❌

Reading view

There are new articles available, click to refresh the page.
↗

Po mĂ«sohemi me shpĂ«rthimet e Trumpit – por kur ai hesht, duhet tĂ« trembemi

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Jonathan Freedland

NĂ« ekonominĂ« globale tĂ« vĂ«mendjes, njĂ« titan qĂ«ndron mbi tĂ« gjithĂ« tĂ« tjerĂ«t. Donald Trump mund ta pĂ«rqendrojĂ« vĂ«shtrimin e botĂ«s me njĂ« klikim tĂ« atyre gishtave tĂ« tij famĂ«keqĂ«sisht tĂ« shkurtĂ«r. Kur ai krijon njĂ« spektakĂ«l tĂ« tipit “bĂ«je pĂ«r televizion” – le tĂ« themi, njĂ« pĂ«rballje dramatike nĂ« ZyrĂ«n Ovale me Volodymyr Zelenskyy – e gjithĂ« bota ndalet dhe vĂ«shtron.

Por kjo dominancë ka një pasojë të çuditshme: kur Trump bën diçka të tmerrshme dhe të dukshme, kombet dridhen dhe tregjet lëkunden. Por kur ai bën diçka të tmerrshme pa zhurmë, ajo mezi regjistrohet. Për aq kohë sa nuk ka një video tronditëse, asnjë batutë të fëlliqur, asnjë marifet apo skenë të stisur, gjithçka mund të kalojë si të mos kishte ndodhur fare. Sidomos tani që ndjesitë tona janë mpirë nga mbistimulimi. Sot kërkohet sjellje gjithnjë e më tronditëse nga presidenti amerikan për të provokuar reagim; ne po mësohemi me të. Dhe megjithatë, rreziku që ai paraqet mbetet po aq i mprehtë sa gjithmonë.

Shihni vetĂ«m ngjarjet e ditĂ«ve tĂ« fundit – asnjĂ«ra prej tyre mjaftueshĂ«m e bujshme pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« edicionet e lajmeve globale, por secila njĂ« hap mĂ« shumĂ« drejt errozionit tĂ« demokracisĂ«, nĂ« dhe nga vendi mĂ« i fuqishĂ«m i botĂ«s.

TĂ« mĂ«rkurĂ«n, Trump kĂ«rcĂ«noi tĂ« vendosĂ« tarifa doganore prej 50% ndaj Brazilit – po, Ă«shtĂ« rikthyer tek ajo kaua e vdekur – nĂ«se autoritetet gjyqĂ«sore atje nuk e ndĂ«rpresin ndjekjen penale ndaj ish-presidentit Jair Bolsonaro, i akuzuar pĂ«r pĂ«rpjekjen pĂ«r tĂ« pĂ«rmbysur zgjedhjet e vitit 2022 dhe pĂ«r grusht shtet ndaj fituesit, Luiz InĂĄcio Lula da Silva. Lula reagoi shkurt, pĂ«rmes rrjeteve sociale: “Brazili Ă«shtĂ« vend sovran dhe drejtĂ«sia e tij e pavarur nuk pranon ndĂ«rhyrje nga askush
 Askush nuk Ă«shtĂ« mbi ligjin.”

Ky po bĂ«het zakon pĂ«r Trumpin. Muajin e kaluar bĂ«ri tĂ« njĂ«jtin lĂ«vizje pĂ«r Benjamin Netanyahun, duke lĂ«nĂ« tĂ« kuptohet se Izraeli mund tĂ« humbasĂ« miliarda ndihma ushtarake nĂ«se kryeministri vijon tĂ« pĂ«rballet me drejtĂ«sinĂ« pĂ«r akuza korrupsioni. NĂ« tĂ« dy rastet, Trump e bĂ«ri lidhjen tĂ« qartĂ« mes tĂ« akuzuarve dhe vetes, duke denoncuar si “gjueti shtrigash” çdo pĂ«rpjekje pĂ«r t’i vĂ«nĂ« ata pĂ«rpara ligjit. “Kjo Ă«shtĂ« asgjĂ« mĂ« shumĂ«, as mĂ« pak, veçse njĂ« sulm ndaj njĂ« kundĂ«rshtari politik,” shkroi pĂ«r çështjen e Bolsonaro-s. “Diçka qĂ« e njoh mirĂ«!”

ËshtĂ« e lehtĂ« tĂ« tallesh me pĂ«rpjekjen transparente tĂ« Trump pĂ«r tĂ« krijuar njĂ« union ndĂ«rkombĂ«tar tĂ« populistĂ«ve autokratikĂ«, por nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m solidaritet vĂ«llazĂ«ror ajo qĂ« e shtyn pĂ«rpara. Ai po pĂ«rpiqet gjithashtu tĂ« çmontojĂ« njĂ« normĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« botĂ«s demokratike: qĂ« edhe mĂ« tĂ« pushtetshmit duhet t’i nĂ«nshtrohen ligjit. PĂ«r Trumpin, kjo normĂ« Ă«shtĂ« pengesĂ« – njĂ« kufi pĂ«r pushtetin e tij. NĂ«se ai arrin ta diskreditojĂ« kĂ«tĂ« parim, tĂ« krijojĂ« njĂ« konvencion tĂ« ri qĂ« lejon udhĂ«heqĂ«sit tĂ« veprojnĂ« me imunitet, atĂ«herĂ« ka pĂ«rparuar edhe projekti i tij amerikan: tĂ« grumbullojĂ« gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« pushtet pĂ«r vete dhe tĂ« dobĂ«sojĂ« çdo burim tjetĂ«r autoriteti qĂ« mund ta ndalojĂ«.

Dhe po ndihmohet nĂ« heshtje nga institucionet qĂ«, sipas KushtetutĂ«s, duhet t’i kundĂ«rvihen njĂ« ekzekutivi tĂ« gjithfuqishĂ«m – Kongresi dhe Gjykata e LartĂ«. RepublikanĂ«t nĂ« Kongres kanĂ« miratuar njĂ« projektligj gjigand, tĂ« cilin e dinĂ« se do t’i zhysĂ« brezat e ardhshĂ«m nĂ« borxhe dhe do t’ua heqĂ« miliona qytetarĂ«ve sigurimet shĂ«ndetĂ«sore bazĂ«. MegjithatĂ«, ata lanĂ« mĂ«njanĂ« gjykimin e tyre dhe u pĂ«rulĂ«n para njeriut qĂ« kĂ«rkon tĂ« bĂ«het mbret.

MĂ« pak i diskutuar ishte zgjerimi drastik i ShĂ«rbimit tĂ« Emigracionit dhe Doganave (Ice). Buxheti i tij Ă«shtĂ« rritur me 308%, me 45 miliardĂ« dollarĂ« pĂ«r ndalime dhe 29.9 miliardĂ« pĂ«r “zbatim dhe dĂ«bime”. ShumĂ« shpejt, Ice do tĂ« ketĂ« kapacitet pĂ«r tĂ« mbajtur nĂ« burg gati 120,000 persona njĂ«kohĂ«sisht. Dhe kujtojmĂ«: sipas statistikave tĂ« fundit, rreth gjysma e tĂ« ndaluarve nga Ice nuk kanĂ« asnjĂ« rekord kriminal.

Nuk Ă«shtĂ« çudi qĂ« edhe kritikĂ«t konservatorĂ« kanĂ« ngritur alarmin. RepublikanĂ«t anti-Trump tĂ« “The Bulwark” paralajmĂ«rojnĂ« se brenda pak muajsh, kjo “skuadĂ«r brutale kombĂ«tare” do tĂ« ketĂ« dyfishin e agjentĂ«ve tĂ« FBI-sĂ« dhe njĂ« sistem tĂ« vetin burgjesh, duke u shndĂ«rruar nĂ« “instrumentin kryesor tĂ« pushtetit shtetĂ«ror tĂ« brendshĂ«m”. NĂ« kĂ«tĂ« vizion, Trump e ka kuptuar se korruptimi i FBI-sĂ« Ă«shtĂ« sfidues – megjithatĂ« ia vlen ta provojĂ« – por po krijon njĂ« forcĂ« hijeje nĂ« imazhin e vet. Siç shprehen ata: “Policia amerikane e shtetit Ă«shtĂ« kĂ«tu.”

Ata qĂ« ndihen mĂ« drejtpĂ«rdrejt tĂ« kĂ«rcĂ«nuar ndajnĂ« video ku agjentĂ« tĂ« maskuar tĂ« Ice marrin me forcĂ« tĂ« dyshuar nga rrugĂ«t dhe i trajtojnĂ« brutalisht, ndĂ«rkohĂ« qĂ« raportet flasin pĂ«r kushte çnjerĂ«zore nĂ« ambientet e ndalimit – “si biruca mesjetare”, me mĂ« shumĂ« se 100 persona nĂ« njĂ« dhomĂ« tĂ« vogĂ«l, pa mundĂ«si pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« dush apo pĂ«r tĂ« ndĂ«rruar rrobat, me vetĂ«m njĂ« vakt nĂ« ditĂ« dhe gjumĂ« nĂ« beton. Por nuk Ă«shtĂ« nĂ« qendĂ«r tĂ« vĂ«mendjes kombĂ«tare. Sepse nuk shoqĂ«rohet me njĂ« performancĂ« tipike tĂ« Trumpit – ajo po ndodh jashtĂ« dritĂ«s sĂ« reflektorĂ«ve.

E njëjta gjë mund të thuhet për një sërë vendimesh të fundit të Gjykatës së Lartë. Ato mund të mos kenë impaktin e menjëhershëm të ndonjë vendimi historik, por përshpejtojnë të njëjtin drejtim: nga demokracia drejt autokracisë.

Të martën, gjyqtarët i dhanë dritën jeshile Trumpit për të pushuar masivisht nëpunës federalë dhe për të shpërbërë agjenci të tëra qeveritare pa miratimin e Kongresit. Më herët, gjykata kishte vendosur që Trump mund të shkarkojë demokratë nga pozitat drejtuese në trupat që duhej të ishin të balancuara politikisht.

Edhe mĂ« i dobishĂ«m pĂ«r Trumpin ishte vendimi i muajit tĂ« kaluar, i cili kufizon fuqinĂ« e gjykatave tĂ« ulĂ«ta pĂ«r tĂ« penguar degĂ«n ekzekutive, duke ndihmuar njĂ« nga urdhrat mĂ« ekstremĂ« tĂ« presidentit: heqjen e parimit qĂ« çdo person i lindur nĂ« SHBA Ă«shtĂ« automatikisht qytetar amerikan – njĂ« e drejtĂ« e shenjtĂ«zuar nĂ« KushtetutĂ«. Vendim pas vendimi, Gjykata e LartĂ« po i heq frenat Trumpit dhe po i jep gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« pushtet.

Nuk Ă«shtĂ« çudi qĂ« kur njĂ« nga anĂ«taret e pakicĂ«s sĂ« kundĂ«rshtuese nĂ« gjykatĂ«, Ketanji Brown Jackson, u pyet se çfarĂ« nuk e linte tĂ« flinte natĂ«n, ajo u pĂ«rgjigj: “Gjendja e demokracisĂ« sonĂ«.”

Ndërkohë, Trump po e përmbush qëllimin e tij për të nënshtruar median, duke marrë shuma të mëdha nga organizatat kryesore të lajmeve në këmbim të tërheqjes së padive (zakonisht të pabaza), një lëvizje që ka sjellë efektin paralizues të dëshiruar.

E gjitha kjo tregon për një errozion të qëndrueshëm të demokracisë amerikane dhe të normave demokratike që dikur frymëzonin edhe përtej kufijve të saj. Edhe nëse ndodh në heshtje, pa bujën e zakonshme, po ndodh.

Dhe puna për ta ndalur fillon me njohjen e kësaj që po ndodh.

Burimi: theguardian.com/ Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

HĂ«na e PlotĂ« e Korrikut – Kur qielli pasqyron natyrĂ«n tokĂ«sore

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

NjĂ« cikĂ«l tĂ« lashtĂ« sa vetĂ« koha. Por kur HĂ«na e PlotĂ« e korrikut ngjitet nĂ« qiellin veror, ajo nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« disk i shndritshĂ«m mbi horizont – ajo mban me vete njĂ« emĂ«r poetik, tĂ« trashĂ«guar nga kohĂ«t kur njeriu orientonte jetĂ«n dhe shpresat sipas ritmeve tĂ« natyrĂ«s: HĂ«na e Drerit (Buck Moon).

Por çfarë e bën të veçantë këtë Hënë të korrikut? Dhe çfarë lidhje kanë drerët me yjësitë dhe brigjet e hënës?

Prej natyrĂ«s nĂ« qiell: origjina e emrit “Buck Moon”

Emri “HĂ«na e Drerit” ka rrĂ«njĂ« tĂ« thella nĂ« traditat e popujve indigjenĂ« tĂ« AmerikĂ«s sĂ« Veriut dhe mĂ« vonĂ« u pĂ«rvetĂ«sua nga kolonĂ«t anglo-saksonĂ« qĂ« i dhanĂ« formĂ« kalendarĂ«ve tĂ« hershĂ«m bujqĂ«sorĂ«. Sipas vĂ«zhgimeve tĂ« tyre sezonale, muaji korrik ishte koha kur drerĂ«t meshkuj – tĂ« quajtur “bucks” – fillonin tĂ« rritnin brirĂ«t e rinj, njĂ« proces natyror i pĂ«rsĂ«ritur çdo vit.

Brirët e drerëve, që bien në dimër dhe rriten sërish në verë, ishin simbol i fuqisë, ripërtëritjes dhe ciklit të jetës për këto popullsi. Dhe si për të lidhur tokën me qiellin, ata e emërtuan hënën e parë të plotë të korrikut sipas këtij procesi natyror të njohur dhe domethënës: Hëna e Drerit.

Një lidhje më shumë simbolike se shkencore

Nga pikĂ«pamja astronomike, kjo hĂ«nĂ« nuk ka ndonjĂ« karakteristikĂ« tĂ« veçantĂ« – ajo Ă«shtĂ« thjesht njĂ« hĂ«nĂ« e plotĂ« si çdo muaj tjetĂ«r. Por emri qĂ« i Ă«shtĂ« dhĂ«nĂ« nuk Ă«shtĂ« aspak rastĂ«sor: ai reflekton njĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« tĂ« jetuarit dhe tĂ« vĂ«zhguarit tĂ« natyrĂ«s, ku gjithçka qĂ« ndodhte mbi tokĂ«, nĂ« pyje e fusha, gjen pasqyrim nĂ« qiellin e natĂ«s.

EmĂ«rtimi “Buck Moon” u bĂ« mĂ« i njohur nĂ« epokĂ«n moderne falĂ« “Farmer’s Almanac”, njĂ« botim i njohur amerikan i themeluar nĂ« shekullin XIX, qĂ« kombinon kalendarin bujqĂ«sor me vĂ«zhgime natyrore, parashikime moti dhe kĂ«shilla praktike pĂ«r jetĂ«n nĂ« fshat. KĂ«to emra tĂ« hĂ«nave tĂ« plota – si “HĂ«na e Lules” (maj), “HĂ«na e Korrjes” (shtator), “HĂ«na e Gjakut” (tetor) apo “HĂ«na e Ujit tĂ« Zi” (janar) – nuk janĂ« shkencorĂ«, por janĂ« pjesĂ« e njĂ« trashĂ«gimie kulturore qĂ« lidh njeriun me stinĂ«t dhe me kohĂ«n e natyrshme.

Sot, kĂ«ta emra shĂ«rbejnĂ« mĂ« shumĂ« si kujtesa poetike e njĂ« kohe kur njerĂ«zit jetonin mĂ« pranĂ« ritmeve tĂ« tokĂ«s – njĂ« lloj kalendari emocional dhe kulturor qĂ« plotĂ«son datat zyrtare tĂ« astronomĂ«ve.

Një spektakël që na bashkon nën të njëjtin qiell

NĂ« natĂ«n kur “HĂ«na e Drerit” del plot mbi kĂ«shtjellat mesjetare tĂ« Abruzzos nĂ« Itali, siç e fotografoi Luca Di Cola mĂ« 11 korrik 2025, natyra duket se rikthehet nĂ« format e saj tĂ« thjeshta dhe madhĂ«shtore. Nuk ka nevojĂ« pĂ«r teleskop apo instrumente shkencore pĂ«r ta pĂ«rjetuar: njĂ« shikim nga dritarja, njĂ« heshtje nĂ« pyll, njĂ« ecje buzĂ« detit janĂ« tĂ« mjaftueshme pĂ«r tĂ« ndjerĂ« fuqinĂ« e saj simbolike.

