❌

Normal view

There are new articles available, click to refresh the page.
Yesterday — 15 August 2025Main stream

Maria, Mbretëresha e Skocisë bëhet një yll roker rebel dhe valltare e guximshme

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
15 August 2025 at 14:00

Disa interpretimet e jetës së trazuar të mbretëreshës zhvillohen këtë muaj në Edinburg, secila duke eksploruar marrëdhënien e saj me Elizabetën I dhe duke sfiduar narrativën e dy grave në luftë.

Lyndsey Winship

“Ka qenĂ« njĂ« kohĂ« me dhunĂ« tĂ« jashtĂ«zakonshme,” thotĂ« James Bonas. “Ke ElizabetĂ«n I qĂ« vendos tĂ« presĂ« kokĂ«n e kushĂ«rirĂ«s sĂ« saj, kur babai i saj kishte prerĂ« kokĂ«n e nĂ«nĂ«s sĂ« vet! ËshtĂ« e pabesueshme çfarĂ« kanĂ« kaluar.” NĂ«na nĂ« fjalĂ« ishte, sigurisht, Anne Boleyn, dhe kushĂ«rira qĂ« humbi kokĂ«n ishte Maria, MbretĂ«resha e SkocisĂ«, e dĂ«rguar nĂ« shkafot nĂ« vitin 1587 dhe tani subjekt i njĂ« baleti tĂ« krijuar nga regjisori Bonas dhe koreografja Sophie Laplane pĂ«r Baletin Skocez, qĂ« ka premierĂ«n nĂ« festivalin ndĂ«rkombĂ«tar tĂ« Edinburgut kĂ«tĂ« vit.

NĂ« fakt, kĂ«tĂ« verĂ« nĂ« Edinburg ka disa shfaqje qĂ« rishikojnĂ« trashĂ«giminĂ« e Marias, secila me njĂ« kĂ«ndvĂ«shtrim ndryshe mbi historinĂ« e vajzĂ«s qĂ« trashĂ«goi fronin vetĂ«m gjashtĂ« ditĂ«she, u bĂ« mbretĂ«reshĂ« bashkĂ«shorte e FrancĂ«s si dhe sunduese e SkocisĂ«, dhe u ekzekutua nĂ« moshĂ«n 44 vjeç. “Mendoj se ajo ishte njĂ« grua e fortĂ« e pakompromis,” thotĂ« Mhairi McCall, shfaqja e sĂ« cilĂ«s Mary, Queen of Rock! e rimendon MarinĂ« si njĂ« yll rok (duke marrĂ« frymĂ«zim nga ikona si Tina Turner deri te Stevie Nicks), qĂ« kthehet nga Franca nĂ« Skoci pĂ«r tĂ« zbuluar se muzika rok Ă«shtĂ« ndaluar nĂ« favor tĂ« pop-it (njĂ« alegori e katolikĂ«ve kundĂ«r protestantĂ«ve). PĂ«r Rona Johnston, autore dhe interpretuese e Mary: A Gig Theatre Show, historia e Marias Ă«shtĂ« njĂ« tragjedi: “Ajo mund tĂ« kishte bĂ«rĂ« shumĂ« mĂ« tepĂ«r, por u rrĂ«zua nĂ« kulmin e saj.”

PĂ«r Baletin Skocez, Laplane shpjegon: “Nuk donim tĂ« bĂ«nim njĂ« balet historik” – jo nĂ« kuptimin e njĂ« rrĂ«fimi tĂ« thatĂ« e faktik, por tĂ« gĂ«rmonin nĂ« emocionet dhe marrĂ«dhĂ«niet, veçanĂ«risht atĂ« me kushĂ«rirĂ«n e saj, ElizabetĂ«n I. Historia rrĂ«fehet pĂ«rmes kujtimeve dhe imagjinatĂ«s sĂ« ElizabetĂ«s, teksa ajo ndodhet nĂ« shtratin e vdekjes, duke marrĂ« pamje si njĂ« Ă«ndĂ«rr e çuditshme: djali i Marias, Xhejmsi, pĂ«rfaqĂ«sohet nga njĂ« balon; MbretĂ«resha e re ElizabetĂ« shfaqet mbi shtylla; dhe Maria shndĂ«rrohet nĂ« merimangĂ« dhe ha bashkĂ«shortin e saj tĂ« dytĂ«, Lordin Darnley.

Baleti synon tĂ« freskojĂ« narrativĂ«n, njĂ«soj si me premierĂ«n e suksesshme tĂ« CoppĂ©lia nĂ« vitin 2022, qĂ« e ktheu njĂ« pjesĂ« tĂ« shek. XIX nĂ« njĂ« tregim paralajmĂ«rues pĂ«r inteligjencĂ«n artificiale dhe pushtetin e teknologjisĂ«. Ideja pĂ«r baletin e ri ishte qĂ« para disa vitesh, kur Nicola Sturgeon ishte ende kryeministre e SkocisĂ«, “dhe nuk e dinim nĂ«se do tĂ« ishim nĂ« prag tĂ« njĂ« referendumi tjetĂ«r pĂ«r pavarĂ«sinĂ«,” thotĂ« Bonas, duke e vĂ«nĂ« nĂ« plan tĂ« parĂ« tensionin anglo-skocez.

McCall e bĂ«n krahasimin me botĂ«n moderne, sidomos me industrinĂ« muzikore: “Ne i ngremĂ« gratĂ« nĂ« media aq lart, sa mĂ«nyra e vetme pĂ«r t’i rrĂ«zuar Ă«shtĂ« t’i shembim, dhe e shijojmĂ« rĂ«nien e tyre.” Laplane shton: “Portretizimet janĂ« gjithmonĂ« stereotipe – Elizabeta si e frustruar dhe neurotike, Maria si kalorĂ«se e egĂ«r me flokĂ«t qĂ« i valĂ«viten. Por Maria ishte shumĂ« mĂ« tepĂ«r se kaq.”

AsnjĂ«herĂ« nuk u takuan personalisht, por shkĂ«mbyen qindra letra, shpesh intime, duke iu drejtuar njĂ«ra-tjetrĂ«s si “motra ime”. PĂ«r Bonas, kjo tregon se ato e kuptonin pushtetin e tyre si gra nĂ« krye tĂ« strukturave patriarkale dhe njĂ«kohĂ«sisht ndiheshin tĂ« rrezikuara. MegjithatĂ«, Maria pĂ«rfundimisht u pĂ«rfshi (ose u akuzua se u pĂ«rfshi) nĂ« komplot kundĂ«r ElizabetĂ«s, dhe Elizabeta e çoi nĂ« vdekje – me hezitim, sipas Bonas.

Në ekzekutim, Maria bëri një gjest të bujshëm: erdhi e veshur në të zeza, por mbi shkafot zbuloi një fustan të kuq të ndezur. Ato e kuptonin imazhin e tyre publik dhe e përdornin me vetëdije.

Laplane, përmes koreografisë, ka kërkuar të kapë atmosferën e pasigurisë politike dhe paranojës, me figura të errëta që e rrethojnë skenën. Ajo kombinon humorin dhe historinë në tre oborret mbretërore: në atë francez, vallëzime elegante me meshkuj me bark të fryrë (shenjë pasurie në atë kohë); në oborrin anglez, Elizabeta mbi shtylla dhe burrat që zvarriten në gjunjë; në oborrin skocez, një ndjesi më e afërt komuniteti e përzier me liri gjinore.

Muzika është kompozuar nga Mikael Karlsson dhe Michael P. Atkinson, ndërsa skenografia nga Soutra Gilmour, e frymëzuar nga dizajnerë si Vivienne Westwood dhe Alexander McQueen. Qëllimi: të fshihen kufijtë mes shekujve dhe të shihen figurat historike si njerëz të gjallë, me emocione reale.

PĂ«r Johnston-in, Maria Ă«shtĂ« e afĂ«rt sepse ishte nĂ« tĂ« 20-at e saj kur drejtonte njĂ« vend. McCall e tĂ«rheq fakti qĂ« ende nuk dimĂ« gjithçka pĂ«r tĂ«: “A e tradhtoi me qĂ«llim ElizabetĂ«n? Apo u shty ta bĂ«nte? Ishte krejtĂ«sisht e pafajshme? Nuk do ta dimĂ« kurrĂ«. UnĂ« dua tĂ« besoj se ajo mendonte: ‘Kam bĂ«rĂ« gjithçka drejt, por kur gjĂ«rat dolĂ«n keq, mund tĂ« ndjek edhe rrugĂ«n e gabuar tani!’ Dhe e dua si person pĂ«r kĂ«tĂ«.”

Burimi: theguardian.com/ Përgatiti për botim: L.Veizi

15 gusht 1947 – PavarĂ«sia e IndisĂ« dhe lindja e Pakistanit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
15 August 2025 at 12:45

NĂ« mesnatĂ«n mes 14 dhe 15 gushtit 1947, pas gati dy shekujsh sundimi kolonial britanik, India shpalli pavarĂ«sinĂ« nga Britania e Madhe. Kryeministri i parĂ« i vendit, Xhavaharlal Nehru, mbajti fjalimin e famshĂ«m “Takim me fatin” (Tryst with Destiny), duke shpallur hyrjen e IndisĂ« nĂ« njĂ« epokĂ« tĂ« re lirie dhe sovraniteti.

Por pavarësia nuk erdhi e vetme. Si pjesë e procesit të dekolonizimit, territori indian u nda në dy shtete sovrane mbi baza fetare:

India – me shumicĂ« hindu, por me njĂ« popullsi tĂ« konsiderueshme myslimane.

Pakistani – me shumicĂ« myslimane, i ndarĂ« fillimisht nĂ« dy rajone gjeografikisht tĂ« largĂ«ta: Pakistani PerĂ«ndimor (sot Pakistani) dhe Pakistani Lindor (qĂ« mĂ« 1971 do tĂ« bĂ«hej Bangladeshi).

Emri Pakistan u krijua nĂ« vitet ’30 nga aktivisti Çaudhry Rahmat Ali dhe do tĂ« thotĂ« “TokĂ« e PastĂ«r” (Pak = i pastĂ«r, stan = tokĂ«, vend, nga persishtja). Ideja ishte qĂ« ky shtet tĂ« ishte njĂ« atdhe i sigurt pĂ«r myslimanĂ«t e nĂ«nkontinentit.

Ndarja dhe pasojat tragjike

PĂ«rveç festĂ«s sĂ« lirisĂ«, ndarja e IndisĂ« u shoqĂ«rua me njĂ« nga shpĂ«rnguljet mĂ« tĂ« mĂ«dha dhe mĂ« tĂ« dhunshme nĂ« historinĂ« moderne. Mbi 14 milionĂ« njerĂ«z u detyruan tĂ« zhvendosen nga njĂ«ra anĂ« e kufirit nĂ« tjetrĂ«n pĂ«r t’u bashkuar me bashkĂ«sinĂ« e tyre fetare. Ky proces solli masakra, dhunĂ« seksuale dhe vrasje masive. Numri i tĂ« vrarĂ«ve llogaritet tĂ« ketĂ« qenĂ« nga 200 mijĂ« deri nĂ« mbi 1 milion.

Trashëgimia historike

Pavarësia e Indisë dhe krijimi i Pakistanit ndryshuan përgjithmonë hartën politike të Azisë Jugore. Marrëdhëniet midis dy vendeve mbetën të tensionuara, sidomos për çështjen e Kashmirit, duke çuar në disa luftëra dhe në një armiqësi të vazhdueshme që ndikon ende rajonin.

Megjithatë, 15 gushti në Indi dhe 14 gushti në Pakistan (dita kur u bë transferimi zyrtar i pushtetit në këtë vend) mbeten simbole të fuqishme të vetëvendosjes dhe çlirimit nga sundimi kolonial.

PĂ«rgatiti L.Veizi

 

 

 

15 gusht: Makbethi vret Dunkanin e mer fronin, e njëjta datë shënon fundin e tij tragjik

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
15 August 2025 at 10:30

Historia në të njëjtën datë:

Nga Leonard Veizi

Këto dy ngjarje historike kanë një koincidencë interesante: të dyja ndodhin më 15 gusht, por me një diferencë prej 17 vitesh.

15 gusht 1040 – Mbreti Dunkan I i SkocisĂ« u vra nĂ« betejĂ« nga kushĂ«riri dhe rivali i tij, Makbethi. Ky episod u bĂ« i famshĂ«m mĂ« vonĂ« falĂ« dramĂ«s sĂ« Shekspirit Macbeth, e cila megjithĂ«se bazohet nĂ« ngjarje reale, i shton shumĂ« elementĂ« fiktivĂ«.

15 gusht 1057 – Pas 17 vjetĂ«sh mbretĂ«rim, vetĂ« Makbethi u vra nĂ« BetejĂ«n e Lumfananit nga forcat e Malkolmit III, birit tĂ« Dunkanit I, i cili po kĂ«rkonte hakmarrje dhe rikthimin e fronit.

Në një mënyrë ironike, data që shënoi ngritjen e Makbethit në pushtet ishte e njëjta me atë që shënoi fundin e tij. Një rreth i plotë tragjik, tipik për historitë mesjetare ku hakmarrja dhe ambicia e pushtetit shpesh mbylleshin me gjak.

15 gusht 1040 – Vrasja e Mbretit Dunkan I

Në mesin e shekullit XI, Skocia ishte ende një mbretëri e përçarë nga rivalitetet fisnore dhe ambiciet për fronin. Dunkan I (Donnchad mac Crínåin), që mbretëronte prej vitit 1034, ishte një monark i ri dhe me energji, por i përfshirë në një seri konfliktesh me fqinjët, sidomos me klanet e Veriut. Në 15 gusht 1040, në afërsi të Elginit, Dunkani ra në betejë kundër kushëririt të tij të parë dhe rivalit politik, Makbethi (Mac Bethad mac Findlaích), Mormaeri (prijësi) i Morajës. Sipas burimeve historike, Makbethi nuk ishte thjesht një uzurpator i etur për pushtet, por një udhëheqës i aftë ushtarak, që gëzonte mbështetje të gjerë në veri të Skocisë. Fitorja e tij i hapi rrugën drejt kurorës.

15 gusht 1057 – Vrasja e Mbretit Makbethi

Pas 17 vjetĂ«sh nĂ« fron, Makbethi e kishte konsoliduar pushtetin, duke udhĂ«hequr me vendosmĂ«ri dhe duke ndĂ«rmarrĂ« edhe njĂ« udhĂ«tim tĂ« rrallĂ« pĂ«r kohĂ«n – njĂ« pelegrinazh nĂ« RomĂ« nĂ« vitin 1050. MegjithatĂ«, trashĂ«gimtarĂ«t e Dunkanit nuk e kishin harruar gjakun e derdhur. NĂ« vitin 1057, Malkolmi, biri i madh i Dunkanit I (mĂ« vonĂ« Malkolm III), u kthye nga ekzili nĂ« Angli me ndihmĂ«n e Mbretit Eduard RrĂ«fimtari dhe ndĂ«rmori njĂ« fushatĂ« pĂ«r tĂ« rimarrĂ« fronin.

Më 15 gusht 1057, në Betejën e Lumfananit në Aberdinshir, forcat e Malkolmit e mundën Makbethin. Ai u vra në fushën e betejës dhe u varros në ishullin Iona, vendi tradicional i prehjes për mbretërit skocezë.

Një koincidencë tragjike e historisë

TĂ« dyja ngjarjet ndodhĂ«n pikĂ«risht nĂ« 15 gusht, duke krijuar njĂ« simetri tĂ« rrallĂ«: data qĂ« shĂ«noi rĂ«nien e Dunkanit ishte e njĂ«jta qĂ« do tĂ« shĂ«nonte fundin e Makbethit. Ky cikĂ«l i dhunshĂ«m pushteti, i ushqyer nga gjakmarrja dhe ambicia, Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« njĂ« nga episodet mĂ« tĂ« njohura tĂ« historisĂ« skoceze – dhe mĂ« pas u pavdekĂ«sua nĂ« veprĂ«n dramatike tĂ« William Shekspirit, Macbeth, ku historia dhe legjenda ndĂ«rthuren nĂ« njĂ« tragjedi tĂ« fuqishme.

Makbethi në veprën e Shekspirit

Historia e pĂ«rplasjes mes Dunkanit I dhe Makbethit u bĂ« e pavdekshme jo vetĂ«m nĂ« analet historike, por edhe nĂ« letĂ«rsinĂ« botĂ«rore falĂ« tragjedisĂ« “Macbeth” tĂ« William Shekspirit, tĂ« shkruar rreth viteve 1606–1607. NĂ« dramĂ«, Shekspiri e rimodelon realitetin historik sipas kĂ«rkesave tĂ« skenĂ«s dhe politikĂ«s sĂ« kohĂ«s, duke e paraqitur Makbethin si njĂ« gjeneral trim, por tĂ« prirur nga ambicia e pangopur dhe ndikimi i sĂ« shoqes, zonjĂ«s Macbeth.

Ngjarja nis me parashikimin e tri shtrigave, të cilat i thonë Makbethit se do të bëhet mbret i Skocisë. I shtyrë nga ky vizion dhe nga nxitja e gruas së tij, ai vret Dunkanin ndërsa ky gjendet mysafir në kështjellën e tij. Nga ky moment, Makbethi bie në një vorbull krimesh, paranoje dhe tiranie, derisa më në fund përballet me fundin e tij tragjik nga dora e Malkolmit dhe Macduffit.

Shekspiri, ndonĂ«se ndryshon shumĂ« nga faktet historike – nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« Dunkani ishte mĂ« i moshuar dhe vdiq nĂ« betejĂ«, jo i vrarĂ« nĂ« gjumĂ« – arrin tĂ« krijojĂ« njĂ« figurĂ« universale tĂ« sundimtarit qĂ« humbet gjithçka pĂ«r shkak tĂ« etjes pĂ«r pushtet. Trilogjia e fatit, ambicieve dhe fajit qĂ«ndron nĂ« zemĂ«r tĂ« tragjedisĂ«, duke e bĂ«rĂ« Macbeth-in njĂ« nga veprat mĂ« tĂ« errĂ«ta dhe mĂ« tĂ« ngjeshura tĂ« dramaturgut anglez.

Nga historia në mit

FalĂ« Shekspirit, Makbethi dhe Dunkani nuk mbetĂ«n thjesht figura tĂ« njĂ« epoke tĂ« largĂ«t skoceze. Ata u shndĂ«rruan nĂ« simbole tĂ« pĂ«rjetshme: njĂ«ri i pushtetit tĂ« marrĂ« me dhunĂ«, tjetri i gjakut tĂ« pafajshĂ«m; njĂ« pĂ«rplasje qĂ« mbart nĂ« vete pyetjen e madhe tĂ« politikĂ«s dhe moralit – çmimin qĂ« njeriu paguan kur froni bĂ«het qĂ«llimi i vetĂ«m i jetĂ«s.

