❌

Normal view

There are new articles available, click to refresh the page.
Yesterday — 29 August 2025Main stream

Tifozat huliganë që shkojnë në Varshavë me portrete post-impresioniste nga Tirana

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
29 August 2025 at 14:00

Nga Leonard Veizi

ShqiptarĂ«t mbajtĂ«n dorĂ«n ndaj njĂ« polaku budalla – dy metra i gjatĂ« dhe i dhjamosur nga mishi i derrit dhe lakrat e gatuara me dhjamin e tij. Dhe nuk ia bĂ«nĂ« portretin, ashtu siç do tĂ« thoshte dhe Naun Shundi, i ndjeri qĂ« na la kĂ«to ditĂ«, pikĂ«risht nĂ« dramĂ«n “NatĂ« me hĂ«nĂ«â€, ku flitej pĂ«r njĂ« gamor si Gazmenti.

– Prandaj, ne jemi pĂ«r njĂ« “modifikim” tĂ« portretit tĂ« tij deri nĂ« post-impresionizĂ«m
 DomethĂ«nĂ«: rrahje pĂ«r vdekje.

Po çfarĂ« ka ndodhur? KĂ«tu nĂ« vendin e 1001 çudirave ku tĂ« ardhurit herĂ« si turistĂ« e herĂ« si tifozĂ«, na shkelin me kĂ«mbĂ« e policia e shtetit na rreh po ne. KĂ«saj i thonĂ«: s’ke ç’i bĂ«n gomarit e i bie samarit. Ndaj dhe ca punĂ« mundohemi ti rregullojmĂ« vetĂ« si jetimĂ« qĂ« ndihemi.

Ca polakĂ« qĂ« e mbajnĂ« veten pĂ«r trima, na u shfaqĂ«n kĂ«to ditĂ« nĂ« TiranĂ« dhe na ndotĂ«n me ujĂ« tĂ« hollĂ« mesin e mexhelisit. Pse? Ndoshta se nuk gjetĂ«n banjat publike pa çelĂ«s? Dhe kur nuk tĂ« mban truri, nuk tĂ« mban as veshka. KĂ«shtu qĂ« ia jep ku tĂ« mundesh, m’u te kĂ«mbĂ«t e kalit tĂ« SkĂ«nderbeut. Por polakĂ«t, – pĂ«r kĂ«ta qĂ« janĂ« tifoza pa shkollĂ« tĂ« mesme e kisha fjalĂ«n, – me nuk e njohin SkĂ«nderbeun e nuk ia dinĂ« bĂ«mat, ndaj edhe u falet ky “gabim i lehtĂ«â€. E megjithatĂ«, e kishin hak njĂ« dru tĂ« rĂ«ndĂ« nga ultrasit shqiptarĂ«, pĂ«r t’ua kthyer portretin nĂ« pikturĂ« post-impresioniste.

Dhe media shqiptare i quan “huliganĂ«â€ kĂ«ta lloj tipash. Ndoshta sepse u shkonte pĂ«r shtat, pasi na qenkan tifozĂ«t e “Jagiellonias”, qĂ« u pĂ«rballĂ«n me “Dinamon” shqiptare nĂ« Air Albania.

Por të jesh huligan nuk është edhe aq e thjeshtë. Nuk do të thotë se, meqë ke ngrënë mish derri me dhjamë pa hesap dhe ke pirë birra me fuçi, je automatikisht huligan. Derr po, se kur njeriu ha shumë nga mishi i derrit, nis e merr edhe fytyrën e tij.

KĂ«ta tifozĂ«, pĂ«rveçse na fyen duke urinuar nĂ« qendĂ«r tĂ« kryeqytetit tonĂ«, bĂ«nĂ« edhe njĂ« tjetĂ«r tĂ« pabĂ«rĂ«: sepse me njĂ« rrugĂ« donin tĂ« kryenin dy misione – ose, siç i themi ne nga anĂ«t tona: me njĂ« gur donin tĂ« vrisnin dy zogj. Kishin ardhur jo vetĂ«m pĂ«r tĂ« mbĂ«shtetur “Jagiellonian”, por, me sa duket, edhe “Partizanin” e Beogradit. Ndaj na lĂ«shuan parrullat: “Kosova Ă«shtĂ« Serbi.”

Eh, ua lumsha o trima tĂ« “Jagiellonias”!

– Hallall ta keni, o trimat e Selfo Qorrit.

Se nga kĂ«ta lloj “heronjsh” nuk i gjen lehtĂ« anĂ«ve tona. Ndaj e meritojnĂ« njĂ« bakshish. Por e kemi tĂ« vĂ«shtirĂ« t’i dorovisim, se, si shumicĂ« myslimane qĂ« jemi, nuk e mbarshtrojmĂ« derrin dhe, pĂ«r rrjedhojĂ«, nuk e konsumojmĂ« aq sa tĂ« na japĂ« kĂ«tĂ« lloj frymĂ«zimi.

Gjithsesi, mĂ« erdhi keq pĂ«r atĂ« tifozin budalla tĂ« ardhur nga Polonia. Sepse, kur ishte nisur pĂ«r nĂ« TiranĂ«, – ai dhe shokĂ«t e tij qefllinj tĂ« sllavĂ«ve tĂ« Jugut, – s’ia kishin bĂ«rĂ« tĂ« qartĂ« qĂ« po shkonte tĂ« pĂ«lliste e tĂ« shurronte nĂ« vendin e gabuar. Ndaj duhet tĂ« bĂ«nte kujdes e tĂ« merrte abdes para se tĂ« ndynte. Se shqiptarĂ«t kanĂ« bĂ«rĂ« LondrĂ«n tĂ« flasĂ« me vete, jo mĂ« VarshavĂ«n.

2005 – Uragani Katrina: Nga katastrofat mĂ« tĂ« mĂ«dha nĂ« historinĂ« moderne tĂ« SHBA-sĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
29 August 2025 at 12:20

Më 29 gusht 2005, Uragani Katrina goditi Bregun e Gjirit të SHBA-së, duke shkaktuar shkatërrim masiv nga Luiziana në Florida, me ndikim të veçantë në qytetin New Orleans, Luiziana. Katrina është klasifikuar si një prej fatkeqësive më të kushtueshme dhe më vdekjeprurëse në historinë e vendit.

Fakte kryesore:

Viktima: Deri në 1836 persona humbën jetën si pasojë e uraganit dhe përmbytjeve që pasuan.

Dëmi ekonomik: Vlerësohet në 125 miliardë dollarë, duke e bërë një nga uraganet më të kushtueshëm në histori.

Intensiteti: Katrina ishte një Uragan i Kategorisë 5 në kulmin e tij në Gjirin e Meksikës, dhe Kategoria 3 kur goditi tokën.

Shpejtësia e erës: Arriti deri në 280 km/h (175 mph).

Presioni atmosferik: 902 mbar – njĂ« nga mĂ« tĂ« ulĂ«tit e regjistruar nĂ« Atlantik.

I katërti më intensiv uragan atlantik i regjistruar ndonjëherë në atë kohë.

Zhvillimi i uraganit

Formimi: Katrina u formua më 23 gusht 2005 mbi Bahamas.

Goditja e parë: Më 25 gusht, goditi Florida si një uragan i Kategorisë 1.

Fuqizimi: Duke kaluar mbi ujërat e nxehta të Gjirit të Meksikës, Katrina u fuqizua shpejt në një uragan të Kategorisë 5.

Goditja kryesore në tokë: Mëngjesin e 29 gushtit, goditi pranë Buras-Triumph, Luiziana, si një uragan i Kategorisë 3 me erëra 200+ km/h.

Shkatërrimi në New Orleans

Katrina nuk goditi drejtpërdrejt qendrën e New Orleans, por dëmi më i madh ndodhi pas shembjes së digave, të ndërtuara për të mbrojtur qytetin që ndodhet nën nivelin e detit.

Rreth 80% e qytetit u përmbyt.

Sistemi i digave u dështua në më shumë se 50 vende.

Qindra mijëra njerëz mbetën të bllokuar, shumë pa ujë të pijshëm, ushqim apo ndihmë mjekësore për ditë të tëra.

Superdome, stadiumi i qytetit, u kthye në strehim për mijëra persona, por kushtet ishin të tmerrshme.

Kritikat ndaj përgjigjes emergjente

Përgjigja e qeverisë federale, shtetërore dhe lokale ndaj katastrofës u përball me kritika të ashpra. Mungesa e koordinimit, vonesat në ndihma, dhe mosveprimi i agjencive si FEMA (Federal Emergency Management Agency), u konsideruan të papranueshme.

Presidenti George W. Bush dhe autoritetet lokale u akuzuan për mospërgatitje dhe neglizhencë, veçanërisht ndaj komuniteteve më të varfra dhe afro-amerikane, që ishin më të prekura.

Pasojat afatgjata

Evakuimi masiv: Mbi 1 milion njerëz u zhvendosën, duke e bërë atë një nga zhvendosjet më të mëdha brenda vendit në historinë moderne amerikane.

RindĂ«rtimi i ngadaltĂ«: DĂ«met infrastrukturore kĂ«rkuan vite pĂ«r t’u rikuperuar. Disa zona tĂ« New Orleans nuk u rindĂ«rtuan kurrĂ« plotĂ«sisht.

Ndikim psikologjik dhe ekonomik: Katrina la pas trauma të mëdha për të mbijetuarit dhe ndikoi rëndë në ekonominë rajonale.

Reformim i politikave: Pas katastrofës, FEMA dhe sistemet e emergjencës pësuan reformime të thella.

Trashëgimia e Katrina

Katrina u bë simbol i dështimit të shtetit për të mbrojtur qytetarët më të pambrojtur.

Shkaktoi debat kombëtar mbi pabarazinë racore dhe klasore në SHBA.

Shërbeu si një zgjim për përgatitjen ndaj fatkeqësive natyrore në epokën e ndryshimeve klimatike.

PĂ«rfundim

Uragani Katrina nuk ishte vetĂ«m njĂ« stuhi natyrore, por edhe njĂ« katastrofĂ« shoqĂ«rore dhe politike. Ai tregoi se edhe njĂ« vend me burime tĂ« mĂ«dha si Shtetet e Bashkuara mund tĂ« dĂ«shtojĂ« nĂ« mbrojtjen e qytetarĂ«ve tĂ« vet – nĂ«se planifikimi, bashkĂ«punimi dhe ndjeshmĂ«ria mungojnĂ«. Kujtimi i asaj qĂ« ndodhi mĂ« 2005 vazhdon tĂ« ndikojĂ« politikĂ«n dhe pĂ«rgatitjet ndaj emergjencave edhe sot.

 

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Ndërsa Putini bombardon Ukrainën, Royal Opera House mori gaboi për Anna Netrebko

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
29 August 2025 at 11:15

Sopranoja ruse thotë se e ka dënuar luftën dhe se nuk ka lidhje me Kremlinin. Por mikpritja e saj në këtë moment duket e paarsyeshme.

Martin Kettle

“Tosca” e Puccini-t Ă«shtĂ« nĂ« krye tĂ« listĂ«s sĂ« operave qĂ« nuk mĂ« intereson nĂ«se nuk i shoh mĂ« kurrĂ«. KĂ«shtu qĂ« fakti qĂ« sopranoja ruse Anna Netrebko, pa dyshim njĂ« nga kĂ«ngĂ«taret mĂ« tĂ« jashtĂ«zakonshme tĂ« epokĂ«s sonĂ«, do tĂ« interpretojĂ« rolin kryesor nĂ« njĂ« produksion tĂ« ri nĂ« Covent Garden muajin tjetĂ«r, nuk mĂ« vendos pĂ«rpara ndonjĂ« dileme. Nuk do tĂ« jem aty gjithsesi.

Po të ishte Verdi, do të ishte më e vështirë për mua, sepse ajo është vërtet e shkëlqyer në repertorin e tij. Por ky artikull nuk ka të bëjë me shijet e mia në opera. Ka të bëjë me diçka me rëndësi më të gjerë morale. Paraqitjet e Netrebkos në Londër ngrejnë pyetje komplekse, por kërkojnë përgjigje të drejtpërdrejta.

Së pari, a është e drejtë që një institucion prestigjioz britanik si Royal Opera House të ftojë Netrebkon ndërsa lufta në Ukrainë vazhdon? Teorikisht mund të jetë po, nëse ajo përsërit publikisht kundërshtimin e saj ndaj luftës, por me provat aktuale, përgjigjja është jo.

Së dyti, pavarësisht nëse ftesa ishte e drejtë apo jo, çfarë duhet të ndodhë tani, para premierës së saj më 11 shtator? Në këtë pikë, kompromisi është zgjidhja më pak e keqe për të gjithë të përfshirët.

SĂ« treti, deri ku, nĂ«se ndonjĂ«herĂ«, duhet qĂ« arti tĂ« bĂ«het zĂ«vendĂ«sim pĂ«r politikĂ«n – veçanĂ«risht nĂ« momente kritike dhe brutale, si ofensiva aktuale ruse nĂ« rajonin e Donbasit? NĂ« teori, nuk duhet. NĂ« praktikĂ«, padyshim qĂ« Ă«shtĂ«.

Rasti Netrebko: një çështje me shumë shtresa

Ka shumë këndvështrime mbi këtë temë. Akuza ndaj Netrebkos është se ajo ka qenë një figurë shumë e njohur ruse që ka lavdëruar Putinin, ka pranuar nderime nga shteti rus, dhe pas luftës së parë të Rusisë me Ukrainën në vitin 2014, është fotografuar me një flamur të separatistëve pro-Kremlin.

NĂ« vitin 2022, pas pushtimit tĂ« plotĂ« rus tĂ« UkrainĂ«s, shumĂ« teatro opere anembanĂ« botĂ«s ndĂ«rprenĂ« bashkĂ«punimin me tĂ«. Lufta nuk ishte vetĂ«m njĂ« kĂ«rcĂ«nim pĂ«r UkrainĂ«n, por pĂ«r EvropĂ«n dhe vlerat e saj – dhe mbetet e tillĂ« edhe sot.