Edhe pse emri “HĂ«na e Drerit” nuk i shton asgjĂ« ciklit hĂ«nor, ai i shton njĂ« dimension njerĂ«zor: dĂ«shira pĂ«r tĂ« kuptuar kohĂ«n, pĂ«r tĂ« ndalur pĂ«r njĂ« çast dhe pĂ«r tĂ« vĂ«zhguar. NĂ« fund tĂ« fundit, edhe emrat qĂ« i japim hĂ«nĂ«s flasin mĂ« shumĂ« pĂ«r ne se pĂ«r vetĂ« hĂ«nĂ«n.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

 

↗

Shenja “Hollywood” lind mbi kodrat e KalifornisĂ« si njĂ« reklamĂ« qĂ« s’u fshi kurrĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

13 korrik 1923

NĂ« njĂ« mĂ«ngjes tĂ« mjegullt korriku mbi kodrat e Los Anxhelosit, njĂ« shkrim i madh dhe i bardhĂ« nisi tĂ« shfaqej mbi horizontin e qytetit qĂ« ende kĂ«rkonte identitetin e vet si kryeqyteti i kinemasĂ« botĂ«rore. “HOLLYWOODLAND”, i gdhendur me shkronja gjigande 14 metra tĂ« larta, u vendos aty jo si simbol i yjeve tĂ« famshĂ«m, por si reklamĂ« pĂ«r njĂ« lagje tĂ« re banimi – njĂ« projekt ndĂ«rtimi qĂ« synonte tĂ« tĂ«rhiqte klasĂ«n e mesme amerikane nĂ« rritje drejt luksit suburban.

MĂ« 13 korrik 1923, shenja u pĂ«rurua zyrtarisht, me drita elektrike qĂ« e ndriçonin natĂ«n, dhe u mendua tĂ« ishte e pĂ«rkohshme – pĂ«r njĂ« periudhĂ« rreth 18 muajsh. Por ajo mbijetoi dekadat dhe shndĂ«rrohet nĂ« simbolin mĂ« tĂ« njohur tĂ« Ă«ndrrĂ«s amerikane.

Nga reklamë ndërtimi në ikonë të kinemasë

Pas pĂ«rfundimit tĂ« projektit urbanistik, pjesa e dytĂ« e fjalĂ«s – “LAND” – u bĂ« e panevojshme dhe u hoq gjatĂ« njĂ« restaurimi tĂ« plotĂ« nĂ« vitin 1949. KĂ«shtu mbeti “HOLLYWOOD”, si njĂ« emĂ«r qĂ« tashmĂ« lidhej ngushtĂ«sisht me industrinĂ« e filmit, jo me ndĂ«rtime.

Shenjat e mĂ«dha tĂ« bardha u bĂ«nĂ« pjesĂ« e identitetit vizual tĂ« qytetit – jo vetĂ«m si simbol i kinemasĂ«, por si prekje iluzive e famĂ«s dhe dritave tĂ« mĂ«dha. NĂ« vitet 1970, pasi ishte degraduar nga koha, ajo u restaurua plotĂ«sisht falĂ« kontributit tĂ« figurave publike si Hugh Hefner, Alice Cooper dhe Gene Autry, tĂ« cilĂ«t sponsorizuan ndĂ«rtimin e shkronjave tĂ« reja.

NjĂ« hije tragjike mbi shkronjĂ«n “H”

Por nĂ«n kĂ«tĂ« dritĂ« tĂ« ndritshme, fshihet edhe njĂ« njollĂ« tragjike. NĂ« vitin 1932, njĂ« aktore e re britanike, Millicent Lilian “Peg” Entwistle, vetĂ«m 24 vjeç, hodhi veten nga shkronja “H”, pasi humbi shpresĂ«n pĂ«r njĂ« karrierĂ« nĂ« Hollivud. Ironikisht, njĂ« letĂ«r qĂ« mbĂ«rriti pas vdekjes sĂ« saj i ofronte njĂ« rol nĂ« njĂ« film ku personazhi do tĂ« pĂ«rfundonte jetĂ«n nĂ« mĂ«nyrĂ« tragjike – njĂ« rast ku jeta dhe arti u pĂ«rplasĂ«n dhimbshĂ«m.

Sot: më shumë se një shenjë

Shenja “HOLLYWOOD” qĂ«ndron edhe sot si njĂ« nga simbolet mĂ« tĂ« fotografuara nĂ« botĂ«, e mbrojtur si monument historik. Ajo Ă«shtĂ« mĂ« shumĂ« se gĂ«rma tĂ« mĂ«dha mbi kodĂ«r – Ă«shtĂ« njĂ« portĂ« imagjinare drejt famĂ«s, njĂ« ikonĂ« qĂ« pĂ«r shumĂ« artistĂ« mbetet pikĂ«nisje e Ă«ndrrĂ«s, por edhe e zhgĂ«njimit.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

13 korrik 1985 – Live Aid: Kur muzika iu pĂ«rgjigj urisĂ« botĂ«rore

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

PĂ«rgatiti: Leonard Veizi

NĂ« njĂ« ditĂ« tĂ« nxehtĂ« korriku, kur ajri mbi qytetet pĂ«rvĂ«lonte rrugĂ«t dhe njerĂ«zit kĂ«rkonin hijet e pakta qĂ« mbeteshin nĂ« mes tĂ« verĂ«s, muzika u ngjit mbi zhurmĂ«n e zakonshme tĂ« botĂ«s jo si zbavitje, por si britmĂ« e shpirtit njerĂ«zor. Ajo nuk trokiti nĂ« veshĂ« pĂ«r tĂ« kĂ«naqur, por pĂ«r tĂ« zgjuar ndĂ«rgjegje. Ishte njĂ« ditĂ« ku kitarat nuk tingĂ«lluan pĂ«r lavdi personale, por pĂ«r jetĂ« tĂ« shpĂ«tuara. Ku mikrofonĂ«t nuk kĂ«rkuan duartrokitje, por ndihmë 


MĂ« 13 korrik 1985, bota ndaloi pĂ«r njĂ« çast dhe dĂ«gjoi veten. Live Aid, koncerti qĂ« do tĂ« linte gjurmĂ« nĂ« historinĂ« e njerĂ«zimit, shpĂ«rtheu njĂ«herĂ«sh nĂ« LondĂ«r dhe Philadelphia, duke lidhur dy kontinente nĂ« njĂ« himn universal humaniteti. Ishte mĂ« shumĂ« se njĂ« ngjarje muzikore – ishte njĂ« akt global dashurie, njĂ« bashkim zĂ«rash pĂ«r ata qĂ« s’kishin mĂ« zĂ«, njĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« zbutur dhimbjen e fĂ«mijĂ«ve qĂ« vdisnin nga uria nĂ« Etiopi dhe nĂ« cepa tĂ« tjerĂ« tĂ« harruar tĂ« AfrikĂ«s Sub-Sahariane. NĂ« atĂ« ditĂ« korriku, muzika nuk foli pĂ«r dashuritĂ« e humbura apo Ă«ndrrat personale. Ajo foli pĂ«r mbijetesĂ«. Dhe pĂ«r herĂ« tĂ« rrallĂ«, njerĂ«zimi i pĂ«rgjigj tingullit tĂ« vet me njĂ« “po” tĂ« thellĂ« dhe tĂ« dhembshĂ«m.

Një ide që lindi nga zemërimi dhe ekrani

Ideatori i koncertit ishte Bob Geldof, frontmeni i grupit “The Boomtown Rats”, i tronditur nga pamjet televizive tĂ« fĂ«mijĂ«ve qĂ« vdisnin urie nĂ« AfrikĂ«. Pas suksesit tĂ« kĂ«ngĂ«s bamirĂ«se “Do They Know It’s Christmas?” nĂ« vitin 1984, Geldof e kuptoi se kishte nevojĂ« pĂ«r njĂ« gjest mĂ« tĂ« madh, mĂ« tĂ« fortĂ«, mĂ« tĂ« ndjeshĂ«m pĂ«r tĂ« zgjuar ndĂ«rgjegjen botĂ«rore.

KĂ«shtu lindi Live Aid, njĂ« koncert i pĂ«rmasave planetare qĂ« zhvillohej nĂ« dy kontinente njĂ«kohĂ«sisht: nĂ« Wembley Stadium tĂ« LondrĂ«s dhe nĂ« John F. Kennedy Stadium tĂ« Filadelfias, duke u transmetuar drejtpĂ«rdrejt nĂ« mĂ« shumĂ« se 150 vende dhe u ndoq nga rreth 1.9 miliardĂ« njerĂ«z – afro gjysma e popullsisĂ« sĂ« globit nĂ« atĂ« kohĂ«.

Performancat

Skena e Live Aid përfshiu yjet më të mëdhenj të muzikës botërore:

Queen, me një performancë që konsiderohet ndër më të mirat në historinë e rokut.

U2, David Bowie, Elton John, The Who, Led Zeppelin (në një ribashkim të rrallë),

Mick Jagger & Tina Turner, Paul McCartney, Madonna, Phil Collins (i cili performoi në të dy kontinentet të njëjtën ditë, falë fluturimit me Concorde).

Koncerte të tjera më të vogla u mbajtën njëkohësisht në Sydney, Moskë, Toronto, e qytete të tjera, duke e shndërruar ditën në një simfoni botërore solidariteti.

ÇfarĂ« u arrit?

Live Aid mblodhi më shumë se 125 milionë dollarë amerikanë, që u përdorën për ndihma emergjente, logjistikë dhe furnizime në zonat më të goditura nga uria. Por më shumë se shifra, ai ndryshoi mënyrën se si arti ndërhynte në kauzat humanitare, duke dëshmuar se muzika kishte fuqi për të ndryshuar botën.

Trashëgimia

Live Aid nuk ishte fundi, por fillimi. Frymëzoi lëvizje të reja ndërkombëtare për zhvillimin, fushata të të drejtave të njeriut dhe bamirësi të strukturuara si Live 8 në vitin 2005. Ishte prova e parë që ndjeshmëria globale mund të ndizet nga tingulli i kitarës dhe zëri i njeriut.

NĂ« njĂ« botĂ« ku shpesh uria dhe varfĂ«ria janĂ« tĂ« padukshme pĂ«r sy ndĂ«rkombĂ«tar, 13 korriku 1985 shĂ«noi ditĂ«n kur muzika nuk heshti – por foli fort, pĂ«r ata qĂ« nuk kishin zĂ«.

↗

Nis konflikti 34-ditor mes Izraelit dhe Hezbollahut

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

13 korrik 2006

Më 13 korrik 2006, konflikti i armatosur ndërmjet Izraelit dhe grupit shiit libanez Hezbollah mori përmasa dramatike, kur forcat izraelite vendosën bllokadë detare ndaj Libanit, ndërkohë që aeroplani izraelit bombarduan aeroportin ndërkombëtar të Bejrutit, si dhe baza ushtarake libaneze në jug të vendit.

Këto veprime ishin pjesë e kundërpërgjigjes së Izraelit pas një sulmi të befasishëm të Hezbollahut një ditë më parë, më 12 korrik, kur militantë të këtij grupi kapën dy ushtarë izraelitë dhe vranë të tjerë gjatë një inkursioni në kufirin me Izraelin. Sulmi u pasua menjëherë nga sulme me raketa Katyusha mbi qytetet izraelite në veri, duke e ngritur tensionin në një nivel të paprecedentë që nga viti 2000, kur Izraeli u tërhoq nga Libani jugor.

Për Izraelin, rrëmbimi i ushtarëve përbënte një akt lufte. Për Hezbollahun, ishte një përpjekje për të detyruar një shkëmbim të të burgosurve libanezë me të burgosur në burgjet izraelite. Brenda orësh, konflikti u përshkallëzua në një luftë të plotë, që do të zgjaste 34 ditë.

Në ditën e dytë të luftimeve, Izraeli synoi të paralizonte infrastrukturën ajrore dhe detare të Libanit, me qëllim që të pengonte furnizimin dhe lëvizjen e armëve për Hezbollahun. Nga ana tjetër, Hezbollahu intensifikoi sulmet raketore, duke goditur qytete si Haifa, Nahariya dhe Safed, duke e përfshirë popullsinë civile në një spiral frike dhe paniku.

Ky konflikt solli shkatĂ«rrime tĂ« mĂ«dha infrastrukturore nĂ« Liban, me mijĂ«ra tĂ« plagosur, mbi njĂ« mijĂ« tĂ« vdekur – kryesisht civilĂ« – dhe mbi njĂ« milion tĂ« zhvendosur. Edhe nĂ« Izrael, raketat e Hezbollahut shkaktuan viktima dhe dĂ«me tĂ« konsiderueshme nĂ« veri tĂ« vendit.

Më 14 gusht 2006, pas presionit ndërkombëtar, u arrit një armëpushim përmes rezolutës 1701 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së, që kërkonte tërheqjen e forcave izraelite, vendosjen e ushtrisë libaneze në jug të vendit dhe përforcimin e misionit të UNIFIL-it.

Ky konflikt, i njohur si Lufta e Libanit 2006, mbetet njĂ« nga episodet mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m dhe mĂ« tĂ« diskutueshĂ«m tĂ« pĂ«rballjes mes Izraelit dhe Hezbollahut. Ai pasqyron dĂ«shtimin e balancĂ«s sĂ« frikĂ«s nĂ« Lindjen e Mesme, pĂ«rfshin luftĂ«n hibride, luftĂ«n informative dhe koston e rĂ«ndĂ« pĂ«r popullsinĂ« civile – duke shĂ«rbyer si njĂ« paralajmĂ«rim pĂ«r brishtĂ«sinĂ« e paqes nĂ« rajonin mĂ« tĂ« trazuar tĂ« planetit.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

 

↗

Fillon në Montevideo Kampionati i Parë Botëror i Futbollit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

13 korrik 1930

Më 13 korrik 1930, në qytetin bregdetar të Montevideos, në Uruguai, u dha sinjali i parë për një ngjarje që do të ndryshonte përgjithmonë historinë e sportit: filloi Kampionati i Parë Botëror i Futbollit, i organizuar nga FIFA. Ishte një turne modest në pamje, me vetëm 13 ekipe pjesëmarrëse, shumica nga Amerika Latine dhe disa nga Europa, por me një domethënie historike që do të rritej vit pas viti, deri në përmasat gjigante të sotme.

Përzgjedhja e Uruguait si vend mikpritës nuk ishte rastësore. Në atë kohë, ky shtet i vogël e krenar në Amerikën e Jugut festonte 100-vjetorin e pavarësisë dhe kishte një skuadër të shkëlqyer që kishte fituar dy herë medalje të artë në Lojërat Olimpike (1924 dhe 1928). Në fakt, vetë FIFA e shihte këtë turne si një mënyrë për të kurorëzuar një kampion global përtej skemës olimpike.

Finalja, e mbajtur mĂ« 30 korrik nĂ« stadiumin “Centenario”, pĂ«rballi Uruguain me ArgjentinĂ«n, dy fuqi tĂ« futbollit tĂ« asaj kohe, por edhe dy vende me rivalitet tĂ« thellĂ« sportiv e kombĂ«tar. NĂ« njĂ« atmosferĂ« tĂ« ndezur dhe pĂ«rballĂ« mĂ« shumĂ« se 90 mijĂ« spektatorĂ«ve, Uruguai fitoi me rezultatin 4–2, duke u bĂ«rĂ« kampioni i parĂ« i botĂ«s nĂ« futboll. Fitorja u pĂ«rjetua si njĂ« triumf kombĂ«tar dhe kulmi i njĂ« epoke tĂ« artĂ« tĂ« sportit uruguajan.

Turneu u zhvillua në kushte larg standardeve moderne: pa transmetime televizive, me udhëtime të mundimshme me anije nga Europa dhe me rregulla që do të ndryshonin në dekadat në vijim. Megjithatë, pasioni për lojën, krenaria kombëtare dhe përballjet e zjarrta e shndërruan këtë Kupë të Parë të Botës në një sukses të vërtetë simbolik.