Kostoja shokuese e një shkrepseje: 20 milionë euro

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
15 August 2025 at 10:00

Nga Leonard Veizi

Sa herĂ« qĂ« shpĂ«rthen njĂ« zjarr, pĂ«rsĂ«ritet i njĂ«jti refren i lodhur: nuk Ă«shtĂ« faji i diellit pĂ«rvĂ«lues, as i temperaturave tĂ« larta, por gjithmonĂ« gjendet njĂ« dorĂ« e fshehtĂ« – njĂ« zjarrvĂ«nĂ«s. HerĂ« pas here, ndonjĂ«ri kapet, gjykohet, merr njĂ« dĂ«nim
 dhe ndoshta del sĂ«rish i lirĂ« pĂ«r t’u kujdesur qĂ« “tradita” tĂ« mos humbasĂ« vitin tjetĂ«r.

Shpjegimi? Po ai i zakonshmi, thuajse folklorik: “PĂ«r tĂ« ripĂ«rtĂ«rirĂ« pyjet, pĂ«r t’i dhĂ«nĂ« frymĂ«marrje kullotave, pĂ«r ta bĂ«rĂ« tokĂ«n mĂ« pjellore.” NjĂ« lloj ekologjie e pĂ«rmbysur, me benzinĂ« dhe shkrepĂ«se, ku natyra “rigjenerohet” vetĂ«m pasi kalon pĂ«rmes njĂ« krematori tĂ« shtruar mbi kodra.

Para pak ditĂ«sh, prefekti i VlorĂ«s, Plator Nesturi, bĂ«ri njĂ« deklaratĂ« tĂ« fortĂ« pĂ«r mediat, duke theksuar se situata dhe autorĂ«t e kĂ«tyre veprimeve nuk duhen toleruar mĂ«, sepse, sipas tij, “njĂ« shkrepse po i kushton shtetit shqiptar 20 milionĂ« euro.” Dhe kjo Ă«shtĂ« vetĂ«m kostoja e dukshme – avionĂ«, helikopterĂ«, zjarrfikĂ«s, karburant, ditĂ« pune, e gjithçka tjetĂ«r qĂ« digjet bashkĂ« me tymnajat.

NjĂ«zet milionĂ« euro
 po tĂ« mos ishim mĂ«suar, do tĂ« na dukej çmenduri. Shtet i fuqishĂ«m, vĂ«lla – ka takat tĂ« merret me zjarret e zjarrvĂ«nĂ«sve.

Por ajo qĂ« nuk hyn dot nĂ« asnjĂ« buxhet Ă«shtĂ« çmimi i jetĂ«s njerĂ«zore. PĂ«r bagĂ«tinĂ«, u qetĂ«suam – qeveria premtoi dĂ«mshpĂ«rblim. Por kur njĂ« familje arrin tĂ« shpĂ«tojĂ« vetĂ«m jetĂ«n, ndĂ«rsa shtĂ«pia, kujtimet, lodrat e fĂ«mijĂ«risĂ«, pemĂ«t e mbjella me dorĂ« e djersa e dekadave shndĂ«rrohen nĂ« hi – kush ua llogarit kĂ«tĂ« humbje? Kush vendos çmimin e mallit dhe tĂ« dhimbjes?

Po nëse humbet edhe një jetë? Sa vlen atëherë?

Thuhet se nuk ka çmim.

“Vdis, o baba,” – i thanĂ« djemtĂ« atit qĂ« i kishte zĂ«nĂ« derĂ«n – “se do tĂ« tĂ« bĂ«jmĂ« njĂ« varrim madhĂ«shtor. Do shtrojmĂ« edhe njĂ« drekĂ« pĂ«r kokĂ« tĂ« drekĂ«s.”

Ja, kaq është njeriu. Se në fund, paratë nuk kanë më asnjë vlerë.

Prandaj jeta njerëzore nuk ka çmim.

E gjithĂ« kjo dramĂ«, qĂ« nuk e shuajnĂ« as uji i detit qĂ« hedhin njerĂ«zit, as shiu i PerĂ«ndisĂ«, ndonjĂ«herĂ« nis nga njĂ« duhan i ndezur nĂ« mes tĂ« arĂ«s, nga njĂ« fije shkrepse e hedhur me pĂ«rtesĂ«, nga njĂ« “ide e zgjuar” pĂ«r tĂ« liruar njĂ« dynym toke. Pastaj, me njĂ« frymĂ« tĂ« thatĂ« ere, kthehet nĂ« njĂ« katastrofĂ« qĂ« matet nĂ« dhjetĂ«ra hektarĂ« tĂ« djegur
 dhe nĂ« njĂ« faturĂ« kombĂ«tare qĂ« nuk e paguan dot asnjĂ« “zjarrdashĂ«s”.

Spanjollët e dinë se vala vdekjeprurëse e të nxehtit tani është një ngjarje vjetore

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
15 August 2025 at 08:30

Ne kemi nevojĂ« pĂ«r zgjidhje tĂ« pĂ«rditshme si “bankat e freskisĂ«â€ dhe hapĂ«sira tĂ« mbuluara, si dhe politika serioze pĂ«r emetimet. Qeveria duhet tĂ« veprojĂ«.

MarĂ­a RamĂ­rez*

Rritur në Madrid, i nxehti i fortë veror nuk ishte asgjë e pazakontë. Shpejt mësova gjithmonë të kaloja në anën e rrugës me hije dhe të mos zija kurrë diellin në orën 3 pasdite. Por si fëmijë në fillim të viteve 1980, nuk ndihesha kurrë i trullosur pasi të kaloja disa minuta jashtë, as nuk më ishte e vështirë të studioja ose të flija në shtëpi për shkak të vapës. Atëherë, ajri i kondicionuar ishte një luks i rrallë, diçka që vetëm amerikanët e kishin. Por ia dilnim: ventilatori me ndalesa në Ford Fiesta-n e nënës time mjaftonte për të na mbajtur rehat gjatë arratisjeve të pushimeve nga kryeqyteti.

Ajo që po ndodh në Spanjë tani shkon shumë përtej shqetësimit. Më shumë se 1,500 vdekje këtë verë lidhen tashmë me valët e të nxehtit. Punonjës të sektorit publik po shemben nga goditja e të nxehtit në rrugët e qyteteve tona. Komunitete të tëra në periferi të Madridit janë shkatërruar nga zjarret. Të hënën, 198 stacione meteorologjike regjistruan temperatura prej 40°C ose më të larta. Pas një korriku rekord, 20 ditët e para të gushtit ka gjasa të jenë më të nxehtat e regjistruara ndonjëherë. Së bashku me krizën e strehimit, kriza klimatike është problemi më i dukshëm dhe më i vazhdueshëm i Spanjës: çdo verë na e kujton këtë. Nuk mund ta injorosh, as të shpëtosh prej saj; atëherë pse politikanët tanë ende hezitojnë të përballen me emergjencën klimatike?

Lufta kundĂ«r ngrohjes globale Ă«shtĂ« njĂ« sfidĂ« botĂ«rore, por mbrojtja e popullsisĂ« nga pasojat – duke pasur parasysh qĂ« Evropa po ngrohet mĂ« shpejt se kontinentet e tjera – duhet tĂ« jetĂ« gjithashtu njĂ« prioritet kombĂ«tar dhe lokal. Brenda SpanjĂ«s, kriza klimatike shpesh shfrytĂ«zohet si justifikim pĂ«r grindje tĂ« cekĂ«ta partiake. Popullsia e gjerĂ« ka pasur pĂ«r vite njĂ« konsensus tĂ« gjĂ«rĂ«, por krahasojeni kĂ«tĂ« me politikanĂ«t, pĂ«r tĂ« cilĂ«t çështja Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« gjithnjĂ« e mĂ« partizane, me tĂ« djathtĂ«n dhe tĂ« majtĂ«n qĂ« luftojnĂ« pĂ«r politika simbolike mbi makinat dhe biçikletat.

Edhe qeveria e koalicionit tĂ« qendrĂ«s sĂ« majtĂ«, e udhĂ«hequr nga Partia Socialiste e PunĂ«torĂ«ve tĂ« SpanjĂ«s (PSOE) e Pedro SĂĄnchez, ka ndĂ«rmarrĂ« vetĂ«m hapa modestĂ« pĂ«r tĂ« ulur emetimet nga industria dhe transporti. Ashtu si nĂ« çështje tĂ« tjera, socialistĂ«t nxitojnĂ« t’u tregojnĂ« me gisht qeverive rajonale dhe lokale tĂ« drejtuara nga Partia Popullore (PP) konservatore, tĂ« mbĂ«shtetur nĂ« disa raste nga e djathta ekstreme Vox, e cila ka pĂ«rhapur gĂ«njeshtra dhe teori konspirative pĂ«r krizĂ«n klimatike.

ËshtĂ« e vĂ«rtetĂ« qĂ« qeveritĂ« rajonale dhe lokale tĂ« SpanjĂ«s, tĂ« fuqishme dhe me financa tĂ« mira, mbajnĂ« gjithashtu pĂ«rgjegjĂ«si tĂ« madhe: pĂ«r tĂ« mbrojtur mĂ« tĂ« pambrojturit nga i nxehti ekstrem, pĂ«r tĂ« pĂ«rshtatur hapĂ«sirat publike, pĂ«r tĂ« mbjellĂ« pemĂ« dhe pĂ«r tĂ« siguruar hije dhe burime uji. NjĂ« domosdoshmĂ«ri urgjente Ă«shtĂ« krijimi i “bankave tĂ« freskisĂ«â€, sidomos pĂ«r ata qĂ« jetojnĂ« nĂ« banesa tĂ« mbipopulluara e tĂ« mbinxehura, personat me probleme shĂ«ndetĂ«sore, fĂ«mijĂ«t shumĂ« tĂ« vegjĂ«l dhe tĂ« moshuarit. Valencia ka njĂ« rrjet tĂ« kĂ«tyre strehave klimatike, ndĂ«rsa Barcelona ka hartuar qindra hapĂ«sira publike ku njerĂ«zit mund tĂ« shpĂ«tojnĂ« nga vapa, nga bibliotekat tek muzetĂ«.

Por shumë qeveri lokale ende nuk po ofrojnë ndihmën e nevojshme. Madridi është ndër shkelësit më të mëdhenj. Qendrat publike të ftohjes pothuajse nuk ekzistojnë dhe qendrat tregtare mbeten strehimi më i zakonshëm. Qeveritë konservatore rajonale dhe lokale të kryeqytetit kanë qenë pasive ose madje armiqësore ndaj kërkesave publike për të ulur nivelet e rrezikshme të nxehtësisë në lagjet me pak gjelbërim dhe shumë makina. Kur bashkia e Madridit shpenzon para, shpesh e humb thelbin: shembulli më absurd është sheshi Puerta del Sol, i cili pas muajsh punimesh ende ndihet si një tigan betoni gjatë verës. Vetëm pas protestave, bashkia instaloi disa mbulesa të dobëta, me një kosto prej 1,5 milionë eurosh.

Për ata madrilenë që kanë mundësi, mënyra tradicionale për ta bërë gushtin të durueshëm ka qenë ikja nga qyteti drejt bregdetit. Kujtimet e fëmijërisë sime për verë më të freskëta tek gjyshërit në veri të Spanjës tani duken shumë të largëta. Veriu ende gëzon net të freskëta dhe pak shi në verë, por valët e të nxehtit janë bërë më të shpeshta edhe atje. Ndryshimi është i shpejtë dhe i dukshëm, madje edhe në jetën e përditshme.

KĂ«tĂ« vit nĂ« vendin Bask, noti nĂ« plazh Ă«shtĂ« ndaluar disa herĂ« pĂ«r shkak tĂ« pranisĂ« sĂ« “portuguese man o’war”, njĂ« krijesĂ« qĂ« ngjan me njĂ« kandil deti, por Ă«shtĂ« shumĂ« mĂ« toksike dhe e rrezikshme. Dikur e kufizuar nĂ« ujĂ«rat mĂ« tĂ« ngrohta tĂ« Atlantikut, ajo ka filluar tĂ« shfaqet kĂ«tu vetĂ«m vitet e fundit. GjatĂ« njĂ« shĂ«titjeje tĂ« fundit pĂ«rgjatĂ« plazhit tĂ« San SebastiĂĄn-it, pashĂ« dhjetĂ«ra prej tyre, pĂ«r fat tĂ« mirĂ« tĂ« vogla, secila e rrethuar me rĂ«rĂ« pĂ«r tĂ« paralajmĂ«ruar kalimtarĂ«t. MĂ« shumĂ« burime mjekĂ«sore dhe vĂ«zhgim po i kushtohen tani kĂ«saj kĂ«rcĂ«nimi tĂ« ri – njĂ« shembull tjetĂ«r i pĂ«rshtatjeve tĂ« vogla tĂ« pĂ«rditshme qĂ« duhet tĂ« bĂ«jmĂ«.

Pasojat mĂ« dramatike tĂ« krizĂ«s klimatike bĂ«jnĂ« tituj nĂ« mbarĂ« botĂ«n: vdekjet tragjike tĂ« punĂ«torĂ«ve nĂ« punĂ« tĂ« rrezikshme, duke mbledhur fruta apo pastruar rrugĂ«, dhe zjarret qĂ« marrin jetĂ« njerĂ«zish, shkatĂ«rrojnĂ« shtĂ«pi dhe madje edhe njĂ« vend minierash tĂ« epokĂ«s romake – tani njĂ« sit i djegur i trashĂ«gimisĂ« botĂ«rore tĂ« UNESCO-s. Por nĂ« gjithĂ« SpanjĂ«n, shenjat janĂ« kudo: tĂ« mbjella tĂ« shkatĂ«rruara nga breshĂ«ri, trena tĂ« shpejtĂ«sisĂ« sĂ« lartĂ« tĂ« ndĂ«rprerĂ« dhe lagje qĂ« pĂ«rvĂ«lohen nga vapa.

Kjo Ă«shtĂ« realiteti i ri me tĂ« cilin po jetojmĂ«. ËshtĂ« bĂ«rĂ« njĂ« element i rregullt nĂ« kalendarĂ«t tanĂ«. NjĂ« koleg gazetar vuri re mĂ« herĂ«t kĂ«tĂ« vit se ngjarja mĂ« e rĂ«ndĂ«sishme klimatike vjetore pĂ«r median nuk Ă«shtĂ« COP-i, por vera. Ishte shkurt nĂ« hemisferĂ«n veriore dhe ai po pĂ«rgatitej tashmĂ« pĂ«r mbulimin e pĂ«rvitshĂ«m tĂ« valĂ«ve tĂ« tĂ« nxehtit. Redaksia ime nĂ« Madrid bĂ«n tĂ« njĂ«jtĂ«n gjĂ«, me tĂ« dhĂ«na dhe analiza gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« sofistikuara.

Pyetja zhgënjyese është pse politikanët tanë ende e shmangin këtë realitet, sikur të ishte thjesht një bezdi. Sa rekorde të thyera dhe sa vdekje nga vala e të nxehtit do të duhen për ta ndryshuar këtë?

*María Ramírez është gazetare d e elDiario.es, një media lajmesh në Spanjë/ Përgatiti për botim: L.Veizi

15 gusht 1940 – NĂ«ndetsja italiane fundos kryqĂ«zorin grek “Elli” nĂ« portin e Tinosit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
15 August 2025 at 07:15

Mëngjesin e 15 gushtit 1940, gjatë kremtimeve të Fjetjes së Shën Mërisë në ishullin e Tinosit, një nga festat më të rëndësishme fetare të Greqisë, kryqëzori grek Elli ishte ankoruar në port si pjesë e ceremonive dhe për të dhënë nderimet detare. Atmosfera ishte e qetë, me pelegrinë dhe civilë të shumtë të mbledhur për festën, në një kohë kur Greqia ishte ende zyrtarisht neutrale dhe nuk ishte përfshirë në Luftën e Dytë Botërore.

Papritur, njĂ« nĂ«ndetĂ«se italiane – mĂ« vonĂ« e identifikuar si Delfino – lĂ«shoi njĂ« silur kundĂ«r anijes greke. Goditja ishte fatale: Elli u pĂ«rfshi nga flakĂ«t dhe u fundos. Sulmi ndodhi nĂ« ujĂ«rat territoriale greke dhe gjatĂ« kohĂ«s sĂ« paqes, duke tronditur opinionin publik. Si pasojĂ«, 10 oficerĂ« dhe marinarĂ« humbĂ«n jetĂ«n dhe 24 tĂ« tjerĂ« u plagosĂ«n.

Një provokim i qëllimshëm

Italia e Benito Musolinit, e cila nĂ« atĂ« kohĂ« po ushtronte presion mbi GreqinĂ« pĂ«r t’u rreshtuar nĂ« boshtin fashist, nuk pranoi menjĂ«herĂ« pĂ«rgjegjĂ«sinĂ« pĂ«r incidentin. Zyrtarisht, Roma mohoi çdo lidhje, por pĂ«r autoritetet greke ishte e qartĂ« se sulmi ishte njĂ« provokim i hapur pĂ«r tĂ« frikĂ«suar vendin dhe pĂ«r tĂ« testuar gatishmĂ«rinĂ« e tij ushtarake. Ngjarja u bĂ« shenjĂ« paralajmĂ«ruese pĂ«r pushtimin italian qĂ« do tĂ« ndodhte mĂ« 28 tetor 1940, duke nisur LuftĂ«n Italo–Greke.

Pasojat dhe dëmshpërblimi

Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, kur Italia fashiste kishte rënë dhe vendi ishte nën qeveri të re, Roma pranoi të paguante dëmshpërblim Greqisë për fundosjen e Elli-t. Ky veprim, ndonëse simbolik, nuk e fshiu kujtimin e dhimbshëm të sulmit, i cili për grekët u bë një nga episodet më të paharrueshme të padrejtësisë gjatë luftës.

Trashëgimia

Çdo vit, mĂ« 15 gusht, nĂ« Greqi, pĂ«rveç festĂ«s fetare tĂ« Fjetjes sĂ« ShĂ«n MĂ«risĂ«, mbahet edhe njĂ« ceremoni pĂ«rkujtimore pĂ«r ekuipazhin e Elli-t. Ky incident mbetet shembull i qartĂ« se si agresioni i fshehur dhe provokimet politike mund tĂ« shkatĂ«rrojnĂ« paqen, edhe kur lufta ende nuk ka nisur zyrtarisht.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Before yesterdayMain stream

Trump që gëlltit gënjeshtrat e Putinit është kërcënim më i madh për Ukrainën sesa bombat

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
14 August 2025 at 12:45

Rafael Behr

NĂ« AlaskĂ«, udhĂ«heqĂ«si rus do tĂ« pretendojĂ« se dĂ«shiron paqe, por vetĂ«m sipas kushteve tĂ« tij – dhe do tĂ« shfrytĂ«zojĂ« dĂ«shpĂ«rimin e presidentit amerikan pĂ«r tĂ« “bĂ«rĂ« njĂ« marrĂ«veshje” shpejt.

Luftërat nuk kanë pse të fitohen plotësisht. Fitoret totale zënë vendin më të madh në imagjinatën popullore, sepse këto janë historitë që kombet rrëfejnë gjithmonë për të ushqyer ndjenjën patriotike. Por versioni më i plotë i historisë shkruhet shpesh në bllokime (stalemate).

