

Ngjarja nĂ« Stokholm nĂ« 1973 nuk ishte thjesht njĂ« grabitje banke – ajo hapi njĂ« debat ndĂ«rkombĂ«tar mbi psikologjinĂ« e viktimĂ«s, mĂ«nyrĂ«n se si njerĂ«zit reagojnĂ« nĂ«n presion ekstrem, dhe kompleksitetin e marrĂ«dhĂ«nieve mes viktimĂ«s dhe agresorit. Edhe sot, Sindroma e Stokholmit mbetet njĂ« nga fenomenet mĂ« tĂ« debatuara dhe intriguese nĂ« fushĂ«n e psikologjisĂ«.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

 

Deep Purple pĂ«r “Smoke on the Water”: ËshtĂ« si tĂ« kesh njĂ« buton qĂ« çmend publikun

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
23 August 2025 at 11:35

“Shkuam tĂ« shihnim Frank ZappĂ«n nĂ« kazino Montreux. Por dikush qĂ«lloi me njĂ« armĂ« sinjalizuese drejt tavanit dhe – whoosh! I gjithĂ« ndĂ«rtesa u pĂ«rfshi nga flakĂ«t”

Roger Glover, bas, autor këngësh

Ne donim njĂ« tingull mĂ« emocionues nga ai qĂ« po merrnim nĂ« studiot tradicionale tĂ« regjistrimit, ndaj morĂ«m me qira studion lĂ«vizĂ«se tĂ« Rolling Stones pĂ«r tre javĂ« pĂ«r tĂ« regjistruar nĂ« kazino Montreux. Ishte viti 1971 dhe njĂ« natĂ« para se tĂ« fillonim, shkuam tĂ« shihnim Frank Zappa and the Mothers of Invention nĂ« kuadĂ«r tĂ« festivalit jazz tĂ« Montreux, por – siç thotĂ« edhe kĂ«nga – “some stupid with a flare gun” qĂ«lloi drejt tavanit.

ShkĂ«ndijat ranĂ« dhe tĂ« gjithĂ« duhej tĂ« dilnim jashtĂ«. U ndava nga grupi, ndaj u ktheva brenda pĂ«r t’i gjetur. NdĂ«rtesa ishte bosh, por sapo dola, diçka shpĂ«rtheu dhe – whoosh – i gjithĂ« objekti mori flakĂ«.

U ulĂ«m nĂ« barin e hotelit tonĂ«, dy blloqe larg, dhe shikonim njĂ« re tĂ« zezĂ« tymi teksa kazinoja e bukur e vjetĂ«r shndĂ«rrohej nĂ« hi. Dy mĂ«ngjese mĂ« vonĂ«, u zgjova duke shqiptuar me zĂ« tĂ« lartĂ« fjalĂ«t “smoke on the water”. MĂ« pas, pasi kitaristi Ritchie Blackmore krijoi njĂ« riff me tempo mesatare, propozova qĂ« Smoke on the Water tĂ« ishte titulli i kĂ«ngĂ«s pĂ«r atĂ« qĂ« na ndodhi.

Ka njĂ« fotografi tĂ« shkĂ«lqyer tĂ« Ian Gillan-it me bllokun e shĂ«nimeve hapur dhe dy strofat e para tĂ« shkruara. UnĂ« jam pĂ«rballĂ« tij duke dĂ«gjuar kitarĂ«n e Ritchie-t me kufje. Ian dhe unĂ« i hidhnim ide tekstit njĂ«ri-tjetrit dhe kĂ«nga doli brenda 15 minutash. Ishte sikur po shkruanim nĂ« njĂ« ditar, duke filluar me: “We all came out to Montreux, on the Lake Geneva shoreline”. “Funky Claude” Ă«shtĂ« Claude Nobs, themeluesi i festivalit, njĂ« njeri i mrekullueshĂ«m qĂ« vraponte “duke nxjerrĂ« fĂ«mijĂ«t” ndĂ«rsa bota e tij digjej.