KĂ«to shqetĂ«sime u shprehĂ«n qartĂ« nĂ« njĂ« letĂ«r tĂ« fortĂ« drejtuar “The Guardian” mĂ« 14 gusht, e nĂ«nshkruar nga mbi 50 shkrimtarĂ« dhe artistĂ« ukrainas, njĂ« grup deputetĂ«sh britanikĂ« nga tĂ« gjitha partitĂ«, dhe ish-kryeministrja e ZelandĂ«s sĂ« Re, Helen Clark. Letra e quajti Netrebkon njĂ« “simbol tĂ« propagandĂ«s kulturore tĂ« njĂ« regjimi pĂ«rgjegjĂ«s pĂ«r krime tĂ« rĂ«nda lufte”. Sipas tyre, asgjĂ« nuk ka ndryshuar qĂ« tĂ« justifikojĂ« ftesĂ«n e saj, dhe Royal Opera House duhet tĂ« zgjedhĂ« mes fitimit dhe vlerave.

Mbrojtja e Netrebkos

Nga ana tjetër, Netrebko i hedh poshtë të gjitha këto akuza dhe shton disa argumente:

Po, si një personazh publik rus, ka takuar Putinin, por nuk është aleate e tij.

Si ruse, ka të drejtë të pranojë nderime nga shteti.

Nuk e dinte domethënien e flamurit në foton e vitit 2014.

Që nga viti 2022, ajo jeton dhe paguan taksa në Austri.

Pas pushtimit të Ukrainës, ajo shkroi në rrjetet sociale:

“Jam kundĂ«r kĂ«saj lufte tĂ« pakuptimtĂ« agresioni dhe i bĂ«j thirrje RusisĂ« ta ndalĂ« menjĂ«herĂ« pĂ«r tĂ« na shpĂ«tuar tĂ« gjithĂ«ve!”

Ajo nuk ka qenë më në Rusi që prej asaj kohe dhe ka marrë kritika të ashpra nga zyrtarët rusë, përfshirë edhe kreun e Dumës. Netrebko gjithashtu argumenton se si artiste, nuk duhet të detyrohet të shprehet kundër vendit të saj për të ndjekur karrierën.

Krahasimi me dirigjentin Gergiev

Rasti i saj Ă«shtĂ« ndryshe, pavarĂ«sisht debatit pĂ«r masĂ«n e ndryshimit, nga rasti i dirigjentit rus Valery Gergiev, njĂ« mbĂ«shtetĂ«s i hapur i regjimit. Gergiev ka organizuar koncerte “fitoreje” pĂ«r Putinin nĂ« Siri dhe OsetinĂ« e Jugut. Ai, me shumĂ« gjasĂ«, do tĂ« dirigjonte me dĂ«shirĂ« nĂ« njĂ« ngjarje tĂ« ngjashme nĂ« UkrainĂ«n e pushtuar. Netrebko, me shumĂ« gjasa, do tĂ« qĂ«ndronte larg.

Pozicioni i mjegullt i Covent Garden

Royal Opera House thotĂ« se “ka qenĂ« gjithmonĂ« e qartĂ«â€ qĂ« kombĂ«sia ruse nuk barazohet me mbĂ«shtetjen pĂ«r Putinin, dhe se Netrebko ka bĂ«rĂ« deklarata kundĂ«r luftĂ«s. Por tani shton se gjĂ«rat kanĂ« ndryshuar dhe se qĂ«ndrimi i tyre Ă«shtĂ« rregulluar pĂ«r tĂ« reflektuar “qĂ«llimin dhe vlerat e institucionit”.

Këto janë fjalë të zbrazëta, sipas autorit. Dyshimi është se Covent Garden ka dashur gjithmonë ta rikthente Netrebkon sapo të kishte mundësi. Ishte përfolur që ajo do të rikthehej në qershor 2023, por kjo nuk ndodhi. Ndërkohë, opera të mëdha në Paris, Vjenë, Berlin dhe Milano e kanë rikthyer në skenë që në shtator 2022, ndërkohë që lufta vazhdonte.

Tani, vetëm Metropolitan Opera në New York duket të mbetet një përjashtim i fortë. Drejtori i Met-it, Peter Gelb, deklaroi këtë muaj:

“Besoj se udhĂ«heqĂ«sit kulturorĂ« duhet tĂ« qĂ«ndrojnĂ« pĂ«rkrah vendimeve qĂ« mbĂ«shtesin njĂ« botĂ« tĂ« lirĂ« dhe demokratike.”

Netrebko po padit Met-in. Por Covent Garden, si shumica në Evropë, është përshtatur me rrymat. Dhe pyetja ngrihet: Nëse një yll rus ishte i papranueshëm në 2022, pse duhet të jetë i pranueshëm në 2025?

ÇfarĂ« mund tĂ« bĂ«het tani?

NjĂ« zgjidhje do tĂ« ishte anulimi i shfaqjes Tosca, ose tĂ« paktĂ«n zĂ«vendĂ«simi i Netrebkos me sopranon Aleksandra Kurzak, e cila Ă«shtĂ« planifikuar tĂ« marrĂ« rolin mĂ« 24 shtator. Por kjo Ă«shtĂ« e pamundur – Covent Garden do tĂ« pĂ«rballej me kosto ligjore tĂ« mĂ«dha.

Netrebko mund të tërhiqej vetë, por kjo duket pak e mundur. Karakteri i saj nuk lë të kuptohet për lëshime të tilla.

Megjithatë, do të ndihmonte nëse para 11 shtatorit, Netrebko do të bënte një deklaratë të qartë për publikun britanik, duke dënuar luftën e Putinit dhe duke pranuar ndjeshmërinë e kundërshtarëve të saj. Drejtuesit e Covent Garden duhet ta nxisin këtë, sa më shpejt.

PĂ«rmbyllje

Kjo situatĂ« Ă«shtĂ« si njĂ« aksident nĂ« ngadalĂ«si. Nuk do tĂ« kishte ndodhur po tĂ« ishte marrĂ« njĂ« vendim mĂ« i mençur dhe mĂ« i matur pĂ«r reputacionin, sidomos nĂ« kohĂ«n e rrjeteve sociale. Por, si Donald Trump me Putinin nĂ« AlaskĂ«, Covent Garden mendoi se mund tĂ« mbante anĂ«n e tĂ« dyjave – duke valĂ«vitur flamurin ukrainas dhe duke ftuar Netrebkon. ËshtĂ« provuar se ka gabuar.

NĂ«se nuk ndryshon diçka, historia mĂ« 11 shtator nuk do tĂ« jetĂ« zĂ«ri i Netrebkos, por protestat pro-UkrainĂ«s – jashtĂ«, e ndoshta edhe brenda operas. Dhe kjo do tĂ« jetĂ« njĂ« pasojĂ« qĂ« institucioni mĂ« i rĂ«ndĂ«sishĂ«m artistik i BritanisĂ« e ka sjellĂ« mbi veten vetĂ«.

*Martin Kettle Ă«shtĂ« kolumnist i “The Guardian”/ PĂ«rgatiti pĂ«r botim: L.Veizi

Naun Shundi, mjeshtri i roleve të vogla që i bëri të mëdha

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
29 August 2025 at 10:00

Nga Leonard Veizi

Në skenën e jetës teatrore ka aktorë që shkëlqejnë me rolet kryesore, por ka edhe të tillë që e ndezin dritën e tyre në qoshe të padukshme, aty ku askush nuk pret mrekulli. Naun Shundi ishte i tillë: një dritë e fshehtë, që nuk verboi askënd me madhështi, por ngrohu zemrat e publikut me natyrshmërinë, ironinë dhe humorin e tij të papërsëritshëm. Ishte aktor i heshtjes që flet, i gjestit të vogël që mbetet në kujtesë, i batutës së thjeshtë që bëhet proverbiale.

– Po, si vdiq?

– Po kush vdiq mor aman?

– Po xhaxhai o, xhaxhai!

– Po avash mo, mos bĂ«rtit, se mĂ« trembe!

Kaq pak rreshta, nga telekomedia “Vdekje me porosi”, por aq shumĂ« ritĂ«m, ndjenjĂ«, ironi e humor popullor. Ishte kjo mĂ«nyra e tij pĂ«r tĂ« qenĂ« prezent: pa u imponuar, por duke mbetur i paharruar.

-E shikon? Kjo është medalja e trimit. E di kur është marre ky plumb? Në atë kohe kur ne ishim në opozitë. Ti në atë kohe ishte me atë partine tjeter, më vone erdhe te ne. Po nejse
 Në atë kohë ky burrë ka vënë jeten në rrezik. Me trupin e tij mbronte jetën e atij të madhit.

Kjo sekuencĂ« i pĂ«rket filmit “Tuneli” ku ai do tĂ« luante rolin e Vasilit qĂ« ishte kryetar komune.

Talenti

Naun Shundi, një emër që ndoshta nuk e gjen shpesh në listën e aktorëve më të famshëm, megjithatë, me mbi 60 role në teatër dhe disa të tjera në film, ai ishte një artist që la gjurmë të pashlyeshme në skenën shqiptare. Me një talent të veçantë për të transformuar rolet e thjeshta në personazhe të jashtëzakonshme, ai dëshmoi se madhështia e një aktori nuk matet me madhësinë e rolit, por me shpirtin që ai i jep.

Çaste

Shundi ishte mjeshtĂ«r i ritmit dhe i ndjenjĂ«s, njĂ« aktor qĂ« e bĂ«nte tĂ« gjallĂ« edhe rreshtin mĂ« tĂ« thjeshtĂ«. PĂ«r ata qĂ« e kanĂ« ndjekur nĂ« skenĂ«, ai do tĂ« mbahet mend si Grunio, shĂ«rbĂ«tori i Petruçios nĂ« veprĂ«n “Zbutja e kryeneces” tĂ« Shekspirit, qĂ« Teatri Popullor e ngjiti nĂ« skenĂ« nĂ« vitin 1988. Aty ai shkĂ«lqeu me njĂ« gjuhĂ« tĂ« thyer nga lodhja, por me njĂ« forcĂ« interpretuese tĂ« papĂ«rmbajtshme:

“TĂ« mĂ« venĂ« m’u nĂ« djall tĂ« venĂ«, tĂ« gjitha gĂ«rdallat ngordhalaqe, tĂ« gjithĂ« zotĂ«rinjtĂ« e krisur dhe tĂ« gjitha rrugĂ«t e prishura
”

NjĂ« monolog plot humor tĂ« hidhur, revoltĂ« e ritĂ«m, qĂ« kĂ«rkonte njĂ« aktor me aftĂ«si tĂ« fliste me trup, sy dhe shpirt – pikĂ«risht siç bĂ«nte Naun Shundi.

NĂ« fund tĂ« viteve ’90, ai shfaqet nĂ« dramĂ«n “NatĂ« me hĂ«nĂ«â€ me njĂ« rol mĂ« tĂ« qetĂ« e introspektiv, atĂ« tĂ« Çezarit – njĂ« prej shokĂ«ve tĂ« MarjanĂ«s. Me sarkazĂ«m tĂ« butĂ«, ai vĂ«zhgon sistemin dhe pĂ«rjetimet e tij, duke kapur me saktĂ«si ironinĂ« e heshtur tĂ« periudhĂ«s sĂ« tranzicionit:

“
 MĂ« ka qĂ«lluar njĂ« natĂ« nĂ« njĂ« hotel tĂ« DurrĂ«sit tĂ« fle nĂ« njĂ« dhomĂ« me njĂ« agronom
 qĂ« dikur kishte punuar dikur si nĂ«nkryetar komiteti ekzekutiv
 Siç duket mĂ« ka mbetur nĂ« mend gĂ«rhitja e tij
”

Por njĂ« rol tepĂ«r simpatik i tij mbetet dhe ai tek drama “Gomonia” si njĂ« i panjohuri ardhur nga nje vend i ArabisĂ«, e qĂ« donte tĂ« kalonte Adriatikun me njĂ« tufĂ« shqiptarĂ«sh tĂ« çartur,e ku shprehja e tij bazĂ« u kthye nĂ« lapidar:

-Kuku mela.

Kujtesa

Naun Shundi nuk kĂ«rkonte dritĂ«n e pasqyruar, ai e bartte brenda vetes njĂ« dritĂ« tĂ« veçantĂ« qĂ« e bĂ«nte unike çdo skenĂ« ku luante. Ishte mjeshtĂ«r i “sĂ« voglĂ«s” dhe e kthente nĂ« tĂ« madhe. I dha shpirt roleve tĂ« zakonshme dhe i bĂ«ri tĂ« jashtĂ«zakonshme me pĂ«rulĂ«sinĂ« dhe talentin e tij.

NĂ« kujtesĂ«n e publikut, ai nuk mbetet thjesht pĂ«r batutat qĂ« hynĂ« nĂ« pĂ«rditshmĂ«ri, por pĂ«r praninĂ« e tij tĂ« ngrohtĂ« dhe tĂ« gjallĂ« nĂ« çdo skenĂ« qĂ« prekte. Dhe pĂ«r kĂ«tĂ« arsye, ai nuk vdes kurrĂ« – sepse ishte njĂ« nga ata aktorĂ« qĂ« nuk kĂ«rkonin duartrokitje, por i meritonin gjithmonĂ«.

 

 

1991 – Vrasja e Libero Grassi: NjĂ« qĂ«ndrim i guximshĂ«m kundĂ«r Mafias nĂ« Sicili

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
29 August 2025 at 08:35

MĂ« 29 gusht 1991, nĂ« qytetin e Palermos, Libero Grassi, njĂ« biznesmen italian, u vra brutalisht nga Mafia Siçiliane nĂ« moshĂ«n 67-vjeçare. Ai ishte njĂ« nga tĂ« paktĂ«t industrialistĂ« tĂ« zonĂ«s qĂ« kishte refuzuar publikisht tĂ« paguante “pizzo”, termi lokal pĂ«r pagesat e mbrojtjes qĂ« Mafia u impononte bizneseve nĂ« Sicili.

Kush ishte Libero Grassi?

Grassi ishte pronar i njĂ« kompanie tĂ« veshjeve tĂ« brendshme tĂ« quajtur Sigma, qĂ« kishte rreth 100 punonjĂ«s dhe operonte nĂ« Palermo. NĂ« njĂ« kohĂ« kur shumĂ« sipĂ«rmarrĂ«s nĂ« Siçili paguanin nĂ« heshtje zhvatĂ«sit mafiozĂ« pĂ«r tĂ« “blerĂ«â€ siguri dhe pĂ«r tĂ« shmangur sulmet, Grassi zgjodhi tĂ« thoshte “jo”.

Letra e hapur dhe sfidimi i Mafias

MĂ« 10 janar 1991, Libero Grassi publikoi njĂ« letĂ«r tĂ« hapur nĂ« gazetĂ«n lokale “Il Giornale di Sicilia”, me titullin:

“I dashur zhvatĂ«s, nuk do tĂ« tĂ« paguaj.”