Kjo ia vlen të mbahet mend kur Donald Trump takohet me Vladimir Putinin në Alaska të premten. Të dy udhëheqësit kanë arsye për të pretenduar se fati i Ukrainës mund të zgjidhet në mënyrë vendimtare pa pasur ukrainas në tryezën e bisedimeve. Por kjo nuk e bën të vërtetë.

PĂ«r presidentin e SHBA-sĂ«, ky Ă«shtĂ« njĂ« projekt i kotĂ«sisĂ« personale. Ai kishte premtuar t’i jepte fund luftĂ«s brenda ditĂ«ve pas kthimit nĂ« ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ«. Vazhdimi i luftimeve shtatĂ« muaj pas inaugurimit tĂ« tij Ă«shtĂ« njĂ« goditje pĂ«r imazhin e tij si “mjeshtĂ«r i madh i marrĂ«veshjeve” nĂ« botĂ«.

Putini gjithashtu kishte menduar dikur se lufta do të përfundonte shpejt. Ai nisi pushtimin e plotë në shkurt 2022 duke pritur që Kievi të binte brenda javësh. Kur rezistenca ukrainase e prishi atë plan, presidenti rus kaloi në një strategji të gjatë konsumimi, duke u mbështetur te numri më i madh i trupave dhe bombardimet ajrore për të dobësuar aftësinë e Ukrainës si shtet sovran. Baza industriale e Rusisë dhe opinioni publik janë mobilizuar për një luftë të përhershme. Propagandistët e Kremlinit mburren për qëndrueshmërinë e pafundme ushtarake të vendit, ndërsa komandantët rusë premtojnë pa pushim se do të çajnë vijat e frontit dhe do të nisin kapitullimin e shumëpritur.

Putini duhet tĂ« besojĂ« nĂ« pashmangshmĂ«rinĂ« e disfatĂ«s ukrainase, sepse çdo skenar tjetĂ«r – madje edhe njĂ« armĂ«pushim qĂ« e lĂ« atĂ« me territorin e pushtuar – e lĂ« misionin historik qĂ« i ka caktuar vetes tĂ« papĂ«rfunduar. Ai do tĂ« mbajĂ« njĂ« mllef hakmarrĂ«s pĂ«r aq kohĂ« sa Volodymyr Zelenskyy tĂ« jetĂ« president i njĂ« vendi qĂ« mund tĂ« armatoset dhe tĂ« ndjekĂ« njĂ« politikĂ« tĂ« pavarur integrimi me demokracitĂ« e tjera evropiane.

Çdo kufi ose marrĂ«veshje qĂ« e pengon Kremlinin tĂ« diktojĂ« orientimin strategjik tĂ« UkrainĂ«s Ă«shtĂ« i paligjshĂ«m nĂ« sytĂ« e Putinit. Kjo nuk do ta ndalojĂ« atĂ« tĂ« firmosĂ« dokumente pĂ«r arsye taktike. Presidenti rus e di qĂ« ka testuar durimin e homologut amerikan dhe ka humbur terren ndaj Zelenskyy-t nĂ« garĂ«n pĂ«r tĂ« formĂ«suar narrativĂ«n e Trump mbi arsyen pse lufta vazhdon kur ai ka thirrur pĂ«r paqe.

Presidenti ukrainas Ă«shtĂ« rimĂ«kĂ«mbur nga poshtĂ«rimi publik nĂ« ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ« nĂ« shkurt, kur u qortua pĂ«r “mosmirĂ«njohje” dhe u fajĂ«sua se kishte nxitur pushtimin e vendit tĂ« tij. Diplomacia e kujdesshme, e mbĂ«shtetur nga premtimet e liderĂ«ve tĂ« NATO-s pĂ«r tĂ« mbuluar shpenzimet ushtarake tĂ« Kievit, i solli Trump njĂ« grimĂ« njohjeje se ndoshta gjĂ«rat ishin mĂ« tĂ« ndĂ«rlikuara nga sa kishte menduar; se Putini kishte prirje pĂ«r “budallallĂ«qe” dhe se interesi i tij i shpallur pĂ«r paqe binte ndesh me numrin e bombave qĂ« hidhte mbi civilĂ«t ukrainas.

Takimi nĂ« Alaska po ndodh sepse Trump filloi tĂ« vendosĂ« afate pĂ«r armĂ«pushim dhe tĂ« kĂ«rcĂ«nojĂ« MoskĂ«n me sanksione. Putini kishte nevojĂ« tĂ« jepte njĂ« shfaqje tĂ« gatishmĂ«risĂ« pĂ«r kompromis. Ai llogariti se spektakli i njĂ« samiti, i kombinuar me disa sinjale tĂ« paqarta pĂ«r “shkĂ«mbime territori”, do t’i shkonin pĂ«r shtat besimit tĂ« Trump te karizma e tij dhe te ideja se “njĂ« marrĂ«veshje Ă«shtĂ« gjithmonĂ« e mundur”.

Putini do ta pĂ«rdorĂ« takimin pĂ«r ta kornizuar konfliktin sipas interpretimit qĂ« pĂ«rputhet me versionin e shtrembĂ«ruar e tĂ« paditur historikisht tĂ« Trump: njĂ« Zelenskyy mashtrues qĂ« e ka manipuluar Biden-in tĂ« hedhĂ« pasuri tĂ« mĂ«dha tĂ« SHBA-sĂ« nĂ« njĂ« bast tĂ« çmendur e tĂ« humbur. Ai do tĂ« thotĂ« se lufta Ă«shtĂ« pothuajse e fituar, se Ukraina nuk mund tĂ« mbijetojĂ«, por mund tĂ« mashtrojĂ« aleatĂ«t e saj pĂ«r tĂ« shpenzuar edhe mĂ« shumĂ« para. Do tĂ« bĂ«jĂ« pretendime territoriale tĂ« mĂ«dha, pĂ«rfshirĂ« zona qĂ« ende nuk janĂ« pushtuar, dhe do t’i paraqesĂ« ato si minimumin e arsyeshĂ«m qĂ« Moska duhet tĂ« marrĂ«. Do tĂ« insistojĂ« nĂ« “çmilitarizimin” e UkrainĂ«s – qĂ« nĂ« fakt do tĂ« siguronte dobĂ«sinĂ« e saj ndaj njĂ« sulmi tĂ« ardhshĂ«m – dhe do ta quajĂ« kĂ«tĂ« thelbĂ«sore pĂ«r sigurinĂ« e RusisĂ«.

Trump nuk ka pse tĂ« bie nĂ« njĂ« “romancĂ« politike” me Putinin qĂ« samiti tĂ« jetĂ« sukses pĂ«r RusinĂ«. DĂ«mi do tĂ« ndodhĂ« nĂ«se ai del nga negociatat duke pĂ«rsĂ«ritur pikat kryesore tĂ« propagandĂ«s sĂ« Kremlinit. Frika e aleatĂ«ve evropianĂ« tĂ« UkrainĂ«s Ă«shtĂ« se ai do tĂ« paraqesĂ« njĂ« propozim armĂ«pushimi me kushte qĂ« Zelenskyy nuk mund t’i pranojĂ« kurrĂ« – njĂ« ndarje e padrejtĂ« e vendit sipas vijave tĂ« diktuara nga agresori.

SkenarĂ« mĂ« pak tĂ« zymtĂ« janĂ« tĂ« mundshĂ«m. Skepticizmi i ri i Trump ndaj Putinit mund t’i rezistojĂ« lajkatave. Bindja e liderit rus pĂ«r njĂ« pĂ«rparim tĂ« afĂ«rt ushtarak mund tĂ« jetĂ« e gabuar. Ai mund tĂ« mbivlerĂ«sojĂ« aftĂ«sinĂ« e ekonomisĂ« ruse pĂ«r tĂ« duruar sanksionet. Dhe njĂ« ditĂ« mund tĂ« zbulojĂ« se rusĂ«t e zakonshĂ«m nuk janĂ« mĂ« tĂ« gatshĂ«m tĂ« sakrifikojnĂ« breza tĂ« tĂ«rĂ« pĂ«r njĂ« mision kombĂ«tar qĂ« zgjatet pafund.

Kur ndryshojnĂ« motivet e brendshme ekonomike e politike, Putini mund tĂ« bĂ«het serioz pĂ«r njĂ« armĂ«pushim. Detyra e aleatĂ«ve tĂ« UkrainĂ«s Ă«shtĂ« tĂ« pĂ«rshpejtojnĂ« atĂ« moment duke mbajtur ndihmĂ«n ushtarake maksimale pĂ«r Kievin dhe presionin financiar mbi MoskĂ«n. Edhe atĂ«herĂ«, marrĂ«veshja ka gjasa tĂ« lĂ«rĂ« disa territore nĂ«n kontroll tĂ« pĂ«rhershĂ«m rus, tĂ« ndara nga vijat e fortifikuara, nĂ« njĂ« “bllokim” qĂ« kthen luftĂ«n e nxehtĂ« nĂ« tĂ« ftohtĂ« – diçka e ngjashme me zonĂ«n e çmilitarizuar nĂ« Gadishullin Korean.

PĂ«r momentin, sfida pĂ«r Zelenskyy-n dhe aleatĂ«t e tij Ă«shtĂ« tĂ« pĂ«rballojnĂ« njĂ« president amerikan qĂ« flet pĂ«r luftĂ«n dhe paqen pa asnjĂ« kuptim moral, historik apo strategjik. Trump nuk dallon midis njĂ« marrĂ«veshjeje qĂ« lejon UkrainĂ«n tĂ« zhvillohet si shtet i pavarur dhe njĂ« qĂ« kĂ«naq etjen pĂ«r pushtim tĂ« presidentit rus. Ai vlerĂ«son dy lloje marrĂ«veshjesh – ato qĂ« e pasurojnĂ« dhe ato qĂ« i japin atij statusin e “marrĂ«veshĂ«sit tĂ« madh”. NĂ«se ai mendon se kĂ«to pĂ«rfitime mund tĂ« arrihen duke braktisur aleatĂ«t dhe interesat amerikane, nuk ka arsye tĂ« mendohet se nuk do ta bĂ«nte.

Ky do tĂ« jetĂ« qĂ«llimi i Putinit nĂ« Alaska. Ai nuk ka ndĂ«rmend ta pĂ«rfundojĂ« luftĂ«n vetĂ«m sepse ShtĂ«pia e BardhĂ« e kĂ«rkon, por e di se duhet tĂ« shtiret sikur do paqe. Dhe e di se shpresa e tij mĂ« e mirĂ« pĂ«r tĂ« mposhtur UkrainĂ«n Ă«shtĂ« ta manipulojĂ« Trumpin qĂ« tĂ« ushtrojĂ« presion mbi Kievin drejt dorĂ«zimit – ndĂ«rsa Trump e imagjinon kĂ«tĂ« si njĂ« fitore personale.

Përgatiti për botim: L.Veizi

Fillestarët e Gluck-ut: kompozitori i shekullit XVIII ndryshoi përgjithmonë operën

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
14 August 2025 at 12:45

MĂ« shumĂ« se 250 vjet pasi Orfeu dhe Euridika e Gluck prezantoi operĂ«n nĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« re, njĂ« inskenim akrobatik synon tĂ« bĂ«jĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n gjĂ«. Iestyn Davies, Orfeu i tĂ« cilit do tĂ« jetĂ« mes akrobatĂ«ve, valltarĂ«ve dhe gjimnastĂ«ve, shkruan pĂ«r tejkalimin e kufijve – dhe mrekullinĂ« qĂ« tĂ« ndal frymĂ«n.

Operat tregojnĂ« histori; si çdo art i madh, operat qĂ« mbeten nĂ« kohĂ« nuk tregojnĂ« thjesht histori – ato riformĂ«sojnĂ« mĂ«nyrĂ«n se si mund tĂ« tregohen histori. Dhe nuk mjafton vetĂ«m njĂ« muzikĂ« e paharrueshme dhe njĂ« libret i punuar me kujdes pĂ«r ta futur njĂ« vepĂ«r nĂ« panteonin e shenjtĂ« tĂ« kanonit operistik. Shpesh Ă«shtĂ« sfidimi i pritshmĂ«rive qĂ« ndryshon pĂ«rgjithmonĂ« kursin, duke lejuar artin tĂ« evoluojĂ«, tĂ« frymĂ«zojĂ« dhe tĂ« krijojĂ« mĂ«nyra tĂ« reja pĂ«r tĂ« treguar histori tĂ« vjetra.

Në karrierën time si këngëtar opere countertenor, shpesh gjendem duke kënduar veprat e Handel-it, një kompozitor vepra e të cilit ndihmoi në përcaktimin e operës në gjysmën e parë të shekullit të 18-të. Sot, shpesh i interpretojmë operat e tij në një stil që i përshtatet kohës sonë; regjisorë si Katie Mitchell, Barrie Kosky, Richard Jones apo Claus Guth shtyjnë aktorin-këngëtar shumë më përtej asaj që kastratët apo primadonat e famshme të kohës së Handel-it priteshin të bënin. Dhe, ndërsa përgatitem të interpretoj Orfeun dhe Euridikën e Gluck në Festivalin Ndërkombëtar të Edinburgut, e di mirë që suksesi i saj do të qëndrojë si te inskenimi, ashtu edhe te vetë vepra. Një çerek shekulli më parë, vepra e Gluck theu kufijtë duke sfiduar pritjet e publikut. Ky inskenim me trupën Circa do të bëjë të njëjtën gjë.

Gluck dhe libretisti i tij Calzabigi “reformuan” operĂ«n. Ata donin tĂ« shkonin drejt njĂ« thjeshtĂ«sie fisnike dhe tĂ« largoheshin nga komplote tĂ« ndĂ«rlikuara. PĂ«r misionin e tyre zgjodhĂ«n historinĂ« e Orfeut dhe zbritjes sĂ« tij nĂ« botĂ«n e nĂ«ndheshme pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar gruan, EuridikĂ«n. NĂ« thelb ishte njĂ« personazh i famshĂ«m pĂ«r aftĂ«sitĂ« muzikore dhe njĂ« figurĂ« kyçe nĂ« interpretimin e mitologjisĂ« klasike nĂ« kulturĂ«n perĂ«ndimore. Pjesa e fundit e mozaikut tĂ« tyre ishte angazhimi i kastratit tĂ« famshĂ«m italian Gaetano Guadagni, i cili si kĂ«ngĂ«tar i ri kishte pasur sukses tĂ« madh nĂ« LondĂ«r duke punuar me Handel-in. SĂ« bashku me Gluck-un, Guadagni gjeti njĂ« gjuhĂ« muzikore qĂ« shmangte virtuozitetin kompleks – nĂ« vend tĂ« arieve qĂ« ndaleshin pĂ«r tĂ« reflektuar e pĂ«rsĂ«ritur, siç ishte zakoni, drama shtyhej pĂ«rpara pa ndĂ«rprerje.

Guadagni kishte krijuar armiq në publikun londinez pasi refuzonte të përkulej për të marrë duartrokitje (për të ruajtur unitetin dramatik). Ai shmangu gjithashtu zakonet e tepërta të kohës për të përsëritur ariet e pëlqyera. Marrëdhënia e tij me aktorin anglez David Garrick ndikoi shumë në bashkëpunimin e tij të mëvonshëm me Gluck.

Garrick ndryshoi skenĂ«n angleze: ai hoqi dorĂ« nga monologĂ«t statikĂ« dhe guxoi tĂ« ecte, tĂ« gjeste, madje edhe tĂ« dĂ«gjonte e tĂ« reagonte ndaj personazheve tĂ« tjerĂ« nĂ« skenĂ« – gjĂ« e rrallĂ« pĂ«r kohĂ«n. Guadagni adoptoi kĂ«tĂ« sjellje tĂ« re, duke e mbajtur rolin e Orfeut gjatĂ« gjithĂ« jetĂ«s, pothuajse si njĂ« aktor i metodĂ«s. Opera e Gluck-ut ishte nĂ« pjesĂ«n mĂ« tĂ« madhe deklamative, duke mos bĂ«rĂ« ndarje tĂ« qarta midis recitativit dhe arieve.

Në skenë, Guadagni luante pandërprerë, duke sjellë gjallëri dhe realizëm që tronditi audiencat. Ai ishte ndër të parët që ndërtoi një karrierë të tërë mbi identifikimin me një rol të vetëm.

UnĂ« e kam kĂ«nduar kĂ«tĂ« rol mĂ« parĂ« nĂ« koncert dhe nĂ« incizim, por kurrĂ« nĂ« skenĂ«. Jam i lidhur me Guadagni-n, pasi kam kĂ«nduar shumĂ« nga rolet qĂ« Handel i shkroi pĂ«r tĂ« dhe ndajmĂ« edhe “nderin” e dyshimtĂ« tĂ« pasjes sĂ« kuajve tĂ« garĂ«s tĂ« quajtur sipas nesh (karierrĂ« jo fort e gjatĂ« pĂ«r tĂ« dy).

Si countertenor, zĂ«ri im ndan tipare me falsetin e Guadagni-t – shpesh i pĂ«rshkruar si “i pĂ«rtejbotshĂ«m” dhe “eterik” – me njĂ« legato tĂ« butĂ« dhe shprehĂ«s qĂ« mĂ« tĂ«rheq. PĂ«r dy dekada kam dashur mĂ« shumĂ« mundĂ«sitĂ« pĂ«r tĂ« qenĂ« njĂ« “aktor kĂ«ngĂ«tar” nĂ« kuptimin e plotĂ«. Nga puna nĂ« skenĂ« me Mark Rylance nĂ« dramĂ«n Farinelli and the King, mĂ«sova rĂ«ndĂ«sinĂ« e ritmit, gamĂ«s dinamike dhe lidhjes sĂ« vazhdueshme me publikun – aftĂ«si qĂ« lidhen drejtpĂ«rdrejt me mĂ«nyrĂ«n si duhet luajtur Orfeu.

NĂ« kĂ«tĂ« rrugĂ«tim mĂ« ndihmon kompania mahnitĂ«se Circa me drejtorin e saj artistik Yaron Lifschitz. Deri tani, pĂ«rvoja ime ka qenĂ« vetĂ«m nga njĂ« video e provĂ«s gjenerale, por shpesh e gjeta veten duke marrĂ« frymĂ« thellĂ« nga habija teksa akrobatĂ«t ngjiten, bien, shtrihen e vallĂ«zojnĂ«, duke u bĂ«rĂ« shprehje fizike e mendjes sĂ« Orfeut. NĂ« disa momente, do tĂ« jem fjalĂ« pĂ«r fjalĂ« mbi supet e kĂ«tyre “gjigantĂ«ve”, duke kaluar kufijtĂ« e pĂ«rvojĂ«s sime skenike.

Historia shndërrohet nga dramë psikologjike në një organizëm të gjallë rreth dy këngëtarëve kryesorë. Sopranoja australiane Samantha Clarke, në një kthesë nga tradita, luan të dyja rolet e Euridikës dhe të Amores (Kupidi).