Ky ishte fillimi i një tradite që do të zhvillohej çdo katër vjet (me përjashtim të periudhës së luftës), duke kthyer futbollin në një gjuhë të përbashkët globale, dhe Kupën e Botës në ngjarjen më të ndjekur sportive në botë. Faqja e parë e këtij libri u shkrua në Montevideo, më 13 korrik 1930, dhe që atëherë, çdo kapitull i ri është pritur me emocione që kapërcejnë kufijtë e kombësisë.

Nëse dëshiron, mund të shtoj edhe një përsiatje mbi rolin simbolik të futbollit në formimin e identiteteve kombëtare apo lidhjen midis sportit dhe politikës në shekullin XX.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Plani i Izraelit pĂ«r Rafahun do ishte krim, por e drejta ndĂ«rkombĂ«tare s’e mbrojti GazĂ«n

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Raja Shehadeh*

PalestinezĂ«t vijojnĂ« tĂ« mbahen pas asaj qĂ« ne e quajmĂ« sumoud – vendosmĂ«ria pĂ«r tĂ« mos u dorĂ«zuar dhe pĂ«r tĂ« mos ikur – edhe pse bota na ka kthyer shpinĂ«n.

Në 21 muajt e fundit të gjatë të luftës gjenocidale të Izraelit në Gaza, zëra nga mbarë bota kanë denoncuar rënien e së drejtës ndërkombëtare dhe të rendit të bazuar në rregulla. Dhe në të vërtetë, fasada e përkushtimit të Izraelit ndaj ligjit ndërkombëtar është shembur, ndërsa politika që përbëjnë krime lufte tashmë shpallen haptazi.

KĂ«tĂ« javĂ«, ministri izraelit i mbrojtjes, Israel Katz, ndau planet pĂ«r tĂ« zhvendosur me forcĂ« palestinezĂ«t nĂ« njĂ« kamp nĂ« rrĂ«nojat e Rafahut. Pasi tĂ« hyjnĂ« aty, nuk mund tĂ« largohen. Me fjalĂ« tĂ« tjera, njĂ« kamp pĂ«rqendrimi – qĂ« pĂ«rkufizohet si njĂ« qendĂ«r internimi pĂ«r pjesĂ«tarĂ« tĂ« njĂ« grupi kombĂ«tar (por edhe pĂ«r tĂ« burgosur politikĂ« apo pakica), pĂ«r arsye sigurie apo ndĂ«shkimi, zakonisht me urdhĂ«r ushtarak. Juristi izraelit pĂ«r tĂ« drejtat e njeriut, Michael Sfard, citohej nga “The Guardian” duke thĂ«nĂ« se Katz “paraqiti njĂ« plan operacional pĂ«r njĂ« krim kundĂ«r njerĂ«zimit”. Qindra janĂ« vrarĂ« dhe mijĂ«ra janĂ« plagosur duke u pĂ«rpjekur tĂ« sigurojnĂ« ushqim.

Jam pĂ«rpjekur me vĂ«shtirĂ«si tĂ« kuptoj kĂ«tĂ« vuajtje tĂ« pakapshme qĂ« pĂ«rjetojnĂ« palestinezĂ«t nĂ« Gaza – dhe si ka mundĂ«si qĂ« shumica e izraelitĂ«ve nuk pranojnĂ« njerĂ«zinĂ« tonĂ«. Si arrijnĂ« tĂ« mos ndiejnĂ« aspak keqardhje pĂ«r ato qĂ« ushtria e tyre po kryen nĂ« emĂ«r tĂ« tyre? Besoj se fara e çnjerĂ«zimit tonĂ« u mboll qĂ« nĂ« LuftĂ«n Arabo-Izraelite tĂ« vitit 1948. PalestinezĂ«t u dĂ«buan dhunshĂ«m nga toka, shtĂ«pitĂ« dhe pronat e tyre nĂ« atĂ« qĂ« mĂ« vonĂ« e quajtĂ«m Nakba (katastrofa, nĂ« arabisht), me arsyetimin se toka ishte dhuratĂ« e Zotit pĂ«r popullin hebre. QĂ« atĂ«herĂ«, izraelitĂ«t kanĂ« pĂ«rdorur shtĂ«pitĂ«, tokat dhe pemishtet arabe pa ndier asnjĂ« faj. Sulmet e 7 tetorit ishin pika e nisjes pĂ«r kĂ«tĂ« luftĂ«, por Izraeli ka vite tĂ« tĂ«ra qĂ« degradon sistematikisht dhe ua mohon tĂ« drejtat palestinezĂ«ve.

KĂ«to shkelje tĂ« sĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare çojnĂ« nĂ« njĂ« ndjenjĂ« dĂ«shpĂ«rimi pĂ«r paaftĂ«sinĂ« e institucioneve ndĂ«rkombĂ«tare pĂ«r tĂ« parandaluar krimet nĂ« Gaza dhe Bregun PerĂ«ndimor dhe pĂ«r tĂ« ndĂ«shkuar fajtorĂ«t. Gjykata Penale NdĂ«rkombĂ«tare (GJPN), me mbĂ«shtetjen e OKB-sĂ«, ka nxjerrĂ« urdhĂ«r-arreste pĂ«r Netanyahu-n dhe ish-ministrin e mbrojtjes Gallant pĂ«r akuza si: “krimi i urisĂ« si mjet lufte” dhe “krime kundĂ«r njerĂ«zimit: vrasje, persekutim dhe akte çnjerĂ«zore”. Por asnjĂ« arrest nuk Ă«shtĂ« bĂ«rĂ«. PerĂ«ndimi vazhdon tĂ« mbĂ«shtesĂ« ushtarakisht dhe politikisht Izraelin. Pyes veten: a duhet ne palestinezĂ«t tĂ« ndjehemi tĂ« pafuqishĂ«m pĂ«rballĂ« kĂ«tij dĂ«shtimi?

E vërteta është se, ndonëse e drejta ndërkombëtare përdoret si një pikë reference nga organizatat për të drejtat e njeriut, ajo kurrë nuk ka qenë shpëtimi i Palestinës. Që nga dështimi për të zbatuar Rezolutën 194 të OKB-së në vitin 1948, e cila u jepte të drejtën refugjatëve palestinezë të kthehen në shtëpitë e tyre në atë që tashmë ishte bërë Izrael, kemi përjetuar vetëm zhgënjim pas zhgënjimi.

Kjo nuk ka ndodhur pĂ«r mungesĂ« pĂ«rpjekjesh nga palestinezĂ«t pĂ«r ta pĂ«rdorur ligjin – qofshin nĂ« gjykatat izraelite, nĂ« tribunale ndĂ«rkombĂ«tare apo nĂ«pĂ«rmjet ndĂ«rmjetĂ«sve tĂ« tretĂ«. NjĂ« arsye e thjeshtĂ« pĂ«r kĂ«tĂ« dĂ«shtim Ă«shtĂ« se e drejta ndĂ«rkombĂ«tare nuk ka mjete efektive zbatimi. Arsyet mĂ« tĂ« ndĂ«rlikuara lidhen me interesat e tĂ« fuqishmĂ«ve. Por shpresa ime qĂ«ndron te qĂ«ndresa palestineze.

Priste që palestinezët do ta harronin tokën e tyre pas një ose dy brezash. Kjo pritshmëri rezultoi e gabuar. Shtatëdhjetë e shtatë vjet më vonë, palestinezët janë po aq të lidhur me tokën e tyre sa në ditët e para të gjakderdhjes.

Edhe pas ndryshimeve tĂ« paligjshme dhe vendosjes sĂ« vendbanimeve hebraike nĂ« mĂ«nyrĂ« masive nĂ« Bregun PerĂ«ndimor – vendlindja ime – ne palestinezĂ«t vijojmĂ« tĂ« mbajmĂ« gjallĂ« parimin e sumoud: tĂ« mos dorĂ«zohemi dhe tĂ« mos largohemi. Nuk mund tĂ« flas nĂ« emĂ«r tĂ« GazĂ«s, por shoh qartĂ« se ndajmĂ« tĂ« njĂ«jtin shpirt, pavarĂ«sisht vuajtjeve tĂ« pamasa.

Kur tĂ« pĂ«rfundojĂ« lufta dhe tĂ« lejohen gazetarĂ« dhe organizata tĂ« huaja tĂ« hyjnĂ« nĂ« Gaza, e vĂ«rteta do tĂ« dalĂ« nĂ« pah. RrĂ«fimet tronditĂ«se nga ata qĂ« jetuan atje – gratĂ«, burrat, fĂ«mijĂ«t, artistĂ«t, shkrimtarĂ«t e poetĂ«t – jetĂ« tĂ« shkurtra ose tĂ« ndryshuara pĂ«rgjithmonĂ«, do tĂ« pĂ«rndjekin Izraelin.

Do tĂ« jetĂ« njerĂ«zimi ynĂ« – jo e drejta ndĂ«rkombĂ«tare – qĂ« do ta gjykojĂ« Izraelin dhe aleatĂ«t e tij. Edhe nĂ« njĂ« shkallĂ« tjetĂ«r, por jo mĂ« pak flagrante, ndryshimet e njĂ«anshme dhe tĂ« paligjshme qĂ« Izraeli po bĂ«n nĂ« Bregun PerĂ«ndimor, shpesh me ndihmĂ«n e milicive tĂ« kolonĂ«ve, ofrojnĂ« njĂ« pamje tĂ« etjes sĂ« pashuar pĂ«r tokĂ« dhe politikave tĂ« tij ideologjike.

Ndoshta shembulli mĂ« absurd i kĂ«saj Ă«shtĂ« qyteti i vjetĂ«r i Hebronit. Ai mbahet peng nga njĂ« grup i vogĂ«l ekstremistĂ«sh hebrenj – vetĂ«m 900 vetĂ« – tĂ« cilĂ«t jetojnĂ« nĂ« zemĂ«r tĂ« qytetit tĂ« dytĂ« mĂ« tĂ« madh palestinez nĂ« Bregun PerĂ«ndimor, me mbi 232 mijĂ« banorĂ«. KĂ«ta 900 kolonĂ« mbrohen ditĂ« e natĂ« nga mbi 1,000 ushtarĂ« izraelitĂ«. PĂ«r tĂ« garantuar lĂ«vizjen e tyre, pĂ«r palestinezĂ«t vendosen postblloqe tĂ« pĂ«rforcuara, bllokime rruge dhe pika ushtarake tĂ« pĂ«rhershme e tĂ« pĂ«rkohshme. Qyteti i vjetĂ«r Ă«shtĂ« zbrazur praktikisht nga popullsia palestineze. A Ă«shtĂ« kjo e qĂ«ndrueshme?

PĂ«r sa i pĂ«rket sĂ« ardhmes sĂ« GazĂ«s, pyetja thelbĂ«sore Ă«shtĂ«: A mund tĂ« vijojĂ« jeta aty, kur mjetet pĂ«r mbijetesĂ« – toka bujqĂ«sore, uji, spitalet dhe shkollat – janĂ« shkatĂ«rruar?

Komuniteti ndĂ«rkombĂ«tar, qĂ« ka dĂ«shtuar me turp tĂ« zbatojĂ« tĂ« drejtĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare, mund tĂ« bĂ«jĂ« ende njĂ« ndryshim – nĂ«se kĂ«mbĂ«ngul qĂ« pas pĂ«rfundimit tĂ« luftimeve, Izraeli tĂ« lejojĂ« hapjen e GazĂ«s dhe sjelljen e ndihmĂ«s humanitare, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« palestinezĂ«t tĂ« mund tĂ« jetojnĂ« dhe tĂ« rindĂ«rtojnĂ« atĂ« qĂ« u shkatĂ«rrua.

Gaza ka njĂ« histori 4 mijĂ« vjeçare tĂ« banimit tĂ« pandĂ«rprerĂ« njerĂ«zor. PĂ«rpjekja e Izraelit pĂ«r ta bĂ«rĂ« tĂ« pamundur jetĂ«n atje Ă«shtĂ« e dĂ«nuar tĂ« dĂ«shtojĂ«. PalestinezĂ«t do tĂ« gjejnĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« pĂ«r tĂ« mbijetuar – me ndihmĂ«n e tĂ« tjerĂ«ve apo edhe pa tĂ«.

*Raja Shehadeh është avokat dhe shkrimtar palestinez, si dhe themelues i organizatës për të drejtat e njeriut Al-Haq.

Burimi: theguardian.com/ Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

Traktati i Berlinit – FuqitĂ« e MĂ«dha ridizenjojnĂ« Ballkanin, shmangin ShqipĂ«rinĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

13 korrik 1878 – Kongresi i Berlinit

Nga Leonard Veizi

Në sallonin e ftohtë të diplomacisë europiane, ku globi rrotullohej mbi tavolina bisedimesh të nxehta dhe kufijtë vizatoheshin me lapsin e interesave, fati i kombeve u vulos pa praninë e tyre



NĂ« korrikun e njĂ« viti tĂ« nxehtĂ« diplomacie, teksa shtrĂ«ngata e luftĂ«s ruso-turke ende nuk ishte fashitur mirĂ«, dritaret e sallĂ«s perandorake tĂ« Reishtag-ut hapeshin e mbylleshin mbi njĂ« hartĂ« tĂ« dridhshme: Ballkanin. TĂ« mbledhur nĂ« Berlinin e kancelarit Bismark, burrĂ«shtetasit e EuropĂ«s nuk u ulĂ«n pĂ«r tĂ« dĂ«gjuar zĂ«rat e popujve, por pĂ«r tĂ« matur me pĂ«llĂ«mbĂ« dhe pĂ«r tĂ« ndarĂ« me harqe kufijsh njĂ« gadishull qĂ« nuk e njihnin, por donin ta kontrollonin. Ballkani, si gjithnjĂ«, njĂ« mozaik ndjenjash dhe etnish, u shndĂ«rrua nĂ« njĂ« tryezĂ« pazari, ku idealizmi nuk kishte vend. PĂ«r çdo lĂ«vizje lapsi mbi hartĂ«, njĂ« popull fshihte plagĂ«t, njĂ« tjetĂ«r ngrinte kokĂ«n nĂ« kotĂ«si. NĂ« kĂ«tĂ« teatĂ«r tĂ« realpolitikĂ«s, shqiptarĂ«t nuk kishin as vend dhe as zĂ« – pĂ«rmendeshin vetĂ«m si territore tĂ« pazgjidhura, ndĂ«rkohĂ« qĂ« identiteti i tyre futej nĂ« dosjen e “shprehjeve gjeografike”.

Një traktat për të shtypur frikën, jo për të ndërtuar paqen

MĂ« 13 korrik 1878, pas njĂ« muaji diskutimesh intensive nĂ« Kongresin e Berlinit, u firmos Traktati i Berlinit – njĂ« dokument qĂ« pĂ«rmbysi vendimet e Traktatit tĂ« ShĂ«n Stefanit tĂ« marsit po atĂ« vit, i cili kishte mbyllur luftĂ«n ruso-turke (1877–1878) nĂ« favor tĂ« PerandorisĂ« Ruse.

Traktati i ShĂ«n Stefanit kishte parashikuar krijimin e njĂ« “Bullgarie tĂ« Madhe” qĂ« do tĂ« shtrihej nga Danubi nĂ« veri deri nĂ« Egje nĂ« jug, dhe nga Deti i Zi nĂ« lindje deri nĂ« brigjet e MaqedonisĂ« nĂ« perĂ«ndim – njĂ« konstrukt politik qĂ« praktikisht do tĂ« bĂ«nte RusinĂ« zot tĂ« Ballkanit. Kjo alarmeu BritaninĂ« e Madhe dhe Austro-HungarinĂ«, tĂ« cilat, duke pĂ«rdorur peshĂ«n e tyre nĂ« arenĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare, kĂ«rkuan dhe imponuan rishikimin e traktatit nĂ« Berlin.

ÇfarĂ« solli Traktati i Berlinit?

Kongresi i Berlinit ndryshoi rrënjësisht përfitimet ruse dhe dizenjoj një hartë të re gjeopolitike për Ballkanin, ku llogaritjet strategjike peshonin më shumë se çdo parim vetëvendosjeje:

Serbia, Mali i Zi dhe Rumania u njohën si shtete të pavarura nga Perandoria Osmane.