Montreux ka qenĂ« gjithmonĂ« vend i veçantĂ« pĂ«r ne pĂ«r shkak tĂ« asaj ngjarjeje. HerĂ«n e fundit qĂ« shkuam atje, pranĂ« liqenit kishte tabela qĂ« shkruanin “No smoking on the water” dhe katĂ«r avionĂ« lĂ«shuan re tymi mbi ujĂ« ndĂ«rsa ne luanim. Ishte emocionuese, por unĂ« nuk lodhem kurrĂ« duke e kĂ«nduar. Dikush tha njĂ«herĂ« se Ă«shtĂ« si tĂ« kesh njĂ« buton qĂ«, kur e shtyp, çmend publikun.

Ian Paice, bateri, autor këngësh

Para se tĂ« kishte ndonjĂ« tekst, Smoke on the Water njihej si “kĂ«nga der-der-der” pĂ«r shkak tĂ« riff-it tĂ« Ritchie-t. Pas djegies sĂ« kazinosĂ«, Claude na gjeti njĂ« vend tĂ« quajtur Pavillon ballroom, ku nisĂ«m tĂ« eksperimentonim me tĂ«. Jon Lord dyfishoi riff-in nĂ« organo, por me inverzione tĂ« akordeve. Bas-i i Roger ishte shumĂ« i qĂ«ndrueshĂ«m dhe kjo mĂ« dha hapĂ«sirĂ« tĂ« lĂ«vizja, kĂ«shtu qĂ« bateritĂ« krijuan njĂ« crescendo. Sapo kishim nisur regjistrimin kur u shfaqĂ«n dritat vezulluese jashtĂ« dhe erdhi policia. Roadies arritĂ«n tĂ« mbanin dyert mbyllur deri sa mbaruam marrjen. Pastaj njĂ« polic tha: “Duhet tĂ« ndaloni! Jeni shumĂ« tĂ« zhurmshĂ«m!”

Claude sugjeroi tĂ« vazhdonim nĂ« Grand Hotel, qĂ« ishte i mbyllur. NĂ« atĂ« kohĂ« Ritchie vendosi tĂ« mos pĂ«rfshinte kĂ«ngĂ«n e ngadaltĂ« When a Blind Man Cries nĂ« albumin Machine Head. Kjo na la njĂ« boshllĂ«k, por inxhinieri ynĂ« Martin Birch na kujtoi “atĂ« idenĂ« e parĂ« qĂ« bĂ«mĂ« nĂ« Pavillon”. Sapo Ian Gillan dhe Roger nisĂ«n tĂ« thurnin historinĂ« me tekst, ajo nisi tĂ« merrte formĂ« si Smoke on the Water.

E mbaruam regjistrimin nĂ« korridorin e katit pĂ«rdhes tĂ« hotelit, pasi kishim marrĂ« dyshekĂ« nga dhomat pĂ«r tĂ« bllokuar zhurmat – prej nga edhe vargu “a few red lights and a few old beds”. AtĂ«herĂ« ishte thjesht njĂ« kĂ«ngĂ« tjetĂ«r e albumit. Nuk kishim asnjĂ« ide qĂ« do tĂ« bĂ«hej kaq e rĂ«ndĂ«sishme, por publiku Ă«shtĂ« ai qĂ« vendos.

Warner Bros nĂ« Los Anxhelos e adhuruan, por thanĂ« se ishte shumĂ« e gjatĂ« pĂ«r radio, ndaj pa dijeninĂ« tonĂ«, njĂ« nga inxhinierĂ«t e tyre e shkurtoi nĂ« katĂ«r minuta. Pjesa tjetĂ«r Ă«shtĂ« histori. NĂ« versionin Made in Japan, qĂ« kishim njĂ« vit duke e luajtur, gjetĂ«m shumĂ« kĂ«nde tĂ« reja pĂ«r tĂ« eksploruar, ndaj tingĂ«llonte ndryshe. Publiku duartrokiste nĂ« ritĂ«m me riff-in. Ian atĂ« natĂ« nĂ« Osaka pati vĂ«shtirĂ«si me monitorĂ«t, ndaj nĂ« fund tha atĂ« frazĂ«n e mrekullueshme: “I want everything louder than everything else!”

NjĂ« 40 vite pas regjistrimit, po luaja me njĂ« grup tĂ« vogĂ«l nĂ« njĂ« restorant nĂ« Itali dhe dikush tha se kuzhinieri donte tĂ« mĂ« pĂ«rshĂ«ndeste. Ai erdhi dhe mĂ« tha: “UnĂ« isha kuzhinieri nĂ« kazino atĂ« natĂ« kur ajo u dogj.”