Kur njĂ« opera e madhe e tregon mirĂ« historinĂ«, si Orfeu dhe Euridika e Gluck-ut, ajo bĂ«het njĂ« vepĂ«r qĂ« mund ta sjellĂ«sh vazhdimisht. Dhe nĂ« duart e njĂ« regjisori imagjinativ, dalin befasi qĂ« hedhin dritĂ« tĂ« re mbi muzikĂ«n. Nga pĂ«rvoja ime kĂ«tĂ« verĂ« nĂ« Saul tĂ« Handel-it me Barrie Kosky-n, kam mĂ«suar se kur sfidon pritjet me imagjinatĂ« tĂ« gjallĂ« dhe guxim tĂ« mbĂ«shtetur nĂ« integritet, publiku jo vetĂ«m dĂ«gjon – por angazhohet.

Gluck, Calzabigi dhe Guadagni e dinin këtë 250 vjet më parë.

Përgatiti për botim: L.Veizi

Miratimi i Akti i Sigurimeve Shoqërore të vitit 1935 dhe ndikimit të tij në SHBA

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
14 August 2025 at 11:30

Sfondi – Depresioni i Madh

Në fillim të viteve 1930, Shtetet e Bashkuara po përballeshin me Depresionin e Madh, krizën ekonomike më të rëndë në historinë moderne të vendit:

Papunësia arriti nivele rekord (mbi 25%).

Miliona njerëz humbën kursimet, shtëpitë dhe bizneset.

Shumë të moshuar, të paaftë për të punuar, jetonin në varfëri ekstreme, duke u mbështetur vetëm tek familjarët ose bamirësitë.

Kjo gjendje tronditi opinionin publik dhe krijoi presion të madh mbi qeverinë federale për të marrë masa.

Programi “New Deal” dhe ideja e sigurimeve shoqĂ«rore

Presidenti Franklin D. Roosevelt, i zgjedhur në vitin 1932, nisi një paketë reformash të quajtur New Deal, e cila synonte të nxirrte vendin nga kriza përmes ndërhyrjeve direkte të qeverisë.

Një nga reformat më të rëndësishme ishte krijimi i një sistemi kombëtar sigurimesh shoqërore për të garantuar të ardhura minimale për të moshuarit dhe mbrojtje për punëtorët kundër papunësisë.

Modeli u frymëzua pjesërisht nga programet e ngjashme që kishin filluar të aplikoheshin në Gjermani, Britani dhe vende të tjera evropiane.

NĂ«nshkrimi i ligjit – 14 gusht 1935

Më 14 gusht 1935, Roosevelt nënshkroi Social Security Act në një ceremoni zyrtare në Shtëpinë e Bardhë.

Ligji krijoi:

-Programin federal tĂ« pensioneve pĂ«r tĂ« moshuarit – me financim nga kontributet e punĂ«torĂ«ve dhe punĂ«dhĂ«nĂ«sve.

-Sigurimin kundĂ«r papunĂ«sisĂ« – tĂ« administruar nga shtetet me mbĂ«shtetje federale.

-Programe ndihme për të varfërit, të verbërit dhe fëmijët e braktisur.

Roosevelt e quajti kĂ«tĂ« akt “njĂ« themel tĂ« sigurisĂ« mbi tĂ« cilin individĂ«t mund tĂ« ndĂ«rtojnĂ« jetĂ«n e tyre me mĂ« pak frikĂ« nga varfĂ«ria”.

Zbatimi dhe zhvillimi

Fillimisht, pagesat e para të pensioneve filluan në vitin 1940.

Programi u zgjerua më vonë për të përfshirë punonjësit bujqësorë, shërbimet shtëpiake dhe profesionet e pavarura.

Pagesat financoheshin nga një taksë mbi pagën (payroll tax) të ndarë mes punëtorit dhe punëdhënësit.

Ndikimi afatgjatë

Social Security u bë një prej institucioneve më të qëndrueshme të politikës amerikane, duke ulur ndjeshëm varfërinë mes të moshuarve.

Sot, ai mbetet një nga programet më të mëdha federale, që u ofron përfitime mbi 60 milionë amerikanëve çdo vit.

Ligji i vitit 1935 shĂ«noi njĂ« ndryshim tĂ« madh nĂ« filozofinĂ« e qeverisjes amerikane – duke pranuar rolin aktiv tĂ« shtetit nĂ« garantimin e njĂ« minimumi ekonomik pĂ«r qytetarĂ«t.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Xhekson Polok, njĂ« shpĂ«rthim “kaotik” mbi telajo

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
14 August 2025 at 10:00

11 gusht 1956 – Artisti i njohur amerikan, Xhekson Polok, humbi jetĂ«n nĂ« moshĂ«n 44-vjeçare.

Nga Leonard Veizi

NĂ« njĂ« natĂ« gushti tĂ« vitit 1956, njĂ« makinĂ« humbi kontrollin nĂ« njĂ« rrugĂ« tĂ« lagur nga vesa e mbrĂ«mjes dhe me tĂ«, bota humbi njĂ« nga forcat mĂ« tĂ« papĂ«rsĂ«ritshme tĂ« artit modern. Xhekson Polok, i konsideruar nga shumĂ« si artisti qĂ« “pikturoi kaosin”, u shua nĂ« mĂ«nyrĂ« tragjike nĂ« moshĂ«n 44-vjeçare. Por zjarri qĂ« ai ndezi nĂ« botĂ«n e artit nuk Ă«shtĂ« shuar kurrë 


Polok nuk ishte thjesht njĂ« piktor; ai ishte njĂ« shpĂ«rthim emocional i mishĂ«ruar nĂ« ngjyrĂ«. Ai nuk e vizatonte botĂ«n, ai e ndjente atĂ« – dhe kĂ«tĂ« ndjesi e hidhte drejt e mbi telajo. Ishte ai qĂ« pĂ«rmbysi rregullat e pikturĂ«s perĂ«ndimore dhe i dha formĂ« njĂ« revolucioni vizual qĂ« sot njihet si Ekspresionizmi Abstrakt.

Rrënjët e thella

I lindur nĂ« Kodi, nĂ« shtetin Uajoming, nĂ« vitin 1912, Polok u rrit nĂ« zemrĂ«n e PerĂ«ndimit amerikan – njĂ« peizazh i ashpĂ«r, i hapur dhe shpirtĂ«risht i ngarkuar, i cili la gjurmĂ« tĂ« pashlyeshme nĂ« ndjeshmĂ«rinĂ« e tij krijuese. Ai studioi nĂ« Nju Jork, ku u ndikua nga artistĂ« si Tomas Hart Benton, por shpejt u largua nga temat tradicionale pĂ«r tĂ« ndjekur njĂ« rrugĂ« krejt personale.

NĂ« fund tĂ« viteve ’40, Polok nisi eksperimentimin me atĂ« qĂ« do tĂ« bĂ«hej marka e tij dalluese: teknika e derdhjes sĂ« bojĂ«s. NĂ« vend tĂ« furçës klasike, ai pĂ«rdorte shkopinj, spatula, thika, madje edhe duart, pĂ«r tĂ« hedhur ngjyrĂ«n mbi telajo tĂ« shtrira nĂ« dysheme. Piktura nuk ishte mĂ« njĂ« akt pĂ«rshkrimi, por njĂ« ritual – njĂ« vallĂ«zim mes trupit tĂ« artistit dhe pĂ«rmasĂ«s sĂ« artit.

Pikturimi si akt ekzistence

Vepra e Polokut nuk kishte njĂ« subjekt tĂ« qartĂ« – sepse qĂ«llimi i tij nuk ishte tĂ« tregonte njĂ« histori, por tĂ« kapte energjinĂ« e momentit. Ai krijoi vepra qĂ« nuk pĂ«rshkruheshin, por pĂ«rjetoheshin. “Ritmi i VjeshtĂ«s” dhe “Shtyllat Blu” janĂ« shembuj tĂ« njĂ« arti qĂ« mbart tensionin mes kaosit dhe kontrollit, mes spontaneitetit dhe qĂ«llimit.

NĂ« kĂ«to punĂ«, shikuesi nuk shikon njĂ« objekt, por pĂ«rballet me procesin vetĂ«. Çdo stĂ«rpikje, çdo vijĂ«, çdo rrĂ«shqitje Ă«shtĂ« dĂ«shmi e njĂ« ndĂ«rveprimi tĂ« gjallĂ« midis artistit dhe telajos – njĂ« gjuhĂ« e re, e pashkruar, por jashtĂ«zakonisht e ndjerĂ«.

Një jetë e trazuar

Polok ishte një shpirt i trazuar, i ndjeshëm, rebel dhe i papërmbajtshëm. Lufta e tij me alkoolizmin dhe ankthi shpirtëror ishte po aq e thellë sa edhe arti që krijonte. Aksidenti automobilistik që i mori jetën në moshë të re ndodhi në kulmin e karrierës së tij, një ndalesë e dhunshme për një zë artistik që sapo kishte filluar të buçiste me gjithë fuqinë.

Por ndikimi i tij vazhdon të rritet. Ai nuk ishte vetëm pionier i një stili; ai ishte kthesa vetë. Përmes veprës së tij, Shtetet e Bashkuara të Amerikës dolën për herë të parë si qendra e re e artit modern botëror, duke e zhvendosur peshën nga Parisi në Nju Jork.

Ikona e modernizmit të çliruar

Sot, Polok njihet si njĂ« ndĂ«r artistĂ«t mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m tĂ« shekullit XX. Ai Ă«shtĂ« frymĂ«zim pĂ«r breza tĂ« tĂ«rĂ« artistĂ«sh qĂ« kĂ«rkojnĂ« tĂ« çlirojnĂ« formĂ«n, ndjesinĂ« dhe identitetin pĂ«rmes veprĂ«s sĂ« tyre. Mbi gjithçka, ai na la njĂ« mĂ«sim tĂ« thjeshtĂ« dhe brutal: arti nuk Ă«shtĂ« dekor, por shpĂ«rthim; nuk Ă«shtĂ« pĂ«r tĂ« kĂ«naqur syrin, por pĂ«r tĂ« trazuar shpirtin. “Energjia e bĂ«rĂ« e dukshme”, e quajti njĂ«herĂ« njĂ« kritik arti. Po, kjo ishte ajo qĂ« Polok bĂ«ri – e ktheu energjinĂ«, kaosin, brendĂ«sinĂ« e njeriut, nĂ« diçka tĂ« dukshme.

PĂ«rfundon Lufta e DytĂ« BotĂ«rore nĂ« Azi dhe lind dita enjohur si “V-J Day”

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
14 August 2025 at 08:30

(Victory over Japan Day):

Skena para dorëzimit

Në verën e vitit 1945, Japonia ishte e rrënuar nga lufta pas katër vitesh luftimesh intensive në Paqësor.

Më 6 gusht 1945, SHBA hodhi bombën atomike mbi Hiroshimë.

Më 9 gusht 1945, një tjetër bombë atomike u hodh mbi Nagasaki.

Po atë ditë, Bashkimi Sovjetik shpalli luftë ndaj Japonisë dhe nisi një ofensivë masive në Mançuri kundër ushtrisë japoneze.

KĂ«to ngjarje, tĂ« kombinuara me shkatĂ«rrimin e ekonomisĂ« dhe infrastrukturĂ«s japoneze, e bindĂ«n Perandorin Hirohito se lufta nuk kishte mĂ« asnjĂ« shans pĂ«r t’u fituar.

Njoftimi i Truman – 14 gusht 1945

Më 14 gusht 1945, Presidenti amerikan Harry S. Truman shpalli publikisht se Japonia kishte pranuar pa kushte kapitullimin, duke pranuar termat e Deklaratës së Potsdam-it.

Lajmi u përhap menjëherë nëpër radio, gazeta dhe agjenci lajmesh.

Në mbarë SHBA-në, mijëra qytetarë dolën në rrugë për të festuar, duke mbushur sheshet, bulevardet dhe portet.

Qytetet e mĂ«dha si Nju Jorku, Uashingtoni, Çikago dhe Los Anxhelosi u mbushĂ«n me parada spontane, muzikĂ«, flamuj dhe brohoritje.

NjĂ« nga imazhet ikonike tĂ« ditĂ«s Ă«shtĂ« fotografia e Alfred Eisenstaedt pĂ«r revistĂ«n Life, ku njĂ« marinar puth njĂ« infermiere nĂ« Times Square tĂ« Nju Jorkut – simbol i gĂ«zimit dhe çlirimit.

DorĂ«zimi zyrtar – 2 shtator 1945

Edhe pse lajmi i dorëzimit u dha në gusht, procedura formale u zhvillua më 2 shtator 1945.

Ceremonia u mbajt në Gjirin e Tokios, në bordin e luftëanijes amerikane USS Missouri.

Përfaqësuesit e Japonisë, të udhëhequr nga Ministri i Jashtëm Mamoru Shigemitsu dhe gjenerali Yoshijiro Umezu, nënshkruan aktin e kapitullimit.

Nga ana e aleatëve, dokumentin e nënshkroi gjenerali amerikan Douglas MacArthur (si komandant suprem i forcave aleate) dhe përfaqësues nga Britania e Madhe, Bashkimi Sovjetik, Kina, Australia, Kanadaja, Franca, Holanda dhe Zelanda e Re.

Pasojat historike

Kapitullimi i Japonisë i dha fund Luftës së Dytë Botërore, konflikti më i madh dhe më shkatërrimtar në historinë njerëzore.

Në SHBA dhe vendet aleate, 14 gushti u quajt V-J Day (dita e fitores ndaj Japonisë), ndërsa 2 shtatori mbetet data zyrtare e mbylljes së luftës.

Japonia hyri nĂ« njĂ« periudhĂ« tĂ« gjatĂ« okupimi nga forcat amerikane (1945–1952), gjatĂ« sĂ« cilĂ«s u miratua njĂ« kushtetutĂ« e re, u shpĂ«rbĂ« ushtria dhe vendi filloi rindĂ«rtimin ekonomik.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

 

Katedralja e Këlnit dhe udhëtimit të saj shekullor që përfundon në vitin 1880

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
14 August 2025 at 07:15

Katedralja e Këlnit (Kölner Dom) është një nga veprat më të mëdha dhe më të famshme të arkitekturës gotike në botë, dhe sigurisht monumenti më i vizituar i Gjermanisë. Historia e saj është një rrëfim i jashtëzakonshëm mbi besimin, ambicien, durimin dhe vazhdimësinë e vizionit njerëzor për më shumë se gjashtë shekuj.

Fillimet – Shekulli XIII

1248 – Punimet pĂ«r ndĂ«rtimin e katedrales filluan me urdhĂ«r tĂ« Arkipeshkopit Konrad von Hochstaden. Arsyeja kryesore ishte ruajtja dhe nderimi i Relikeve tĂ« Tre MbretĂ«rve Magj (Shtatoret e tyre u sollĂ«n nĂ« KĂ«ln nĂ« vitin 1164 nga Milani).

Arkitektura e saj u frymëzua nga stili gotik francez, sidomos nga Katedralja e Amiens-it, por me përmasa edhe më të mëdha.

U synua që kjo katedrale të bëhej jo vetëm qendër e adhurimit, por edhe simbol i fuqisë së Kishës dhe qytetit.

Shekujt XIV – XV

Punimet përparuan ngadalë për shkak të kostove të larta dhe sfidave teknike.

U përfunduan pjesë të korit dhe absidës, të cilat u përdorën për shërbesa edhe para përfundimit të të gjithë ndërtesës.

Në këtë periudhë u ngritën disa nga dritaret e mëdha me xhama të pikturuar, që sot janë ndër më të vjetrat në Evropë.

Ndërprerja e madhe

Rreth 1560 punimet pothuajse u ndalën krejtësisht. Arsyet përfshinin mungesë fondesh, ndryshimin e prioriteteve politike dhe fetare, si dhe rënien e stilit gotik në modë.

PĂ«r mĂ« shumĂ« se 300 vjet, Katedralja e KĂ«lnit qĂ«ndroi e papĂ«rfunduar, me njĂ« vinç tĂ« madh prej druri nĂ« majĂ« tĂ« njĂ«rit prej kullave – njĂ« pamje qĂ« u bĂ« simbol i qytetit.

Megjithatë, ajo mbeti një pikë pelegrinazhi dhe krenarie qytetare.

Shekulli XIX – Ringjallja

Në fillim të shekullit XIX, pas periudhës napoleone, u ringjall interesi për përfundimin e katedrales, i nxitur nga romantizmi dhe ndjenja kombëtare gjermane.

Në 1842, me mbështetjen e Mbreti Frederiku Vilhelmi IV i Prusisë dhe me financim publik, punimet rifilluan sipas planit origjinal të mesjetës (projektet e ruajtura ishin të paprekura!).

U përdorën teknologjitë e reja të kohës, por u respektuan format dhe dekorimet gotike autentike.

PĂ«rfundimi – 1880

Më 14 gusht 1880, pas 632 vjetësh nga fillimi, Katedralja e Këlnit u përfundua plotësisht.

Me 157 metra lartësi, ajo u bë ndërtesa më e lartë në botë për një periudhë të shkurtër (deri në vitin 1884, kur u përfundua Monumenti i Uashingtonit).

Kullat e saj binjake e bëjnë katedralen gotike më të madhe në Evropën Veriore.

Pas 1880 – Simbol i qĂ«ndrueshmĂ«risĂ«

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Katedralja u godit disa herë nga bombardimet, por qëndroi në këmbë, ndërsa qyteti përreth u shkatërrua thuajse tërësisht.

Sot ajo është pjesë e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s (që nga viti 1996).

Vizitohet nga mbi 6 milionë njerëz çdo vit dhe vazhdon të jetë një simbol i Këlnit dhe i gjithë Gjermanisë.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Sharon Stone për famën, sekretet familjare, abuzimin seksual dhe goditjen në tru

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
13 August 2025 at 15:30

Simon Hattenstone

U bë e famshme në mbarë botën me Basic Instinct dhe Casino. Pastaj pësoi një gjakderdhje truri pothuajse fatale. Aktorja dhe artistja flet për forcën, mbijetesën, momentin kur u ekspozua pa dëshirë në set, përplasjet e dhunshme me Harvey Weinstein dhe interpretimet për të cilat është më krenare.

Disa ditë para intervistës sonë, në fund të korrikut, Sharon Stone njoftoi në Instagram se nëna e saj kishte vdekur. Kur takohemi me video, i shpreh ngushëllimet e mia. Stone njihet për të folurën e saj të drejtpërdrejtë, por tani e tejkalon veten:

— “Mami, Dot, nĂ« fakt vdiq disa muaj mĂ« parĂ«, por isha gati ta tregoja publikisht vetĂ«m tani, sepse unĂ« gjithmonĂ« marr ndjenjat e mia tĂ« çmendura tĂ« para kur vdes dikush.”

ÇfarĂ« lloj ndjenjash tĂ« çmendura? PikĂ«llim, hutim, humbje? Ajo buzĂ«qesh:

— “Pak zemĂ«rim dhe pak nga ajo ndjenja ‘nuk tĂ« desha asnjĂ«herĂ«, e di vetĂ«!’”

Tani po qesh. “Mami nuk ishte nga ato me shpirt tĂ« ndritshĂ«m. Ishte qesharake, por mĂ« thoshte gjĂ«ra tĂ« tmerrshme. Dot shante si njĂ« hamall portugez.”