Bullgaria u nda në tri pjesë:

-Principata e Bullgarisë: shtet me vetëqeverisje, nën sovranitet formal osman.

-Rumelia Lindore: krahinë autonome, brenda administrimit osman.

-Maqedonia dhe viset jugore: rikthyer nën kontrollin e plotë të Perandorisë Osmane.

Perandoria Austro-Hungareze fitoi të drejtën të pushtojë dhe administrojë Bosnje-Hercegovinën, zyrtarisht ende nën sovranitet osman, por de facto e aneksuar.

Britania e Madhe fitoi Qipron, si garanci për interesat e saj në Mesdheun Lindor.

Rusia, ndonëse fituese në fushëbetejë, humbi pjesën më të madhe të përfitimeve ballkanike, duke ruajtur vetëm disa territore në Kaukaz.

Ku ishin shqiptarët në këtë pazar?

PĂ«r shqiptarĂ«t, Traktati i Berlinit ishte njĂ« grusht nĂ« heshtje: njĂ« shuplakĂ« diplomatike ndaj njĂ« kombi qĂ« ende nuk ishte pranuar si i tillĂ«. Çështja shqiptare nuk pĂ«rmendet nĂ« asnjĂ« nen tĂ« traktatit. Tokat me shumicĂ« shqiptare iu caktuan si shpĂ«rblim fqinjĂ«ve mĂ« tĂ« organizuar, ndĂ«rsa vetĂ« shqiptarĂ«t u konsideruan tĂ« pĂ«rkohshĂ«m, pa zĂ«, pa pĂ«rfaqĂ«sim.

Pikërisht këtë përjashtim e denoncoi më pas vetë historia me një thënie të atribuar Oto von Bismark, që sipas burimeve të kohës ka deklaruar:

“ShqipĂ«ria nuk Ă«shtĂ« komb, por njĂ« shprehje gjeografike.”

(Albanien ist kein Staat, sondern ein geographischer Begriff.)

Kjo frazĂ«, e ngjashme me deklaratĂ«n e Meternik pĂ«r ItalinĂ« (“Italia Ă«shtĂ« njĂ« shprehje gjeografike”), nuk gjendet nĂ« protokollet zyrtare, por Ă«shtĂ« cituar nĂ« kujtime, ditarĂ« e memoare si pĂ«rfaqĂ«suese e qĂ«ndrimit pĂ«rçmues tĂ« kancelarive europiane ndaj identitetit shqiptar.

Zgjimi shqiptar: Lidhja e Prizrenit

Në një akt të rrallë vizionar, Lidhja Shqiptare e Prizrenit, e krijuar më 10 qershor 1878, pra një muaj para nënshkrimit të traktatit, ishte përgjigjja e parë e organizuar kombëtare ndaj mohimit ndërkombëtar. Qëllimi i saj ishte mbrojtja e tokave shqiptare nga copëtimi dhe kërkesa për autonomi brenda Perandorisë Osmane, në një fazë ku pavarësia nuk perceptohej ende si realiste.

Një traktat me pasojë afatgjatë

Traktati i Berlinit nuk ishte thjesht njĂ« akt juridik ndĂ«rkombĂ«tar – ishte modeli i njĂ« bote qĂ« vendoste pĂ«r tĂ« tjerĂ«t, pa ta. PĂ«r shqiptarĂ«t, ai u bĂ« fillimi i njĂ« vetĂ«dijeje kombĂ«tare, ndoshta mĂ« shumĂ« se çdo frymĂ«zim romantik: njĂ« zgjim i detyruar nga padrejtĂ«sia.

Historiani britanik A.J.P. Taylor shkroi mĂ« vonĂ«: “NĂ«se Traktati i ShĂ«n Stefanit nuk do tĂ« ishte ndryshuar, Perandoria Osmane dhe Austro-Hungaria mund tĂ« kishin mbijetuar nĂ« ditĂ«t e sotme.”

Por traktati u ndryshua. Dhe Traktati i Berlinit, ndonĂ«se stabilizoi pĂ«rkohĂ«sisht gadishullin, mbolli farat e krizave tĂ« shekullit XX, nga luftĂ«rat ballkanike, tek shpĂ«rbĂ«rja osmane, e deri tek konflikti kronik qĂ« Europa do ta quante pĂ«r dekada: â€œĂ‡Ă«shtja e Ballkanit”.

↗

Themelohet Karabinieria, forca me dy fytyra e historisë italiane

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

13 korrik 1814

MĂ« 13 korrik 1814, nĂ« MbretĂ«rinĂ« e SardenjĂ«s, u themelua njĂ« forcĂ« e re policore me karakter ushtarak – Arma e KarabinierisĂ«, qĂ« me kalimin e kohĂ«s do tĂ« bĂ«hej njĂ« nga institucionet mĂ« tĂ« qĂ«ndrueshme dhe mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« shtetit italian. Fillimisht u krijua nga Mbreti Viktor Emanuel I si njĂ« trupĂ« elitare, e ngarkuar me ruajtjen e rendit publik dhe zbatimin e ligjit, nĂ« njĂ« epokĂ« trazirash pas rrĂ«zimit tĂ« Napoleonit.

Me shpĂ«rthimin e procesit tĂ« bashkimit italian nĂ« gjysmĂ«n e dytĂ« tĂ« shekullit XIX, Karabinieria do tĂ« pĂ«rfshihej gradualisht nĂ« pĂ«rpjekjet e krijimit tĂ« njĂ« shteti tĂ« bashkuar dhe qendror. NĂ« vitin 1861, me shpalljen e MbretĂ«risĂ« sĂ« ItalisĂ«, ajo u njoh si “Forca e parĂ«â€ e ushtrisĂ« sĂ« re italiane – njĂ« status qĂ« simbolizonte rolin e saj jo vetĂ«m nĂ« ruajtjen e rendit, por edhe nĂ« projektin kombĂ«tar tĂ« ItalisĂ« moderne.

GjatĂ« gjithĂ« historisĂ« sĂ« saj, Karabinieria ka mbajtur njĂ« karakter tĂ« dyfishtĂ« – si forcĂ« ushtarake dhe si polici civile, e cila ka qenĂ« shpesh nĂ« vijĂ« tĂ« parĂ« tĂ« ngjarjeve vendimtare tĂ« shtetit italian. Kjo dyfytyrĂ«si do tĂ« pasqyrohej fuqishĂ«m gjatĂ« regjimit tĂ« Benito Musolinit, ku KarabinierĂ«t ndihmuan nĂ« shtypjen e opozitĂ«s, nĂ« ruajtjen e rendit fashist dhe nĂ« pĂ«rforcimin e autoritetit tĂ« diktaturĂ«s. Por paradoksi i historisĂ« qĂ«ndron nĂ« faktin se, pas kapitullimit tĂ« ItalisĂ« nĂ« vitin 1943, vetĂ« KarabinierĂ«t do tĂ« ndihmonin nĂ« rrĂ«zimin e Musolinit dhe shpĂ«rbĂ«rjen e regjimit tĂ« tij.

Kur Gjermania naziste pushtoi Italinë e veriut dhe shpërbëu një pjesë të madhe të ushtrisë italiane, edhe njësitë e Karabinierisë u goditën rëndë. Mijëra anëtarë të saj u internuan, u pushkatuan apo u dërguan në kampet e përqendrimit. Por një numër i konsiderueshëm i tyre iu bashkua Lëvizjes së Rezistencës italiane, duke luftuar për çlirimin e vendit dhe rivendosjen e një republike të lirë.

NĂ« dekadat e pasluftĂ«s, Karabinieria mbeti shtylla kryesore e rendit publik nĂ« Itali, duke u angazhuar nĂ« pĂ«rballjen me terrorizmin, mafian dhe emergjencat civile. Roli i saj u njoh edhe institucionalisht mĂ« 2001, kur ajo u bĂ« njĂ« nga katĂ«r degĂ«t e Forcave tĂ« Armatosura italiane, pĂ«rkrah UshtrisĂ«, MarinĂ«s dhe ForcĂ«s Ajrore. Ky status i veçantĂ« i jep KarabinierisĂ« njĂ« pozitĂ« unike nĂ« botĂ«n demokratike – njĂ« trupĂ« qĂ« vepron njĂ«kohĂ«sisht si polici ushtarake, si polici civile dhe si instrument ndĂ«rhyrjeje kombĂ«tare nĂ« kohĂ« krize.

Sot, Karabinieria pĂ«rfaqĂ«son njĂ« nga institucionet mĂ« tĂ« besuara tĂ« shtetit italian, me njĂ« prani simbolike qĂ« shtrihet nga fshatrat mĂ« tĂ« largĂ«t deri nĂ« arenĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare. Por rrĂ«njĂ«t e saj nĂ« ngjarjet dramatike tĂ« shekullit XIX dhe XX – ku Ă«shtĂ« shfaqur herĂ« si garant i ligjit, herĂ« si vegĂ«l e pushtetit, e herĂ« si mbrojtĂ«se e popullit – i japin asaj njĂ« histori komplekse, qĂ« pasqyron vetĂ« historinĂ« e trazuar dhe dinamike tĂ« ItalisĂ« moderne.

Nëse dëshiron, mund të përfshi edhe një koment krahasues mbi rolin e saj në kontekstin e forcave të tjera të rendit europiane.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

13 korrik 1793/ Vrasja e Jean-Paul Marat, martirit të Revolucionit Francez

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Më 13 korrik 1793, një nga figurat më të spikatura dhe më kontradiktore të Revolucionit Francez, gazetari dhe politikani radikal Jean-Paul Marat, u vra ndërsa ndodhej në vaskën e banjës së tij, ku trajtonte sëmundjen e lëkurës që e mundonte prej kohësh. Vrasësja ishte Charlotte Corday, një e re aristokrate nga provinca e Normandisë dhe simpatizante e fraksionit politik Girondin, një grup liberal që kundërshtonte vijën e ashpër të jakobinëve.

Marat ishte njĂ« figurĂ« komplekse: mjek me formim shkencor, teoricien politik, publicist dhe njĂ« prej zĂ«rave mĂ« tĂ« fuqishĂ«m tĂ« revolucionit. Ai u bĂ« i njohur pĂ«r retorikĂ«n e tij tĂ« zjarrtĂ« dhe qĂ«ndrimin e pamĂ«shirshĂ«m kundĂ«r armiqve tĂ« revolucionit, tĂ« cilĂ«t i denonconte pĂ«rditĂ« nĂ« gazetĂ«n e tij L’Ami du peuple (Miku i Popullit). NĂ« shkrimet e tij, ai bĂ«nte thirrje pĂ«r veprim tĂ« menjĂ«hershĂ«m, dĂ«nime tĂ« rĂ«nda, madje edhe dhunĂ« revolucionare, duke u kthyer nĂ« frymĂ«zuesin ideologjik tĂ« spastrimeve politike tĂ« vitit 1793.

Por ndikimi i tij i madh dhe mënyra radikale e të bërit politikë e kthyen Marat në një simbol të frikshëm për kundërshtarët. Charlotte Corday, e shqetësuar nga dhuna që përhapej në emër të revolucionit dhe me bindjen se Marat ishte motori i kësaj atmosfere terrori, vendosi të vepronte. Ajo arriti të futej në banesën e tij, duke pretenduar se kishte informacione për armiqtë e revolucionit. Marat e priti në vaskë dhe gjatë bisedës, Charlotte nxori një thikë të fshehur dhe e goditi për vdekje në kraharor.

Vrasja e Marat u bĂ« menjĂ«herĂ« njĂ« ngjarje mitike. Ai u shpall martir i Revolucionit, njĂ« dĂ«shmor qĂ« kishte sakrifikuar jetĂ«n pĂ«r idealet republikane. Trupi i tij u vendos nĂ« Panteon si nderim pĂ«r “shenjtorin e popullit”, ndĂ«rsa piktura e famshme e Jacques-Louis David, “Vdekja e Marat”, e pĂ«rjetĂ«soi momentin si njĂ« ikonĂ« tĂ« dhimbshme tĂ« revolucionit.

Ndërkohë, Charlotte Corday u dënua dhe u ekzekutua me gijotinë katër ditë më vonë, më 17 korrik 1793. Me gjakftohtësi, ajo e quajti vrasjen një akt për të shpëtuar Francën nga tirania.

Vrasja e Marat shĂ«noi njĂ« kthesĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme nĂ« klimĂ«n politike tĂ« asaj kohe. JakobinĂ«t e pĂ«rdorĂ«n vdekjen e tij pĂ«r tĂ« forcuar mĂ« tej kontrollin mbi pushtetin dhe pĂ«r tĂ« justifikuar fazĂ«n mĂ« tĂ« errĂ«t tĂ« revolucionit – periudhĂ«n e Terrorit. NĂ« fund, edhe vetĂ« ata qĂ« e lavdĂ«ruan Marat si martir, do tĂ« bien nĂ«n hijen e gijotinĂ«s qĂ« ai e kishte mbĂ«shtetur me aq zell.

Figura si Marat janĂ« shembuj tĂ« skajshmĂ«risĂ« qĂ« mund tĂ« marrĂ« ideali kur pĂ«rzihet me pushtetin dhe fanatizmin. NĂ« shumĂ« revolucione tĂ« mĂ«vonshme, nga ajo Ruse te lĂ«vizjet maoiste, shfaqen figura tĂ« ngjashme qĂ« pĂ«rfaqĂ«sojnĂ« ndĂ«rthurjen e pasionit ideologjik me brutalitetin praktik. Marat mbetet njĂ« simbol i dyzuar: pĂ«rkrahĂ«sit e shohin si tribun tĂ« popullit, ndĂ«rsa kritikĂ«t si pararendĂ«s tĂ« terrorit politik modern. Edhe Charlotte Corday, e cila e vret nĂ« emĂ«r tĂ« lirisĂ« dhe arsyes, nuk shpĂ«ton dot nga tragjizmi i njĂ« kohe ku idealet dhe krimet ecin krah pĂ«r krah. Revolucioni, siç dĂ«shmon edhe kjo ngjarje, shpesh ha bijtĂ« e vet – por nĂ« rrĂ«fimin e Marat-it, ai i ha edhe shokĂ«t dhe armiqtĂ« njĂ«herĂ«sh.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Ankthi klimatik më detyroi të lija profesionin si pilot. Por e dua fluturimin

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga George Hibberd

E dua fluturimin. Kam dashur të bëhem pilot që në fëmijëri. U rrita në Chichester, West Sussex, nën një korridor ajror që përdorej nga avionët e aeroportit Gatwick, dhe i ndiqja me sy sa herë kalonin mbi kokën time. Në vitin 2019, sapo u kualifikova si pilot linje, nisa punën në easyJet. Aviacioni më lidhte me familjen e zgjeruar në Kanada, më ekspozonte ndaj kulturave të ndryshme dhe më ofroi një karrierë të paharrueshme. Por në nëntor 2022, dorëzova për herë të fundit kartën time të identitetit të aeroportit. Kisha filluar të përjetoja ankth gjithnjë e më të madh për ndikimin që kishte industria jonë mbi planetin dhe, thellë brenda vetes, e dija që shqetësimi im për krizën klimatike po dëmtonte shëndetin tim mendor.

MegjithĂ«se nuk punoj mĂ« nĂ« kĂ«tĂ« industri, dashuria pĂ«r aviacionin mĂ« shtyn tĂ« mbroj tĂ« ardhmen e fluturimit pĂ«r brezat qĂ« vijnĂ«. MĂ« nxit tĂ« pĂ«rballem me realitetet e pakĂ«ndshme dhe vendimet e vĂ«shtira qĂ« industria jonĂ« duhet tĂ« marrĂ«. TĂ« gjithĂ« e dimĂ« se aviacioni ka njĂ« problem tĂ« madh me ndotjen. NĂ« vitin 2022, fluturimet e brendshme dhe ndĂ«rkombĂ«tare tĂ« MbretĂ«risĂ« sĂ« Bashkuar prodhuan 29.6 milionĂ« tonĂ« emetime tĂ« barasvlefshme me CO₂, rreth 7% e totalit tĂ« gazrave serrĂ« tĂ« vendit. Kjo pritet tĂ« rritet nĂ« 11% deri nĂ« vitin 2030, sepse ndĂ«rsa sektorĂ«t e tjerĂ« po dekarbonizohen, emetimet e aviacionit pritet tĂ« qĂ«ndrojnĂ« nĂ« tĂ« njĂ«jtin nivel ose tĂ« rriten.