Burimi: theguardian.com/ Përgatiti për botim: L.Veizi

23 gusht 1942 – NazistĂ«t hidhen mbi Stalingrad, lufta ku mbetĂ«n 2 milionĂ« tĂ« vrarĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
23 August 2025 at 08:35

Lufta e Stalingradit ishte një nga betejat më të mëdha, më të përgjakshme dhe më vendimtare të Luftës së Dytë Botërore. Ajo filloi në verën e vitit 1942 dhe përfundoi në shkurt të vitit 1943, duke shënuar një pikë kthese në luftën në frontin lindor midis Gjermanisë Naziste dhe Bashkimit Sovjetik.

Kur filloi?

Lufta e Stalingradit filloi zyrtarisht më 23 gusht 1942, kur forcat gjermane nisën sulmin ajror dhe tokësor mbi qytetin e Stalingradit (sot Volgograd) në Rusinë jugore.

Kush luftoi?

Gjermania Naziste dhe aleatët e saj (përfshirë italianët, hungarezët dhe rumunët)

Bashkimi Sovjetik nën udhëheqjen e Jozef Stalinit, me drejtues ushtarakë si Gjeneral Zhukov dhe Vasily Chuikov

Objektivat e Gjermanisë

Kapja e Stalingradit, një qytet strategjik mbi lumin Volga, i rëndësishëm për transportin dhe logjistikën sovjetike.

Sigurimi i fushave të naftës në Kaukaz, që ishin jetike për makinerinë ushtarake gjermane.

Goditja morale ndaj Bashkimit Sovjetik, pasi qyteti mbante emrin e Stalinit.

Fazat kryesore të betejës

Bombardimi fillestar (23 gusht 1942)

Gjermanët shkatërruan qytetin me bombardime ajrore.

Mijëra civilë u vranë që në ditët e para.

Luftimet brenda qytetit (shtator-nëntor 1942)

Luftimet u zhvilluan rrugë më rrugë, ndërtesë më ndërtesë, madje edhe kat më kat brenda ndërtesave.

UshtarĂ«t sovjetikĂ« pĂ«rdorĂ«n taktikĂ«n “mbahu afĂ«r armikut” pĂ«r tĂ« neutralizuar avantazhin gjerman nĂ« artileri dhe aviacion.

Operacioni Uranus (nëntor 1942)

Një kundërsulm i befasishëm sovjetik më 19 nëntor 1942 rrethoi rreth 300,000 trupa gjermane në qytet.

Forcat gjermane u kapën në kurth dhe furnizimi i tyre u ndërpre.

Dorëzimi i forcave gjermane (shkurt 1943)

Pas muajsh urie, të ftohti ekstrem dhe mungesë municionesh, feldmarshalli gjerman Friedrich Paulus u dorëzua më 2 shkurt 1943.

Mijëra ushtarë gjermanë ranë në robëri; shumë prej tyre nuk u kthyen kurrë në shtëpi.

Bilanci tragjik

Humbje totale (ushtarë dhe civilë): mbi 2 milionë njerëz.

Sovjetikët: Rreth 1.1 milion viktima (të vrarë, plagosur, zhdukur).

Gjermanët dhe aleatët: Rreth 850,000 viktima.

Rëndësia historike

Ishte pika e kthesës në frontin lindor të Luftës së Dytë Botërore.

Për herë të parë, Gjermania pësoi një humbje të madhe dhe të pakthyeshme.

Morali i Bashkimit Sovjetik u ngrit ndjeshëm, ndërsa ai gjerman ra.

Sot

Qyteti Stalingrad u riemërua Volgograd në vitin 1961.

NĂ« qytet ndodhet “Mamaev Kurgan”, njĂ« memorial gjigant kushtuar heronjve tĂ« betejĂ«s, me statujĂ«n ikonike “NĂ«na Rusi” (Rodina Mat’).