Kjo na çon tek ditët e fundit të jetës së saj:

— “MĂ« tha: ‘Do tĂ« tĂ« godas nĂ« 
’ ndoshta 40 herĂ« nĂ« pesĂ« ditĂ«t e fundit. Por ajo ishte nĂ« delir. Dhe kur gjĂ«ja e fundit qĂ« nĂ«na jote tĂ« thotĂ« para se tĂ« vdesĂ« Ă«shtĂ«: ‘Ti flet shumĂ«, mĂ« bĂ«n tĂ« dua tĂ« vetĂ«vritem,’ dhe e gjithĂ« dhoma qesh, mendon: kjo Ă«shtĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« e vĂ«shtirĂ« pĂ«r ta mbyllur, mami! Por kĂ«shtu ishte ajo. Kjo mungesĂ« aftĂ«sie pĂ«r tĂ« gjetur butĂ«si dhe paqe brenda vetes.”

Stone nuk bĂ«n biseda sipĂ«rfaqĂ«sore. Aktorja, e cila u bĂ« emĂ«r i njohur me thrillerin erotik tĂ« vitit 1992 Basic Instinct, Ă«shtĂ« kĂ«tu pĂ«r tĂ« folur pĂ«r filmin e saj tĂ« ri Nobody 2, por filmi do tĂ« presĂ«. Sot, prioritet kanĂ« problemet familjare. Ka kuptim – ndikimi i tyre ka dominuar njĂ« pjesĂ« tĂ« madhe tĂ« jetĂ«s sĂ« saj, megjithĂ«se ishte mbajtur sekret deri nĂ« kujtimet e vitit 2021 The Beauty of Living Twice.

Atëherë ajo zbuloi se gjyshi i saj nga ana e nënës ishte një abuzues i dhunshëm dhe pedofil. Ajo tha se nuk kishte pasur ditë në jetën e nënës së saj kur Dot nuk ishte rrahur prej tij, nga mosha pesë deri në nëntë vjeç, kur u largua nga shtëpia për të shërbyer si ndihmëse shtëpie. Stone tha gjithashtu se ai e kishte abuzuar atë dhe motrën e saj kur ishin vajza të vogla.

Sharon Stone e re ishte jashtĂ«zakonisht e zgjuar, siç e thotĂ« shpejt vetĂ«. Ajo e pĂ«rshkruan veten si “jashtĂ« mase inteligjente” (dy fjalĂ« tĂ« zgjedhura mirĂ«) dhe thuhet se kishte njĂ« IQ prej 154 (niveli i gjeniut). Ajo kaloi disa klasa nĂ« shkollĂ«; nĂ« moshĂ«n 15-vjeçare, ajo dhe katĂ«r djem u dĂ«rguan nĂ« Kolegjin ShtetĂ«ror tĂ« Edinboro-s nĂ« Pensilvani si njĂ« “eksperiment”, tre vite para shumicĂ«s sĂ« bashkĂ«moshatarĂ«ve tĂ« tyre. Ajo studioi letĂ«rsi angleze dhe shkĂ«lqeu nĂ« golf, por u largua para se tĂ« diplomohej. “Profesori im i kolegjit ishte i tĂ«rbuar kur po largohesha pĂ«r t’u marrĂ« me modelim,” thotĂ« ajo. “Ai mĂ« tha: ‘Po e hedh poshtĂ« karrierĂ«n tĂ«nde’, sepse ai me tĂ« vĂ«rtetĂ« mendonte se karriera ime ishte nĂ« shkrim.”

Ajo u zhvendos në Nju Jork dhe u bë modele e suksesshme. Në vitin 1980, ajo debutoi në film si figurante në Stardust Memories të Woody Allen-it, me një pamje mahnitëse në stilin e Marilyn Monroe, duke lënë një puthje mbi xhamin e trenit. Më pas u zhvendos në Hollywood dhe ndoqi mësime tek trajneri i aktrimit Roy London, i cili gjithashtu kishte trajnuar Brad Pitt, Robert Downey Jr, Forest Whitaker dhe Geena Davis. Gjatë dekadës së ardhshme, ajo luajti një numër rolesh të harrueshme në filma dhe seriale televizive po aq të harrueshme.

Në vitin 1990, Paul Verhoeven e zgjodhi përballë Arnold Schwarzenegger në klasikën e fantashkencës Total Recall. Kur mësoi se filmi tjetër i Verhoeven do të ishte për një shkrimtare enigmatike dhe të dyshuar për vrasje me emrin Catherine Tramell, ajo u vendos ta fitonte rolin me çdo kusht. Problemi ishte se Verhoeven, skenaristi Joe Eszterhas dhe aktori kryesor Michael Douglas nuk e donin, jo vetëm sepse ishte kryesisht e panjohur. Thuhet se dymbëdhjetë aktore (përfshirë zgjedhjen e parë Michelle Pfeiffer, si dhe Davis, Julia Roberts, Debra Winger dhe Kathleen Turner) e refuzuan rolin, të cilin e konsideronin të guximshëm dhe të rrezikshëm. Edhe kur nisi xhirimet, Stone ishte e bindur se ata ende po kërkonin një zëvendësuese.

Basic Instinct pati sukses tĂ« madh, duke u renditur filmi i nĂ«ntĂ« me fitimet mĂ« tĂ« larta tĂ« vitit 1992 dhe duke arkĂ«tuar mbi 350 milionĂ« dollarĂ« nĂ« mbarĂ« botĂ«n. MĂ« e rĂ«ndĂ«sishmja, ai u bĂ« tema mĂ« e diskutuar e vitit. AktivistĂ«t LGBTQ+ e protestuan, duke besuar se portretizimi i Tramell ishte homofob – njĂ« nga personazhet e rralla lesbike ose biseksuale nĂ« njĂ« blockbuster, dhe njĂ« sociopate nĂ« rastin mĂ« tĂ« mirĂ«. KritikĂ«t u pĂ«rplasĂ«n pĂ«r ta analizuar filmin: a ishte njĂ« shfrytĂ«zim banal apo, siç tha akademikja feministe Camille Paglia, njĂ« eksplorim i fuqishĂ«m i seksualitetit dhe dinamikave tĂ« pushtetit? Paglia tha se Stone dha “njĂ« nga interpretimet mĂ« tĂ« mĂ«dha nga njĂ« grua nĂ« historinĂ« e kinemasĂ«â€, duke e quajtur Tramell “njĂ« figurĂ« tĂ« madhe vamp, si Mona Lisa vetĂ«, si njĂ« perĂ«ndeshĂ« pagane”.

Dhe pastaj ishte ajo imazh. Ose, mĂ« saktĂ«, ideja e tij. NjĂ« çast i vetĂ«m – aq i shkurtĂ«r sa tĂ« mos kapet plotĂ«sisht. MegjithatĂ«, disi, gati duke parĂ« vulvĂ«n e saj ndĂ«rsa çkryqĂ«zonte kĂ«mbĂ«t, ishte mĂ« skandaloze sesa ta shihje hapur. Stone tha se ishte mashtruar pĂ«r atĂ« xhirim, duke shkruar nĂ« kujtimet e saj se i kĂ«rkuan tĂ« hiqte tĂ« brendshmet pĂ«r tĂ« shmangur reflektimin e dritĂ«s dhe i thanĂ« se nuk do tĂ« shfaqej asgjĂ« e pahijshme. Ajo nuk kishte idenĂ« se do tĂ« pĂ«rdorej ashtu siç u pĂ«rdor. E tmerruar, ajo e konsideroi mundĂ«sinĂ« e njĂ« padie kundĂ«r producentĂ«ve, por nĂ« fund e pranoi skenĂ«n sepse ishte e vĂ«rtetĂ« pĂ«r karakterin e Tramell-it dhe e vĂ«rteta artistike, sipas saj, ishte mĂ« e rĂ«ndĂ«sishme sesa poshtĂ«rimi personal. Basic Instinct e bĂ«ri Sharon Stone tĂ« famshme – dhe, deri diku, e shkatĂ«rroi. HabitshĂ«m, ajo njĂ« imazh i vetĂ«m erdhi tĂ« pĂ«rcaktonte gjithĂ« karrierĂ«n e saj.

Ajo ende ndihet krenare pĂ«r filmin dhe e sheh si njĂ« interpretim tĂ« shkĂ«lqyer – njĂ« qĂ« vetĂ«m ajo mund ta kishte dhĂ«nĂ«. Problemi, thotĂ« ajo, ishte se regjisorĂ«t e kastit qĂ«llimisht e ngatĂ«rruan me Tramell-in. “Ata thoshin se isha fiks si personazhi, sikur, disi, ata gjetĂ«n dikĂ« qĂ« ishte tamam si ajo, ajo veshi rrobat dhe gjithçka u regjistrua magjikisht nĂ« film. Jo se ishte njĂ« rol i vĂ«shtirĂ« pĂ«r t’u luajtur dhe se 12 aktore tĂ« tjera tĂ« famshme e me fat e kishin refuzuar. MĂ« pas, ndĂ«rsa filmi shfaqej kudo nĂ« botĂ« pĂ«r 20 vitet e ardhshme, njerĂ«zit nisĂ«n tĂ« pyesnin: ‘A mendoni se kjo ka tĂ« bĂ«jĂ« me faktin se menduam se pamĂ« poshtĂ« fundin e saj? Apo ndoshta Ă«shtĂ« thjesht njĂ« interpretim i shkĂ«lqyer?’”

“KĂ«shtu qĂ« u kalua nga momenti kur unĂ« u nominova pĂ«r njĂ« Golden Globe dhe njerĂ«zit qeshnin kur thirrej emri im, deri tek momenti kur mĂ« ngriheshin nĂ« kĂ«mbĂ« pĂ«r duartrokitje dhe mĂ« shpallnin gruan e vitit. NjerĂ«zit filluan ta kuptonin: ajo nuk po zhduket, filmi nuk po zhduket, ndikimi i filmit nuk po zhduket.” Kur ajo u shpall “Gruaja e Vitit” nga GQ Germany nĂ« vitin 2019, ajo e rikrijoi skenĂ«n, foli pĂ«r rĂ«ndĂ«sinĂ« e fuqizimit dhe tha me ironi therĂ«se: “Ka pasur njĂ« kohĂ« kur gjithçka qĂ« isha, ishte njĂ« shaka.”

Filmi nuk u zhduk, por Stone po. Pas Basic Instinct, ajo bëri një film të madh, duke dhënë një interpretim të jashtëzakonshëm si mashtruesja e dëmtuar Ginger McKenna në Casino të Martin Scorsese-s. Dhe pastaj, filloj të them


Ajo e pĂ«rfundon fjalinĂ« pĂ«r mua: “Dhe pastaj nuk mora asgjĂ«. Nuk mĂ« erdhĂ«n mĂ« role tĂ« tjera.” Pse? “Do doja shumĂ« ta dinit ju. NdonjĂ«herĂ« mendoj se ishte sepse isha shumĂ« e mirĂ«.” Stone nuk ngurron ta lavdĂ«rojĂ« veten. As tĂ« besojĂ« ndonjĂ« teori konspirative.

“NdonjĂ«herĂ« mendoj se kur je e nominuar pĂ«r njĂ« Oscar dhe aktori mĂ« i madh i gjallĂ« nĂ« planet nuk Ă«shtĂ«, ky Ă«shtĂ« njĂ« disbalancĂ« nĂ« dinamikĂ«n mashkull-femĂ«r qĂ« nuk Ă«shtĂ« e shĂ«ndetshme.” A ka fjalĂ«n pĂ«r Robert De Niro, bashkĂ«yllin e saj nĂ« Casino? Ajo tund kokĂ«n, por sugjeron se nuk ishte De Niro ai qĂ« u mĂ«rzit, por njerĂ«zit me pushtet.

Stone kthehet te teoria e “shumĂ« e mirĂ«â€ duke mĂ« treguar pĂ«r njĂ« festĂ« ku ishte me elitĂ«n e Hollivudit para ceremonisĂ« sĂ« Oscars. “Ishim nĂ« njĂ« dhomĂ« shumĂ« tĂ« vogĂ«l. Sidney Poitier ishte aty, Woody Allen, tĂ« gjithĂ«. Francis Coppola erdhi te unĂ« dhe vuri dorĂ«n mbi supin tim, siç bĂ«nte babai im kur diçka shumĂ« serioze po ndodhte. Dhe mĂ« tha: ‘Dua tĂ« tĂ« them diçka dhe Ă«shtĂ« shumĂ« e vĂ«shtirĂ«.’ Tha: ‘Nuk do ta fitosh Oscarin.’ Dhe unĂ« thashĂ«: ‘ÇfarĂ«?’ Dhe ai tha: ‘Nuk do ta fitosh Oscarin, Sharon.’ UnĂ«: ‘Pse?’ Dhe ai tha: ‘UnĂ« nuk e fitova pĂ«r The Godfather dhe
”

“E pashĂ« dhe ai tha: ‘Ata nuk mund tĂ« dĂ«gjojnĂ« operĂ«. Dhe kur tĂ« humbĂ«sh, Marty dhe unĂ« do tĂ« jemi nĂ« sallĂ«, Sharon, dhe duam tĂ« dish se do tĂ« humbĂ«sh bashkĂ« me ne dhe ne jemi aty me ty. Por interpretimi yt do t’i rezistojĂ« kohĂ«s. Me kalimin e viteve, askush nuk do tĂ« kujtojĂ« kush fitoi e kush humbi, por do tĂ« kujtojnĂ« interpretimin tĂ«nd.’”

Ajo e rrĂ«fen historinĂ« me aq shumĂ« solemnitet, sa Ă«shtĂ« vetĂ« njĂ« performancĂ«. Pastaj vazhdon me zĂ«rin e Coppola-s: “‘Dhe ajo qĂ« duhet tĂ« bĂ«sh si aktore Ă«shtĂ« tĂ« kujtosh se ti nuk je njĂ« aktore e zakonshme, ti je njĂ« kĂ«ngĂ«tare opere. Dhe jo tĂ« gjithĂ« do tĂ« tĂ« kuptojnĂ« ty, dhe jo tĂ« gjithĂ« do tĂ« kuptojnĂ« aftĂ«sinĂ« tĂ«nde. Ti do tĂ« humbĂ«sh me Marty dhe me mua, por gjithmonĂ« do tĂ« jesh nĂ« rrethin tonĂ« tĂ« humbĂ«sve.’” Ajo mĂ« nĂ« fund buzĂ«qesh. “KĂ«shtu qĂ« kĂ«tĂ« kam mbajtur me vete gjatĂ« gjithĂ« jetĂ«s – qĂ« jam njĂ« humbĂ«se e madhe si Marty dhe Francis Ford Coppola.”

ËshtĂ« e vĂ«shtirĂ« tĂ« dihet pse Stone nuk mori rolet qĂ« meritonte pas Casino-s, megjithĂ«se, pĂ«rveç teorive tĂ« saj, kishte edhe arsye tĂ« tjera. NĂ« vitin 2000, ajo dhe burri i saj i dytĂ«, Phil Bronstein, adoptuan Roan dhe ajo u pĂ«rqendrua te mĂ«mĂ«sia. NjĂ« vit mĂ« vonĂ«, nĂ« moshĂ«n 43-vjeçare, ajo pĂ«soi njĂ« goditje nĂ« tru pothuajse fatale. ËshtĂ« njĂ« mrekulli qĂ« mbijetoi – ajo thotĂ« se truri i saj gjakosi pĂ«r nĂ«ntĂ« ditĂ« dhe mjekĂ«t i dhanĂ« vetĂ«m 1% shanse pĂ«r tĂ« jetuar. Duhej tĂ« mĂ«sonte pĂ«rsĂ«ri tĂ« ecte, tĂ« fliste dhe tĂ« lexonte.

PavarĂ«sisht se u shĂ«rua plotĂ«sisht, ofertat pĂ«r punĂ« u shuan. “NĂ« ato ditĂ«, si grua, nĂ«se tĂ« ndodhte diçka, ti ishe e mbaruar,” thotĂ« ajo. “Ishte sikur tĂ« kishe bĂ«rĂ« diçka tĂ« keqe. KĂ«shtu qĂ« edhe kur doja tĂ« kthehesha nĂ« punĂ«, ishte si: ‘Sigurisht, mund tĂ« bĂ«sh katĂ«r episode tĂ« Law and Order,’ dhe kaq. BĂ«ra gjithçka qĂ« mĂ« lejuan pĂ«r tĂ« paguar ‘pendesĂ«n’ pĂ«r t’u sĂ«murĂ«.”

Kur i ofronin role, ishin pa vlerĂ«. “Arrita nĂ« pikĂ«n qĂ«, pas goditjes dhe faktit qĂ« askush nuk mĂ« donte, dhe donin tĂ« mĂ« jepnin role tĂ« kota, vendosa qĂ« nuk do tĂ« punoj mĂ«.” Ajo korrigjon veten: vendosi tĂ« mos pranonte role qĂ« nuk i pĂ«lqenin, qĂ« nĂ« praktikĂ« do tĂ« thoshte tĂ« mos punonte.

Ajo beson se ka vazhduar tĂ« ndĂ«shkohet pĂ«r Basic Instinct nga industria dhe nĂ« jetĂ«n private. Stone thotĂ« se kur u divorcua nga Bronstein nĂ« vitin 2004, filmi luajti njĂ« rol tĂ« madh nĂ« humbjen e kujdestarisĂ« sĂ« Roan. “NĂ« njĂ« moment, e nxorĂ«n djalin tim 8-vjeçar nĂ« gjyq dhe e pyetĂ«n nĂ«se e dinte qĂ« mamaja e tij bĂ«nte filma seksi.” Ajo pretendon se e reduktuan nĂ« njĂ« aktore tĂ« pornografisĂ« sĂ« butĂ« dhe mĂ« pas sugjeruan se kjo e bĂ«nte tĂ« papĂ«rshtatshme si nĂ«nĂ«. Pas njĂ« beteje 11-vjeçare, ajo mori sĂ«rish pĂ«rgjegjĂ«sinĂ« pĂ«r Roan. MegjithatĂ«, nĂ« fund tĂ« librit tĂ« saj, ajo falĂ«nderon Bronstein dhe gruan e tij “pĂ«r gjetjen e njĂ« rruge drejt njĂ« familjeje tĂ« shĂ«ndetshme e tĂ« bashkuar me mua. Nuk ka dhuratĂ« mĂ« tĂ« madhe.”

NĂ« vitin 2005, ajo adoptoi djalin e saj tĂ« dytĂ«, Laird, dhe njĂ« vit mĂ« vonĂ«, tĂ« tretin, Quinn. Pa punĂ« cilĂ«sore nĂ« film, ajo u pĂ«rqendrua te pasionet e fĂ«mijĂ«risĂ« – shkrimi dhe piktura. Tani pikturat e saj shiten pĂ«r dhjetĂ«ra mijĂ«ra dollarĂ«.

Përgatiti për botim: L.Veizi

Arsyet pse izraelitët kanë mbyllur sytë ndaj Gazës

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
13 August 2025 at 13:20

Nga Shira Efron*

Një lumë imazhesh të fëmijëve të uritur në Rripin e Gazës ka tërhequr vëmendjen e botës, duke thelluar zemërimin ndaj veprimeve të Izraelit në territor dhe duke e izoluar më tej atë nga kombet e tjera.