Në të, ai shkruante:

“Nuk dua tĂ« punoj nĂ«n shantazhe. Biznesi im Ă«shtĂ« i pastĂ«r. UnĂ« nuk jam nĂ« kĂ«rkim tĂ« mbrojtjes, dhe nuk do tĂ« paguaj pizzo.”

Ky veprim i paprecedentë e vuri menjëherë në shënjestër të Cosa Nostra, organizatës mafioze që kishte kontroll pothuajse total mbi ekonominë dhe politikën në Siçili në atë kohë.

Pasojat dhe vrasja

Pas publikimit të letrës, Grassi u bë një figurë publike, dha intervista dhe mori pjesë në debate televizive duke folur kundër mafias dhe pasivitetit të shoqërisë civile. Por mbështetja për të ishte e pakët. Shumë kolegë biznesmenë e izoluan dhe e kritikuan, ndërsa shteti ofroi mbrojtje të kufizuar.

Mëngjesin e 29 gushtit 1991, teksa po shkonte në punë, Grassi u qëllua me armë zjarri katër herë në shpinë dhe në kokë, dhe vdiq në vend. Vrasja u krye nga një skuadër e mafias me urdhër të klanit Madonia, një nga më të fuqishmit në Palermo.

Pas vrasjes: Zgjimi i ndërgjegjes qytetare

Vrasja e Grassi-t shkaktoi tronditje nĂ« opinionin publik italian dhe ndĂ«rkombĂ«tar. Por ndikimi i saj mĂ« i madh u ndje disa vite mĂ« vonĂ«, kur nĂ« mesin e viteve ’90 dhe mĂ« tej, lĂ«vizjet kundĂ«r mafias filluan tĂ« rriteshin, falĂ« edhe shembullit dhe sakrificĂ«s sĂ« tij.

NĂ« vitin 2004, u themelua “Addiopizzo”, njĂ« organizatĂ« qĂ« mbĂ«shtet bizneset qĂ« refuzojnĂ« tĂ« paguajnĂ« zhvatje dhe qĂ« lufton kulturĂ«n e nĂ«nshtrimit ndaj mafias, me moton:

“NjĂ« popull i tĂ«rĂ« qĂ« paguan pizzo Ă«shtĂ« njĂ« popull pa dinjitet.”

Sot, Libero Grassi kujtohet si një simbol i guximit civil dhe i luftës individuale kundër kriminalitetit të organizuar, një burrë që qëndroi i vetëm përballë një sistemi të tërë, dhe që pagoi me jetën për parimet e tij.

Trashëgimia

Gruaja e tij, Pina Maisano Grassi, dhe fëmijët e tyre vijuan fushatën kundër mafias pas vdekjes së tij.

Emri i tij sot mban shkolla, rrugë dhe institucione në Itali.

Ai është bërë shembull edukimi për të rinjtë mbi rëndësinë e qëndresës morale dhe qytetare.

PĂ«rmbyllje

Vrasja e Libero Grassi-t nuk ishte thjesht njĂ« krim mafioz; ishte njĂ« sulm ndaj guximit dhe ndershmĂ«risĂ«. Por akti i tij mbolli farat e njĂ« rezistence qĂ« mĂ« vonĂ« u kthye nĂ« njĂ« lĂ«vizje tĂ« madhe kundĂ«r mafias – duke treguar se edhe njĂ« zĂ« i vetĂ«m, kur flet me tĂ« drejtĂ«, mund tĂ« ndikojĂ« historinĂ«.

1949 – Bashkimi Sovjetik teston bombĂ«n e parĂ« atomike: “First Lightning” / “Joe 1”

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
29 August 2025 at 07:20

MĂ« 29 gusht 1949, Bashkimi Sovjetik kreu me sukses provin testin e parĂ« tĂ« bombĂ«s atomike, nĂ« zonĂ«n e testimit bĂ«rthamor Semipalatinsk, nĂ« RepublikĂ«n Socialiste Sovjetike tĂ« Kazakistanit (tani Kazakistani i pavarur). Kjo bombĂ« u quajt zyrtarisht RDS-1 nga sovjetikĂ«t, por nĂ« PerĂ«ndim ishte e njohur si “Joe 1”, njĂ« referencĂ« ndaj udhĂ«heqĂ«sit sovjetik Josef Stalin.

Ky zhvillim ishte një moment kyç në Luftën e Ftohtë, pasi i dha fund monopolit amerikan të armëve bërthamore, i cili kishte zgjatur që nga viti 1945 me përdorimin e bombave atomike në Hiroshima dhe Nagasaki. Tashmë, bota kishte hyrë në një garë të armatimit bërthamor.

Modeli i bombës dhe spiunazhi nga Los Alamos

BombĂ«s sovjetike RDS-1 i mungonte origjinaliteti: ishte njĂ« kopje e afĂ«rt e bombĂ«s amerikane “Fat Man”, e cila ishte hedhur mbi Nagasaki mĂ« 9 gusht 1945. Kjo ngjashmĂ«ri nuk ishte rastĂ«si – Bashkimi Sovjetik kishte marrĂ« informacione tĂ« klasifikuara pĂ«rmes njĂ« rrjeti spiunazhi, i cili kishte depĂ«rtuar nĂ« projektin ultra-sekret amerikan, tĂ« njohur si Projekti Manhattan.

Shumë nga të dhënat më të ndjeshme, përfshirë dizajnin e armëve, u transferuan në Moskë falë përpjekjeve të agjentëve të infiltruar, ndër të cilët më i njohuri ishte Klaus Fuchs, një shkencëtar gjermano-britanik që punonte në Los Alamos. Ai dha informacione kyçe mbi ndërtimin e bombës me plutonium.

Rasti Rosenberg

Në këtë kontekst shpërtheu skandali i famshëm në SHBA: Julius dhe Ethel Rosenberg, një çift nga Nju Jorku, u arrestuan dhe u akuzuan për spiunazh në favor të Bashkimit Sovjetik. Ata u gjykuan në vitin 1951 dhe u dënuan me vdekje, kryesisht mbi bazën e dëshmisë së vëllait të Ethel, David Greenglass, i cili gjithashtu kishte punuar në Los Alamos.

Prokuroria pretendoi se Julius Rosenberg kishte udhëhequr një rrjet spiunazhi që kishte dorëzuar sekrete të ndjeshme për bombën atomike, të cilat ndihmuan sovjetikët në krijimin e RDS-1. Gjyqi i tyre ishte shumë i kontestuar dhe i mbushur me tension politik, sidomos gjatë kulmit të makartizmit dhe frikës ndaj komunizmit në SHBA.

Pavarësisht thirrjeve të shumta për falje dhe dyshimeve mbi nivelin real të përfshirjes së Ethel, të dy u ekzekutuan më 19 qershor 1953, duke u bërë amerikanët e vetëm që janë ekzekutuar ndonjëherë për spiunazh gjatë kohës së paqes.

Pasojat historike

Gara bërthamore: Testi sovjetik i vitit 1949 ishte katalizator për një garë të egër të armatimit bërthamor midis SHBA-së dhe Bashkimit Sovjetik, që zgjati për dekada.

Strategjia globale: Balanca e fuqisë globale ndryshoi rrënjësisht; tani dy superfuqi kishin armë shkatërrimi në masë.

Lufta e Ftohtë u ashpërsua, duke çuar në doktrinën e shkatërrimit të ndërsjellë të sigurt (MAD) dhe ndërtimin e mijëra armëve bërthamore në të dy anët.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Before yesterdayMain stream

Kapsula e kohĂ«s sĂ« DianĂ«s nga vitet ’90 zbulon njĂ« CD tĂ« Kylie Minogue dhe njĂ« pasaportĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
28 August 2025 at 15:10

Objektet e varrosura nĂ« spitalin Great Ormond Street u nxorĂ«n mĂ« herĂ«t pĂ«r t’i hapur rrugĂ« ndĂ«rtimit tĂ« njĂ« qendre pĂ«r kancerin e fĂ«mijĂ«ve

Rachel Hall

MĂ« shumĂ« se 30 vjet pas varrosjes, njĂ« kapsulĂ« kohe e pĂ«rgatitur nga Princesha Diana dhe dy fĂ«mijĂ« pĂ«r tĂ« pĂ«rfaqĂ«suar jetĂ«n nĂ« vitet 1990 Ă«shtĂ« hapur pĂ«rpara kohe – duke zbuluar njĂ« CD tĂ« Kylie Minogue, njĂ« llogaritĂ«s me energji diellore dhe njĂ« pasaportĂ«.

Kutia prej druri, e mbështjellë me plumb, ishte mbyllur në vitin 1991 për të shënuar vendosjen e gurit themeltar të ndërtesës Variety Club në spitalin Great Ormond Street, e cila u hap në vitin 1994 për të zëvendësuar strukturat dhe pajisjet klinike të vjetruara.

Dy fĂ«mijĂ«, pasi fituan njĂ« konkurs nga emisioni Blue Peter, pĂ«rzgjodhĂ«n 10 objekte pĂ«r tĂ« pĂ«rfaqĂ«suar jetĂ«n nĂ« vitet ’90. NdĂ«r objektet e vendosura nĂ« kapsulĂ« ishin njĂ« televizor i vogĂ«l portativ, njĂ« hologram nĂ« formĂ« dĂ«bore dhe njĂ« fotografi e PrinceshĂ«s Diana.

U zgjodh nga David Watson, atëherë 11 vjeç, nga Paignton, Devon. Ai përzgjodhi gjithashtu një fletë letre të ricikluar dhe një pasaportë.

Sylvia Foulkes, 9 vjeç nga Norwich, zgjodhi një koleksion monedhash britanike, një konteiner me pesë fara pemësh dhe hologramin në formë dëbore.

Kapsula pĂ«rmbante edhe njĂ« kopje tĂ« gazetĂ«s The Times nga dita e varrosjes sĂ« saj, ku titujt nĂ« faqen e parĂ« ishin: “Mishi i gatuar nxjerr nĂ« masĂ« votuesit sovjetikĂ«â€, bashkĂ« me njĂ« foto tĂ« Mikhail Gorbachev. “SHBA refuzon kĂ«rkesĂ«n pĂ«r avionĂ« luftarakĂ« irakianĂ« ndĂ«rsa rebelĂ«t afrohen”

Kapsula ishte menduar tĂ« qĂ«ndronte e varrosur pĂ«r “qindra vjet”, por u nxor mĂ« herĂ«t pĂ«r t’i hapur rrugĂ« ndĂ«rtimit tĂ« njĂ« qendre tĂ« re pĂ«r trajtimin e kancerit tĂ« fĂ«mijĂ«ve.

Diana, që u bë presidente e spitalit të fëmijëve në vitin 1989, e vizitoi disa herë spitalin para vdekjes së saj në 1997. Ajo ndihmoi dy fëmijët që të zgjidhnin objektet për kapsulën e kohës.

Imazhet e publikuara nga arkivistët tregojnë disa dëmtime në objektet, por shumica e tyre janë të paprekura.

Kjo ceremoni e varrosjes së kapsulës kishte ngjashmëri me një tjetër ceremoni të vitit 1872, kur Princesha e atëhershme e Uellsit, Alexandra, vendosi një gur themeltar në spital, së bashku me një kapsulë kohe. Ajo kapsulë, e cila përmbante një foto të Mbretëreshës Viktoria, nuk është gjetur ende.

Stafi qĂ« ishte lindur nĂ« vitin 1991 ose punonte nĂ« spital atĂ« vit ndihmoi nĂ« nxjerrjen e kapsulĂ«s para fillimit tĂ« ndĂ«rtimit tĂ« qendrĂ«s sĂ« re pĂ«r kancerin e fĂ«mijĂ«ve, e cila, sipas deklaratĂ«s sĂ« spitalit, do tĂ« jetĂ« njĂ« “burim kombĂ«tar pĂ«r trajtimin e kancerit tĂ« fĂ«mijĂ«ve” dhe do t’i ndihmojĂ« ekipet klinike tĂ« zhvillojnĂ« trajtime “mĂ« tĂ« buta dhe mĂ« efektive” pĂ«r pacientĂ«t e vegjĂ«l.

Përgatiti për botom: L.Veizi

1991 – Fundi i Bashkimit Sovjetik dhe dorĂ«heqja e Gorbaçov-it

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
28 August 2025 at 13:05

Bashkimi Sovjetik (BRSS), një superfuqi botërore që nga viti 1922, ishte ndërtuar mbi një sistem njëpartiak komunist. Pas dekadash regjimi autoritar, në vitet 1980, BRSS përjetoi kriza të thella ekonomike, politike dhe shoqërore.

Në vitin 1985, në pushtet erdhi Mikhail Gorbaçov, një reformator i moderuar, i cili nisi ndryshime të thella me qëllim modernizimin dhe shpëtimin e sistemit sovjetik.

Reformat e Gorbachev-it

Gorbachev nisi dy politika të reja:

Perestroika (ristrukturim): reforma ekonomike për të futur elemente të tregut të lirë në ekonomi.

Glasnost (hapje): më shumë liri fjale, shtypi dhe transparencë politike.

Këto politika synonin ta shpëtonin sistemin sovjetik, por në fakt çuan në destabilizimin e tij. U rrit kritika ndaj partisë, shpërtheu pakënaqësia në republikat sovjetike dhe nacionalizmat lokalë morën hov.

Grushti i shtetit i gushtit 1991

Më 19 gusht 1991, një grup konservatorësh nga Partia Komuniste tentoi një grusht shteti për të rrëzuar Gorbachev-in dhe për të ndaluar shpërbërjen e BRSS.

Grushti dështoi brenda 3 ditësh, falë rezistencës së popullit dhe rolit të Boris Jelcin, presidentit të Rusisë.

Pasojat e grushtit të shtetit

Autoriteti i Partisë Komuniste u shemb brenda natës.

Republikat sovjetike njëra pas tjetrës shpallën pavarësinë.

Brenda pak muajsh, kontrolli i qeverisë qendrore sovjetike u zhduk pothuajse plotësisht.

Dorëheqja e Mikhail Gorbachev-it dhe fundi i Partisë Komuniste

Më 24 gusht 1991, pas dështimit të grushtit të shtetit dhe rënies së mbështetjes për Partinë Komuniste, Gorbaçov dha dorëheqje nga posti i Sekretarit të Përgjithshëm të Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik.