Por problemi me emetimet është simptomë e një problemi edhe më të madh. Një raport shqyrtoi objektivat për uljen e emetimeve dhe rritjen e efikasitetit të vendosura nga kompanitë e aviacionit gjatë 25 viteve të fundit; të gjitha përveç njërës u humbën dhe u braktisën në heshtje. Industria e di që është kontribuuese e madhe në krizën klimatike, por vendimet merren brenda strukturave të pushtetit që kanë dështuar ta trajtojnë seriozisht këtë problem.

Kompanitë ajrore garojnë për fitime. Ato lobojnë tek qeveritë për të shmangur masat që janë të nevojshme për të ulur emetimet dhe për të mbrojtur industrinë në afat të gjatë. Qeveritë, ndërkohë, kanë bërë shumë pak për të rregulluar këtë aspekt të sektorit. Kjo qasje afatshkurtër shfaqet edhe te sindikatat, të cilat mbështesin zgjerimin e aeroporteve për të ruajtur vendet e punës. Sindikatat kanë qenë tradicionalisht shumë të zëshme në mbrojtjen e pagave dhe kushteve të punës, por në sektorin e aviacionit ato bien në të njëjtin grackë mendësie afatshkurtër si punëdhënësit.

Ka plot ide se si mund tĂ« krijojmĂ« njĂ« industri ajrore tĂ« qĂ«ndrueshme. Fillimisht, duhet vendosur njĂ« buxhet emetimi i panegociueshĂ«m, qĂ« kufizon sasinĂ« e gazeve serrĂ« dhe tĂ« karbonit qĂ« lejohet tĂ« prodhojĂ« aviacioni. Duhet qĂ« sektori tĂ« paguajĂ« pjesĂ«n e tij tĂ« drejtĂ« nĂ« taksa – aktualisht, karburanti i avionĂ«ve nuk tatohet fare. Qeveria mund tĂ« aplikojĂ« njĂ« taksĂ« pĂ«r udhĂ«tarĂ«t e shpeshtĂ«, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« ata qĂ« fluturojnĂ« mĂ« shumĂ« (zakonisht mĂ« tĂ« pasurit) tĂ« kontribuojnĂ« pĂ«r kĂ«rkimin dhe zhvillimin e teknologjive me karbon tĂ« ulĂ«t, tĂ« cilat do tĂ« krijonin edhe vende tĂ« reja pune. NĂ« tĂ« ardhmen, njĂ« udhĂ«tim i gjatĂ« mund tĂ« pĂ«rbĂ«het nga disa fluturime tĂ« shkurtra me avionĂ« hibridĂ« elektrikĂ«, ndĂ«rsa linjat e shkurtra esenciale – si ato qĂ« lidhin ishujt skocezĂ« – mund tĂ« realizohen me avionĂ« tĂ« vegjĂ«l elektrikĂ«.

Pra, problemi nuk Ă«shtĂ« mungesa e alternativave. Industria Ă«shtĂ« plot me njerĂ«z tĂ« aftĂ« dhe tĂ« motivuar qĂ« duan tĂ« bĂ«jnĂ« gjĂ«nĂ« e duhur. Ajo qĂ« mungon Ă«shtĂ« imagjinata. Sot pĂ«rballen dy vizione kryesore pĂ«r tĂ« ardhmen e fluturimit: i pari, ai i drejtuesve tĂ« industrisĂ« qĂ« duan rritje tĂ« pafundme duke u mbĂ«shtetur te teknologji ende tĂ« paprovuara dhe kapje karboni qĂ« nuk ekziston; i dyti, ai i aktivistĂ«ve qĂ« kĂ«rkojnĂ« njĂ« reduktim tĂ« menjĂ«hershĂ«m tĂ« udhĂ«timeve ajrore. Por asnjĂ«ri nga kĂ«to vizione nuk Ă«shtĂ« frymĂ«zues – punonjĂ«sit e industrisĂ« e shohin qartĂ« kĂ«tĂ«.

PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, nĂ« pranverĂ«n e vitit 2020 iu bashkova organizatĂ«s Safe Landing, njĂ« komunitet punonjĂ«sish tĂ« aviacionit qĂ« kĂ«rkon njĂ« rrugĂ« mĂ« tĂ« mirĂ« pĂ«r klimĂ«n. OrganizojmĂ« asamble tĂ« punĂ«torĂ«ve, ku aviatorĂ«t pĂ«rballen me çështje qĂ« janĂ« anashkaluar nga politika. Synimi Ă«shtĂ« qĂ« kĂ«to asamble tĂ« shĂ«rbejnĂ« si shembull pĂ«r qeveritĂ« dhe sindikatat, tĂ« cilat mund tĂ« organizojnĂ« struktura tĂ« ngjashme pĂ«r t’u dhĂ«nĂ« zĂ« punonjĂ«sve nĂ« transformimin e industrisĂ«. Sepse njĂ« nga mĂ«nyrat mĂ« tĂ« dĂ«mshme pĂ«r tĂ« adresuar krizĂ«n klimatike Ă«shtĂ« imponimi i politikave nga lart-poshtĂ«. AsambletĂ« i kapĂ«rcejnĂ« ndarjet shoqĂ«rore, u japin njerĂ«zve ndjenjĂ«n e zotĂ«rimit tĂ« jetĂ«s sĂ« tyre dhe ndihmojnĂ« nĂ« rikthimin e besimit te politika.

Ka kaq shumĂ« ide pĂ«r tĂ« pĂ«rmirĂ«suar tĂ« ardhmen e fluturimit. Por fillimisht duhet tĂ« prekim nĂ« zemĂ«r problemin e pushtetit dhe tĂ« fillojmĂ« tĂ« marrim vendime ndryshe – si industri dhe si shoqĂ«ri. AsambletĂ« e punĂ«torĂ«ve duhet tĂ« jenĂ« pjesĂ« e kĂ«saj zgjidhjeje.

George Hibberd është ish-pilot linje dhe aktualisht punon me organizatën Safe Landing për të organizuar asamble punonjësish. Ai shfaqet përkrah pilotit Todd Smith në dokumentarin e The Guardian: Guilt Trip.

Burimi: The Guardian/ Përgatiti për botim: L. Veizi

↗

Lindja e Henry David Thoreau: Zëri i ndërgjegjes kundër pushtetit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

12 Korrik 1817

MĂ« 12 korrik 1817, nĂ« qytetin Concord tĂ« Masaçusetsit, lindi Henry David Thoreau – njĂ« nga mendimtarĂ«t mĂ« tĂ« thellĂ« tĂ« AmerikĂ«s dhe njĂ« zĂ« qĂ« do tĂ« sfidonte jo vetĂ«m qeverinĂ« e kohĂ«s sĂ« tij, por çdo pushtet qĂ« cenonte lirinĂ« dhe ndĂ«rgjegjen e njeriut.

I njohur si eseist, filozof transcendentalist, natyralist dhe kritik i shoqĂ«risĂ«, Thoreau arriti kulmin e formimit tĂ« tij intelektual dhe moral gjatĂ« viteve qĂ« kaloi nĂ« Walden Pond – njĂ« periudhĂ« reflektimi dhe vetmie qĂ« do tĂ« lindte kryeveprĂ«n e tij letrare Walden.

Por njĂ« ngjarje e vogĂ«l nĂ« dukje – njĂ« natĂ« nĂ« burg pĂ«r shkak se refuzoi tĂ« paguante njĂ« taksĂ« qĂ« financonte LuftĂ«n meksikano-amerikane dhe institucionin e skllavĂ«risĂ« – do tĂ« mbetej si njĂ« nga gjestet mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« mosbindjes civile nĂ« histori. Ishte kjo pĂ«rvojĂ« qĂ« e frymĂ«zoi tĂ« shkruante esenĂ« e tij tĂ« pavdekshme: “Mosbindja Civile ndaj QeverisĂ«â€ (Civil Disobedience), botuar mĂ« 1849.

Në atë ese, Thoreau shpalli me qartësi se ndërgjegjja morale e individit qëndron përpara bindjes ndaj ligjeve të padrejta:

“Detyrimi i vetĂ«m qĂ« kam Ă«shtĂ« tĂ« bĂ«j atĂ« qĂ« mendoj se Ă«shtĂ« e drejtĂ«.”

Ai besonte se një shtet që lejon skllavërinë apo pushtimet e padrejta nuk ka të drejtë të kërkojë bindje nga qytetarët e tij. Dhe se heshtja përballë së keqes është bashkëfajësi.

Ndikimi i këtij qëndrimi nuk mbeti vetëm në faqet e librit. Qasja e tij jo e dhunshme, por e qëndrueshme dhe parimore ndaj autoritetit frymëzoi disa nga figurat më të mëdha të shekujve pasues:

Mohandas Gandhi, që e zbatoi këtë filozofi në luftën për pavarësinë e Indisë nga Britania;

Martin Luther King Jr., që udhëhoqi lëvizjen për të drejtat civile në SHBA;

Ibrahim Rugova, që zgjodhi rrugën e rezistencës paqësore për çlirimin e Kosovës.

Thoreau vdiq në moshën 44-vjeçare, më 1862, por ideja e tij se qytetari i ndershëm nuk është ai që bindet verbërisht, por ai që vepron me ndërgjegje, mbetet më aktuale se kurrë.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Një perspektivë femërore mbi Luftën Civile Spanjolle

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Nga Eusebio Val

NĂ« mars tĂ« vitit 1938, gazetarja franceze Simone TĂ©ry zbriti nĂ« morgun e KlinikĂ«s Spitalore tĂ« BarcelonĂ«s pĂ«r t’u pĂ«rcjellĂ« lexuesve tĂ« saj tĂ« revistĂ«s Messidor madhĂ«sinĂ« e tragjedisĂ«. Ajo pĂ«rshkruante “atĂ« erĂ« disi tĂ« Ă«mbĂ«l dhe tĂ« neveritshme” tĂ« trupave tĂ« pajetĂ« tĂ« grumbulluar pas bombardimeve. NĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, gazetarja meksikane Elena Garro ishte dĂ«shmitare e njĂ« amputimi pa anestezi nĂ« njĂ« sallĂ« operacioni tĂ« improvizuar nĂ« Kordoba. Britanikja Shiela Grant-Duff ndoqi gjyqe tĂ« shkurtra nĂ« Malaga, qĂ« pĂ«rfundonin me dĂ«nime me vdekje dhe ekzekutime nĂ« agim — ndonĂ«se ajo refuzoi ftesĂ«n nga pĂ«rkrahĂ«sit e Francos pĂ«r tĂ« marrĂ« pjesĂ«.

NjĂ« ekspozitĂ« e hapur dje nĂ« selinĂ« e UNESCO-s nĂ« Paris, me titull “Ato i treguan botĂ«s: 200 gazetare tĂ« huaja nĂ« LuftĂ«n Civile Spanjolle”, sjell nĂ« vĂ«mendje punĂ«n e jashtĂ«zakonshme dhe pĂ«rvojat traumatike tĂ« kĂ«tyre grave gazetare nga 25 vende tĂ« ndryshme. Shumica prej tyre ishin tĂ« reja, me arsim universitar, dhe njĂ« pjesĂ« e konsiderueshme ishin hebreje qĂ« kishin ikur nga Gjermania naziste.

“Barcelona Ă«shtĂ« njĂ« pikĂ« kyçe pĂ«r kĂ«to gra, sepse pothuajse tĂ« gjitha hynĂ« nĂ« KatalonjĂ« pĂ«rmes kufirit francez, zbritĂ«n nĂ« BarcelonĂ«, panĂ« pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« luftĂ«n atje dhe pĂ«rjetuan bombardimet e tyre tĂ« para,” shpjegon Bernardo DĂ­az Nosty, profesor i gazetarisĂ«, kurator i ekspozitĂ«s dhe autor i librit mbi tĂ« cilin ajo mbĂ«shtetet: “Ato i treguan botĂ«s: 200 gazetare tĂ« huaja nĂ« LuftĂ«n Civile Spanjolle” (botuar nga Renacimiento).

Një nga skenat më të dhimbshme është ajo e përshkruar nga Elena Garro:

“ÇfarĂ« po bĂ«n kjo grua kĂ«tu? Dil jashtĂ«! Dil jashtĂ«! Nuk kemi anestezi dhe ky djalĂ« po vdes!”

PĂ«rveçse nxjerr nĂ« dritĂ« rrugĂ«timin dhe shkrimet e shumĂ« gazetareve qĂ« rrezikonin tĂ« mbeteshin nĂ« harresĂ«, vepra e DĂ­az Nosty ofron njĂ« qasje thellĂ«sisht tĂ« veçantĂ« ndaj luftĂ«s — njĂ« kĂ«qyrje femĂ«rore, e domosdoshme pĂ«r tĂ« kuptuar natyrĂ«n e konfliktit. “ËshtĂ« njĂ« luftĂ« tjetĂ«r,” thekson ai. “Lufta e Hemingway-t, Dos Passos-it dhe tĂ« tjerĂ«ve ishte lufta e tankeve, avionĂ«ve, gjeneralĂ«ve, politikĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare. Lufta e grave ishte ajo e prapavijĂ«s — e tĂ« plagosurve, grave, fĂ«mijĂ«ve, e viktimave qĂ« nuk numĂ«rohen nĂ« front: uria, trishtimi, sĂ«mundjet. Kjo qasje Ă«shtĂ« e domosdoshme pĂ«r tĂ« ndĂ«rtuar nĂ« mĂ«nyrĂ« historiografike njĂ« periudhĂ« krize humanitare si ajo e luftĂ«s spanjolle.”

Ambasadori i SpanjĂ«s pranĂ« UNESCO-s, Miquel Iceta, e konsideron ekspozitĂ«n – e vendosur nĂ« SallĂ«n MirĂł deri mĂ« 18 korrik – njĂ« aktivitet qĂ« “pĂ«rputhet mrekullisht me temat e UNESCO-s: liria e shtypit, gazetarĂ«t nĂ« zona konflikti dhe barazia gjinore — njĂ« trefish qĂ« funksionon si njĂ« apel kundĂ«r luftĂ«rave.”

Dy gazetare humbën jetën gjatë mbulimit të Luftës Civile. Gerda Taro (emri i vërtetë: Gerta Pohorylle), fotografja gjermane me origjinë hebreje dhe polake, bashkëpunëtore e legjendarit Robert Capa (Endre Ernö Friedmann), vdiq aksidentalisht nga një tank republikan gjatë betejës së Brunetes. Viktima tjetër ishte gazetarja franceze Renée Lafont, e dërguar e gazetës socialiste Le Populaire nga Parisi. Ajo u arrestua më 29 gusht 1936 afër Kordobës dhe u pushkatua dy ditë më pas, pa arritur të publikojë asnjë artikull.

NĂ« mesin e shkrimeve tĂ« rikuperuara nga DĂ­az Nosty ndodhet edhe ajo e amerikane Megan Laird, botuar nĂ« revistĂ«n The Atlantic. Veçantia e saj qĂ«ndron nĂ« faktin se gjatĂ« ditĂ«ve vendimtare tĂ« korrikut 1936 (19-26 korrik), ajo nuk u largua nga apartamenti i saj nĂ« katin e pestĂ« nĂ« rrugĂ«n Roger de LlĂșria, kĂ«nd me Provença nĂ« BarcelonĂ«, dhe shkroi mbresat e saj duke parĂ« gjithçka nga dritarja — pĂ«rfshirĂ« edhe sulmin ndaj kishĂ«s sĂ« KarmelitanĂ«ve — duke e pĂ«rthithur lexuesin me detaje tĂ« mprehta.