Por brenda Izraelit narrativi është ndryshe. Historia e urisë në Gaza mezi ka bërë jehonë krahasuar me kriza dhe tragjedi të tjera: njoftimet e pandërprera për vdekjet e ushtarëve të rinj izraelitë; trazirat politike mbi përjashtimin nga shërbimi ushtarak të hebrenjve ultra-ortodoksë dhe përpjekjet e qeverisë për të shkarkuar figurat kryesore demokratike dhe profesionale; videot tronditëse të pengjeve të dobësuar, njëri prej të cilëve u detyrua të gërmonte varrin e vet para kamerës, pas pothuajse dy vitesh në robëri çnjerëzore.

Më keq se një mungesë dhembshurie, shumë izraelitë mohojnë realitetin e qartë: Gaza është në kaos dhe në prag të një urie të përhapur, dhe Izraeli ka luajtur një rol kryesor në krijimin e këtij gjendjeje të tmerrshme.

QĂ«ndrimi vjen nga lart. “Nuk ka uri nĂ« Gaza,” ka deklaruar kryeministri Benjamin Netanyahu. NĂ« njĂ« konferencĂ« shtypi tĂ« dielĂ«n ai fajĂ«soi Hamasin dhe median ndĂ«rkombĂ«tare pĂ«r pĂ«rhapjen e njĂ« “fushate globale gĂ«njeshtrash.” Ai shtoi se “tĂ« vetmit qĂ« po uriten me qĂ«llim” janĂ« pengjet izraelite nĂ« Gaza.

Kjo ndjenjĂ« Ă«shtĂ« e pĂ«rhapur nĂ« Izrael. NjĂ« sondazh nĂ« fund tĂ« korrikut tregoi se gati 80% e hebrenjve izraelitĂ« besojnĂ« se Izraeli po pĂ«rpiqet tĂ« shmangĂ« vuajtjet e gazanĂ«ve. Po aq — kryesisht nga e djathta dhe qendra — thanĂ« se nuk shqetĂ«sohen nga raportimet pĂ«r uri.

Megjithëse ka shenja se tragjedia po fillon të bëhet e dukshme për izraelitët, verbëria e qëllimshme e shoqërisë duhet të hiqet që Izraeli të fillojë të dalë nga kënetat e Gazës dhe të riparojë imazhin e tij të dëmtuar. Hapi i parë për të zgjidhur një problem është ta pranosh se ekziston.

Kur bĂ«het fjalĂ« pĂ«r GazĂ«n, izraelitĂ«t jetojnĂ« nĂ« njĂ« “dhomĂ« jehone”, duke u mbĂ«shtetur kryesisht te media lokale, e cila shpesh praktikon autocensurĂ« lidhur me gabimet izraelite dhe vuajtjet palestineze. Por duhet kuptuar edhe emocionet e forta qĂ« i kanĂ« bĂ«rĂ« shumĂ« izraelitĂ« tĂ« mbyllin sytĂ« dhe veshĂ«t ndaj vuajtjeve tĂ« gazanĂ«ve dhe tĂ« pranojnĂ« njĂ« version tjetĂ«r tĂ« realitetit.

Shumë ndjejnë zemërim ndaj humanitarëve dhe organizatave ndërkombëtare që, ndërsa kritikojnë çdo hap të Izraelit, duket se minimizuan krimet e tmerrshme të Hamasit më 7 tetor 2023, kur rreth 1.200 persona në Izrael u vranë dhe rreth 250 u morën peng. Pesëdhjetë ende mbahen, 20 prej të cilëve besohet se janë gjallë. Ka një ndjenjë të thellë padrejtësie për kërkesat që Izraeli të lejojë transferta të mëdha ndihme në Gaza, ndërkohë që shumë pengje të kthyer tregojnë se janë uritur dhe keqtrajtuar edhe kur kishte ushqim të mjaftueshëm për kapësit e tyre.

E kaluara e afërt mbetet e hidhur në kujtesën izraelite: tërheqja e vitit 2005 nga Gaza, pasuar nga marrja e pushtetit nga Hamasi në vitin 2007, dhe gati dy dekada përpjekjesh për ta frenuar atë me operacione ushtarake të kufizuara dhe lëshime ekonomike, si lejet e punës për gazanët. Të gjitha duken të kota përballë dëshirës së Hamasit për të shkatërruar Izraelin. Barbaria e 7 tetorit, e kombinuar me brohoritjet nga armiqtë dhe heshtjen nga shumë miq, e forcoi bindjen se konflikti është një luftë e dhunshme për tokë dhe sovranitet.

NĂ« rrjetet sociale izraelite qarkullojnĂ« video nga Gaza qĂ« tregojnĂ« tregje me ushqim, restorante tĂ« hapura, njerĂ«z tĂ« armatosur qĂ« grabisin ndihmat. Ato mund tĂ« jenĂ« tĂ« vĂ«rteta, por shpesh janĂ« tĂ« vjetra ose nuk tregojnĂ« pamjen e plotĂ«. MegjithatĂ«, ato ndihmojnĂ« nĂ« ndĂ«rtimin e njĂ« narrative alternative: Ka ushqim tĂ« mjaftueshĂ«m, por OKB-ja nuk e shpĂ«rndan siç duhet; Hamasi dhe bandat e marrin, ndĂ«rsa Izraeli bĂ«n ç’tĂ« mundet.

ParalajmĂ«rimet pĂ«r uri kanĂ« hasur skepticizĂ«m racional: PavarĂ«sisht alarmimeve tĂ« pĂ«rsĂ«ritura nga IPC — autoriteti ndĂ«rkombĂ«tar pĂ«r shpalljen e urisĂ« — nuk ka prova tĂ« qarta qĂ« parashikimet e tyre janĂ« realizuar nĂ« shkallĂ« tĂ« gjerĂ«, duke bĂ«rĂ« qĂ« publiku izraelit t’i shohĂ« ato si pjesĂ« tĂ« propagandĂ«s anti-izraelite.

Izraelitët fajësojnë edhe OKB-në, e cila, megjithë vështirësitë objektive, ka zgjedhur një qasje parimore mbi pragmatizmin. Që nga 19 maji, pothuajse 90% e ndihmave ushqimore të OKB-së janë kapur nga grupe të armatosura ose turma të uritura. Edhe pse Këshilli i Sigurimit miratoi Rezolutën 2720 për të përshpejtuar dhe monitoruar ndihmat, vetëm në maj OKB shtoi një sistem online për monitorim.

Për izraelitët, realiteti është ky: Izraeli, një vend me të meta por jetik, po lufton një grup terrorist të lig që mund të ndalojë çdo gjë në çdo moment, por nuk e bën sepse e urren Izraelin dhe nuk kujdeset për popullin e vet.

MegjithatĂ«, ajo qĂ« ndodh nĂ« Gaza flet vetĂ«: njerĂ«zit po vdesin nga uria dhe mĂ« tĂ« prekshmit — tĂ« moshuarit, tĂ« porsalindurit, tĂ« sĂ«murĂ«t — janĂ« viktimat e para.

Edhe pas gati dy vitesh lufte, Izraeli nuk ka një strategji humanitare koherente për Gazën, duke e lidhur ndihmën me kalkulimet politike të Netanyahut. Bllokimi i ndihmave në mars, pas një armëpushimi ku hynë qindra mijëra ton ushqime, e futi Gazën në krizë të thellë. Synimi ishte dobësimi i Hamasit dhe presioni për dorëzim, por kjo ishte jo vetëm moralisht e gabuar, por edhe strategjikisht e dështuar: uria nuk do ta detyronte Hamasin të dorëzohej.

Në maj, Izraeli u përpoq të anashkalonte sistemin e OKB-së me Fondacionin Humanitar të Gazës, por mungesa e furnizimeve dhe rritja e çmimeve e bënë shpërndarjen kaotike dhe të rrezikshme, me mbi 210 vdekje nga kequshqyerja që nga fillimi i luftës, sipas Ministrisë së Shëndetësisë të kontrolluar nga Hamasi.

Kriza nuk është vetëm uria: shumica e popullsisë është zhvendosur, mungon uji, kanalizimet, kujdesi shëndetësor është shkatërruar. Megjithëse teorikisht nuk ka më kufizime për ndihmën, Izraeli ende refuzon vizat e punës për stafin e OKB-së dhe organizatat ndërkombëtare.

KohĂ«t e fundit, ka disa shenja tĂ« pranimit tĂ« situatĂ«s: janĂ« vendosur korridore humanitare, janĂ« bĂ«rĂ« shpĂ«rndarje nga ajri dhe pauza tĂ« pĂ«rkohshme tĂ« luftimeve. Media kryesore dhe intelektualĂ«t kanĂ« filluar tĂ« flasin hapur pĂ«r urinĂ«. ArtistĂ« dhe akademikĂ« kanĂ« bĂ«rĂ« peticione “Ndalo tmerrin nĂ« Gaza”.

Izraeli ka luajtur një rol kyç në krijimin e kësaj krize, dhe vazhdimi i verbërisë ndaj këtij fakti vetëm do të përkeqësojë situatën, do të radikalizojë palestinezët dhe do të izolojë më tej Izraelin. Detyrimet ligjore dhe morale nuk ndryshojnë për shkak të së keqes së armikut.

Izraelitët duhet të shohin përtej dhimbjes së tyre dhe të pranojnë realitetin e ashpër në Gaza dhe përgjegjësinë e tyre për të. Pastaj duhet të veprojnë.

*Dr. Efron është drejtoreshë e kërkimeve të politikave në Israel Policy Forum/

Përgatiti për botim: L.Veizi

Nazizmi okult: Vril, Thule, dhe misioni metafizik i Adolf Hitlerit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
13 August 2025 at 12:30

PĂ«rgatiti: Leonard Veizi

 (pjesa e dytĂ« – vijon nga numri i kaluar)

Kur Xhimi Marrs hedh idenĂ« se Adolf Hitleri ishte dĂ«rguar nga Ditrih Ekart pĂ«r tĂ« depĂ«rtuar nĂ« PartinĂ« e PunĂ«torĂ«ve GjermanĂ« si agjent i njĂ« vullneti tĂ« padukshĂ«m, ai nuk i referohet vetĂ«m njĂ« procesi politik. Ai sugjeron njĂ« projekt metafizik: njĂ« mision tĂ« dirigjuar nga rrethe sekrete qĂ« nuk synonin pushtetin politik pĂ«r hir tĂ« tij, por pĂ«r tĂ« zbatuar nĂ« realitet njĂ« rend tĂ« ri, tĂ« frymĂ«zuar nga dije tĂ« lashta dhe forca tĂ« errĂ«ta shpirtĂ«rore. Ekart, sipas Marrs, nuk ishte vetĂ«m njĂ« njeri — ishte njĂ« prift i njĂ« kulti tĂ« fshehtĂ« qĂ« pĂ«rgatiti udhĂ«heqĂ«sin e epokĂ«s qĂ« po vinte.

Shoqëria Thule: Porta për në një dije të humbur

ShoqĂ«ria Thule, e themeluar nĂ« Gjermani nĂ« vitet pas LuftĂ«s sĂ« ParĂ« BotĂ«rore, ishte mĂ« shumĂ« se njĂ« klub filozofik. Ajo pĂ«rfshinte figura tĂ« njohura si Rudolf Hess, Alfred Rosenberg, Hans Frank dhe tĂ« tjerĂ« qĂ« mĂ« vonĂ« do tĂ« bĂ«heshin arkitektĂ«t e rajhut nazist. Thule besonte se ekzistonte njĂ« kontinent i zhdukur — Hyperborea — nga kishin zbritur arianĂ«t origjinalĂ«, bartĂ«sit e njĂ« rregulli tĂ« artĂ« tĂ« dijes dhe shpirtit. Ajo kĂ«rkonte tĂ« rigjente kĂ«tĂ« trashĂ«gimi tĂ« humbur dhe tĂ« rikthente dominimin shpirtĂ«ror tĂ« kĂ«saj race.

NĂ« kĂ«tĂ« drejtim, Thule ishte nĂ« kontakt me shoqĂ«ri tĂ« tjera si Vril Gesellschaft — njĂ« grup qĂ« besonte nĂ« ekzistencĂ«n e njĂ« energjie kozmike universale tĂ« quajtur Vril, njĂ« forcĂ« qĂ« mund tĂ« kanalizohej nga qeniet e zhvilluara shpirtĂ«risht dhe tĂ« pĂ«rdorej pĂ«r qĂ«llime tĂ« fuqishme.

Teozofia dhe ndikimi i Helena Blavatsky-t

Filozofia e shoqĂ«rive si Thule dhe Vril nuk ishte origjinale gjermane. Ato mbĂ«shteteshin fuqimisht te doktrina teozofike e Helena Petrovna Blavacki, e cila nĂ« veprĂ«n “” (1888), flet pĂ«r racat rrĂ«njĂ« tĂ« njerĂ«zimit, pĂ«r origjinĂ«n e tyre hyjnore dhe pĂ«r njĂ« cikĂ«l tĂ« lashtĂ« evolutiv qĂ« pĂ«rfundon me ardhjen e njĂ« race superiore.

Blavatsky pĂ«rshkruante racĂ«n ariane si trashĂ«gimtare e dijeve tĂ« AtlantidĂ«s, dhe kĂ«tĂ« e pĂ«rkthenin nazistĂ«t nĂ« njĂ« justifikim mitologjik pĂ«r epĂ«rsinĂ« racore. Himler, pĂ«r shembull, e konsideronte kĂ«tĂ« mĂ«sim si “baza metafizike” e SS-it. Ai organizoi edhe ekspedita nĂ« Tibet nĂ« kĂ«rkim tĂ« origjinĂ«s ariane.

Ahnenerbe: Akademia okulte e Rajhut

Për të institucionalizuar këto besime, Heinrich Himmler krijoi Ahnenerbe, një institut kërkimor që u maskua si antropologjik, por në thelb kërkonte prova të dijes së humbur të racës ariane. Ahnenerbe u përfshi në:

-Ekspedita në Tibet, Finlandë, dhe Mesopotami

-Studime mbi simbolet dhe ritualet okulte

-PĂ«rkthime tĂ« librave tĂ« lashtĂ« indiano-tibetianĂ« pĂ«r tĂ« gjetur “doktrina tĂ« energjisĂ« sĂ« brendshme” (qĂ« lidhen me konceptin e Vril-it)

-Eksperimente mbi ndikimin e tingullit dhe rezonancës në trupin dhe mendjen njerëzore (bazuar në mistikën e fjalës dhe logos-it, që Hitleri e përdorte në retorikë)

Rrethi magjik i Hitlerit

ShumĂ« autorĂ«, pĂ«rfshirĂ« Marrs, pretendojnĂ« se Hitleri kishte njĂ« “rreth tĂ« brendshĂ«m” ku pĂ«rfshiheshin njerĂ«z tĂ« pĂ«rkushtuar nĂ« rituale dhe kĂ«rkime metafizike. Ai fliste pĂ«r “inspirime tĂ« brendshme”, pĂ«r “zĂ«ra qĂ« e udhĂ«zonin”, dhe ishte obsesionuar me relike si Shtiza e DestinĂ«s — arma mitike me tĂ« cilĂ«n u vra Krishti, qĂ« thuhet se jepte fuqi mbinjerĂ«zore kujtdo qĂ« e zotĂ«ronte. (Trevor Ravenscroft e trajton kĂ«tĂ« nĂ« detaje nĂ« The Spear of Destiny.)

Misioni i fshehtë: Ndërtimi i një Perandorie të Re shpirtërore

Në këtë kontekst, marrja e pushtetit nga Hitleri nuk ishte thjesht një manovër politike, por përmbushja e një cikli mitik. Ai do të ndërtonte Reich-un e Tretë si përmbushje e Reich-ut të Parë (Perandorisë së Shenjtë Romake) dhe të Dytit (Perandoria Gjermane), dhe sipas Eckartit dhe Thule-s, ai do të sillte rilindjen e një rregulli të lashtë të dritës ariane, të shndërruar tani në një fuqi të errët që do të pastronte tokën për një rend të ri.

Përmbyllje: Një mësim i errët nga historia

Ajo qĂ« Xhimi Marrs dhe tĂ« tjerĂ« si Rene GĂ«non, Nikollas Gudrik-Klark dhe Xhorxho Gali na sugjerojnĂ« Ă«shtĂ« se historia e shekullit XX nuk mund tĂ« kuptohet pa u pĂ«rballur me dimenzionin e saj tĂ« padukshĂ«m. Nazizmi nuk ishte thjesht njĂ« projekt politik — ishte njĂ« eksperiment metafizik, njĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« kanalizuar fuqitĂ« e errĂ«ta tĂ« njerĂ«zimit nĂ« njĂ« formĂ« tĂ« re qeverisjeje, tĂ« frymĂ«zuar nga mite tĂ« lashta dhe teknologji shpirtĂ«rore qĂ« ende mbeten mister.

Ditri Ekart e pa Hitlerin si “fĂ«mijĂ«n e iluminizmit tĂ« zi” — njĂ« avatar qĂ« do tĂ« sillte fundin e njĂ« epoke dhe zgjimin e njĂ« tjetre. Dhe pĂ«r njĂ« çast, bota pa ç’ndodh kur mitet antike marrin trup nĂ« realitetin historik.

***

Le tĂ« shtojmĂ« njĂ« kat tjetĂ«r nĂ« kĂ«tĂ« ndĂ«rtesĂ« tĂ« errĂ«t dhe magjepsĂ«se: lidhjen midis nazizmit dhe teorive tĂ« kontakteve jashtĂ«tokĂ«sore, siç i paraqet Xhimi Marrs nĂ« librin “Rule by Secrecy” dhe autorĂ« tĂ« tjerĂ« si Xhozef P. Farel, Nik RedfĂ«rn, dhe Riçard DolĂ«n.

Teknologjia e Perëndive të Vjetra: UFO-t, Vril-i dhe nazistët

NĂ« vitet e fundit tĂ« LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore, shĂ«rbimet sekrete tĂ« AleatĂ«ve raportuan pĂ«r shfaqje tĂ« çuditshme tĂ« “diskave fluturues” mbi GjermaninĂ« naziste — tĂ« cilat mĂ« vonĂ« do tĂ« quheshin Foo Fighters. KĂ«to objekte nuk kishin asnjĂ« shpjegim teknik konvencional dhe lĂ«viznin me shpejtĂ«si dhe manovrim tĂ« pamundura pĂ«r teknologjinĂ« e kohĂ«s. PĂ«r disa, kĂ«to ishin shfaqje tĂ« para tĂ« UFO-ve. PĂ«r tĂ« tjerĂ«, ishin eksperimentet sekrete tĂ« Rajhut tĂ« TretĂ« — rezultat i njĂ« dijeje tĂ« humbur, ose kontakti me fuqi jashtĂ« tokĂ«sore.