Ai urdhëroi ndalimin e aktiviteteve të Partisë Komuniste në nivelin qendror, çka në thelb i dha fund partisë që kishte sunduar BRSS për 70 vjet.

Më 25 dhjetor 1991, Gorbachev dha dorëheqje edhe si President i Bashkimit Sovjetik, duke deklaruar zyrtarisht se BRSS nuk ekzistonte më.

Më 26 dhjetor 1991, Bashkimi Sovjetik u shpërbë zyrtarisht.

Pasojat historike

Fundi i një superfuqie: BRSS u nda në 15 republika të pavarura, përfshirë Rusinë, Ukrainën, Kazakistanin, etj.

Fundi i Luftës së Ftohtë: Bota hyri në një rend të ri ndërkombëtar me SHBA-në si superfuqi e vetme.

Kriza ekonomike dhe tranzicion i vështirë për shtetet post-sovjetike.

Boris Jelcin mori kontrollin e Rusisë si president i parë i saj.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Doni të dini pse izraelitët janë indiferentë ndaj Gazës? Shihni televizionin e tyre

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
28 August 2025 at 11:35

Roy Schwartz

Ndonjëherë, lajmi më i rëndësishëm është ai që nuk shfaqet fare në tituj. Kjo ndodhi të premten e kaluar në edicionin e lajmeve të mbrëmjes në Channel 13 në Izrael. Vetëm disa orë më parë, një organ ekspertësh mbi sigurinë ushqimore i mbështetur nga OKB publikoi një raport që konfirmonte se uria, në shkallën më të rëndë të saj, kishte arritur në qytetin e Gazës. Dhe megjithatë, kjo nuk u përmend fare.

Ndërsa programe të tjera informative e përmendën raportin, ishte e qartë se kishin marrë përfundimet e tij me shumë dyshim. Përveç disa komentuesve që deklaruan se në të vërtetë ka uri të madhe në qytetin e Gazës, toni i përgjithshëm ishte mosbesues dhe i ngjyrosur me sarkazëm.

Duke iu referuar gjetjeve tĂ« Klasifikimit tĂ« Fazeve tĂ« SigurisĂ« Ushqimore tĂ« Integruar (IPC), prezantuesi i lajmeve tĂ« mbrĂ«mjes nĂ« Channel 12 i quajti ato “kontestuese”, pavarĂ«sisht se IPC Ă«shtĂ« njĂ« organizatĂ« e njohur globalisht qĂ« prej dy dekadash klasifikon ashpĂ«rsinĂ« e pasigurisĂ« ushqimore dhe kequshqyerjes.

NjĂ« tjetĂ«r shembull erdhi nga transmetuesi publik Kan. Aty u pretendua se raporti mbĂ«shtetej nĂ« burime tĂ« lidhura me Hamasin dhe nuk merrte parasysh “shifrat reale” – ato tĂ« ofruara nga ushtria izraelite. Historia shkoi edhe mĂ« tej, duke deklaruar: “OKB-ja preferon tĂ« pĂ«rsĂ«risĂ« fushatĂ«n e rreme tĂ« urisĂ« tĂ« nisur nga Hamasi dhe tĂ« injorojĂ« ata qĂ« vĂ«rtet po vuajnĂ« nga uria – pengjet izraelite nĂ« Gaza.” Mund tĂ« shtrohet pyetja: pse Ă«shtĂ« e pamundur qĂ« pengjet tĂ« jenĂ« tĂ« kequshqyer, ndĂ«rkohĂ« qĂ« edhe njerĂ«zit pĂ«rreth tyre po vdesin nga uria?

Edhe pse disa zĂ«ra ndryshe janĂ« dĂ«gjuar (dhe dĂ«gjohen) nĂ« transmetime tĂ« ndryshme, pĂ«rshtypja ime Ă«shtĂ« se gjatĂ« kĂ«saj lufte, komentet kanĂ« qenĂ« jashtĂ«zakonisht njĂ«ngjyrĂ«she – sidomos nĂ« lidhje me ushtrinĂ« dhe veprimet e saj. SĂ« paku njĂ« pjesĂ« e kĂ«saj mund tĂ« shpjegohet me faktin se shumĂ« gazetarĂ« – si pjesa mĂ« e madhe e shoqĂ«risĂ« izraelite – kanĂ« kryer shĂ«rbimin ushtarak tĂ« detyrueshĂ«m nĂ« Forcat e Mbrojtjes sĂ« Izraelit. ËshtĂ« pothuajse sikur transmetuesit e shohin veten si njĂ« brigadĂ« tjetĂ«r nĂ« vijĂ«n e parĂ« tĂ« frontit.

Lajmet e mbrĂ«mjes vazhdojnĂ« tĂ« kenĂ« rĂ«ndĂ«si dhe ndikim nĂ« Izrael, dhe çdo kanal pĂ«rzgjedh panelistĂ«t e tij. KĂ«ta zakonisht pĂ«rfshijnĂ« tĂ« paktĂ«n njĂ« gjeneral nĂ« pension, pĂ«rkrah komentuesve, analistĂ«ve dhe pretenduesve pĂ«r analistĂ« (shumica burra). Ata diskutojnĂ« njĂ« gamĂ« tĂ« gjerĂ« çështjesh – pĂ«rveç njĂ«rĂ«s: popullatĂ«s civile nĂ« Gaza.

Kjo duket se shpreh më shumë sesa thjesht mendimet personale të panelistëve. Vetëm muajin e kaluar, një bisedë e brendshme në grupin WhatsApp të redaksisë së lajmeve të Channel 12 u publikua. Disa gazetarë kritikuan mungesën e raportimit për katastrofën humanitare, por u shpërfillën nga drejtori ekzekutiv i kanalit, i cili sugjeroi që thjesht të shikonin lajmet në vend që të sugjeronin çfarë duhej transmetuar.

Kjo duket se Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« njĂ« rregull i pashkruar pĂ«r gazetarĂ«t izraelitĂ« nĂ« pĂ«rgjithĂ«si. “Ata janĂ« shumĂ« tĂ« kujdesshĂ«m pĂ«r tĂ« mos prekur temat e nxehta, dhe nĂ«se e bĂ«jnĂ«, e trajtojnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« frikĂ«suar e tĂ« anshme,” tha njĂ« gazetar i Kan pĂ«r Haaretz nĂ« dhjetor. “MĂ« dhemb tĂ« shoh se sa shumĂ« pĂ«rpiqet vendi ku punoj tĂ« lĂ«vizĂ« nĂ« drejtimin e djathtĂ«, ndĂ«rsa qeveria e akuzon pĂ«r tĂ« majtĂ«.”

Kjo akuzĂ« Ă«shtĂ« pjesĂ« tjetĂ«r e problemit. Mediat izraelite janĂ« nĂ«n vĂ«zhgim tĂ« vazhdueshĂ«m – madje edhe nĂ«n kĂ«rcĂ«nim – nga qeveria e Benjamin Netanyahut, e cila i quan mediat kritike “kanalet e helmimit” dhe i ka sanksionuar ose injoruar ato qĂ« pĂ«rpiqen tĂ« raportojnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pavarur. NĂ« njĂ« mjedis tĂ« tillĂ«, nuk Ă«shtĂ« aspak çudi qĂ« pak vetĂ« janĂ« tĂ« gatshĂ«m tĂ« tregojnĂ« njĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« qĂ« Ă«shtĂ« e pakĂ«ndshme jo vetĂ«m pĂ«r qeverinĂ«, por edhe pĂ«r shikuesit.

Fundja, sipas një sondazhi të publikuar në qershor, 64% e izraelitëve besojnë se raportimi i mediave vendase për Gazën ka qenë i balancuar, dhe nuk ka nevojë të paraqitet një pasqyrë më e gjerë. Ndër ata që votuan për partitë e koalicionit qeverisës, 89% e mbështesin këtë pikëpamje.

PĂ«rveç pĂ«rfshirjes nĂ« pĂ«rpjekjen kombĂ«tare tĂ« luftĂ«s, gazetarĂ«t izraelitĂ« pĂ«rballen me presione tĂ« tjera. E para Ă«shtĂ« frika. Ata shqetĂ«sohen se nĂ«se shprehin njĂ« mendim tĂ« “gabuar” ose duken shumĂ« kontradiktorĂ«, do tĂ« pĂ«rjashtohen – tĂ« paktĂ«n nga programet e orarit tĂ« pikut. Ka pasur raste tĂ« shumta kur gazetarĂ«t janĂ« detyruar tĂ« sqarojnĂ« apo tĂ« kĂ«rkojnĂ« falje pĂ«r deklarata tĂ« tyre. NjĂ« shembull i njohur ndodhi kur redaktori i lajmeve tĂ« huaja nĂ« Channel 12 kĂ«rkoi pĂ«r ndalimin e luftimeve nĂ« Gaza nĂ« ditĂ«n e 100-tĂ« tĂ« luftĂ«s. Ai tha se pas kĂ«saj deklarate, nuk u ftua mĂ« nĂ« emisionin e lajmeve tĂ« sĂ« premtes pĂ«r njĂ« vit tĂ« tĂ«rĂ«.

Edhe pse javĂ«t e fundit kanĂ« treguar disa çarje nĂ« murin e mohimit tĂ« Izraelit, referencat ndaj vuajtjeve tĂ« palestinezĂ«ve tĂ« paarmatosur mbeten tĂ« rralla nĂ« TV izraelit. Kur dikush guxon ta pĂ«rmendĂ« kĂ«tĂ« çështje, pĂ«rballet me pasoja. NĂ« njĂ« emision mbrĂ«mjeje nĂ« Channel 13 muajin e kaluar, gazetarja Emmanuelle Elbaz-Phelps u pĂ«rpoq tĂ« tĂ«rhiqte vĂ«mendjen te pamjet nga Gaza. Por moderatori e ndĂ«rpreu menjĂ«herĂ« dhe i kĂ«rkoi tĂ« mos e pĂ«rmendte. “Pse duhet tĂ« na interesojĂ«?” tha ai. Ai moderator ishte Eyal Berkovic, ish-futbollist i klubeve si West Ham, Manchester City dhe Celtic, i kthyer vitet e fundit nĂ« njĂ« zĂ« tĂ« spikatur nĂ« TV izraelit – i njohur pĂ«r qĂ«ndrimin e tij “pa dorashka”. PĂ«rveç kur bĂ«het fjalĂ« pĂ«r veten e tij.

Në letër, dikush mund të ketë pak simpati për gazetarët izraelitë, të shtypur nga publiku, qeveria dhe ndoshta drejtuesit e tyre. Por kjo nuk mund të justifikojë faktin që, përmes mbulimit të tyre, shtypi izraelit ka kontribuar në injorimin e qëllimshëm të katastrofës në Gaza, si dhe të fakteve të pakëndshme që sfidojnë narrativën zyrtare izraelite.

Me fjalë të tjera: nëse dikush dëshiron të kuptojë pse shumë izraelitë duken indiferentë ndaj palestinezëve, mjafton të ndezë televizorin.

Përgatiti për botim: L.Veizi

 

Nga Roma në Indi e Bali: një udhëtim për të gjetur shpirtin

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
28 August 2025 at 10:00

Nga Leonard Veizi

“Eat, Pray, Love” Ă«shtĂ« njĂ« rrĂ«fim i lindur nga krisja e brendshme, nga ajo zbrazĂ«ti qĂ« shpesh mbetet pas kur shkatĂ«rrohet njĂ« jetĂ« e ndĂ«rtuar mbi zakone, pritshmĂ«ri e kompromis. Elizabeth Gilbert, nĂ« vend qĂ« tĂ« fshihej pas murit tĂ« dhimbjes, zgjodhi tĂ« udhĂ«tonte – jo vetĂ«m nĂ«pĂ«r botĂ«, por nĂ«pĂ«r shtresat e vetvetes



”Eat, Pray, Love” Ă«shtĂ« njĂ« libĂ«r autobiografik i shkrimtares amerikane Elizabeth Gilbert, botuar nĂ« vitin 2006, qĂ« mĂ« pas u kthye edhe nĂ« film, prodhuar nĂ« vitin 2010, me aktoren Julia Roberts nĂ« rolin kryesor.

Vepra u bë një fenomen ndërkombëtar dhe një bestseller i jashtëzakonshëm, sepse përshkruan një udhëtim shpirtëror, emocional dhe fizik të autores pas një divorci të dhimbshëm dhe një periudhe krize personale.

Libri është ndarë në tre pjesë kryesore, që përfaqësojnë edhe tre vende, tre përvoja dhe tre mënyra të ndryshme të të jetuarit:

Eat – Italia

Gilbert shkon në Itali për të shijuar kënaqësitë e thjeshta të jetës, kryesisht ushqimin, gjuhën dhe kulturën.

Italia ishte kthesa e parë, aty ku ajo mësoi të rikthente gëzimin e thjeshtë: të shijonte një pjatë makarona, të ecte pa ngut në rrugicat e Romës, të mësonte një gjuhë që tingëllonte si këngë. Ishte një përqafim i trupit dhe i kënaqësive të tij, një rikthim i ndjesisë se jeta nuk është vetëm detyrim, por edhe shije.

ËshtĂ« njĂ« kapitull i dorĂ«zimit ndaj dĂ«shirave tĂ« trupit, kĂ«naqĂ«sisĂ« dhe shijes sĂ« jetĂ«s pa ndjenja faji.

Pray – India

India, me heshtjen e saj tĂ« thellĂ« dhe lutjen qĂ« nuk kĂ«rkon pĂ«rgjigje, i hapi njĂ« derĂ« tjetĂ«r: atĂ« tĂ« shpirtit. NĂ« ashramin ku meditoi, Gilbert pĂ«rjetoi ankthin dhe qetĂ«sinĂ«, vĂ«shtirĂ«sinĂ« pĂ«r tĂ« heshtur brenda vetes, dhe ngadalĂ« – mes dhimbjes e lutjes – njĂ« farĂ« pajtimi tĂ« brendshĂ«m. Ishte kapitulli i pranimit, i dorĂ«zimit, i kĂ«rkimit tĂ« kuptimit pĂ«rtej vetes.

Ky është kapitulli i kërkimit të brendshëm, i përpjekjes për të gjetur qetësi, falje dhe kuptim më të thellë.