PĂ«rmbledhje

Lufta e Stalingradit nuk ishte vetĂ«m njĂ« betejĂ« ushtarake — ishte njĂ« betejĂ« e vullnetit, e strategjisĂ« dhe e mbijetesĂ«s, qĂ« ndryshoi rrjedhĂ«n e historisĂ« botĂ«rore dhe çoi drejt fillimit tĂ« fundit pĂ«r regjimin nazist.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

23 gusht 1939 – Firmoset pakti i mossulmimit Gjermano-Rus i Molotov-Ribbentrop

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
23 August 2025 at 07:15

Pakti Molotov-Ribbentrop, i njohur gjithashtu si Pakti i Mos-sulmimit ndërmjet Gjermanisë dhe Bashkimit Sovjetik, u firmos më 23 gusht 1939, në Moskë. Ai përfaqësoi një moment historik vendimtar që ndikoi drejtpërdrejt në shpërthimin e Luftës së Dytë Botërore vetëm disa ditë më vonë.

Pjesëmarrësit dhe Qëllimi

Pakti u nënshkrua nga:

Vyacheslav Molotov, ministri i jashtëm i Bashkimit Sovjetik

Joachim von Ribbentrop, ministri i jashtëm i Gjermanisë Naziste

Në mënyrë të hapur, pakti përmbante një marrëveshje mos-sulmimi ndërmjet dy vendeve, duke deklaruar se asnjëra palë nuk do të sulmonte tjetrën ose do të përkrahte ndonjë vend që mund të kryente agresion kundër palës tjetër.

Protokolli Sekret

Ajo që e bën këtë pakt veçanërisht të rëndësishëm dhe kontrovers është protokolli sekret, i cili nuk u bë publik menjëherë. Ky protokoll parashikonte ndarjen e Evropës Lindore në sfera influence mes dy fuqive:

Polonia do të ndahej midis Gjermanisë dhe Bashkimit Sovjetik.

Estonia, Letonia, dhe Finlanda do t’i pĂ«rkisnin sferĂ«s sovjetike.

Lituania fillimisht iu la Gjermanisë, por më vonë iu kalua Bashkimit Sovjetik me një marrëveshje shtesë.

Rumania – konkretisht rajoni i BesarabisĂ« – u pĂ«rfshi nĂ« interesin sovjetik.

Pasojat e Menjëhershme

Më 1 shtator 1939, vetëm 8 ditë pas firmosjes së paktit, Gjermania pushtoi Poloninë nga perëndimi.

Më 17 shtator 1939, Bashkimi Sovjetik pushtoi Poloninë nga lindja, duke përmbushur marrëveshjen e fshehtë.

Ky veprim shënoi fillimin zyrtar të Luftës së Dytë Botërore, kur Britania e Madhe dhe Franca i shpallën luftë Gjermanisë më 3 shtator 1939.

Pse u firmos ky pakt?

Gjermania donte të shmangte një luftë në dy fronte (me Francën dhe Britaninë në perëndim dhe Bashkimin Sovjetik në lindje).

Bashkimi Sovjetik, nĂ«n udhĂ«heqjen e Stalinit, donte tĂ« fitonte kohĂ« pĂ«r t’u pĂ«rgatitur ushtarakisht, si dhe tĂ« rikuperonte territore qĂ« i kishte humbur pas LuftĂ«s sĂ« ParĂ« BotĂ«rore.

RĂ«nia e paktit

Ky bashkëpunim i pazakontë përfundoi më 22 qershor 1941, kur Hitleri filloi Operacionin Barbarossa, duke sulmuar Bashkimin Sovjetik, duke e shkelur paktin.

Në përfundim, Pakti Molotov-Ribbentrop ishte një nga aktet më cinike dhe me pasoja më të mëdha të politikës ndërkombëtare të shekullit XX. Ai kontribuoi në fillimin e një lufte shkatërrimtare dhe në copëtimin e disa vendeve të Evropës Lindore, duke lënë pasoja të thella historike dhe gjeopolitike që ndihen edhe sot.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

ÇfarĂ« po bĂ«n njĂ« elefant albino i varrosur nĂ« Vatikan?

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
22 August 2025 at 15:00

Elefanti Albino i Vatikanit – Historia e Hanonit NjĂ« dhuratĂ« mbretĂ«rore pĂ«r PapĂ«n

NĂ« vitin 1514, Papa i ri Leoni X (nga familja e fuqishme Medici) mori njĂ« dhuratĂ« tĂ« jashtĂ«zakonshme nga Manueli I i PortugalisĂ«: njĂ« elefant albino katĂ«rvjeçar i quajtur Hanon. Ai kishte ardhur nga ishulli i Cejlonit (Sri Lanka e sotme) dhe ishte trajnuar pĂ«r t’iu pĂ«rgjigjur komandave nĂ« portugalisht dhe gjuhĂ« indiane.