Projektet sekrete të Rajhut: Die Glocke dhe teknologjia anti-gravitet

NjĂ« nga teoritĂ« mĂ« tĂ« njohura Ă«shtĂ« ajo e Die Glocke (“Zile e ZezĂ«â€) — njĂ« pajisje nĂ« formĂ« zileje qĂ« pĂ«rdorte merkur tĂ« kuq dhe rrotullim me shpejtĂ«si pĂ«r tĂ« krijuar njĂ« fushĂ« anti-gravitacionale. Sipas dĂ«shmive tĂ« Herbert Schmitz dhe Franz Seufert, shkencĂ«tarĂ« tĂ« pĂ«rfshirĂ« nĂ« projekt, Die Glocke prodhonte efekte tĂ« rrezikshme nĂ« hapĂ«sirĂ«-kohĂ«, duke shkaktuar deformim tĂ« materialit dhe madje zhdukje tĂ« pĂ«rkohshme tĂ« objekteve nĂ« testim.

Joseph P. Farrell e lidh kĂ«tĂ« me njĂ« teknologji tĂ« lashtĂ« tĂ« ardhur nga Atlantida ose nga kontakte tĂ« hershme me civilizime jashtĂ«tokĂ«sore — njĂ« teknologji qĂ«, sipas tij, nuk ishte kuptuar plotĂ«sisht as nga vetĂ« nazistĂ«t.

Kontaktet jashtëtokësore: Mediumet e shoqërisë Vril

Maria Orshiq dhe mediumet femra tĂ« ShoqĂ«risĂ« Vril pretendohej se kishin marrĂ« komunikime telepatike me njĂ« civilizim jashtĂ«tokĂ«sor nga sistemi i yllit Aldebaran, nĂ« konstelacionin e Demit. Ato pĂ«rshkruan teknologji fluturuese, gjuhĂ« tĂ« lashta sumere dhe simbole qĂ« i dĂ«rguan mĂ« vonĂ« te grupet teknike tĂ« SS-it. NĂ«se kjo Ă«shtĂ« fantazi apo realitet, mbetet pĂ«r t’u debatuar — por fakti qĂ« kĂ«to “kanalizime” u pĂ«rkthyen nĂ« pĂ«rpjekje konkrete inxhinierike tregon se nazizmi e kishte shumĂ« seriozisht dimensionin metafizik tĂ« teknologjisĂ«.

Strehimi në Antarktidë dhe Operacioni Highjump

Pas LuftĂ«s, disa teori spekulative pretendojnĂ« se krerĂ«t e nazizmit ndĂ«rtuan njĂ« bazĂ« tĂ« fshehtĂ« nĂ« AntarktidĂ« (Baza 211), ku strehuan pjesĂ« tĂ« teknologjisĂ« sĂ« Vril-it dhe Die Glocke-s. NĂ« vitin 1947, SHBA ndĂ«rmori Operacionin Highjump nĂ«n drejtimin e Admiral Riçard BĂ«rd, me njĂ« flotĂ« tĂ« madhe qĂ« thuhet se u pĂ«rball me “fuqi ajrore tĂ« panjohura” dhe u tĂ«rhoq nĂ« mĂ«nyrĂ« misterioze.

VetĂ« Admiral BĂ«rd, nĂ« deklarata tĂ« mĂ«vonshme, foli pĂ«r “njĂ« rrezik qĂ« vjen nga pole tĂ« tokĂ«s me teknologji tĂ« paimagjinueshme.” A ishin kĂ«to mbetjet e njĂ« teknologjie tĂ« lashtĂ« ariane? Apo kontakti i parĂ« serioz me njĂ« inteligjencĂ« jashtĂ«tokĂ«sore qĂ« kishte zgjedhur nazistĂ«t si kanalin e saj?

Përmbyllje: Fundi i një epoke ose fillimi i një cikli të ri?

NĂ«se e shohim nazizmin jo vetĂ«m si njĂ« lĂ«vizje politike, por si pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« ringjallur ose manipuluar forca tĂ« lashta — qofshin kozmike, shpirtĂ«rore apo jashtĂ«tokĂ«sore — atĂ«herĂ« historia e LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore merr njĂ« dritĂ« tĂ« re. Misioni i Ditrih Ekart-it pĂ«r ta kthyer Hitlerin nĂ« “mĂ«suesin e errĂ«t” tĂ« njerĂ«zimit mund tĂ« ketĂ« pasur njĂ« mbĂ«shtetje qĂ« shkon pĂ«rtej kĂ«saj bote.

Dhe nĂ«se kjo Ă«shtĂ« e vĂ«rtetĂ«, ndoshta nuk kemi parĂ« fundin e kĂ«saj historie. VetĂ«m njĂ« kapitull Ă«shtĂ« mbyllur. Aventura metafizike qĂ« filloi nĂ« njĂ« kafe tĂ« errĂ«t tĂ« Mynihut nĂ« vitin 1919 mund tĂ« jetĂ« ende nĂ« zhvillim — nĂ«n tokĂ«, nĂ« qiell, apo nĂ« heshtjen enigmatike tĂ« thellĂ«sive kozmike.

13 gusht 1937 – Fillon Beteja e Shangait

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
13 August 2025 at 11:15

Betëja e Shangait nisi më 13 gusht 1937 si pjesë e Luftës së Dytë Kinezo-Japoneze, pas ngjarjeve që ndezën konfliktin në urën Marco Polo në korrik. Japonezët kërkuan tërheqjen e forcave kineze nga Shangai, por të dy palët filluan të dërgonin trupa shtesë drejt qytetit.

Forcat dhe strategjitë

Kina aktivizoi rreth 700,000 trupa, 70 divizione, avionë dhe tanke për të mbrojtur hyrjen kryesore tregtare të Pekinit.

Japonia, me rreth 300,000 ushtarë, 500 aeroplanë, tanke dhe anije luftarake, planifikoi një pushtim të shpejtë të qytetit.

Luftimet urbane dhe rezistenca e pazakontë

Luftimet u zhvilluan intensisht nĂ«pĂ«r rrugĂ«t e Shangait—me granata, sulme shtĂ«pi-me-shtĂ«pi dhe bombardime flote. Qyteti u ndikua rĂ«ndĂ« nga nisja e betejĂ«s, duke u shndĂ«rruar nĂ« njĂ« arenĂ« tĂ« pĂ«rgjakshme lufte urbane.

Forcat ajrore kineze pĂ«rdorĂ«n aeroplanĂ« pĂ«r tĂ« goditur njĂ« anije japoneze—por pa dashje, bomba iu drejtua qytetĂ«sve, duke shkaktuar rreth 1,200 tĂ« vdekur e 1,400 tĂ« plagosur nĂ« atĂ« qĂ« u njoh si “E Shtuna e Gjakut” (Bloody Saturday), njĂ« prej tragjedive mĂ« tĂ« famshme civile nĂ« kĂ«tĂ« konflikt.

Avionët dhe supozimi i kontrollit të qiellit

PĂ«r disa ditĂ«, Kina dominoi nĂ« ajĂ«r, duke shkaktuar humbje tĂ« rĂ«ndĂ« pĂ«r JaponinĂ«. Por sapo japonezĂ«t sollĂ«n mĂ« shumĂ« avionĂ« modernĂ« A5M “Claude”, dominimi nĂ« ajĂ«r u zhvendos drejt tyre.

Ecuria dhe rezultatet

Lufta zgjati tre muaj—nga 13 gusht deri mĂ« 26 nĂ«ntor 1937—me rezultat njĂ« fitore tĂ« JaponisĂ« qĂ« mori kontrollin e Shangait, pĂ«rjashtuar zonat e huaja tĂ« ndara (International Settlement dhe French Concession).

Humbjet ishin të jashtëzakonshme:

Kina: 187,000–300,000 tĂ« vrarĂ« apo tĂ« plagosur sipas raporteve zyrtare; vlerĂ«sime perĂ«ndimore flasin pĂ«r rreth 98,000.

Japonia: mbi 47,000 humbje, përfshirë të vrarë dhe të plagosur.

Pasojat

Beteja u cilĂ«sua nga disa historianĂ« si “Stalingrad nĂ« Jangce”—pĂ«r intensitetin e luftĂ«s urbane dhe ndikimin psikologjik.

Për kinezit, ishte momenti që konsolidoi një identitet kombëtar unik, duke mobilizuar zemër dhe vullnet për rezistencë.

Pas rĂ«nies sĂ« Shangait, Japonia avancoi drejt Nanjingut — njĂ« hap qĂ« çoi mĂ« pas nĂ« masakrat e njohura si “Rape of Nanking”.

Mbeti një histori kyçe me ndikim të thellë, sidomos për mënyrën se si Perëndimi e pa rezistencën e Kinës në fillim të Luftës së Dytë Botërore.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

 

Nga gulagët sovjetikë te Nobeli, një jetë e shkruar me fjalë që nuk iu nënshtruan kurrë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
13 August 2025 at 10:00

Nga Leonard Veizi

NĂ« historinĂ« e letĂ«rsisĂ« moderne, pak figura shfaqen me njĂ« kontrast kaq tĂ« fortĂ« mes heshtjes sĂ« dhunshme dhe fjalĂ«s sĂ« lirĂ« si Jozef Brodski. Poet rus, hebre, emigrant dhe pĂ«rfundimisht shtetas amerikan, ai mbetet njĂ« nga zĂ«rat mĂ« tĂ« veçantĂ« tĂ« shekullit XX – i pĂ«rndjekur nĂ« atdheun e tij pĂ«r shkak tĂ« poezisĂ« dhe i pĂ«rqafuar nĂ« PerĂ«ndim si simbol i lirisĂ« sĂ« mendimit.

Lindi mĂ« 24 maj 1940 nĂ« Leningrad, nĂ« njĂ« familje modeste hebreje. Qyteti i mbijetuar nga rrethimi nazist do tĂ« linte nĂ« shpirtin e tij ndjesinĂ« e brishtĂ«sisĂ« njerĂ«zore dhe njĂ« vetĂ«dije tĂ« pĂ«rhershme mbi jetĂ«n nĂ« buzĂ« tĂ« absurdit. Braktisi shkollĂ«n nĂ« moshĂ«n 15-vjeçare dhe punoi nĂ« morg, nĂ« fabrika, nĂ« ekspedita gjeologjike – ndĂ«rsa lexonte nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« babĂ«zitur Fjodor Dostojevskin, Xhon Donin, Çesllav Milloshin dhe filozofĂ«t perĂ«ndimorĂ«. Ishte njĂ« autodidakt i pasionuar, njĂ« shpirt qĂ« nuk i pĂ«rshtatej asnjĂ« kalibri shtetĂ«ror.

Kur nisi të shkruante poezi, nuk i kërkoi leje askujt. Dhe për këtë arsye, e dënuan.

NĂ« vitin 1964, autoritetet sovjetike e arrestuan dhe e shpallĂ«n “parazit social”, meqĂ« nuk kishte njĂ« punĂ« tĂ« njohur nga shteti. Procesi i tij gjyqĂ«sor – absurd dhe grotesk – u kthye nĂ« njĂ« simbol tĂ« rezistencĂ«s shpirtĂ«rore. “Kush ju ka dhĂ«nĂ« tĂ« drejtĂ«n tĂ« jeni poet?”, e pyeti gjykatĂ«si. “Askush. Po ju, kush ju ka dhĂ«nĂ« tĂ« drejtĂ«n tĂ« jeni gjykatĂ«s?”, qe pĂ«rgjigjja e tij e paharruar.

U dënua me pesë vjet internim në veri të Arktikut, në fshatin Norenskaja, ku priste dru dhe ruante bagëti. Jetonte mes akullit, me libra që ia dërgonin fshehur miqtë, dhe me poezi që i shkruante në mendje për të mos i humbur. Falë ndërhyrjes së intelektualëve perëndimorë, mes tyre Zhan-Pol Sartri dhe U. H. Odeni, dënimi iu reduktua dhe u lirua pas 18 muajsh.

Por liria nuk zgjati shumĂ«. NĂ« vitin 1972, regjimi sovjetik e dĂ«boi pĂ«rgjithmonĂ« nga vendi. Nga aeroporti i MoskĂ«s u dĂ«rgua nĂ« VjenĂ« me vetĂ«m dy valixhe dhe njĂ« shpirt tĂ« nxjerrĂ« nga rrĂ«njĂ«t. U vendos nĂ« Shtetet e Bashkuara, ku nisi njĂ« jetĂ« tĂ« re si pedagog nĂ« Universitetin “Kolumbia”, nĂ« “Jeil” dhe mĂ« pas nĂ« Universitetin e Miçiganit.

Amerika e priti si poet, por ai do tĂ« mbetej pĂ«rherĂ« njĂ« “njeri nĂ« mĂ«rgim”. Ai e bĂ«ri gjuhĂ«n angleze shtĂ«pinĂ« e tij tĂ« re dhe e pĂ«rdori me njĂ« mjeshtĂ«ri tĂ« jashtĂ«zakonshme, duke u kthyer nĂ« njĂ« ndĂ«r tĂ« paktĂ«t poetĂ« qĂ« shkroi nĂ« dy gjuhĂ« – rusisht dhe anglisht – me thellĂ«si tĂ« barabartĂ«.

NĂ« vitin 1987, Jozef Brodski fitoi Çmimin Nobel pĂ«r LetĂ«rsi, me motivacionin pĂ«r “fjalĂ«n qĂ« tejkalon kufijtĂ« politikĂ« dhe gjuhĂ«sorĂ«, duke mbartur intensitetin e mendimit dhe tĂ« pĂ«rvojĂ«s njerĂ«zore”. KatĂ«r vjet mĂ« vonĂ«, Shtetet e Bashkuara e shpallĂ«n Poet Laureat KombĂ«tar.

Veprat e tij më të njohura përfshijnë Një pjesë e të folurit, Më pak se një (një përmbledhje esesh brilante), Për Uranian, si dhe Shenja e ujit, një ese-poemë për qytetin e Venecias, ku Brodski gjeti një pasqyrim të vetes: një qytet në ujëra, poet në zhvendosje.

Vdiq mĂ« 28 janar 1996, nĂ« moshĂ«n 55-vjeçare, nĂ« Nju Jork. U varros nĂ« Venecia, nĂ« ishullin e heshtur tĂ« ShĂ«n Mikelit, aty ku prehen Ezra Paundi dhe Igor Stravinski – tĂ« tjerĂ« tĂ« mĂ«rguar nga vendlindja, por tĂ« pĂ«rjetĂ«suar nĂ« art.

Jozef Brodski nuk ishte thjesht njĂ« poet. Ishte njĂ« ndĂ«rgjegje qĂ« s’u pĂ«rkul. NjĂ« mendje qĂ« e jetoi internimin si formĂ« lirie dhe lirinĂ« si njĂ« pĂ«rvojĂ« tĂ« thellĂ« morale. PĂ«r tĂ«, poezia nuk ishte stoli, por mbijetesa e shpirtit pĂ«rballĂ« aparateve tĂ« shtypjes. Dhe pikĂ«risht pĂ«r kĂ«tĂ«, ai mbetet sot njĂ« ndĂ«r zĂ«rat mĂ« tĂ« domosdoshĂ«m nĂ« kohĂ«t tona gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« pavend.

Kllouni qĂ« u bĂ« mbret. Oto Vite “Mbret i ShqipĂ«risĂ« pĂ«r 5 ditĂ«â€

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
13 August 2025 at 08:45

PĂ«rgatiti: Leonard Veizi

Viti 1913 ishte njĂ« vit i trazuar pĂ«r ShqipĂ«rinĂ«. Pas daljes nga harta e PerandorisĂ« Osmane, vendi i vogĂ«l nĂ« brigjet e Adriatikut po kĂ«rkonte tĂ« kuptonte jo vetĂ«m se ç’do tĂ« thoshte tĂ« ishe i pavarur, por edhe se pse i duhej njĂ« “princ” pĂ«r tĂ« udhĂ«hequr. NĂ« kĂ«tĂ« skenĂ« tĂ« paqartĂ« politike, ku intrigat diplomatike pĂ«rziheshin me thashethemet e pazareve dhe kufijtĂ« vizatoheshin mĂ« shpejt sesa shkruhej njĂ« letĂ«r, u shfaq njĂ« figurĂ« krejt e pazakontĂ«: Oto Vite (Otto Witte).

Artist cirku, iluzionist dhe mjeshtĂ«r i mashtrimeve, Viteishte njĂ« njeri qĂ« kurrĂ« nuk ia linte fatit rolin kryesor – pĂ«r tĂ«, bota ishte njĂ« arenĂ« dhe ai vetĂ« protagonist i pĂ«rhershĂ«m. Kishte performuar nĂ« çadra cirku nĂ«pĂ«r EvropĂ«, kishte hipur mbi kuaj, kishte kaluar unaza zjarri dhe, mbi tĂ« gjitha, kishte ndĂ«rtuar njĂ« reputacion si “shpikĂ«s” i skenarĂ«ve mĂ« tĂ« çuditshĂ«m. NjĂ« ditĂ«, teksa stĂ«rvitej pĂ«r njĂ« numĂ«r akrobatik, njĂ« nga shokĂ«t e tij e vĂ«shtroi me kujdes dhe tha diçka qĂ« mund tĂ« kishte ndryshuar rrjedhĂ«n e historisĂ« sĂ« Ballkanit:

— Oto, ti i ngjan si dy pika uji princit Halim Edine!

“Princi” gjerman vs Princit turk

Ky emĂ«r misterioz – Halim Edine – pĂ«rflitej si njĂ« prej pretenduesve tĂ« mundshĂ«m tĂ« fronit shqiptar. Princi Halim Edine ishte njĂ« princ turk, konkretisht njĂ« nip i Sulltanit Osman, i cili u konsiderua pĂ«r njĂ« kohĂ« tĂ« shkurtĂ«r si njĂ« sundimtar i mundshĂ«m pĂ«r ShqipĂ«rinĂ« nĂ« vitin 1913. Disa shqiptarĂ«, duke kĂ«rkuar njĂ« udhĂ«heqĂ«s mysliman, e panĂ« atĂ« si njĂ« kandidat pasi ShqipĂ«ria shpalli pavarĂ«sinĂ« e saj.

NĂ« atĂ« moment, ndĂ«rsa kafshĂ«t e cirkut rĂ«nkonin nĂ« kafaz dhe daullet stĂ«rvisnin ritmin, lindi njĂ« ide qĂ« do t’i bĂ«nte edhe regjisorĂ«t e Hollivudit tĂ« skuqeshin nga zilia: nĂ«se ShqipĂ«ria kĂ«rkonte princ, pse tĂ« mos ia jepnin
 njĂ« prej tyre? Sigurisht, “princi” do tĂ« ishte Oto Vite.

Aventura mbretërore

NĂ« pranverĂ«n e vitit 1913, me pasaportĂ« false dhe humor tĂ« pafund, Oto Vite, bashkĂ« me disa miq tĂ« besuar – mes tyre edhe Maks Shlepsig, njĂ« gĂ«lltitĂ«s profesionist shpatash – u nisĂ«n drejt DurrĂ«sit. Legjenda thotĂ« se mĂ« 13 gusht ai u paraqit para autoriteteve vendase si “Princi Halim Eddine” dhe, pĂ«r çudi tĂ« tij dhe tĂ« tĂ« gjithĂ«ve, u prit me nderime solemne.