Love – Indonezia (Bali)

Bali, me ekuilibrin mes tokĂ«s dhe qiellit, mes buzĂ«qeshjes sĂ« njerĂ«zve dhe mĂ«simeve tĂ« urta tĂ« njĂ« shĂ«ruesi vendas, i solli harmoninĂ« qĂ« ajo kishte kĂ«rkuar. Aty, mes qetĂ«sisĂ« sĂ« tropikut, u shfaq edhe dashuria – jo mĂ« si iluzion apo varg pritjesh tĂ« paarritshme, por si njĂ« dhuratĂ« e natyrshme qĂ« vjen kur njeriu Ă«shtĂ« i gatshĂ«m ta pranojĂ«.

Epilogu

Në fund, libri i Gilbert-it është më pak për udhëtimin gjeografik dhe më shumë për hartën e brendshme që çdo njeri duhet të vizatojë: midis trupit dhe shpirtit, midis dëshirës dhe meditimit, midis vetmisë dhe dashurisë. Ai na kujton se shpesh duhet të humbasim gjithçka, që më në fund të mësojmë si të gjejmë veten.

Libri është vlerësuar nga shumë lexues sidomos për sinqeritetin e tij, thjeshtësinë e stilit dhe aftësinë për të kombinuar udhëtimin personal me reflektime universale mbi dashurinë, lumturinë dhe kërkimin e vetvetes.

Ai u kritikua gjithashtu nga disa pĂ«r njĂ« lloj “luks shpirtĂ«ror”, pasi jo kushdo ka mundĂ«si tĂ« udhĂ«tojĂ« nĂ« tre kontinente pĂ«r tĂ« gjetur vetveten. MegjithatĂ«, mesazhi kryesor qĂ« mbetet Ă«shtĂ« se jeta Ă«shtĂ« njĂ« udhĂ«tim i brendshĂ«m po aq sa i jashtĂ«m, dhe çdo njeri duhet tĂ« gjejĂ« mĂ«nyrĂ«n e vet pĂ«r tĂ« arritur paqe dhe lumturi.

Ndërsa filmi edhe pse mori kritika të përziera nga kritikët, pati një sukses financiar, duke fituar 204.6 milionë dollarë në të gjithë botën kundrejt një buxheti prej 60 milionë dollarësh të shpenzuara.

28 Gusht 1916 – Dy shpallje lufte nĂ« EuropĂ«n e LuftĂ«s sĂ« ParĂ« BotĂ«rore

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
28 August 2025 at 08:35

28 gusht 1916 – Gjermania i shpall luftĂ« RumanisĂ« – Italia i shpall luftĂ« GjermanisĂ«.

 

Lufta e Parë Botërore filloi në vitin 1914 mes dy aleancave të mëdha:

Fuqitë Qendrore: Gjermania, Austro-Hungaria, Perandoria Osmane dhe Bullgaria.

Antanta (Fuqitë Aleate): Britania e Madhe, Franca, Rusia, Serbia, Italia (pas 1915), dhe më vonë SHBA (1917) dhe Rumania (1916).

Në këtë kontekst të ndërlikuar lufte, vendet u përfshinë njëra pas tjetrës, për interesa strategjike, kombëtare apo diplomatike.

Gjermania i shpall luftë Rumanisë

Rumania, deri në vitin 1916, kishte qëndruar neutrale. Nën presion dhe me premtime për territore nga Fuqitë Aleate (kryesisht Transilvania, që ishte pjesë e Perandorisë Austro-Hungareze), Rumania vendosi të hynte në luftë në anën e Antantës.

Më 27 gusht 1916, Rumania i shpalli luftë Austro-Hungarisë dhe nisi ofensivë në Transilvani.

Reagimi i Gjermanisë:

Si aleate e Austro-Hungarisë, Gjermania reagoi menjëherë.

Më 28 gusht 1916, Gjermania i shpalli luftë Rumanisë.

Ky ishte një vendim strategjik për të mbrojtur aleaten e saj dhe për të ndalur përparimin rumun.

Pasojat:

Forcat gjermane, austro-hungareze dhe bullgare kundërsulmuan fuqishëm.

Rumania pësoi humbje të rënda; më 1917, Bukureshti u pushtua nga Gjermania.

Rumania u detyrua të nënshkruante paqen e përkohshme të Bufteas (1918), por më vonë u rikthye në luftë pranë fundit të saj.

Italia i shpall luftë Gjermanisë

Italia kishte qenë anëtare e Traktatit të Trepalëshit me Gjermaninë dhe Austro-Hungarinë, por qëndroi neutrale në fillim të luftës.

Në 1915, pas Traktatit të Londrës, Italia hyri në luftë në anën e Antantës, duke i shpallur luftë Austro-Hungarisë.

Por nuk i shpalli menjëherë luftë Gjermanisë, ndonëse ishte në anën kundërshtare.

ÇfarĂ« ndryshoi nĂ« gusht 1916?

Pas hyrjes së Rumanisë në luftë dhe përkeqësimit të situatës në frontet lindore dhe jugore, Aleatët kërkuan më shumë angazhim nga Italia.

Më 28 gusht 1916, Italia i shpalli luftë Gjermanisë, duke u përfshirë zyrtarisht në konflikt të plotë me të gjitha Fuqitë Qendrore.

Pasojat:

Kjo e bëri Italinë një pjesë të plotë të koalicionit të Antantës.

Italia vazhdoi betejat e vështira në frontin e Alpeve kundër Austro-Hungarisë dhe më vonë edhe kundër forcave gjermane, sidomos në Betejën e Caporetto-s (1917).

PĂ«rgatiti: L.Veizi

28 gusht 1521: Osmanët zgjerohen në Evropë, Sulejmani i Madhërishëm merr Beogradin

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
28 August 2025 at 07:15

Në fillim të shekullit XVI, Perandoria Osmane ishte në një fazë të fuqishme të zgjerimit territorial. Nën udhëheqjen e sulltan Sulejmanit të Madhërishëm (Sulejman Kanuniu), osmanët synonin të forconin kontrollin e tyre në Ballkan dhe të shtriheshin më tej në drejtim të Evropës Qendrore. Beogradi, në atë kohë një qytet strategjik në kufirin midis Perandorisë Osmane dhe Mbretërisë së Hungarisë, kishte rëndësi të madhe ushtarake dhe ekonomike. 

Beogradi para pushtimit

Beogradi në fillim të viteve 1500 ishte nën kontrollin e Mbretërisë së Hungarisë. Ai konsiderohej një nga fortesat më të rëndësishme të krishtera në Evropën Juglindore, sepse kontrollonte pikën ku bashkoheshin lumenjtë Sava dhe Danubi, një nyje kyçe për komunikimet dhe mbrojtjen nga sulmet osmane.

Më parë, në vitin 1456, sulltan Mehmeti II kishte tentuar ta pushtonte Beogradin, por ishte ndalur nga mbrojtja e fuqishme e Janos Hunyadit dhe një kryengritje popullore e nxitur nga prifti Giovanni da Capistrano. Pas kësaj disfate, osmanët nuk patën sukses për dekada.

Fushata e vitit 1521

Në verën e vitit 1521, sulltan Sulejmani vendosi ta merrte Beogradin përfundimisht. Ai kishte sapo trashëguar fronin nga babai i tij, Bajaziti II, dhe donte të afirmonte fuqinë e tij me një fitore të madhe ushtarake.

NĂ« korrik 1521, ushtria osmane e Sulejmanit, me mbi 100,000 trupa, marshoi drejt Beogradit.

Qyteti ishte i mbrojtur nga një garnizon hungarez me rreth 7000 ushtarë.

Sulmi filloi në fund të korrikut dhe vazhdoi për disa javë me bombardime intensive dhe rrethim të plotë.

Osmanët përdorën artileri të rëndë për të shembur muret mbrojtëse të qytetit.

Dorëzimi dhe pasojat

Më 28 gusht 1521, pas një rrethimi të ashpër, Beogradi ra në duart e osmanëve. Qyteti u plaçkit, banorët e tij u deportuan në territore osmane, dhe Beogradi u përfshi në administratën osmane si pjesë e Sanxhakut të Smederevës dhe më vonë si pjesë e Vilajetit të Budinit.

Pushtimi i Beogradit ishte një nga fitoret më të rëndësishme të Sulejmanit dhe hapi rrugën për ekspansionin osman drejt Hungarisë dhe më vonë në Betejën e Mohacs-it (1526), ku u shkatërrua ushtria hungareze dhe vetë mbreti Lajos II humbi jetën.

Rëndësia historike

Pushtimi i Beogradit shënoi fillimin e përparimit osman drejt Evropës Qendrore.

Beogradi mbeti nën kontrollin osman për gati 170 vjet, deri në vitin 1688, kur u mor përkohësisht nga Habsburgët.

Ky ishte një nga sukseset më të mëdha të Sulejmanit gjatë pjesës së hershme të sundimit të tij.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Pandemia e ardhshme, po zhvillohet një terapi universale antivirale

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
27 August 2025 at 14:15

I frymëzuar nga një mutacion i rrallë gjenetik, një ekip kërkimor ka testuar një terapi te minjtë dhe hamsterët që ofron mbrojtje kundër çdo virusi për disa ditë.

ËshtĂ« Ă«ndrra e tĂ« gjithĂ« imunologĂ«ve: tĂ« zhvillojnĂ« njĂ« terapi qĂ« na mbron nga çdo virus i tanishĂ«m ose i ardhshĂ«m. FalĂ« pĂ«rpjekjeve tĂ« njĂ« ekipi studiuesish nga Universiteti i Kolumbias dhe Shkolla e MjekĂ«sisĂ« Icahn nĂ« Malin Sinai, kjo Ă«ndĂ«rr tani mund tĂ« bĂ«het realitet: duke filluar nga njĂ« mutacion i rrallĂ« gjenetik qĂ« u jep atyre qĂ« e kanĂ« imunitet tĂ« plotĂ« ndaj çdo virusi , shkencĂ«tarĂ«t kanĂ« zhvilluar dhe testuar nĂ« minj dhe hamsterĂ« njĂ« terapi premtuese qĂ« garanton disa ditĂ« mbrojtje antivirale. Detajet janĂ« botuar nĂ« Science Translational Medicine.

NjĂ« mutacion gjenetik jashtĂ«zakonisht i rrallĂ«. PesĂ«mbĂ«dhjetĂ« vjet mĂ« parĂ«, Dusan Bogunovic, njĂ« imunolog nĂ« Universitetin e Kolumbias, zbuloi njĂ« mutacion gjenetik shumĂ« tĂ« rrallĂ« qĂ« prek disa dhjetĂ«ra njerĂ«z nĂ« tĂ« gjithĂ« botĂ«n dhe shkakton njĂ« sĂ«mundje “tĂ« dobishme”, duke e bĂ«rĂ« bartĂ«sin e tij imun ndaj çdo virusi.

Mutacioni, i cili shkakton një mungesë të një rregullatori imunitar të quajtur ISG15, gjeneron një inflamacion të lehtë por afatgjatë që mbron përgjithmonë nga viruset: qelizat imune të personave të prekur të analizuar kishin rënë në kontakt me çdo lloj virusi (grip, fruth, variçel), por subjektet nuk kishin raportuar kurrë ndonjë shenjë infeksioni ose sëmundjeje.

Një superfuqi për të gjithë

PesĂ«mbĂ«dhjetĂ« vjet mĂ« vonĂ«, Bogunovic dhe kolegĂ«t e tij vendosĂ«n tĂ« frymĂ«zoheshin nga kjo “superfuqi natyrore” pĂ«r tĂ« zhvilluar njĂ« terapi qĂ« siguron imunitet ndaj çdo virusi. E administruar nĂ« mĂ«nyrĂ« profilaktike nĂ« traktet respiratore tĂ« kafshĂ«ve nĂ«pĂ«rmjet pikave nazale, terapia parandaloi replikimin viral tĂ« gripit dhe SARS-CoV-2, duke zvogĂ«luar ashpĂ«rsinĂ« e simptomave.

Si funksionon?

Në vend që të mbyllë plotësisht rregullatorin imunitar ISG15 (gjë që do të çonte në prodhimin e mbi 60 proteinave), kjo terapi parandaluese funksionon duke aktivizuar dhjetë proteina që janë drejtpërdrejt përgjegjëse për mbrojtjen e përgjithshme antivirale.

Vaksina funksionon nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« ngjashme me vaksinat anti – Covid me ARNm : dhjetĂ« ARN mesazherĂ« qĂ« kodojnĂ« dhjetĂ« proteina futen nĂ« njĂ« nanopjesĂ«z lipidike. Pasi nanopjesĂ«zat absorbohen nga qelizat, ato gjenerojnĂ« dhjetĂ« proteina qĂ« shkaktojnĂ« mbrojtje antivirale. “Ne gjenerojmĂ« vetĂ«m njĂ« sasi tĂ« vogĂ«l pĂ«r njĂ« kohĂ« shumĂ« tĂ« shkurtĂ«r, dhe kjo shkakton shumĂ« mĂ« pak inflamacion sesa tek ato me mutacionin e rrallĂ« gjenetik”, shpjegon Bogunovic.

 

Mjedisi

Ja se si disa lloje bretkosash mund të luftojnë viruset

Një armë e re kundër pandemisë së ardhshme. Terapia, nëse është efektive tek njerëzit, mund të jetë një armë e vlefshme kundër pandemisë së ardhshme , veçanërisht duke mbrojtur ata që janë më në rrezik, siç janë mjekët, infermierët ose anëtarët e familjes së personave të infektuar.

«Ne besojmë se kjo teknologji do të funksionojë edhe nëse nuk e dimë identitetin e virusit», shpjegon Bogunovic.

Gjëja e rëndësishme është që mburoja antivirale, e cila ka të ngjarë të jetë aktive për 3-4 ditë, nuk do ta pengojë trupin të zhvillojë memorien e vet imune ndaj virusit , duke lejuar kështu mbrojtje afatgjatë.

Burimi: focus.it/ Nga Chiara Guzzonato/ Përgatiti për botim: L.Veizi

 

 

Nga Frankensteini te Putini, përbindëshat po enden në festivalin e filmit në Venecia

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
27 August 2025 at 13:00

Drejtorit artistik thotĂ« se pĂ«rbindĂ«shat janĂ« “fil rouge” i kĂ«tij viti, ndĂ«rsa Guillermo del Toro prezanton vizionin e tij mbi klasikĂ«n e Shelleit

Nadia Khomami

Kur Guillermo del Toro pranoi çmimin Bafta pĂ«r regjisorin mĂ« tĂ« mirĂ« nĂ« vitin 2018, ai pĂ«rdori fjalimin e tij pĂ«r t’i bĂ«rĂ« homazh Mary Shelley-t, duke e quajtur atĂ« “figura mĂ« e rĂ«ndĂ«sishme e trashĂ«gimisĂ« angleze”.