Ekspozita pĂ«rfshin gjithashtu intervistĂ«n e suedezes Anna Lenah Elgström me Carmen Polo, gruan e Francos, si dhe artikuj pĂ«r eksodin masiv nga Malaga nĂ« vitin 1937. Por ndĂ«r fragmentet mĂ« tronditĂ«se mbetet ai i Elena Garro-s — nĂ« atĂ« kohĂ« bashkĂ«shortja e shkrimtarit Octavio Paz — mbi amputimin pa anestezi:

“Arrita te njĂ« derĂ« tĂ« hapur dhe tĂ« ndriçuar. NĂ« brendĂ«si ndodhej njĂ« tryezĂ« operacioni, mbi tĂ« cilĂ«n ishte lidhur njĂ« djalĂ« i ri. BĂ«rtita nga tronditja dhe njĂ« nga burrat me tĂ« bardha u kthye nga unĂ«: ‘ÇfarĂ« po bĂ«n kjo grua kĂ«tu? Dil jashtĂ«! Dil jashtĂ«! Nuk kemi anestezi dhe ky djalĂ« po vdes!’”

*Eusebio Val është korrespondent i La Vanguardia në Paris/ Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

Fundi i Perandorisë së Shenjtë Romake: Krijimi i Konfederatës së Rinit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

13 Korrik 1806

Më 13 korrik 1806, gjashtëmbëdhjetë shtete gjermane shpallën shkëputjen e tyre nga Perandoria e Shenjtë Romake dhe formuan një aleancë të re: Konfederatën e Rinit (Confédération du Rhin), nën mbrojtjen dhe ndikimin e drejtpërdrejtë të Napoleon Bonapartit.

Kjo ngjarje shënoi fillimin e fundit për një prej entiteteve më jetëgjata në historinë e Europës, Perandorinë e Shenjtë Romake, e cila kishte ekzistuar që nga shekulli X si një bashkim i lirshëm i principatave, qyteteve të lira dhe mbretërive nën një sovranitet të përbashkët perandorak.

Shtetet themeluese tĂ« KonfederatĂ«s pĂ«rfshinin BavarinĂ«, WĂŒrttembergun, Badenin dhe Hesse-Darmstadtin, ndĂ«r tĂ« tjera. Krijimi i saj ishte pjesĂ« e planeve tĂ« Napoleonit pĂ«r tĂ« riorganizuar dhe kontrolluar GjermaninĂ« pas fitores sĂ« tij nĂ« BetejĂ«n e Austerlitz (1805), ku trupat franceze mundĂ«n koalicionin austro-rus.

Me formimin e Konfederatës së Rinit, shtetet anëtare pranuan të shkëputeshin nga autoriteti i Perandorit të Shenjtë Romak dhe të bashkoheshin në një aleancë ushtarake dhe politike të drejtuar nga Franca. Si rrjedhojë, më 6 gusht 1806, Franz II, Perandori i fundit i Shenjtë Romak, abdikoi dhe shpalli zyrtarisht shpërbërjen e Perandorisë.

Ky ishte një ndryshim epokal në rendin politik të Europës Qendrore: nga një perandori e vjetër mesjetare drejt një sistemi modern komb-shtetesh, një proces që do të kulmonte në shekullin XIX me bashkimin e Gjermanisë në vitin 1871.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

12 Korrik 927 – Dita kur lindi Anglia, roli i madh i mbretit Aethelstan

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

NĂ« mĂ«ngjesin e 12 korrikut tĂ« vitit 927, njĂ« akt politik i ngjashĂ«m me njĂ« marrĂ«veshje tĂ« heshtur, por me pasoja tĂ« thella, do tĂ« vendoste themelet e njĂ« mbretĂ«rie qĂ« do tĂ« zgjaste me shekuj. NĂ« njĂ« takim tĂ« mbajtur nĂ« qytetin e Eamont Bridge, pranĂ« Penrith-it nĂ« Cumbria, mbreti Aethelstan i Wessex-it, pas njĂ« serie fushatash ushtarake tĂ« suksesshme, arriti njĂ« marrĂ«veshje me Constantine II, mbretin e SkocisĂ«. MarrĂ«veshja u konkretizua me njĂ« premtim: Skocia nuk do tĂ« formonte mĂ« aleanca me vikingĂ«t pĂ«r tĂ« sulmuar territoret jugore tĂ« ishullit – njĂ« akt qĂ«, ndonĂ«se jo i formalizuar me traktate moderne, shĂ«noi pranimin e autoritetit tĂ« Aethelstan-it mbi njĂ« hapĂ«sirĂ« tĂ« gjerĂ« tĂ« BritanisĂ«.

Ky moment i pazëshëm politik përbën një pikë kthese në historinë e hershme të Anglisë, dhe shpesh konsiderohet si data më e afërt me lindjen e shtetit anglez.

Kush ishte Aethelstan?

Aethelstan, nipi i mbretĂ«reshĂ«s sĂ« shenjtĂ« Alfred tĂ« Madh, ishte njĂ« burrĂ« shteti i jashtĂ«zakonshĂ«m pĂ«r kohĂ«n. Ai trashĂ«goi fronin e Wessex-it, por nuk u mjaftua me kaq. Me njĂ« vizion tĂ« qartĂ« pĂ«r unifikimin e tĂ« gjitha mbretĂ«rive anglosaksone – Mercia, Northumbria, East Anglia dhe Essex – ai filloi njĂ« seri veprimesh ushtarake dhe diplomatike pĂ«r tĂ« shtrirĂ« ndikimin e tij nĂ« veri.

Përmes fushatash të guximshme, Aethelstan mposhti jo vetëm mbretërit vikingë të York-ut, por gjithashtu i detyroi sundimtarët lokalë të njohin sovranitetin e tij. Ishte pikërisht pas këtyre fitoreve që ai u përball me sfidën më të madhe: Skocinë.

Takimi në Eamont Bridge: politika mbi shpatat

Pas tensioneve dhe pĂ«rplasjesh ushtarake, Constantine II – mbreti i SkocisĂ« – u bind se paqja me Aethelstanin ishte mĂ« e leverdishme sesa njĂ« aleancĂ« me vikingĂ«t. NĂ« njĂ« ceremoni tĂ« mbajtur nĂ« Eamont Bridge, pĂ«rpara priftĂ«rinjve dhe krerĂ«ve fisnorĂ«, ai bĂ«ri betim se do tĂ« respektonte rendin e ri tĂ« vendosur nĂ« jug. NdĂ«rsa betimi nuk pĂ«rbĂ«nte dorĂ«zim tĂ« plotĂ«, ishte njĂ« njohje e qartĂ« e epĂ«rsisĂ« sĂ« Aethelstanit, dhe nĂ« mĂ«nyrĂ« simbolike, njĂ« themel pĂ«r bashkimin e popujve tĂ« ndryshĂ«m nĂ«n njĂ« autoritet tĂ« vetĂ«m.

Një mbretëri në ndërtim

Pas kësaj ngjarjeje, Aethelstan filloi të ndërtonte strukturat e para të shtetit të bashkuar anglosakson:

-Forcoi monedhën kombëtare, duke e bërë atë të pranueshme në gjithë territorin që kontrollonte;

-Reformoi sistemin e ligjeve dhe administratën gjyqësore, duke vendosur një bazë të përbashkët ligjore për popuj me tradita të ndryshme;

-Mblodhi kuvende mbretërore (witenaĥemot) ku përfaqësuesit e krahinave këshillonin mbretin dhe jepnin ndihmën e tyre për çështje të rëndësishme;

-Përdori martesa strategjike dhe besëlidhje me shtete të tjera evropiane, për të siguruar paqen dhe aleanca diplomatike.

NĂ« kohĂ«n e vdekjes sĂ« tij nĂ« vitin 939, Aethelstani ishte bĂ«rĂ« jo vetĂ«m njĂ« sundimtar i respektuar, por njĂ« figurĂ« themeluese e kombit anglez, tĂ« cilit kronikat e mĂ«vonshme i atribuonin epitetin “Rex Totius Britanniae” – “Mbreti i gjithĂ« BritanisĂ«â€.

Trashëgimia që jeton

Historia e Aethelstanit Ă«shtĂ« mĂ« pak e njohur krahasuar me mbretĂ«r si Alfred i Madh apo William Pushtuesi, por ndoshta Ă«shtĂ« mĂ« e rĂ«ndĂ«sishmja pĂ«r formimin e identitetit anglez. NĂ« njĂ« kohĂ« kur mbretĂ«ritĂ« e ishullit britanik ishin tĂ« ndara dhe tĂ« brishta, ai ishte i pari qĂ« krijoi njĂ« ide tĂ« unifikuar tĂ« “AnglisĂ«â€ si entitet shtetĂ«ror dhe politik.

12 korriku 927 nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« datĂ« nĂ« kalendar, por njĂ« moment kthese, kur pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« u artikulua realisht ideja e njĂ« Anglie tĂ« bashkuar – njĂ« gur themeli i mbretĂ«risĂ« qĂ« do tĂ« mbijetonte pushtime, luftĂ«ra dhe revolucione pĂ«r tĂ« ndĂ«rtuar atĂ« qĂ« sot njihet si Britania e Madhe.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

10 gjĂ«ra rreth TokĂ«s qĂ«, – ndoshta,  nuk i dinit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

A Ă«shtĂ« e vĂ«rtetĂ« qĂ« ditĂ«t po bĂ«hen mĂ« tĂ« gjata? Si ishte niveli i detit miliona vjet mĂ« parĂ«? A e dinit se Toka po bĂ«het mĂ« e trashĂ«? ÇfarĂ« do tĂ« na ndodhĂ« kur Dielli tĂ« bjerĂ« nĂ« kolaps? Dhe sa hĂ«na rrotullohen rreth nesh? 10 faktet mĂ« tĂ« habitshme rreth planetit tonĂ«.

1 – Po, Toka nuk Ă«shtĂ« nĂ« formĂ« sferike tĂ« pĂ«rkryer. Ashtu si disa nga banorĂ«t e saj, ajo shfaq njĂ« lloj varjeje tĂ« lehtĂ« rreth belit. NdĂ«rsa diametri i TokĂ«s nga Poli i Veriut nĂ« atĂ« tĂ« Jugut Ă«shtĂ« 12,714 kilometra, diametri i saj pĂ«rgjatĂ« ekuatorit Ă«shtĂ« 12,756 kilometra: afĂ«rsisht 42 kilometra mĂ« shumĂ«, i shkaktuar nga rrotullimi i planetit tonĂ« rreth boshtit tĂ« tij. Diferenca, e barabartĂ« me 0.3% tĂ« diametrit tĂ« TokĂ«s, Ă«shtĂ« shumĂ« e vogĂ«l pĂ«r t’u dalluar kur shikohen fotot e TokĂ«s nga hapĂ«sira.

Por ka më shumë. Studimet e fundit kanë treguar se planeti ynë po shton në peshë me 7 milimetra çdo 10 vjet, ndoshta për shkak të shkrirjes së masave të mëdha të akullit në Groenlandë dhe Antarktidë, të cilat, të transformuara në ujë, po shtyhen pikërisht drejt ekuatorit.

2 – Kur Toka u formua 4.6 miliardĂ« vjet mĂ« parĂ«, njĂ« ditĂ« nĂ« TokĂ« zgjati rreth gjashtĂ« orĂ«. Si do tĂ« kishte qenĂ« tĂ« mblidhnim tĂ« gjitha angazhimet tona nĂ« njĂ« ditĂ« kaq tĂ« shkurtĂ«r? PĂ«r fat tĂ« mirĂ«, 620 milionĂ« vjet mĂ« parĂ«, ditĂ«t ishin zgjatur tashmĂ« nĂ« 21.9 orĂ«. Dhe kjo nuk ka mbaruar ende. Sipas ekspertĂ«ve, dita mesatare 24-orĂ«she nĂ« TokĂ« po zgjatet me rreth 1.7 milisekonda çdo 100 vjet, pĂ«r shkak tĂ« fĂ«rkimit baticor tĂ« shkaktuar nga tĂ«rheqja gravitacionale e HĂ«nĂ«s, e cila ngadalĂ«son – megjithĂ«se nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« padukshme – rrotullimin e TokĂ«s. Sa shumĂ« e doni TokĂ«n? Testoni dashurinĂ« tuaj me njĂ« kuiz!

3 – MarrĂ«dhĂ«nia midis pllakave tektonike tĂ« TokĂ«s Ă«shtĂ« e njohur pĂ«r tensionin e saj. NdĂ«rsa tĂ« gjithĂ« jemi tĂ« njohur me Pangean, njĂ« masĂ« e vetme e madhe tokĂ«sore, fragmentimi i sĂ« cilĂ«s, duke i dhĂ«nĂ« jetĂ« kontinenteve aktuale, filloi 180 milionĂ« vjet mĂ« parĂ«, jo tĂ« gjithĂ« e dinĂ« se formimi i superkontinenteve Ă«shtĂ« ciklik.

Studimet e fundit sugjerojnĂ« se ato formohen dhe shpĂ«rbĂ«hen çdo 250 milionĂ« vjet. Shkurt, e ardhmja mund tĂ« mbajĂ« formimin e njĂ« superkontinenti tĂ« ri. NjĂ« hipotezĂ« Ă«shtĂ« e ashtuquajtura Pangea Ultima: njĂ« hapĂ«sirĂ« ​​e vetme toke qĂ« do tĂ« shohĂ« AfrikĂ«n tĂ« bashkuar me AmerikĂ«n e Veriut dhe zhdukjen e Oqeanit Atlantik.

4 – Midis 800 dhe 600 milionĂ« vjet mĂ« parĂ«, njĂ« sĂ«rĂ« ndryshimesh tĂ« mĂ«dha klimatike shkaktuan epokĂ«n mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« akullnajave tĂ« miliarda viteve tĂ« fundit. Sipas disa teorive – por tema Ă«shtĂ« debatuar – detet ngrinĂ« deri nĂ« ekuator gjatĂ« asaj periudhe, duke e shndĂ«rruar TokĂ«n nĂ« njĂ« “top dĂ«bore” gjigant. MeqenĂ«se pjesa mĂ« e madhe e dritĂ«s sĂ« diellit reflektohej, temperatura nĂ« TokĂ« duhet tĂ« ketĂ« qenĂ« rreth -50°C. PĂ«r fat tĂ« mirĂ«, planeti ishte i populluar vetĂ«m nga mikroorganizma nĂ« atĂ« kohĂ«.

5 – Vendi mĂ« i thatĂ« nĂ« TokĂ«, ShkretĂ«tira Atakama nĂ« Kili, ndodhet – ironikisht – pranĂ« masĂ«s mĂ« tĂ« madhe ujore tĂ« planetit: Oqeanit PaqĂ«sor. Thuhet se qyteti i KalamĂ«s, i vendosur kĂ«tu, nuk pa asnjĂ« pikĂ« shiu pĂ«r 400 vjet, deri nĂ« vitin 1972, kur u godit nga njĂ« stuhi e papritur. NĂ« disa zona tĂ« AtakamĂ«s (e cila, ndryshe nga shumĂ« shkretĂ«tira, Ă«shtĂ« njĂ« vend i ftohtĂ«), as cianobakteret, organizma fotosintetikĂ« qĂ« rriten pranĂ« shkĂ«mbinjve, nuk jetojnĂ«. Kjo Ă«shtĂ« arsyeja pse shkencĂ«tarĂ«t e NASA-s studiojnĂ« ekosistemin e saj pĂ«r ta krahasuar atĂ« me vendet mĂ« tĂ« pafavorshme nĂ« Sistemin Diellor.

6 – NĂ«se Toka do tĂ« ishte njĂ« sferĂ« e lĂ«muar si njĂ« kristal, fusha e saj gravitacionale do tĂ« ishte uniforme. Realiteti Ă«shtĂ« shumĂ« ndryshe: vargmalet si Himalajet, llogoret oqeanike si Llogore Mariana, uji qĂ« rrjedh dhe pllakat e TokĂ«s qĂ« lĂ«vizin shkaktojnĂ« anomali gravitacionale, si pozitive ashtu edhe negative. Me satelitĂ«t e saj binjakĂ«, misioni GRACE (Eksperimenti i RimĂ«kĂ«mbjes sĂ« Gravitetit dhe KlimĂ«s) i NASA-s po hartĂ«zon fushĂ«n gravitacionale tĂ« TokĂ«s me saktĂ«si tĂ« madhe (njĂ« paraqitje nĂ« imazh).