NĂ« versionin qĂ« Vite tregoi gjithĂ« jetĂ«n, ngjarjet rrodhĂ«n me shpejtĂ«si tĂ« çmendur: ai shpalli luftĂ« ndaj Malit tĂ« Zi, dha amnisti pĂ«r tĂ« burgosurit, shpĂ«rndau shpĂ«rblime nĂ« ar pĂ«r krerĂ«t lokalĂ« dhe, pse jo, mori edhe njĂ« harem personal. ShqipĂ«ria kishte njĂ« “mbret” — tĂ« paktĂ«n sipas Oto Vite -s – dhe mbretĂ«rimi zgjati pesĂ« ditĂ« plot shkĂ«lqim, marrĂ«zi dhe shumĂ«, shumĂ« improvizim. Kur autoritetet zbuluan mashtrimin, Oto nuk priti qĂ« t’i kĂ«ndohej himni i fundit: ai u arratis me disa nga vajzat e haremit dhe, sipas tregimit tĂ« tij, me njĂ« pjesĂ« tĂ« mirĂ« tĂ« thesarit.

E vërteta? Një mirazh ballkanik

KĂ«tu fillon mjegulla historike. Nuk ekziston asnjĂ« dokument zyrtar, as nĂ« arkivat shqiptare, as nĂ« ato osmane, qĂ« tĂ« pĂ«rmendĂ« ndonjĂ« princ Halim Edine, e jo mĂ« njĂ« kurorĂ«zim tĂ« tij nĂ« DurrĂ«s. HistorianĂ«t mendojnĂ« se kjo ishte njĂ« trill i pastĂ«r, njĂ« histori e sajuar nga fillimi nĂ« fund nga njĂ« njeri qĂ« dinte t’i shiste pĂ«rrallat mĂ« mirĂ« se biletat e cirkut. Por si çdo rrĂ«fim i mirĂ«, edhe ky e gjeti rrugĂ«n drejt gazetave dhe legjendĂ«s popullore.

TrashĂ«gimia e njĂ« “mbreti” prej letre

Oto Vite nuk bĂ«ri kurrĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r ta fshehur kĂ«tĂ« histori — pĂ«rkundrazi, e shndĂ«rroi nĂ« dekorin mĂ« tĂ« madh tĂ« karrierĂ«s sĂ« tij. NĂ« kartĂ«-identitetin gjerman u regjistrua si “I mĂ«parshmi Mbret i ShqipĂ«risĂ«â€, dhe mbi varrin e tij nĂ« Hamburg mund tĂ« lexosh tĂ« njĂ«jtĂ«n fjali krenare. Ai u nda nga jeta mĂ« 13 gusht 1958, fiks 45 vjet pas ditĂ«s qĂ« kishte zgjedhur si datĂ« kurorĂ«zimi.

NjĂ« “mbret” qĂ« nuk humbi kurrĂ« fronin e imagjinatĂ«s

Historia e Oto Vite Ă«shtĂ« njĂ« pĂ«rzierje e guximit, farsĂ«s dhe Ă«ndrrĂ«s sĂ« gjallĂ«. Edhe nĂ«se nuk ka asnjĂ« bazĂ« faktike, ajo mbetet njĂ« nga ato tregime qĂ« provojnĂ« se realiteti, sidomos nĂ« Ballkan, mund tĂ« jetĂ« po aq i çuditshĂ«m sa fantazia. PĂ«r pesĂ« ditĂ«, Oto ishte “mbret” – jo i ShqipĂ«risĂ«, por i skenĂ«s sĂ« vet tĂ« madhĂ«shtisĂ«, ku publiku ishte gjithmonĂ« gati tĂ« duartrokiste.

Histori të ngjashme

NĂ« botĂ« raste tĂ« tilla ka plot. Ja disa raste tĂ« tjera tĂ« ngjashme, ku njerĂ«z krejt tĂ« zakonshĂ«m – shpesh mashtrues, aventurierĂ« ose edhe thjesht fatlumĂ« – u gjetĂ«n papritur nĂ« role mbretĂ«rore, politike apo heroike.

  1. Gregor MacGregor – “Princi” i Poyais

NĂ« fillim tĂ« shekullit XIX, njĂ« aventurier skocez shpalli se ishte sundimtari i njĂ« mbretĂ«rie tĂ« pasur nĂ« AmerikĂ«n Qendrore, tĂ« quajtur Poyais. Ai shiti “tokĂ«â€ dhe “tituj fisnikĂ«rie” pĂ«r njĂ« vend qĂ« nuk ekzistonte. InvestitorĂ«t humbĂ«n gjithçka, por MacGregor pĂ«rfundoi duke jetuar i lirĂ« nĂ« VenezuelĂ«.

  1. Joshua Norton – “Perandori” i ShBA-ve

NĂ« vitin 1859, nĂ« San Francisko, njĂ« tregtar i falimentuar u shpalli qytetarĂ«ve se ishte “Perandor Norton I, Perandor i Shteteve tĂ« Bashkuara dhe MbrojtĂ«s i MeksikĂ«s”. NĂ« vend qĂ« ta tallnin, banorĂ«t e qytetit e trajtuan si figurĂ« tĂ« dashur, duke pranuar madje “monedhĂ«n” e tij tĂ« shtypur vetĂ«.

  1. Anna Anderson – “Anastasia” e RomanovĂ«ve

NjĂ« grua gjermane nĂ« vitet 1920 pretendoi se ishte Anastasia, vajza e Carit Nikolla II, e mbijetuar nga ekzekutimi i familjes Romanov. ShumĂ« njerĂ«z e besuan pĂ«r dekada, deri sa analiza tĂ« ADN-sĂ« nĂ« vitet ’90 provuan se ajo nuk kishte lidhje me RomanovĂ«t.

  1. Perkin Warbeck – Pretendenti i TudorĂ«ve

Në fund të shekullit XV, një tregtar flamand deklaroi se ishte Richard of Shrewsbury, djali i dytë i Eduardit IV të Anglisë dhe trashëgimtari i ligjshëm i fronit. Ai fitoi përkrahje nga oborret e huaja dhe shkaktoi rebelime të mëdha kundër Henry VII, para se të kapej dhe të ekzekutohej.

  1. Mary Toft – “Gruaja qĂ« lindi lepuj”

Në Angli, në vitin 1726, një grua pretendoi se kishte lindur disa lepuj të vegjël. Historia tronditi mjekët e kohës, përfshirë edhe mjekun e mbretit George I. Më vonë u zbulua se ajo kishte futur fshehurazi copa lepujsh në trup për të mashtruar mjekët.

Rekorde temperaturash thyhen ndërsa nxehtësia ekstreme përfshin pjesë të Evropës

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
13 August 2025 at 08:28

Temperatura të paprecedenta po shkaktojnë vështirësi në jugperëndim të Francës, Kroaci, Itali dhe Spanjë, me shkatërrimin nga zjarret në Evropë që është rritur me 87%. Sa të rrezikshëm janë zjarret në natyrë dhe si mund të ndalojmë përkeqësimin e tyre?

Ajit Niranjan

Temperatura ekstreme po thyejnë rekorde në mbarë Evropën, sipas matjeve të para, duke nxitur zjarre më të mëdha dhe më të fuqishme në natyrë.

NĂ« jugperĂ«ndim tĂ« FrancĂ«s, rekordet u thyen tĂ« hĂ«nĂ«n nĂ« AngoulĂȘme, Bergerac, Bordeaux, Saint-Émilion dhe Saint-Girons. MĂ©tĂ©o France tha se “temperaturat maksimale shpesh tĂ« jashtĂ«zakonshme, madje tĂ« paprecedenta” nĂ« rajon ishin 12°C mbi mesataren e dekadave tĂ« fundit.

Në Kroaci, u vendosën rekorde temperaturash në Ơibenik, me 39.5°C, dhe Dubrovnik, me 38.9°C, ndërsa zjarre të mëdha pyjore përfshinë brigjet e saj dhe u përhapën në vendet fqinje të Ballkanit.

Përtej Evropës, dhjetëra rekorde temperaturash u thyen në Kanada, ndërsa një nxehtësi rekord mbi 50°C në Irak u fajësua për një ndërprerje të energjisë elektrike në mbarë vendin.

Valët e të nxehtit në Evropën Jugore vijnë ndërsa vendet nordike po rikuperohen nga temperatura të paprecedenta mbi 30°C në Rrethin Arktik këtë muaj.

Në Itali, ku 16 nga 27 qytetet kryesore u vendosën nën alarm të kuq për nxehtësi dhe një djalë 4-vjeçar humbi jetën nga goditja e të nxehtit, dhe në Spanjë, ku një burrë vdiq në një zjarr pas djegieve në 98% të trupit, nxehtësia e lartë nuk theu shumë rekorde, por gjithsesi ngriti alarmin.

“Karakteristika kryesore [e valĂ«s sĂ« tĂ« nxehtit] Ă«shtĂ« gjatĂ«sia dhe shtrirja, mĂ« shumĂ« sesa intensiteti,” tha JosĂ© Camacho, shkencĂ«tar i klimĂ«s dhe zĂ«dhĂ«nĂ«s i Aemet, agjencisĂ« spanjolle tĂ« motit. “Por temperaturat mbeten shumĂ« tĂ« larta.”

NĂ« jugperĂ«ndim tĂ« FrancĂ«s, 40% e stacioneve tĂ« motit tĂ« pĂ«rzgjedhura regjistruan temperatura mbi 40°C tĂ« hĂ«nĂ«n. Lauriane BattĂ©, shkencĂ«tare e klimĂ«s nĂ« MĂ©tĂ©o France, tha se ishte shumĂ« herĂ«t pĂ«r tĂ« thĂ«nĂ« nĂ«se rekordet po “shkatĂ«rroheshin” apo thjesht po thuheshin, por theksoi se shtrirja gjeografike e tĂ« nxehtit ishte e rĂ«ndĂ«sishme.

“FatkeqĂ«sisht, kjo Ă«shtĂ« e pritshme,” shtoi ajo, duke theksuar se mbi gjysma e 51 valĂ«ve tĂ« tĂ« nxehtit nĂ« FrancĂ« qĂ« nga viti 1947 kanĂ« ndodhur nĂ« 15 vitet e fundit. “QartĂ«sisht, kjo Ă«shtĂ« njĂ« shenjĂ« se klima po ngrohet.”

Moti i nxehtĂ« nĂ« tĂ« gjithĂ« EvropĂ«n ka tharĂ« vegjetacionin dhe ka lejuar zjarret tĂ« pĂ«rhapen mĂ« shumĂ«, nĂ« atĂ« qĂ« shkencĂ«tarĂ«t e kanĂ« pĂ«rshkruar si njĂ« “koktej molotovi” tĂ« kushteve klimatike. ShkencĂ«tarĂ«t e BE-sĂ« pĂ«r zjarret parashikuan “kushte ekstreme deri shumĂ« ekstreme” nĂ« tĂ« gjithĂ« kontinentin kĂ«tĂ« javĂ«, me rreziqe “veçanĂ«risht tĂ« rĂ«nda” nĂ« pjesĂ«n mĂ« tĂ« madhe tĂ« EvropĂ«s Jugore dhe anomali tĂ« larta tĂ« pritshme nĂ« disa pjesĂ« tĂ« vendeve nordike.

Sipas të dhënave të publikuara të martën, zjarret në Evropë kanë djegur mbi 400,000 hektarë deri tani këtë vit, që është 87% më shumë se mesatarja për këtë periudhë të vitit gjatë dy dekadave të fundit.

Nxehtësia e lartë vret dhjetëra mijëra njerëz çdo vit në Evropë. Studiuesit vlerësojnë se temperaturat e rrezikshme në Evropë do të shkaktojnë 8,000 deri 80,000 vdekje më shumë në vit deri në fund të shekullit, pasi jetët e humbura nga vala e të nxehtit do të tejkalojnë ato të shpëtuara nga dimrat më të butë.

Antonio Gasparrini, epidemiolog në London School of Hygiene & Tropical Medicine, tha se zbatimi i masave efektive dhe të ndryshme të shëndetit publik ishte kritik ndërsa valët e të nxehtit bëhen më të shpeshta.

“Kjo Ă«shtĂ« njĂ« tjetĂ«r valĂ« ekstreme e tĂ« nxehtit qĂ« godet EvropĂ«n kĂ«tĂ« verĂ«,” tha ai. “Ashtu si nĂ« ngjarjet e mĂ«parshme muajt e fundit, ne mund tĂ« presim jo vetĂ«m njĂ« numĂ«r tĂ« konsiderueshĂ«m viktimash, por edhe dallime tĂ« forta gjeografike nĂ« vdekshmĂ«rinĂ« e tepĂ«rt.”

Javën e kaluar, Organizata Botërore Meteorologjike tha se zjarret dhe cilësia e dobët e ajrit po përkeqësonin efektet negative shëndetësore të nxehtësisë ekstreme. Ajo theksoi se temperaturat gjatë javës së parë të gushtit arritën mbi 42°C në disa pjesë të Azisë Perëndimore, Azisë qendrore jugore, pjesës më të madhe të Afrikës Veriore, Pakistanit jugor dhe jugperëndimit të SHBA-së, me zona lokale që tejkaluan 45°C.

“Kjo Ă«shtĂ« ajo qĂ« duket ndryshimi i klimĂ«s,” tha Ward. “Dhe kjo vetĂ«m do tĂ« pĂ«rkeqĂ«sohet.”

Burimi: theguardian.com/ Përgatiti për botim: L.Veizi

 

Liberius, gjenerali i Romës që krahasohet me Cesarin dhe Napolon Bonapartin

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
13 August 2025 at 07:15

Petrus Marcellinus Felix Liberius (rreth vitit 465–554) ishte njĂ« aristokrat romak i periudhĂ«s sĂ« vonĂ«, i cili shĂ«rbeu pĂ«r rreth shtatĂ« dekada nĂ« poste tĂ« larta nĂ« Itali, Gali dhe Egjipt, nĂ«n sundimin e OstrogotĂ«ve dhe mĂ« vonĂ« nĂ«n Perandorin Justinian. Ai u emĂ«rua PrefektĂ« Praetorian i ItalisĂ« nĂ« vitin 493 nga Theodoric i Madh dhe qĂ«ndroi nĂ« detyrĂ« deri nĂ« vitin 500, kur u largua, por fitoi titullin e patricius. NĂ« vitin 510, Theodoric e caktuar si Prefekti i Gali­sĂ« tĂ« re, duke dĂ«shmuar besueshmĂ«rinĂ« dhe aftĂ«sitĂ« e tij administrative.

PĂ«r njĂ« kohĂ« pati trajta karakteri tronditĂ«s: gjatĂ« njĂ« sulmi vizigot ai u plagos rĂ«ndĂ«, dhe njĂ« peshkop thuhet se e shĂ«roi nĂ« mĂ«nyrĂ« “mrekullore”; MirĂ«zon, FalĂ« kĂ«tij ngjarjeje, ndĂ«rtimi i njĂ« katedrale nĂ« Orange ku u mbajt KĂ«shilli i DytĂ« i Orange-s nĂ« vitin 529.

Kalimi në shërbim të Perandorisë së Lindjes

Pas pĂ«rmbysjes politike dhe dhunĂ«s nĂ« Itali, Liberius u dĂ«rgua si ambasador nĂ« KostandinopojĂ«, duke raportuar pĂ«r vdekjen tragjike tĂ« Amalasuntha-s — ngjarje qĂ« shĂ«rbeu si pretekst pĂ«r nisjen e LuftĂ«s Gotike ndaj OstrogotĂ«ve. Pastaj, pĂ«r shkak tĂ« bindjeve tĂ« forta teologjike, ai emĂ«rohet Prefekt i Egjiptit rreth vitit 538 pĂ«r tĂ« luftuar influencĂ«n monofizite, pavarĂ«sisht moshĂ«s sĂ« avancuar.

Roli ushtarak në Itali dhe Iberi

Në vitin 550, në kulmin e Luftës Gotike, Liberius, tashmë i plakur dhe pa eksperiencë ushtarake, u dërgua për të çliruar Siçilinë dhe arriti të futet me trupat e tij në Sirakuza të rrethuar nga gotët, para se të tërhiqej drejt Palestrës dhe të zëvendësohej nga Artabanesi në vitin 551.

MĂ« pas, sipas Jordanes, ai mori pjesĂ« nĂ« njĂ« ekspeditĂ« ushtarake nĂ« SpanjĂ« me 2,000 burra pĂ«r tĂ« ndihmuar Athanagildin nĂ« konfliktin kundĂ«r Agila I; kjo çoi nĂ« rivendosjen e provincĂ«s sĂ« Spania-s nĂ«n sundimin roman dhe njohjen e suzerinitetit tĂ« PerandorisĂ«. MegjithatĂ«, historianĂ«t modernĂ«, si James O’Donnell, janĂ« skeptikĂ« pĂ«r kĂ«tĂ« rrjedhĂ« ngjarjesh pĂ«r shkak tĂ« pranisĂ« tĂ« Liberiusit nĂ« KĂ«shillin Ekumenik tĂ« KonstantinopojĂ«s nĂ« vitin 553.

Nderimi në vitin 554 dhe vdekja

PĂ«r shĂ«rbimet e tij tĂ« jashtĂ«zakonshme — njĂ« karrierĂ« qĂ« mbuloi praktikisht gjithĂ« Mesdheun — Perandori Justiniani e shpĂ«rbleu nĂ« 13 gusht 554 me njĂ« dokument tĂ« “Sanctio Pragmatica” qĂ« i siguronte pasuri tĂ« mĂ«dha nĂ« Itali. Liberius vdiq sĂ« shpejti pas kĂ«tij çmimi, nĂ« tĂ« njĂ«jtin vit, dhe u varros nĂ« Ariminum (Rimini).

Vlerësimi historik dhe krahasimet madhore

Një përdorues i Reddit-it përmend se:

“
career spanned seven decades in the highest offices of both the Ostrogothic Kingdom of Italy and the Eastern Roman Empire. He held the highest governmental offices of Italy, Gaul, and Egypt, ‘an accomplishment not often recorded – Caesar and Napoleon Bonaparte are the only parallels that come to mind!’”

Kjo pĂ«rmbledhje shprehivlerĂ«simin e jashtĂ«zakonshĂ«m pĂ«r jetĂ«n dhe karrierĂ«n e Liberiusit – njĂ«ri prej rrallĂ«sh qĂ« shĂ«rbeu nĂ« nivele tĂ« larta dhe pĂ«r njĂ« kohĂ« kaq tĂ« gjatĂ« nĂ« ndryshme regjime, duke e bĂ«rĂ« tĂ« meritojĂ« vlerĂ«sime tĂ« larta si krahasimi me Caesar dhe Napoleonin.

Përmbledhje e shkurtër

Liberius ishte një figurë ushtarake dhe shtetërore e jashtëzakonshme, me një karrierë që përfshinte shërbimin nën Ostrogotët dhe Bizantin, në poste të larta në Itali, Gali, Egjipt, dhe misione ushtarake. Ai u shpërblye nga Justiniani me pasuri të mëdha dhe la pas një trashëgimi që historianët modernë e vlerësojnë si të krahasueshme vetëm me shërbimet e figurave si Cezari apo Napoleon.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

❌
❌