“Ajo mori fatin e Kalibanit dhe i dha peshĂ« barrĂ«s sĂ« Prometeut,” tha Del Toro. “Ajo i dha zĂ« tĂ« pazonĂ«s dhe prani tĂ« padukshmes, dhe mĂ« tregoi se ndonjĂ«herĂ«, pĂ«r tĂ« folur pĂ«r pĂ«rbindĂ«sha, duhet tĂ« shpikim pĂ«rbindĂ«sha tanĂ«.”

Gati dy dekada pas shpalljes së synimit të tij për të përshtatur Frankenstein-in e Shelley-t, regjisori meksikan më në fund po zbulon vizionin e tij për këtë klasik në festivalin e filmit në Venecia. Me Oscar Isaac si shkencëtari obsesiv dhe Jacob Elordi si përbindëshi, filmi ndez sërish reflektimin e Shelley-t mbi kufirin e brishtë mes njerëzimit dhe monstruozitetit. Por premiera e tij vjen në një vit kur Venecia duket veçanërisht e fiksuar me përbindësha të çdo lloji.

Drejtori artistik i festivalit, Alberto Barbera, tha se “fil rouge” i kĂ«tij viti janĂ« pĂ«rbindĂ«shat, nga krijesa fantastike e Del Toros deri tek “pĂ«rbindĂ«shat e vĂ«rtetĂ«â€ tĂ« shekullit tĂ« kaluar. “Kemi filma pĂ«r diktatorĂ« tĂ« sĂ« shkuarĂ«s dhe tĂ« tashmes, nga Musolini e Çaushesku te Gadafi dhe Putini,” i tha ai Guardian-it. “Ka filma pĂ«r monstruozitetin e luftĂ«s nĂ« UkrainĂ« dhe Gaza, monstruozitetin e krimeve tĂ« kryera nga njerĂ«z normalĂ«, dhe kĂ«rcĂ«nimin e bombĂ«s atomike, qĂ« Ă«shtĂ« njĂ« frikĂ« reale.”

Programi përfshin thrillerin politik të Olivier Assayas, The Wizard of the Kremlin, që ndjek ngritjen në pushtet të Vladimir Putinit, me Jude Law në rolin e presidentit të ardhshëm dhe Paul Dano si strategun e tij.

Dokumentari i Jihan K, My Father and Qaddafi, shqyrton zhdukjen nĂ« Kajro mĂ« 1993 tĂ« tĂ« atit, Mansur Rashid Kikhia, udhĂ«heqĂ«sit paqĂ«sor tĂ« opozitĂ«s kundĂ«r diktatorit libian. Filmi i Mihai Mincan, Milk Teeth, i vendosur nĂ« ditĂ«t e fundit tĂ« diktaturĂ«s sĂ« Nicolae Ceaușescu-t, ndjek njĂ« vajzĂ« tĂ« re qĂ« bĂ«het dĂ«shmitarja e fundit e zhdukjes misterioze tĂ« motrĂ«s sĂ« saj nĂ« njĂ« qytet tĂ« vogĂ«l rumun. NdĂ«rkohĂ«, Duse i Pietro Marcello-s Ă«shtĂ« njĂ« portret i artistes Eleonora Duse, i vendosur nĂ« sfondin e fashizmit nĂ« ngritje tĂ« ItalisĂ« sĂ« Musolinit.

Sipas Natalie Lawrence, autore e Enchanted Creatures: Our Monsters and Their Meanings, fiksimi me pĂ«rbindĂ«shat nuk Ă«shtĂ« i rastĂ«sishĂ«m. “Ne kemi qenĂ« gjithmonĂ« tĂ« mahnitur dhe tĂ« neveritur nga pĂ«rbindĂ«shat si Frankensteini, sepse ata flasin pĂ«r diçka brenda nesh me tĂ« cilĂ«n po luftojmĂ« thellĂ«,” tha ajo.

“Jo tĂ« gjithĂ« pĂ«rbindĂ«shat janĂ« tĂ« kĂ«qij, sigurisht. Por ata gjithmonĂ« kanĂ« qenĂ« forma trupĂ«zuese tĂ« shqetĂ«simeve shoqĂ«rore. NjerĂ«zit e tmerrshĂ«m bĂ«hen pĂ«rbindĂ«sha tĂ« ngjarjeve historike, ose krijohen bishat fiksionale nga ankthi mitik. Pra, ekziston njĂ« spektĂ«r: nga diktatorĂ«t gjenocidalĂ« tĂ« kohĂ«ve tĂ« fundit, tĂ« bĂ«rĂ« monstruozĂ«, deri tek pĂ«rbindĂ«shat e lashtĂ«-moloch, hyjni tĂ« vdekjes.”

Ky fiksim shtrihet edhe tek lufta dhe frika bĂ«rthamore. Filmi i Kathryn Bigelow, A House of Dynamite, me Idris Elba dhe Rebecca Ferguson, ndjek zyrtarĂ« tĂ« ShtĂ«pisĂ« sĂ« BardhĂ« qĂ« pĂ«rballen me kĂ«rcĂ«nimin e njĂ« sulmi raketor ndaj SHBA-sĂ«. “ShumĂ« vende zotĂ«rojnĂ« mjaftueshĂ«m armĂ« bĂ«rthamore pĂ«r tĂ« shkatĂ«rruar qytetĂ«rimin pĂ«r disa minuta,” tha Bigelow. “MegjithatĂ«, ekziston njĂ« lloj mpirjeje kolektive – njĂ« normalizim i heshtur i tĂ« paimagjinueshmes.”

Një tjetër film, The Voice of Hind Rajab i Kaouther Ben Hania-s, rrëfen historinë e një vajze palestineze pesëvjeçare të vrarë në janar 2024, kur automjeti i familjes së saj u godit nga forcat izraelite. Filmi përfshin regjistrime rrëqethëse të telefonatës së saj të fundit me shërbimet e shpëtimit.

Producenti ukrainas Alexander Rodnyansky, i dënuar në mungesë me 8 vjet e gjysmë burg nga një gjykatë ruse për qëndrimin e tij kundër luftës, do të shfaqë premierën e dokumentarit Notes of a True Criminal, që reflekton mbi historinë e trazuar të Ukrainës dhe pasojat e saj personale.

“Ne po jetojmĂ« nĂ« kohĂ« shumĂ« tĂ« rrezikshme,” tha Barbera. “UnĂ« jam pjesĂ« e brezit pas LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore qĂ« besonte se paqja ishte e pĂ«rhershme. Por bota qĂ« njihnim po shembet. Po pĂ«rballemi me luftĂ«ra nĂ« çdo cep, dhe me kĂ«rcĂ«nimin e armĂ«ve bĂ«rthamore. FilmbĂ«rĂ«sit po reagojnĂ« me njĂ« rikthim nĂ« kinemanĂ« e realitetit. Ata nuk japin gjithmonĂ« pĂ«rgjigje, por gjithmonĂ« shtrojnĂ« pyetje.”

Barbera tha se pret qĂ« kĂ«tĂ« vit festivali tĂ« shĂ«nohet edhe nga demonstrata politike. “Por vetĂ« filmat tashmĂ« flasin pĂ«r problemet e botĂ«s bashkĂ«kohore. Venecia nuk Ă«shtĂ« njĂ« hapĂ«sirĂ« e mbyllur; Ă«shtĂ« njĂ« hapĂ«sirĂ« ballafaqimi.”

Një protestë pro-palestineze pritet të zhvillohet në festival më 30 gusht, ndërsa grupi Venice4Palestine bëri thirrje që Bienalja të tërheqë ftesat për Gerard Butler dhe Gal Gadot, të cilët luajnë në filmin e Julian Schnabel-it In The Hand of Dante së bashku me Oscar Isaac, Al Pacino dhe Martin Scorsese, pasi ata kanë mbështetur Izraelin në të kaluarën.

Në total, 21 filma do të konkurrojnë për Luanin e Artë të këtij viti, me një juri të kryesuar nga Alexander Payne, regjisori i The Holdovers. Ndër më të shumëpriturit janë Bugonia i Yorgos Lanthimos me Emma Stone; komedia Jay Kelly e Noah Baumbach me George Clooney, Adam Sandler, Laura Dern dhe Greta Gerwig; si dhe The Smashing Machine e Benny Safdie-t me Dwayne Johnson dhe Emily Blunt.

Gjithashtu në garë janë antologjia Father Mother Sister Brother e Jim Jarmusch, me Adam Driver, Cate Blanchett, Charlotte Rampling, Vicky Krieps dhe Tom Waits; si dhe No Other Choice i Park Chan-wook, me Lee Byung-hun.

Jashtë konkurrimit, festivali do të shfaqë After the Hunt të Luca Guadagnino-s, me Julia Roberts, Andrew Garfield dhe Chloë Sevigny, dhe dokumentarin e ri të Werner Herzog-ut, Ghost Elephants. Herzog do të marrë një Luan të Artë për arritje në jetë, së bashku me Kim Novak, yllin e Hollivudit të viteve 1950 që luajti në Vertigo të Alfred Hitchcock-ut.

Burimi: theguardian.com/ Përgatiti për botim: L.Veizi

OKB, teksa mbush 80 vjet me një botë në krizë, ajo duhet të rifitojë guximin

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
27 August 2025 at 11:15

Martin Griffiths*

Ditëlindjet duhet të jenë një kohë festimi, por kur ish-kolegët e mi të Kombeve të Bashkuara të mblidhen muajin e ardhshëm për të shënuar 80-vjetorin e kësaj organizate, gjasat janë që gëzimi të jetë i pakët.

OKB-ja Ă«shtĂ« nĂ« krizĂ«. Me pamjen gjeopolitike nĂ« pikĂ«n mĂ« tĂ« thyer tĂ« dekadave tĂ« fundit, kjo institucion i madh Ă«shtĂ« dĂ«shpĂ«rimisht i varfĂ«ruar – jo vetĂ«m pĂ«r fonde, por mbi tĂ« gjitha pĂ«r relevancĂ«. NĂ« konfliktet mĂ« kritike tĂ« botĂ«s moderne – UkrainĂ«, PalestinĂ«, Sudan e tĂ« tjera – OKB-ja vazhdon tĂ« luajĂ« njĂ« rol humanitar jetik, por Ă«shtĂ« vetĂ«-zhvendosur nĂ« njĂ« pozitĂ« gjithnjĂ« e mĂ« margjinale sa i pĂ«rket paqebĂ«rjes.

Do tĂ« ishte e lehtĂ« tĂ« fajĂ«sonim pĂ«r kĂ«tĂ« defektet strukturore tĂ« njohura tĂ« OKB-sĂ« – dora e rĂ«ndĂ« e vetos nga pesĂ« anĂ«tarĂ«t e pĂ«rhershĂ«m tĂ« KĂ«shillit tĂ« Sigurimit (Kina, Franca, Rusia, Britania e Madhe dhe SHBA), qĂ« e ka bĂ«rĂ« kĂ«shillin e gjerĂ« tĂ« paprekshĂ«m ndaj reformĂ«s; dobĂ«sia relative e AsamblesĂ« sĂ« PĂ«rgjithshme; dhe fragmentimi institucional me konkurrencĂ« mbi mandatet. Por kĂ«to kanĂ« qenĂ« tĂ« pranishme qĂ« nga krijimi dhe nuk e kanĂ« penguar OKB-nĂ« tĂ« arrijĂ« gjĂ«ra tĂ« mĂ«dha.

Jo, mungesa e sotme e relevancës vjen nga kolapsi i burimit më të çmuar të OKB-së: guximit të saj. Guximi për të udhëhequr. Guximi për të sjellë palët ndërluftuese në një tryezë. Guximi për të gjetur zgjidhje që sfidojnë pandëshkueshmërinë dhe janë të zbatueshme. Guximi për të provuar, për të dështuar nëse është nevoja, dhe për të provuar përsëri.

Një kulturë kujdesi të tepërt ka depërtuar në organizatë, një ndjenjë inercie dhe dorëzimi përballë ngërçit politik. Para se të largohesha nga OKB-ja, punova si ndërmjetësues në Jemen, pastaj si udhëheqës global për çështjet humanitare. Në atë kohë, mund të shihja si mundësitë e mëdha të organizatës, ashtu edhe kufizimet e vetëimponuara që po e lidhnin.

S’ka dyshim se, pavarĂ«sisht mungesĂ«s sĂ« fondeve, OKB-ja vazhdon tĂ« bĂ«jĂ« punĂ« jetike pĂ«rmes misioneve politike dhe humanitare anembanĂ« globit. Nuk ka zĂ«vendĂ«sim pĂ«r pĂ«rkushtimin, kompetencĂ«n dhe guximin e stafit tĂ« saj. Kam parĂ« mirĂ«sinĂ« dhe solidaritetin e tyre, tĂ« pashuar edhe pĂ«rballĂ« vuajtjeve tĂ« pakuptueshme, nĂ« kaq shumĂ« zona lufte. KĂ«tĂ« duhet ta krahasojmĂ« me qasjen e papranueshme tĂ« Fondacionit Humanitar tĂ« GazĂ«s – “zgjidhja” private dhe e militarizuar, e ofruar nga qeveritĂ« e Izraelit dhe SHBA-sĂ«, qĂ« shkel tĂ« gjitha parimet e ndihmĂ«s humanitare.

Por, duke lejuar vetĂ«-margjinalizimin nĂ« paqebĂ«rje – qĂ« pĂ«rfshin ndĂ«rmjetĂ«simin – OKB-ja Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« si njĂ« mjek i kufizuar vetĂ«m nĂ« trajtimin e simptomave tĂ« sĂ«mundjes, jo tĂ« shkakut.

Për ata prej nesh që ia kanë kushtuar jetën ethos-it të OKB-së dhe kujdesen me pasion për promovimin e paqes, kjo është jashtëzakonisht dëshpëruese. Për njerëzit e mbërthyer në zonat e konfliktit, është fatale.

Kur pĂ«rdoren siç duhet, “zyrat e mira” tĂ« sekretarit tĂ« pĂ«rgjithshĂ«m kanĂ« njĂ« fuqi tĂ« madhe pĂ«r tĂ« ndĂ«rmjetĂ«suar dhe zbutur konfliktet. OKB-ja dhe sekretari i saj i pĂ«rgjithshĂ«m kanĂ« njĂ« legjitimitet si ndĂ«rmjetĂ«sues tĂ« ndershĂ«m, qĂ« nuk e zotĂ«ron asnjĂ« qeveri kombĂ«tare.