7 – TetĂ«mbĂ«dhjetĂ« mijĂ« vjet mĂ« parĂ«, gjatĂ« kulmit tĂ« pĂ«rparimit mĂ« tĂ« fundit akullnajor nĂ« planetin TokĂ«, akulli bllokoi aq shumĂ« ujĂ« sa nivelet e detit ranĂ« 120 metra, duke ekspozuar pjesĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« shtratit tĂ« detit. Por nĂ« tĂ« kaluarĂ«n, nivelet e detit kanĂ« pĂ«rjetuar edhe disa faza “rritjeje”, duke arritur deri nĂ« 70 metra mĂ« lart se sa janĂ« tani. GjatĂ« periudhĂ«s sĂ« fundit ndĂ«rakullnajore – e cila pĂ«rfundoi 10,000-15,000 vjet mĂ« parĂ« – ato ishin 5-7 metra mĂ« tĂ« larta se sa janĂ« tani.

8 – Pasi tĂ« shterojĂ« furnizimin me hidrogjen, Dielli do tĂ« shembet nĂ«n gravitetin e vet, duke u transformuar nĂ« njĂ« gjigant tĂ« kuq 100 herĂ« mĂ« tĂ« madh dhe 2,000 herĂ« mĂ« tĂ« ndritshĂ«m. GjatĂ« kĂ«tij procesi, i cili ka tĂ« ngjarĂ« tĂ« ndodhĂ« pas 5 miliardĂ« vjetĂ«sh, Toka do tĂ« avullohet. Arratisja para se tĂ« ndodhĂ« kjo mund tĂ« kĂ«rkojĂ« teknologji dhe burime qĂ« aktualisht nuk i zotĂ«rojmĂ« (le tĂ« jemi tĂ« qartĂ«: ku mund tĂ« shkojmĂ«?). Por sipas disa parashikimeve, njĂ« yll mund tĂ« mbĂ«rrijĂ« pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar planetin tonĂ«, duke prishur orbitĂ«n e TokĂ«s dhe duke e ndarĂ« planetin blu nga Dielli. FatkeqĂ«sisht, nĂ« atĂ« pikĂ«, TokĂ«sorĂ«t do tĂ« ngrinin pĂ«r vdekje


9 – EkzistojnĂ« dy trupa tĂ« tjerĂ« qiellorĂ« me orbita afĂ«r TokĂ«s qĂ« shpesh quhen – megjithĂ«se gabimisht – “hĂ«na”. NjĂ«ri prej tyre Ă«shtĂ« asteroidi 3753 Cruithne. I zbuluar nĂ« vitin 1986, ai rrotullohet rreth Diellit, por me njĂ« shpejtĂ«si tĂ« ngjashme me atĂ« tĂ« TokĂ«s: kjo Ă«shtĂ« arsyeja pse shkĂ«mbi hapĂ«sinor duket se po “ndjek” planetin tonĂ«. NdĂ«rhyrĂ«si i dytĂ« Ă«shtĂ« asteroidi 2002 AA29, i cili rrotullohet rreth Diellit njĂ« herĂ« nĂ« vit nĂ« njĂ« shteg nĂ« formĂ« patkoi qĂ« e afron atĂ« me TokĂ«n njĂ« herĂ« nĂ« 95 vjet.

10-Nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« figurĂ« e tĂ« folurit: ekziston njĂ« arsye e saktĂ« shkencore pas ndjesisĂ« sĂ« qetĂ«sisĂ« pĂ«rpara se tĂ« shpĂ«rthejĂ« ferri – duke folur meteorologjikisht. Kur formohet njĂ« stuhi, ajri i ngrohtĂ« dhe i lagĂ«sht tĂ«rhiqet nga atmosfera pĂ«rreth dhe shtyhet drejt reve mĂ« tĂ« larta tĂ« stuhisĂ« qĂ« po afrohet, tĂ« cilat mund tĂ« jenĂ« deri nĂ« 16 kilometra tĂ« larta. Ajri mĂ« pas zbret nĂ« tokĂ«, mĂ« i butĂ« dhe mĂ« i thatĂ«, dhe pĂ«r kĂ«tĂ« arsye mĂ« i qĂ«ndrueshĂ«m. Kjo Ă«shtĂ« arsyeja pse njerĂ«zit qĂ« jetojnĂ« nĂ« zonĂ«n ku njĂ« stuhi Ă«shtĂ« gati tĂ« godasĂ« pĂ«rjetojnĂ« kĂ«tĂ« ndjesi tĂ« papritur qetĂ«sie.

Burimi: focus.it/ Nga Elisabetta Intini/ Përgatiti për botim: L.Veizi

 

 

 

↗

A tolerohej prostitucioni në Gjermaninë naziste?

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Një pasqyrë historike mbi një kapitull të errët të sistemit të kampeve të përqendrimit

NdĂ«rsa ideologjia e Rajhut tĂ« TretĂ« predikonte moral tĂ« hekurt, “pastĂ«rti racore” dhe disiplinĂ« tĂ« rreptĂ«, realiteti i fshehur pas murĂ«ve tĂ« kampeve naziste ishte shumĂ« mĂ« kompleks dhe i tmerrshĂ«m. Prostitucioni nuk vetĂ«m qĂ« tolerohej, por u institucionalizua me ndĂ«rhyrjen direkte tĂ« udhĂ«heqjes naziste, si pjesĂ« e njĂ« sistemi makabĂ«r shfrytĂ«zimi, kontrolli dhe manipulimi.

Sonderbauten – bordellot e kampeve tĂ« pĂ«rqendrimit

QĂ« nga viti 1942, nĂ«n urdhrin e Heinrich Himmler, shefit tĂ« SS dhe arkitektit tĂ« shumĂ« mekanizmave tĂ« shtypjes naziste, nĂ« disa kampe pĂ«rqendrimi u ngritĂ«n tĂ« ashtuquajturat Sonderbauten, qĂ« pĂ«rkthehen si “ndĂ«rtesa tĂ« veçanta”. KĂ«to nuk ishin asgjĂ« mĂ« shumĂ« se bordello tĂ« organizuara nĂ« mĂ«nyrĂ« zyrtare, nĂ« tĂ« cilat gratĂ« e burgosura – shumica e tyre tĂ« kapura pĂ«r arsye politike, racore apo morale – detyroheshin tĂ« prostituoheshin pĂ«r tĂ« pĂ«rfituar njĂ« trajtim mĂ« tĂ« butĂ«, apo pĂ«r njĂ« liri tĂ« premtuar qĂ« nuk erdhi kurrĂ«.

NĂ« thelb, kĂ«to “ndĂ«rtesa speciale” u ngritĂ«n pĂ«r dy qĂ«llime:

TĂ« shpĂ«rbleheshin punĂ«torĂ«t meshkuj mĂ« “produktivĂ«â€ nĂ« kampet e punĂ«s si njĂ« formĂ« nxitjeje pĂ«r tĂ« shtuar prodhimin.

TĂ« frenohej homoseksualiteti nĂ« mesin e tĂ« burgosurve, qĂ« nĂ« optikĂ«n e nazistĂ«ve ishte jo vetĂ«m i papranueshĂ«m, por edhe kĂ«rcĂ«nim pĂ«r “shĂ«ndetin moral tĂ« racĂ«s ariane”.

GratĂ« e detyruara tĂ« shĂ«rbenin si “shpĂ«rblim”

Zakonisht, nĂ« kĂ«to bordello pĂ«rdoreshin gra nga kampet e grave si RavensbrĂŒck, tĂ« cilat me dhunĂ« dhe kĂ«rcĂ«nim dĂ«rgoheshin nĂ« kampe tĂ« tjera pĂ«r kĂ«tĂ« qĂ«llim. Ato zgjidheshin shpeshherĂ« pĂ«r “pĂ«rkatĂ«si tĂ« papastĂ«r racore” sipas kritereve naziste – por edhe pĂ«r shkak se ishin tĂ« reja dhe tĂ« shĂ«ndetshme. GratĂ« qĂ« pĂ«rfundonin nĂ« Sonderbauten jetonin nĂ«n njĂ« regjim tĂ« dyfishtĂ« torturues: nga njĂ«ra anĂ« ishin tĂ« burgosura pa tĂ« drejtĂ« fjale, dhe nga ana tjetĂ«r detyroheshin tĂ« shfrytĂ«zoheshin seksualisht nĂ« mĂ«nyrĂ« sistematike.

NazistĂ«t nuk kursenin as gjuhĂ«n manipulative: shpeshherĂ« grave u premtohej “shkurtim i dĂ«nimit” ose “ushqim mĂ« i mirĂ«â€, por kĂ«to premtime ishin instrumente pĂ«r bindje dhe kontroll psikologjik, pa ndonjĂ« pĂ«rmbushje reale.

“Rregullat e kĂ«naqĂ«sisĂ«â€: çdo gjĂ« e rregulluar si nĂ« njĂ« fabrikĂ«

Sonderbauten ishin vende të rregulluara në detaj, ku gjithçka ndodhte nën mbikëqyrje të rreptë. Marrëdhëniet seksuale:

Lejoheshin vetëm në mbrëmje, përveç të dielave kur lejohej edhe gjatë ditës.

Zgjatnin maksimumi 15 minuta.

Duhej paraprirë me një dush të detyrueshëm.

Lejohej vetĂ«m pozicioni “misionar”, qĂ« konsiderohej “i moralshĂ«m”.

ShumĂ« herĂ«, SS-tĂ« monitoronin aktin seksual pĂ«rmes vrimave tĂ« çelĂ«save ose dritareve tĂ« fshehta – si njĂ« mĂ«nyrĂ« pĂ«r tĂ« kontrolluar, gjykuar dhe pĂ«r tĂ« siguruar bindjen e plotĂ«.

Sistemi ishte i çnjerëzuar, ku edhe intimiteti i shndërruar me forcë në instrument kontrolli, humbiste çdo formë dinjiteti njerëzor.

Kush përfitonte nga ky sistem?

Prostitucioni në kampet naziste nuk ishte i hapur për të gjithë të burgosurit. Përfituesit kryesorë ishin:

TĂ« burgosurit meshkuj “privilegjuar”, qĂ« punonin nĂ« prodhimin e armĂ«ve, nĂ« punishte tĂ« rĂ«ndĂ«sishme apo kishin “sjellje tĂ« mirĂ«â€ sipas autoriteteve.

RojtarĂ« gjermanĂ«, oficerĂ« tĂ« SS apo mbikĂ«qyrĂ«s kampesh, qĂ« shpesh abuzonin seksualisht me gratĂ« e bordellove edhe jashtĂ« “orareve zyrtare”.

NdĂ«rkohĂ«, hebraikĂ«t ishin kategorikisht tĂ« pĂ«rjashtuar nga pĂ«rdorimi i bordellove, si pasojĂ« e politikĂ«s racore ekstreme naziste qĂ« i konsideronte si “nĂ«nnjerĂ«z”.

Pasojat fizike dhe psikologjike për viktimat

Shumica e grave që ishin pjesë e Sonderbauten përjetuan:

Dhimbje të vazhdueshme fizike, trauma nga përdhunimet e përditshme.

Infeksione seksuale, mungesë mjekimi dhe dhunë të vazhdueshme.

Abortime të dhunshme ose shtatzëni të padëshiruara.

Stigma pas lufte, ku shumĂ« prej tyre u refuzuan edhe nga vetĂ« shoqĂ«ritĂ« e tyre pĂ«r shkak tĂ« “turpit” tĂ« shfrytĂ«zimit seksual.

Prostitucioni dhe hipokrizia e moralit nazist

NazistĂ«t deklaronin publikisht njĂ« moral tĂ« hekurt arian, me theks tĂ« madh mbi “pastĂ«rtinĂ« racore” dhe kontrollin seksual. Por nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«, ishin vetĂ« ata qĂ« shpikĂ«n njĂ« sistem tĂ« legalizuar shfrytĂ«zimi seksual, qĂ« shkelte çdo parim njerĂ«zor dhe moral qĂ« pretendonin tĂ« mbronin.

Ky dualizĂ«m i moralit Ă«shtĂ« njĂ« prej dĂ«shmive mĂ« tĂ« forta tĂ« hipokrizisĂ« ideologjike tĂ« Rajhut tĂ« TretĂ«, ku çdo mjet – pĂ«rfshirĂ« edhe trupin e gruas – pĂ«rdorej pĂ«r qĂ«llime pushteti, kontrolli dhe makinerie lufte.

Trashëgimia e heshtur

Pas pĂ«rfundimit tĂ« LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore, shumĂ« nga viktimat e sistemit tĂ« Sonderbauten mbetĂ«n nĂ« heshtje, pĂ«r shkak tĂ« turpit, stigmĂ«s apo mungesĂ«s sĂ« njohjes zyrtare. VetĂ«m nĂ« dekadat e fundit, historianĂ«t kanĂ« filluar tĂ« nxjerrin nĂ« dritĂ« kĂ«tĂ« pjesĂ« tĂ« errĂ«t tĂ« sĂ« kaluarĂ«s – njĂ« realitet qĂ« sfidon çdo narrativĂ« tĂ« thjeshtĂ« pĂ«r “pĂ«rbindĂ«shin nazist” dhe e zhvendos vĂ«mendjen te dhimbja njerĂ«zore e viktimave tĂ« zakonshme.

PĂ«rfundim:

Po, prostitucioni jo vetëm që u tolerua në Gjermaninë naziste, por u institucionalizua dhe burokratizua në formën më të çnjerëzuar të mundshme. Ai shërbeu si instrument manipulimi dhe kontrolli, një formë tjetër e dhunës sistematike ndaj grave dhe trupave që regjimi i konsideronte si të nënshtruar dhe të padinjitetshëm. Sot, kjo histori mbetet një nga kapitujt më të dhimbshëm të kujtesës kolektive mbi brutalitetin e fashizmit.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Tragjedia e Los Alfaques: shpërthimi vdekjeprurës që tronditi Spanjën dhe Evropën

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

11 korrik 1978

MĂ« 11 korrik 1978, nĂ« orĂ«t e paradites, njĂ« nga fatkeqĂ«sitĂ« mĂ« tĂ« mĂ«dha industriale dhe civile nĂ« historinĂ« e SpanjĂ«s moderne goditi bregdetin e TarragonĂ«s, pranĂ« kampingut turistik Los Alfaques. NjĂ« kamion-cisternĂ«, i mbushur me 23 tonĂ« propilen tĂ« lĂ«ngshĂ«m shumĂ« tĂ« rrezikshĂ«m, u pĂ«rplas dhe shpĂ«rtheu me njĂ« fuqi shkatĂ«rruese brenda kampingut tĂ« mbushur me pushues. Si pasojĂ«, vdiqĂ«n 216 persona, shumica turistĂ« tĂ« huaj, dhe qindra tĂ« tjerĂ« u plagosĂ«n rĂ«ndĂ« – shumĂ« prej tyre me djegie tĂ« tmerrshme.

Si ndodhi fatkeqësia?

Kamioni që transportonte propilen (një gaz i ndezshëm që përdoret në industri kimike) kishte nisur rrugën nga kombinati kimik Repsol në Cartagena, me destinacion final zonën industriale të Tarragona-s. Ai ishte tejmbushur përtej kapacitetit të lejuar, çka rriti ndjeshëm rrezikun e eksplozionit.

Teksa kalonte në rrugën kombëtare N-340, e mbingarkuar dhe shumë afër bregut, në temperaturë ekstreme mbi 35°C, cisterna pësoi mbinxehje dhe dështim strukturor, duke u përplasur në hyrje të kampingut Los Alfaques. Pak sekonda më pas, ndodhi një shpërthim masiv: një top zjarri i përmasave apokaliptike përfshiu të gjithë zonën përreth.

Skena e katastrofës

Në momentin e shpërthimit, kampingu ishte i mbushur me qindra turistë evropianë, kryesisht nga Gjermania, Franca, Holanda dhe Belgjika, shumë prej tyre familje me fëmijë. Zjarri u përhap me shpejtësi rrufe, duke djegur tenda, karvanë, makina dhe njerëz. Shumica e viktimave vdiqën në vendin e ngjarjes, ndërsa dhjetëra të tjerë ndërruan jetë më vonë nga plagët e pashërueshme.

Fotot dhe pamjet e asaj dite – fĂ«mijĂ« tĂ« djegur, njerĂ«z qĂ« vraponin nĂ« panik, makina tĂ« shkrumbuara – u bĂ«nĂ« ikona tĂ« dhimbjes nĂ« mediat evropiane. Sistemi shĂ«ndetĂ«sor dhe zjarrfikĂ«sit u kapĂ«n tĂ« papĂ«rgatitur, ndĂ«rsa ndihma erdhi me vonesĂ« nga qytete tĂ« tjera.