Kjo dhuratë nuk ishte e rastësishme: në shek. XVI, Portugalia ishte fuqia më e madhe detare dhe koloniale në botë, dhe dhurata madhështore si kafshë ekzotike shërbenin për të treguar pasuri, fuqi dhe për të forcuar lidhjet diplomatike me Vatikanin.

Ylli i Romës Rilindase

Sapo mbërriti në Romë, Hanon u bë menjëherë sensacion. Ai mori pjesë në procesione dhe festa publike, duke tërhequr turma të mëdha njerëzish që nuk kishin parë kurrë më parë një kafshë të tillë.

Poetë e përjetësuan në vargjet e tyre.

ArtistĂ« tĂ« mĂ«dhenj si Rafael dhe Albrecht DĂŒrer e vizatuan e pikturuan.

Për romakët, elefanti albino ishte simbol i fuqisë së Papës dhe i mrekullive të Perëndisë.

Thuhet se Papa Leoni X e adhuronte aq shumë, saqë e mbante pranë vetes në shumë ceremoni dhe e konsideronte një maskotë të shenjtë të oborrit papnor.

Vdekja e parakohshme

Por fati i Hanonit nuk ishte i gjatë. Vetëm dy vjet pas mbërritjes, në vitin 1516, elefanti u sëmur rëndë nga një infeksion respirator. Mjekët e kohës nuk arritën ta shpëtonin. Sipas disa kronikave, përpjekja për ta kuruar me ilaçe eksperimentale vetëm e përkeqësoi gjendjen.

Kur vdiq, Papa Leoni X u trondit dhe urdhĂ«roi qĂ« elefanti i tij i dashur tĂ« varrosej me nderime tĂ« plota nĂ« oborrin e Belvedere nĂ« Vatikan, njĂ« vend ku zakonisht vendoseshin veprat mĂ« tĂ« çmuara tĂ« artit. NjĂ« epitaf i shkruar pĂ«r varrin e tij thoshte se Hanon kishte “larguar trishtimin nga oborri papnor” dhe kishte qenĂ« “mrekulli e natyrĂ«s”.

Nga legjenda në zbulim

Me kalimin e shekujve, kujtimi i elefantit të papës u shndërrua në legjendë. Shumë e konsideronin thjesht një histori të ekzagjeruar të rilindjes romake.

Por nĂ« vitin 1962, gjatĂ« punimeve arkeologjike nĂ« Vatikan, u zbuluan eshtrat e Hanonit, duke vĂ«rtetuar se miti i “elefantit tĂ« varrosur nĂ« Vatikan” kishte qenĂ« realitet.

Trashëgimia

Hanon mbetet një nga kafshët më të famshme të historisë europiane. Historia e tij tregon jo vetëm dashurinë e njerëzve të Rilindjes për ekzotiken, por edhe mënyrën si kafshët u përdorën si instrument diplomatik dhe simbolik. Sot, kujtimi i tij është ende gjallë në libra, piktura dhe shkrime historike, si një dëshmi e pazakontë e lidhjes midis politikës, fesë dhe natyrës.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

22 gusht 1962 – Atentati, paramilitarĂ«t komplot pĂ«r tĂ« vrarĂ« Charles de Gaulle

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
22 August 2025 at 13:45

NĂ« fillim tĂ« viteve ’60, Franca gjendej nĂ« njĂ« nga periudhat mĂ« tĂ« tensionuara tĂ« historisĂ« sĂ« saj moderne. Lufta e AlgjerisĂ« po hynte nĂ« fazĂ«n pĂ«rfundimtare dhe Presidenti Charles de Gaulle, me vendimin e tij pĂ«r t’i dhĂ«nĂ« fund kolonializmit francez nĂ« AfrikĂ«n e Veriut dhe pĂ«r tĂ« pranuar pavarĂ«sinĂ« e AlgjerisĂ«, u kthye nĂ« objektin e urrejtjes sĂ« ekstremistĂ«ve tĂ« djathtĂ«.

OAS – Organizata e Armatosur e FshehtĂ«: Ky grup paramilitar, i pĂ«rbĂ«rĂ« kryesisht nga ish-ushtarakĂ« francezĂ« dhe kolonĂ« algjerianĂ« (pied-noirs), kundĂ«rshtonte me çdo kusht pavarĂ«sinĂ« e AlgjerisĂ«. Ata e panĂ« De Gaullen si tradhtar dhe vendosĂ«n ta shĂ«njestronin me atentate.