PĂ«r shembull, isha krenar tĂ« isha ndĂ«rmjetĂ«sues nĂ« iniciativĂ«n pĂ«r grurin e Detit tĂ« Zi nĂ« vitin 2022, ku OKB-ja luajti rolin kryesor tĂ« ndĂ«rmjetĂ«sit mes UkrainĂ«s dhe RusisĂ«, nĂ«n udhĂ«heqjen e sekretarit tĂ« pĂ«rgjithshĂ«m AntĂłnio Guterres. Ne ngritĂ«m njĂ« ekip qĂ« bashkoi zyrtarĂ« nga sekretariati dhe agjencitĂ« pĂ«rkatĂ«se tĂ« OKB-sĂ«, dhe i fuqizuam ata tĂ« bashkĂ«punonin realisht, duke dalĂ« jashtĂ« “kornizĂ«s” kur duhej, pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« punĂ«n.

Pa udhëheqjen e OKB-së, nuk besoj se një marrëveshje përfundimtare do të kishte qenë e mundur. Ajo tregoi se çfarë mund të arrihet kur sekretari i përgjithshëm tregon ambicie, shtyn fort dhe angazhohet drejtpërdrejt me pjesëmarrësit kryesorë (Kievin, Moskën dhe Ankaranë në këtë rast). Kjo duhej të kishte shërbyer si pikënisje për përparime të tjera në paqebërje nga OKB-ja, por ky moment është humbur.

Hapi i parë i udhëheqjes duhet të jetë kapja e këtij frymëzimi: guxim, energji, këmbëngulje; gatishmëri për të vënë në rrezik kredibilitetin, për të shuar rivalitetet e brendshme dhe për të mobilizuar gjithë organizatën për një objektiv të caktuar.

Sekretariati duhet tĂ« sjellĂ« mĂ« shumĂ« talente tĂ« larta tĂ« paqebĂ«rjes nĂ« sistem, tĂ« jetĂ« i gatshĂ«m t’i dĂ«rgojĂ« ata me shpejtĂ«si dhe tĂ« heqĂ« dorĂ« prej tyre nĂ«se nuk performojnĂ«. Duhet tĂ« pĂ«rdoret mĂ« shumĂ« instrumenti i tĂ« dĂ«rguarve specialĂ«, tĂ« cilĂ«t kanĂ« hapĂ«sirĂ« unike pĂ«r tĂ« vendosur axhendĂ«n dhe pĂ«r tĂ« mbledhur lojtarĂ«t kryesorĂ«, dhe tĂ« rezistohet imponimit tĂ« dĂ«rguarve shpesh tĂ« pakualifikuar nga qeveritĂ«.

Gjithashtu, duhet të përdoren më mirë partneritetet me organizatat jozyrtare të paqebërjes. Kjo nuk është një ide e re, por ka rënë nga praktika kohët e fundit. Në shembullin e Detit të Zi, kishim staf të integruar plotësisht nga një organizatë e tillë dhe ne ishim më të fortë falë kësaj.

MĂ« shumĂ« vĂ«mendje duhet t’i kushtohet aftĂ«sive qĂ« kĂ«rkohen nga ekipet e paqebĂ«rjes. Duhet shumĂ« mĂ« tepĂ«r investim nĂ« aftĂ«si teknike tĂ« ndĂ«rmjetĂ«simit dhe trajnime, si dhe mbĂ«shtetje mĂ« e gjerĂ« nĂ« seli dhe nĂ« terren pĂ«r tĂ« mundĂ«suar pĂ«rgjigje mĂ« tĂ« shpejtĂ« ndaj situatave komplekse e dinamike.

Ndërmjetësimi efektiv në botën moderne kërkon tre gjëra: fuqinë legjitimuese dhe përvojën globale të OKB-së; ndikimin e qeverive të përfshira si ndërmjetësuese; dhe përvojën e organizatave të pavarura të zgjidhjes së konflikteve, që sjellin zërat e komuniteteve të prekura. OKB-ja duhet të bëjë një punë më të mirë në këtë trekëndësh.

Duhet gjithashtu të artikulojë më qartë vizionin për rolin e saj themelor si një trup për zgjidhjen e konflikteve në dekadat e ardhshme.

Nisma UN80 – pĂ«rpjekja e madhe pĂ«r reformĂ« tĂ« nisur nga sekretari i pĂ«rgjithshĂ«m pĂ«r tĂ« pĂ«rmirĂ«suar efikasitetin dhe efektivitetin e organizatĂ«s – Ă«shtĂ«, sigurisht, e mirĂ«pritur. Bashkimi i agjencive dhe shkurtimet nĂ« staf e kosto janĂ« tĂ« kuptueshme, duke parĂ« krizĂ«n e financimit. Por kjo ende nuk Ă«shtĂ« pĂ«rkthyer nĂ« njĂ« vizion pozitiv tĂ« rolit tĂ« ardhshĂ«m tĂ« OKB-sĂ«. Ende nuk dĂ«gjojmĂ« njĂ« debat tĂ« vĂ«rtetĂ« mes sekretariatit dhe shteteve anĂ«tare pĂ«r ndĂ«rtimin e njĂ« OKB-je qĂ« do tĂ« ruajĂ« premtimet e themeluesve nĂ« kĂ«to rrethana tĂ« reja.

OKB-ja është e mbushur me njerëz të jashtëzakonshëm. Ajo mbetet një institucion i pazëvendësueshëm. Si e tillë, mëkati i saj i vetëm i pafalshëm është mosveprimi. Kjo rrezikon të bëhet endemike, me pasoja serioze për njerëzit më vulnerabël të planetit.

Ne nuk mund t’i zhgĂ«njejmĂ« mĂ« tej. Ky projekt i madh global duhet tĂ« gjejĂ« guximin pĂ«r t’u bĂ«rĂ« pĂ«rsĂ«ri relevant, dhe shpejt, nĂ«se duam qĂ« ndonjĂ« nga pĂ«rvjetorĂ«t e saj tĂ« ardhshĂ«m tĂ« vlejĂ« pĂ«r t’u festuar.

*Ish-nënsekretar i përgjithshëm i OKB-së për çështjet humanitare

Përgatiti për botim: L.Veizi

“Nata e gjatĂ«â€ e Fric Zelbman, njĂ« autopsi e kampeve tĂ« pĂ«rqĂ«ndrimit nazist

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
27 August 2025 at 10:00

Nga Leonard Veizi

NĂ« historinĂ« e letĂ«rsisĂ« gjermane tĂ« shekullit XX, figura e Fridrih Vilhelm “Fric” Zelbmanit shfaqet si njĂ« dritĂ« e zymtĂ«, por e domosdoshme, pĂ«r tĂ« na kujtuar plagĂ«t e pashĂ«rueshme tĂ« epokĂ«s naziste. Romani i tij “Nata e gjatĂ«â€ apo siç shkruhet nĂ« origjinal “Die lange Nacht” nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« rrĂ«fim i pĂ«rjetimeve personale, por njĂ« autopsi e shpirtit njerĂ«zor nĂ«n dhunĂ«n e kampeve tĂ« pĂ«rqendrimit, njĂ« zhbirim nĂ« errĂ«sirĂ«n ku njeriu sprovohet midis mbijetesĂ«s dhe humbjes sĂ« dinjitetit. Zelbmani, me penĂ«n e njĂ« dĂ«shmitari dhe ndjeshmĂ«rinĂ« e njĂ« humanisti, e shndĂ«rron dhimbjen nĂ« kujtesĂ« letrare, duke i dhĂ«nĂ« zĂ« atyre qĂ« u heshtĂ«n pĂ«rgjithmonĂ« nĂ« netĂ«t e gjata tĂ« terrorit.

Kush ishte Fric Zelbman?

Ai u lind 29 shtator 1899, Cvikau, Gjermani dhe u nda nga jeta në 26 janar 1975, Berlin, Gjermania Lindore. Profesioni i tij ishte shkrimtar, por dhe politikan. Ai ishte dhe ministër i industrisë së rëndë në RDGJ

Fric Zelbman vinte nga një familje punëtore. Mori pjesë në Luftën e Parë Botërore si ushtar shumë i ri dhe më pas u bashkua me Partinë Komuniste të Gjermanisë (KPD) në vitet e para të Republikës së Vajmarit. U angazhua në lëvizjen punëtore dhe më pas, në kohën e nazizmit, u burgos dhe internohet për vite me radhë në kampet e përqendrimit Bukenvald dhe Zaksenhauzen.

Pas luftĂ«s, ai u bĂ« njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« PartisĂ« Socialiste tĂ« Bashkuar tĂ« GjermanisĂ« (SED) nĂ« RDGJ dhe mbajti disa funksione politike tĂ« larta, pĂ«rfshirĂ« atĂ« tĂ« ministrit tĂ« industrisĂ« sĂ« rĂ«ndĂ«. NĂ« vitet ’50, ra nĂ« konflikt me udhĂ«heqĂ«sinĂ« dhe u shkarkua, gjĂ« qĂ« e çoi mĂ« vonĂ« drejt letĂ«rsisĂ«.

Romani

“Nata e gjatĂ«â€ Ă«shtĂ« njĂ« roman politik, autobiografik, realist socialist qĂ« u botua nĂ« vitin 1950 dhe pati dhe disa ribotime tĂ« mĂ«vonshme. NĂ« tĂ« flitet pĂ«r rezistencĂ«n antifashiste, burgimi nĂ« kampet naziste, qĂ«ndresa shpirtĂ«rore dhe ideologjike

NĂ« shqip

“Nata e gjatĂ«â€ u pĂ«rkthye mjeshtĂ«risht nga Pertef Kruja. Romani, me njĂ« gjatĂ«si prej 335 faqesh, u botua pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« vitin 1971 nga ShtĂ«pia Botuese “Naim FrashĂ«ri”. Me njĂ« gjuhĂ« tĂ« pasur, “Nata e gjatĂ«â€ solli pĂ«r lexuesin shqiptar dramĂ«n dhe atmosferĂ«n e veçantĂ« tĂ« njĂ« vepre qĂ« gĂ«rsheton tensionin narrativ me ndjeshmĂ«rinĂ« njerĂ«zore.”

Përmbajtje e shkurtër:

“Nata e gjatĂ«â€ Ă«shtĂ« njĂ« roman me ngjyrim autobiografik, i cili pĂ«rshkruan vuajtjet, dilemat dhe qĂ«ndresĂ«n e njĂ« grupi komunistĂ«sh gjermanĂ« tĂ« burgosur nĂ« njĂ« kamp pĂ«rqendrimi gjatĂ« regjimit nazist. Ngjarjet zhvillohen gjatĂ« njĂ« nate tĂ« gjatĂ« vendimtare, ku protagonistĂ«t – tĂ« burgosur politikĂ« – pĂ«rballen me kĂ«rcĂ«nime, tortura dhe oferta pĂ«r bashkĂ«punim, duke vĂ«nĂ« nĂ« provĂ« bindjet dhe moralin e tyre.

Romani është shkruar me thellësi psikologjike dhe mbart një frymë të qartë realizmi. Pavarësisht përshkrimit dramatik të dhunës dhe mizorisë naziste, fokusi mbetet tek ndjenja e solidaritetit, ideali dhe qëndrueshmëria morale e të burgosurve.

Rëndësia e romanit

“Nata e gjatĂ«â€ Ă«shtĂ« njĂ« nga romanet e parĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m tĂ« letĂ«rsisĂ« sĂ« RDGJ-sĂ« pas luftĂ«s.

Ai kontribuoi në ndërtimin e mitit të antifashistit komunist dhe të figurës heroike të qëndresës, të rëndësishme për legjitimitetin moral të shtetit të ri socialist.

Romani ka vlera dokumentare për atmosferën në kampet naziste, por lexohet edhe si një reflektim mbi dinjitetin e njeriut përballë tiranisë.

U përdor si tekst model në shkolla dhe universitete për të edukuar brezat e rinj me frymën antifashiste dhe idealet e socializmit.

Pas “NatĂ«s sĂ« gjatĂ«â€

Pas këtij romani, Zelbman vazhdoi të shkruante ese, kujtime dhe vepra letrare. Ai botoi edhe një trilogji gjysmë-autobiografike që përfshinte:

-Bijtë e ujqërve (Die Söhne der Wölfe, 1966)

-VĂ«llezĂ«rit (Die BrĂŒder, 1969)

-Gëzimi i jetës (Die Heiterkeit des Lebens, 1971)

Këto vepra përshkruajnë zhvillimet historike të Gjermanisë nga Lufta e Parë Botërore deri në ndërtimin e socializmit, herë pas here me tone më introspektive dhe të reflektuara.

Armenët hakmeren për genocidin, vrasin në Kanada koloneli turk Atilla Altıkat

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
27 August 2025 at 08:35

27 gusht 1982

Mëngjesin e 27 gushtit 1982, koloneli turk Atilla Altıkat, atasheu ushtarak i Ambasadës së Turqisë në Kanada, u qëllua për vdekje ndërsa po udhëtonte me makinën e tij në rrugët e Otavës. Ai u sulmua në një pritë nga persona të armatosur, të cilët më pas u shpallën si anëtarë të grupit militant armen Komandot e Drejtësisë për Kauzën e Genocidit Armen (JCAG).

Ky atentat nuk ishte i izoluar. NĂ« vitet 1970–1980, organizata tĂ« tilla si ASALA (Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia) dhe JCAG zhvilluan njĂ« fushatĂ« tĂ« gjerĂ« ndĂ«rkombĂ«tare dhune kundĂ«r diplomatĂ«ve dhe interesave turke, duke kĂ«rkuar njohjen ndĂ«rkombĂ«tare tĂ« gjenocidit armen tĂ« vitit 1915, ku sipas historianĂ«ve u masakruan dhe vdiqĂ«n rreth 1.2 milion armenĂ« nga perandoria osmane.

Atentatet shĂ«njestruan sidomos ambasadorĂ«, atashe ushtarakĂ« dhe diplomatĂ« turq nĂ« EvropĂ«, AmerikĂ«n e Veriut, Lindjen e Mesme e deri nĂ« AzinĂ« Juglindore. VetĂ«m gjatĂ« viteve 1973–1986, dhjetĂ«ra diplomatĂ« turq u vranĂ« ose u plagosĂ«n nga kĂ«to grupe.