Shkaqet dhe përgjegjësitë

Hetimet që pasuan zbuluan një seri shkeljesh të rënda të sigurisë:

Kamioni ishte i tejmbushur përtej normave të lejuara;

Nuk kishte autorizim për të kaluar në atë rrugë në orët e trafikut turistik;

Shoferi nuk ishte i pajisur me informacion të plotë mbi rrezikshmërinë e ngarkesës;

Mungonte sinjalizimi për rrezikun e përmbajtjes së cist ernës.

Megjithëse kompania u ndëshkua me gjoba dhe u mbyll përkohësisht, asnjë drejtues i lartë nuk u dënua penalisht, çka shkaktoi pakënaqësi të madhe publike.

Pasojat dhe trashëgimia

Tragjedia e Los Alfaques shërbeu si pikë kthese për legjislacionin mbi transportin e lëndëve të rrezikshme në Spanjë dhe Evropë. U përmirësuan rregullat për cisternat, kufijtë e transportit, rrugët e lejuara dhe trajnimet e shoferëve. U ndërtuan gjithashtu memoriale për të kujtuar viktimat dhe për të mos harruar kurrë këtë tragjedi.

Kujtesa historike

Çdo vit, mĂ« 11 korrik, familjet e viktimave dhe komuniteti vendas mblidhen pĂ«r tĂ« kujtuar jetĂ«t e humbura. Los Alfaques nuk Ă«shtĂ« mĂ« vetĂ«m njĂ« vendpushim turistik, por edhe njĂ« vend pelegrinazhi tĂ« dhimbjes dhe kujtimit. Ngjarja vazhdon tĂ« pĂ«rdoret si shembull tronditĂ«s nĂ« trajnimet e sigurisĂ« rrugore dhe tĂ« industrisĂ« kimike, pĂ«r tĂ« treguar çmimin tragjik tĂ« pakujdesisĂ« industriale.

Tragjedia e Los Alfaques mbetet një plagë e thellë në historinë moderne të Spanjës dhe një kujtesë e dhimbshme se kur rregullat e sigurisë neglizhohen, pasoja mund të jenë katastrofike për njerëz të pafajshëm.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Fiati, themelimi i një perandorie automobilistike italiane

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

11 korrik 1899

MĂ« 11 korrik 1899, nĂ« qytetin industrial tĂ« Torinos, u themelua zyrtarisht kompania FIAT (Fabbrica Italiana Automobili Torino) – njĂ« emĂ«r qĂ« shumĂ« shpejt do tĂ« bĂ«hej sinonim i industrisĂ« automobilistike italiane, inovacionit teknik dhe krenarisĂ« kombĂ«tare. Mes themeluesve tĂ« saj ishte Giovanni Agnelli, njĂ« oficer ushtrie vizionar, i cili do tĂ« kthehej nĂ« figurĂ«n kyçe dhe themelin e perandorisĂ« Fiat pĂ«r mĂ« shumĂ« se njĂ« shekull.

Hapat e parë dhe rritja e shpejtë

Fiat nisi aktivitetin me prodhimin e automjeteve të thjeshta me motor benzinë, në një epokë kur makina ishte ende një shpikje e re. Në vitin 1900, fabrika e parë kishte vetëm 35 punëtorë dhe prodhoi 8 makina. Por dinamizmi i Agnelli dhe vendosja strategjike në një nga qytetet më industriale të Italisë, i dhanë Fiat-it mundësinë për të zgjeruar prodhimin dhe për të hyrë shpejt në tregjet evropiane dhe ndërkombëtare.

Lider në Evropë dhe më gjerë

QĂ« nga dekadat e para tĂ« shekullit XX, Fiat u kthye nĂ« prodhuesin mĂ« tĂ« madh tĂ« automobilave nĂ« Itali, dhe pas LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore, u bĂ« prodhuesi mĂ« i madh nĂ« EvropĂ«, njĂ« pozicion qĂ« do ta mbante pĂ«r disa dekada. NĂ« nivel botĂ«ror, Fiat arriti tĂ« renditej pas General Motors dhe Ford, duke zĂ«nĂ« vendin e tretĂ« nĂ« botĂ« nĂ« vitet 1960–1970 pĂ«r nga volumi i prodhimit.

Fiat nuk ishte thjesht një prodhues makinash: ajo u kthye në një simbol të zhvillimit industrial italian, duke ndërtuar gjithashtu aeroplanë, trena, makina bujqësore dhe motorë detarë. Marka të famshme si Lancia, Alfa Romeo, Ferrari (në fillimet e veta), Maserati dhe më vonë Chrysler në SHBA, u bënë pjesë e grupit Fiat.

Çmimet dhe kontributi nĂ« dizajn

Fiat Ă«shtĂ« gjithashtu ndĂ«r kompanitĂ« mĂ« tĂ« vlerĂ«suara pĂ«r dizajnin dhe funksionalitetin e makinave tĂ« saj. Ka fituar nĂ«ntĂ« herĂ« Çmimin Europian pĂ«r MakinĂ«n e Vitit (European Car of the Year) – mĂ« shumĂ« se çdo prodhues tjetĂ«r – me modele si Fiat 124 (1967), Fiat Uno (1984), Fiat Punto (1995) dhe Fiat 500 (2008) qĂ« janĂ« bĂ«rĂ« ikona tĂ« automobilizmit modern.

Trashëgimia e familjes Agnelli

Familja Agnelli mbeti drejtuesja e Fiat-it pĂ«r shumĂ« dekada, duke u kthyer nĂ« njĂ« dinasti industriale qĂ« ndikoi jo vetĂ«m nĂ« ekonominĂ« italiane, por edhe nĂ« politikĂ«n dhe kulturĂ«n vendase. Giovanni Agnelli (nipi i themeluesit), i njohur si “avvocato”, ishte figura mĂ« emblematike e kompanisĂ« gjatĂ« shekullit XX, duke e kthyer Fiat-in nĂ« njĂ« simbol tĂ« “Made in Italy”.

Fiat sot

NĂ« vitin 2009, pas krizĂ«s ekonomike dhe sfidave tĂ« mĂ«dha nĂ« industrinĂ« automobilistike globale, Fiat ndĂ«rmori njĂ« hap tĂ« madh duke bashkuar forcat me kompaninĂ« amerikane Chrysler, gjĂ« qĂ« çoi nĂ« krijimin e Fiat Chrysler Automobiles (FCA). NĂ« vitin 2021, FCA u bashkua me grupin francez PSA (Peugeot–CitroĂ«n), duke krijuar konglomeratin Stellantis – njĂ« nga grupet mĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« automobilave nĂ« botĂ«.

Fiat, nga një punëtori e vogël në Torino, u kthye në një ikonë të industrisë moderne, në një markë që ka ndikuar fuqishëm mbi teknologjinë, dizajnin dhe kulturën evropiane të automobilit për më shumë se një shekull. Themelimi i saj në 11 korrik 1899 mbetet një datë kyçe në historinë industriale botërore.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

Vjena Ă«shtĂ« shpallur si utopia e qiramarrĂ«sve – ja pse

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi

Justin Kadi

Kur bĂ«het fjalĂ« pĂ«r shembuj model nĂ« debatin pĂ«r strehimin, Vjena Ă«shtĂ« shpesh njĂ« pikĂ« referimi. Kryeqyteti austriak pĂ«rmendet shpesh nĂ« narrativat mbi politikat e suksesshme tĂ« banimit. NjĂ« artikull nĂ« Observer pĂ«rfundonte se Vjena tregon qĂ« “shtĂ«pitĂ« dinjitoze pĂ«r tĂ« gjithĂ«â€ nuk janĂ« njĂ« Ă«ndĂ«rr e pamundur. Madje New York Times e quajti “njĂ« utopi pĂ«r qiramarrĂ«sit”.

NjĂ« pjesĂ« e konsiderueshme e tĂ«rheqjes qĂ« ka Vjena lidhet me pĂ«rmasat e mĂ«dha tĂ« strehimit social nĂ« qytet. Ai pĂ«rbĂ«n rreth 43% tĂ« afĂ«rsisht 1 milion njĂ«sive tĂ« banimit. Rreth gjysma e kĂ«tij stoku Ă«shtĂ« nĂ« pronĂ«si tĂ« bashkisĂ«, ndĂ«rsa gjysma tjetĂ«r ofrohet dhe administrohet nga shoqata tĂ« strehimit me fitim tĂ« kufizuar – njĂ« formĂ« austriake e ofruesve tĂ« banesave sociale, tĂ« cilĂ«t lejohen tĂ« nxjerrin njĂ« fitim modest pĂ«r tĂ« mbuluar shpenzimet. Strehimi social nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m pĂ«r personat me tĂ« ardhura tĂ« ulĂ«ta; ai u shĂ«rben edhe shtresave tĂ« mesme dhe, nĂ« disa raste, atyre tĂ« sipĂ«rme-mesme.

Efektet pozitive janë të matshme. Qiratë në sektorin e strehimit social janë ndjeshëm më të ulëta se në tregun privat: banesat e sapolëshuara me qira në sektorin e strehimit bashkiak dhe atë me fitim të kufizuar janë rreth 30% më të lira. Cilësia e banesave është shpesh më e lartë, veçanërisht në sektorin me fitim të kufizuar. Për më tepër, vetë ekzistenca e këtij sektori ushtron presion që qiratë në tregun privat të mos rriten shumë, siç tregoi një studim i fundit.

Ky sektor nuk Ă«shtĂ« ndĂ«rtuar brenda natĂ«s. Ai ka origjinĂ«n nĂ« socializmin bashkiak tĂ« “VjenĂ«s sĂ« Kuqe” nĂ« vitet 1920, kur Partia Socialdemokrate e PunĂ«torĂ«ve vendosi politika tĂ« gjera sociale pĂ«r tĂ« pĂ«rmirĂ«suar kushtet e jetesĂ«s sĂ« klasĂ«s punĂ«tore. I financuar pĂ«rmes taksave progresive, strehimi zinte njĂ« vend qendror. Sot, socialdemokratĂ«t janĂ« ende nĂ« pushtet dhe ofrimi i strehimit social vazhdon, megjithĂ«se nĂ« njĂ« formĂ« tĂ« ndryshme. NdĂ«rtimi i banesave bashkiake ka rĂ«nĂ« qĂ« nga vitet 1980, ndĂ«rsa strehimi me fitim tĂ« kufizuar Ă«shtĂ« rritur. NjĂ« pjesĂ« e konsiderueshme e financimit vjen nga njĂ« taksĂ« 1% mbi pagat e çdo punonjĂ«si nĂ« VjenĂ«.

Një aspekt veçanërisht i spikatur i strehimit social në Vjenë është stabiliteti i tij i jashtëzakonshëm. Ndërkohë që në qytete si Londra, Berlini dhe të tjera në Evropë, privatizimi ka dëmtuar ndjeshëm këtë sektor, në Vjenë ndikimi ka qenë më i moderuar. Në fillim të viteve 2000, një qeveri konservatore/ekstreme e djathtë në Austri shiti shoqatat federale të strehimit te investitorë financiarë, çka ndikoi edhe strehimin në Vjenë. Në vitet 1990, qeveria federale prezantoi të drejtën e blerjes për qiramarrësit në banesat me fitim të kufizuar.

MegjithatĂ«, deri mĂ« tani, ndikimi i kĂ«saj politike nĂ« VjenĂ« ka qenĂ« i kufizuar. ShumĂ« qiramarrĂ«s vendosĂ«n tĂ« vazhdonin tĂ« jetonin me qira. SĂ« bashku me ndĂ«rtimin e vazhdueshĂ«m tĂ« banesave tĂ« reja, kjo do tĂ« thotĂ« se strehimi social nuk Ă«shtĂ« tkurrur nĂ« mĂ«nyrĂ« relative, por ka ruajtur njĂ« pjesĂ« tĂ« qĂ«ndrueshme tĂ« tregut tĂ« banesave qĂ« nga vitet ’90.

Por jo gjithçka është aq ideale sa mund të duket. Një çështje që vihet re është aksesueshmëria. Në një sistem ku një pjesë kaq e madhe e strehimit shpërndahet përmes procedurave burokratike dhe jo nga tregu i lirë, ndarja e banesave bëhet proces delikat. Aplikuesit regjistrohen në një listë pritjeje, ku merret parasysh nevoja për strehim, situata jetësore dhe të ardhurat. Shoqatat e strehimit kanë gjithashtu kanale të tyre të ndarjes së banesave, gjë që e bën sistemin edhe më të ndërlikuar. Për më tepër, disa banesa kërkojnë pagesa fillestare nga qiramarrësit, që mund të jetë një barrierë financiare. Në përgjithësi, sistemi është kompleks dhe priret të favorizojë ata që dinë si të lundrojnë në të dhe ata që kanë më shumë kohë që banojnë në qytet.

TĂ« sapoardhurit nĂ« tregun e banesave mund tĂ« zgjedhin tregun privat. Por ky sektor ka ndryshuar ndjeshĂ«m nĂ« tre dekadat e fundit. Dikur konsiderohej si njĂ« “makinĂ« integrimi”, duke ofruar banesa me cilĂ«si tĂ« ulĂ«t, por tĂ« rregulluara dhe relativisht tĂ« pĂ«rballueshme pĂ«r ata qĂ« nuk kishin akses nĂ« strehim social. NĂ« vitet ’80, degradimi i kĂ«tyre banesave u bĂ« problem, dhe qeveria e liroi Ligjin pĂ«r QiradhĂ«nien pĂ«r ta bĂ«rĂ« dhĂ«nien me qira mĂ« fitimprurĂ«se. Vendosja e qirasĂ« u bĂ« mĂ« fleksibĂ«l, u futĂ«n kontratat e pĂ«rkohshme dhe pronarĂ«t fituan tĂ« drejtĂ«n tĂ« caktonin qira mĂ« tĂ« larta nĂ« zonat me çmime mĂ« tĂ« larta toke. Edhe pse banesat janĂ« pĂ«rmirĂ«suar ndjeshĂ«m qĂ« nga ajo kohĂ«, strehimi i lirĂ« Ă«shtĂ« zhdukur, duke i vĂ«nĂ« nĂ« disavantazh tĂ« sapoardhurit qĂ« mbĂ«shteten tek ai.

NjĂ« pĂ«rfundim i thjeshtĂ« qĂ« mund tĂ« nxirret nga rasti i VjenĂ«s Ă«shtĂ« se politikat kanĂ« rĂ«ndĂ«si. Me pĂ«rkushtim afatgjatĂ« ndaj strehimit social dhe me privatizim tĂ« kufizuar, Ă«shtĂ« e mundur tĂ« sigurohen banesa mĂ« tĂ« mira dhe mĂ« tĂ« pĂ«rballueshme. Por ndoshta pĂ«rfundimi mĂ« i frytshĂ«m Ă«shtĂ« se Vjena, pĂ«rmes zgjedhjeve politike, ka arritur tĂ« krijojĂ« njĂ« regjim tĂ« ofrimit tĂ« strehimit qĂ« e trajton banesĂ«n si njĂ« nevojĂ« bazĂ«, mĂ« shumĂ« se shumica e qyteteve tĂ« tjera evropiane. Ky regjim pĂ«rfshin jo vetĂ«m politikĂ«bĂ«rĂ«sit nga niveli lokal nĂ« atĂ« federal, por edhe autoritetet e planifikimit, zhvilluesit, pronarĂ«t, shoqatat e strehimit, bankat dhe kompanitĂ« ndĂ«rtuese, ndĂ«r tĂ« tjera. Kuptimi i mĂ«nyrĂ«s se si ky regjim ka lindur, si funksionon dhe si pĂ«rballon sfidat, mund tĂ« jetĂ« pika mĂ« e vlefshme pĂ«r t’u studiuar nga qytetet qĂ« duan tĂ« mĂ«sojnĂ« nga Vjena.

*Justin Kadi është profesor i asistent në Planifikim dhe Strehim në Departamentin e Ekonomisë së Tokës, Universiteti i Kembrixhit.

Përgatiti për botim: L.Veizi

❌