Përpjekjet për atentat

Midis viteve 1961–1965, u organizuan disa tentativa pĂ«r vrasjen e tij. MĂ« i famshmi ishte ai i 22 gushtit 1962, i njohur si Atentati i Petit-Clamart.

Ngjarja

Teksa De Gaulle udhëtonte me bashkëshorten Yvonne në limuzinën e tij Citroën DS, një grup atentatorësh të OAS ngritën pritë në periferi të Parisit. Kur makina kaloi, u qëllua me mitraloz dhe armë automatike.

Automjeti u godit me mbi 140 plumba, por mjeshtëria e shoferit dhe stabiliteti i jashtëzakonshëm i Citroën DS shpëtuan jetën e çiftit presidencial.

De Gaulle, i palĂ«kundur, mĂ« vonĂ« tha se kishte qenĂ« “i mbrojtur nga Providenca dhe nga inxhinieria franceze”.

Pasojat

Autoritetet franceze arrestuan dhe dënuan organizatorët e atentatit. OAS, megjithëse kishte krijuar frikë dhe terror me shpërthime e atentate, filloi të shpërbëhej pas dështimit të kësaj tentative dhe përfundimit të luftës në Algjeri.

Ky episod e forcoi mitin e De Gaulle si një figurë të pathyeshme, ndërsa Citroën DS u bë simbol i mbijetesës së tij legjendare. Historia e 22 gushtit 1962 mbetet një nga komplotet më dramatike dhe të famshme kundër një lideri evropian të shekullit XX.

22 gusht 2004 – Tronditet muzeu norvegjez, zhduken dy vepra tĂ« Munch

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
22 August 2025 at 12:30

MĂ« 22 gusht 2004, bota e artit u trondit nga njĂ« ngjarje spektakolare: dy nga veprat mĂ« tĂ« famshme tĂ« piktorit norvegjez Edvard Munch, “The Scream” (varianti i vitit 1910) dhe “Madonna”, u rrĂ«mbyen nĂ«n kĂ«rcĂ«nimin e armĂ«ve nga Muzeu Munch nĂ« Oslo.

Ngjarja

Dy burra të maskuar hynë me armë në muze në mes të ditës, para syve të vizitorëve dhe stafit. Ata çmontuan shpejt pikturat nga kornizat, kërcënuan punonjësit dhe u larguan me makinë të bardhë që i priste jashtë. Aksioni zgjati vetëm pak minuta dhe tronditi publikun norvegjez për guximin dhe brutalitetin e tij.

Hetimet

Autoritetet norvegjeze nisën menjëherë një hetim të gjerë. Më 8 prill 2005, policia arrestoi një të dyshuar të lidhur me grabitjen, ndërsa hetimet çuan në zbulimin e një rrjeti kriminal të organizuar që kishte përdorur vjedhjen e artit si mjet presioni dhe shantazhi për çështje të tjera penale.

Dyshime për fatin e veprave

PĂ«r shumĂ« muaj, mediat spekuluan se pikturat mund tĂ« ishin shkatĂ«rruar nga hajdutĂ«t pĂ«r tĂ« zhdukur gjurmĂ«t, madje u pĂ«rfol se ato ishin djegur. Kjo mundĂ«si e rriti ndjeshmĂ«rinĂ« publike, duke qenĂ« se “The Scream” Ă«shtĂ« njĂ« nga ikonat absolute tĂ« artit modern, dhe humbja e saj do tĂ« ishte e pakthyeshme.

Zhvillimi i mëvonshëm

Pas një fushate të gjatë hetimesh dhe presioni ndërkombëtar, më 31 gusht 2006, policia norvegjeze bëri të ditur se kishte rimarrë të dy pikturat, edhe pse me disa dëmtime të lehta, të cilat u restauruan më pas nga ekspertët.

Vjedhja e vitit 2004 hyri në histori jo vetëm si një nga krimet më të famshme të botës së artit, por edhe si dëshmi e faktit se veprat e Edvard Munch-ut mbeten simbole universale, aq të çmuara sa të bëhen objekt i operacioneve kriminale spektakolare.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

❌
❌