Ngjarja në Ottawa tronditi thellë opinionin publik kanadez. Ishte hera e parë që një diplomat i huaj vritej në kryeqytetin kanadez. Qeveria e Kanadasë e dënoi ashpër aktin dhe nisi hetime të gjera, por autorët e atentatit nuk u kapën kurrë.

Vrasja e Altıkat u bĂ« simbol i tensioneve tĂ« ashpra mes diasporĂ«s armene dhe shtetit turk, si dhe njĂ« dĂ«shmi e pĂ«rplasjes sĂ« dhunshme mbi kujtesĂ«n historike tĂ« gjenocidit armen – çështje qĂ« deri mĂ« sot mbetet njĂ« nga plagĂ«t mĂ« tĂ« hapura nĂ« marrĂ«dhĂ«niet ndĂ«rkombĂ«tare tĂ« TurqisĂ«.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Lufta e Drezdenit, Bonaparti i shkakton Aleancës 38 mijë humbje

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
27 August 2025 at 07:15

26–27 gusht 1813

Pas disfatës së tij në fushatën ruse të vitit 1812, Napoleon Bonaparti u përball me një koalicion të ri europian. Austria, Rusia, Prusia dhe Britania kishin formuar aleancën e gjashtë kundër tij. Në verën e vitit 1813, pas një armëpushimi të shkurtër, luftimet rifilluan me intensitet të madh në Gjermani.

Qendra e përballjes u bë qyteti i Drezdenit, një pozicion strategjik në lumin Elbë. Forcat aleate, të përbëra nga ushtria austriake nën komandën e princit Schwarzenberg, si dhe trupa ruse dhe prusiane, vendosën të godisnin qytetin me mbi 200 mijë ushtarë.

Napoleoni, i vetëdijshëm për rëndësinë e qytetit, marshoi me shpejtësi dhe arriti të mblidhte rreth 135 mijë ushtarë francezë. Më 26 gusht 1813, ai doli nga Drezdeni dhe i priti aleatët në fushën e betejës. Pavarësisht numrit më të vogël, taktika e tij e shpejtë dhe përdorimi i artilerisë së rëndë ishin vendimtare.

Ditën e parë, francezët rezistuan me sukses dhe Napoleon përdori trupat e Gardës së Vjetër për të thyer linjat armike. Ditën e dytë, më 27 gusht, pas një shiu të dendur që bëri të papërdorshme pushkët e këmbësorisë, ai përdori kavalerinë dhe artilerinë për të goditur anët e ushtrisë austriake. Rezultati ishte një fitore e qartë franceze. Aleatët u detyruan të tërhiqeshin me humbje të rënda, rreth 38 mijë të vrarë, të plagosur dhe të zënë robër, ndërsa francezët pësuan vetëm rreth 10 mijë humbje.

Megjithatë, fitorja e Drezdenit nuk e ndryshoi fatin e fushatës. Vetëm pak ditë më pas, trupat franceze u shkatërruan në beteja të tjera më të vogla (p.sh. në Kulm dhe Dennewitz), ku marshalët e Napoleonit nuk arritën të menaxhonin situatën. Kjo dobësoi ndjeshëm pozitën franceze në Gjermani.

NĂ« tetor tĂ« vitit 1813, Napoleoni do tĂ« pĂ«rballej me aleatĂ«t nĂ« BetejĂ«n e Leipzigut – e njohur si “Beteja e Kombeve” – ku pĂ«soi njĂ« disfatĂ« vendimtare qĂ« e detyroi tĂ« tĂ«rhiqej drejt FrancĂ«s.

Pra, edhe pse Lufta e Drezdenit ishte një nga fitoret më të mëdha taktike të Napoleonit, ajo mbeti vetëm një sukses i përkohshëm në rrugën e tij drejt rënies përfundimtare.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Dita Botërore e Qenit: Pse duhet të mblidhni gjithmonë jashtëqitje qeni!

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
26 August 2025 at 16:30

Në Ditën Botërore të Qenit, po shpjegojmë të gjitha arsyet (edhe ato që nuk i keni menduar ende) pse nuk duhet ta lini jashtëqitjen e qenit tuaj pa ujë.

26 gushti Ă«shtĂ« Dita BotĂ«rore e Qenve, e themeluar nĂ« vitin 2004 nga aktivistja amerikane Colleen Paige dhe qĂ« atĂ«herĂ« Ă«shtĂ« njĂ« rast pĂ«r tĂ« festuar ata qĂ« shpesh i quajmĂ« ” miqtĂ« tanĂ« mĂ« tĂ« mirĂ« “. Mund ta festojmĂ« nĂ« shumĂ« mĂ«nyra, por kĂ«tĂ« herĂ« kemi vendosur t’i lĂ«mĂ« mĂ«njanĂ« komplimentet dhe tĂ« pĂ«rqendrohemi nĂ« diçka tĂ« dobishme: shpjegimin pse Ă«shtĂ« kaq e rĂ«ndĂ«sishme tĂ« mbledhim jashtĂ«qitjet e qenve, njĂ« nga punĂ«t mĂ« tĂ« pakĂ«ndshme qĂ« duhet tĂ« bĂ«jĂ« njĂ« shĂ«titĂ«s qensh.

MegjithatĂ«, Ă«shtĂ« gjithashtu njĂ« nga mĂ« thelbĂ«soret, pĂ«r njĂ« listĂ« tĂ« gjatĂ« arsyesh qĂ« tani do t’jua ilustrojmĂ« – duke shpresuar t’ju bindim qĂ« gjithmonĂ« tĂ« mblidhni jashtĂ«qitjet e mikut tuaj me katĂ«r kĂ«mbĂ«, edhe kur nuk ka askush qĂ« ju shikon .

Një thesar bakteresh

Arsyet shĂ«ndetĂ«sore qĂ« qĂ«ndrojnĂ« pas nevojĂ«s pĂ«r tĂ« mbledhur vazhdimisht jashtĂ«qitjet e qenve janĂ« tĂ« lehta pĂ«r t’u imagjinuar. NjĂ« studim i vitit 1995 tregoi se njĂ« gram i vetĂ«m jashtĂ«qitjeje qeni pĂ«rmban 23 milionĂ« baktere, duke pĂ«rfshirĂ« Escherichia coli dhe salmonelĂ«n  e njohur, si dhe parazitĂ« tĂ« tjerĂ« si giardia dhe krimba tĂ« ndryshĂ«m tĂ« rrumbullakĂ«t.

NjĂ« studim i vitit 2021 , ndĂ«r tĂ« tjera, ngriti hipotezĂ«n se antibiotikĂ«t qĂ« u japim qenve pĂ«r tĂ« luftuar kĂ«ta parazitĂ« mund tĂ« pĂ«rfundojnĂ« nĂ« tokĂ« pĂ«rmes jashtĂ«qitjeve, duke “ndihmuar” faunĂ«n parazitare lokale tĂ« zhvillojĂ« rezistencĂ« ndaj kĂ«tyre substancave.

Jashtëqitje gjatë lëvizjes

Parazitët e jashtëqitjes së qenve nuk prekin vetëm njerëzit (dhe qentë e tjerë). Siç tregon ky studim i vitit 2003 , ekziston të paktën një parazit i qenve që, nëse transmetohet te delet, drerët dhe lopët, mund të shkaktojë aborte spontane te femrat.

Gjithashtu, merrni nĂ« konsideratĂ« qĂ« jashtĂ«qitjet nuk qĂ«ndrojnĂ« aty ku depozitohen; shiu dhe era mund t’i çojnĂ« ato nĂ« ujĂ«rat e afĂ«rta: nĂ« Shtetet e Bashkuara, ka pasur raste  tĂ« mbylljes sĂ« plazheve pĂ«r shkak tĂ« ndotjes nga jashtĂ«qitjet e qenve . SĂ« fundmi, jashtĂ«qitjet e qenve janĂ« tĂ« pasura me fosfor dhe azot, tĂ« cilat nĂ« sasi normale janĂ« plehra tĂ« shkĂ«lqyera, por mbi njĂ« nivel tĂ« caktuar, ato mund tĂ« shkaktojnĂ« ngjarje katastrofike, siç Ă«shtĂ« lulĂ«zimi i algave qĂ« dĂ«mton tĂ« gjithĂ« ekosistemin ujor .

Efekti i fluturës

Jashtëqitja e qenve ka edhe efekte të tjera, më pak të dukshme në shikim të parë, por po aq shkatërruese. Disa shembuj? Mishngrënësit e egër kanë tendencë të shmangin zonat e shënuara me jashtëqitje qensh, duke zvogëluar kështu gamën e tyre. Megjithatë, kafshët që jetojnë në zona ku qentë enden lirshëm janë më të brishta dhe të ndjeshme ndaj sëmundjeve .

JashtĂ«qitja gjithashtu nxit rritjen e disa bimĂ«ve, tĂ« cilat rriten tepĂ«r dhe bllokojnĂ« aksesin e bimĂ«ve tĂ« tjera nĂ« rrezet e diellit. NĂ« pĂ«rgjithĂ«si, biodiversiteti tenton tĂ« bjerĂ« aty ku Ă«shtĂ« i pranishĂ«m jashtĂ«qitja e qenve . Kjo ndodh edhe sepse qentĂ« shtĂ«piakĂ« kanĂ« njĂ« dietĂ« mĂ« tĂ« lartĂ« proteinash sesa kafshĂ«t e egra, dhe pĂ«r kĂ«tĂ« arsye jashtĂ«qitja e tyre Ă«shtĂ« “e pabalancuar” dhe plot me lĂ«ndĂ« ushqyese shtesĂ«.

Kaq shumë zgjidhje

Pra, çfarĂ« bĂ«ni ju? ËshtĂ« shumĂ« e lehtĂ«: mblidhni gjithmonĂ« jashtĂ«qitjet e qenit tuaj! Sigurisht, nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« do tĂ« kontribuoni pak nĂ« rritjen e ndotjes plastike: sipas njĂ« studimi tĂ« vitit 2020 , njĂ« qen pĂ«rdor rreth 10,000 qese jashtĂ«qitjeje gjatĂ« jetĂ«s sĂ« tij . MegjithatĂ«, edhe pĂ«r kĂ«tĂ« ka njĂ« zgjidhje: nĂ« vend qĂ« t’i hidhni jashtĂ«qitjet e qenit nĂ« plehra, mblidhini dhe hidhini nĂ« tualet, duke i trajtuar siç do t’i trajtonit tuajat. Ose pĂ«rdoreni pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« pleh organik , nĂ«se keni njĂ« kopsht me perime ose kopsht. Shkurt: kini kujdes nga jashtĂ«qitjet, sepse janĂ« mĂ« tĂ« rrezikshme nga sa duken. Dhe shijoni DitĂ«n BotĂ«rore tĂ« Qenit! GjithmonĂ« me njĂ« qese gati, sigurisht.

Burimi: focusi.it/ Nga Gabriele Ferrari. Përgatiti për botim: L.Veizi

1896 – Sulmi i revolucionarĂ«ve armenĂ« mbi BankĂ«n Otomane

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
26 August 2025 at 13:15

MĂ« 26 gusht 1896, njĂ« grup revolucionarĂ«sh armenĂ« tĂ« lidhur me organizatĂ«n Dashnaktsutyun (Federata Revolucionare Armene) ndĂ«rmorĂ«n njĂ« sulm spektakolar ndaj BankĂ«s Otomane nĂ« KostandinopojĂ« (Stamboll). Kjo ngjarje dramatike u bĂ« njĂ« nga episodet mĂ« tĂ« njohura tĂ« Çështjes Armene nĂ« fund tĂ« shekullit XIX dhe nxiti njĂ« masakĂ«r tĂ« gjerĂ« kundĂ«r popullsisĂ« armene nĂ« kryeqytetin perandorak.

Sfondi historik

Perandoria Osmane në fund të shekullit XIX përjetonte tensione të brendshme dhe presion të madh ndërkombëtar.

Armenët, që jetonin kryesisht në Anadollin Lindor, kërkonin reforma dhe mbrojtje nga persekutimet.

Lëvizjet revolucionare armene, si Dashnaktsutyun, u krijuan për të tërhequr vëmendjen e fuqive evropiane ndaj dhunës dhe diskriminimit ndaj armenëve në Perandorinë Osmane.

Sulmi ndaj Bankës

Rreth 26–28 luftĂ«tarĂ« armenĂ«, tĂ« udhĂ«hequr nga Papken Siuni (i cili u vra gjatĂ« pĂ«rleshjes) dhe mĂ« pas nga Armen Garo, hynĂ« me armĂ« nĂ« selinĂ« e BankĂ«s Otomane, njĂ« institucion financiar i kontrolluar kryesisht nga kapitali francez dhe britanik.

Qëllimi i tyre ishte të tërhiqnin vëmendjen ndërkombëtare duke marrë peng punonjësit dhe duke kërcënuar se do të hidhnin bankën në erë nëse kërkesat për reforma nuk do të merreshin parasysh.

Pas disa orësh tensioni, me ndërmjetësimin e diplomatëve evropianë, revolucionarët arritën të largoheshin nga banka dhe u dërguan me anije drejt Marseille, Francë.

Pasojat e menjëhershme

Sulmi shkaktoi një reagim të dhunshëm në qytet: në Kostandinopojë shpërthyen masakra kundër popullsisë armene, të cilat zgjatën tre ditë.

Më shumë se 6 000 armenë u vranë, ndërsa mijëra të tjerë u plagosën ose u detyruan të largoheshin.

Fuqitë e Mëdha (Britania, Franca, Rusia) protestuan ndaj dhunës, por ndërhyrja e tyre mbeti e kufizuar.

Pasoja historike

Ngjarja e Bankës Otomane u bë simbol i përpjekjeve të dëshpëruara të revolucionarëve armenë për të thyer indiferencën ndërkombëtare ndaj gjendjes së bashkëkombësve të tyre.

Në të njëjtën kohë, ajo thelloi ndarjet mes qeverisë osmane dhe komunitetit armen, duke ushqyer një klimë mosbesimi e armiqësie që do të çonte në ngjarje edhe më tragjike në dekadat e mëvonshme.

PĂ«r perandorinĂ« osmane, kjo ngjarje u pa si njĂ« akt terrorizmi, ndĂ«rsa pĂ«r armenĂ«t si njĂ« sakrificĂ« e nevojshme pĂ«r t’i bĂ«rĂ« tĂ« ditura padrejtĂ«sitĂ« e tyre para botĂ«s.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

❌
❌