❌

Normal view

There are new articles available, click to refresh the page.
Today — 14 July 2025Main stream

Nga model për Trumpin, në një udhëheqës në krizë / Si po shpërbëhet pushteti i Viktor Orbån

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
14 July 2025 at 13:17

Nga Nick Thorpe – HungarezĂ«t kanĂ« njĂ« shprehje popullore: “Visszanyal a fagyi”, qĂ« pĂ«rkthehet: “Akullorja lĂ«pin mbrapsht”. Me fjalĂ« tĂ« tjera, bĂ«j kujdes, sepse ajo qĂ« tĂ« pĂ«lqen ta shijosh, mund tĂ« kthehet tĂ« tĂ« pĂ«rpijĂ«.

Kryeministri hungarez Viktor OrbĂĄn ka sulmuar nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« vazhdueshme botĂ«kuptimin liberal pĂ«r mĂ« shumĂ« se dy dekada, duke e shndĂ«rruar vendin nĂ« atĂ« qĂ« ai vetĂ« e ka pĂ«rshkruar si njĂ« “demokraci joliberale” dhe njĂ« komb tĂ« “lirisĂ« sĂ« krishterĂ«â€.

NdĂ«rkohĂ«, ai ka fituar simpatizantĂ« nĂ« mbarĂ« botĂ«n  qĂ« nga zĂ«vendĂ«spresidenti amerikan JD Vance e deri te kryeministri gjeorgjian Irakli Kobakhidze. Presidenti Donald Trump e ka cilĂ«suar OrbĂĄnin si “tĂ« zgjuar” dhe “njeri tĂ« fortĂ«â€.

“Nga burrat mĂ« tĂ« respektuar . NjĂ« lider i hekurt”, deklaroi Trump nĂ« shtator tĂ« vitit 2024.

Para zgjedhjeve të ardhshme në Hungari, të parashikuara për prillin e vitit 2026, komuniteti LGBTQ duket se është bërë shënjestër e re e Orbånit. Partia e tij, Fidesz, miratoi një ligj të ri për ndalimin e Paradës së Krenarisë. Megjithatë, midis 100,000 dhe 200,000 vetë morën pjesë këtë vit, nga vetëm 35,000 që ishin vitin e kaluar.

Victor Orban dhe Donald Trump

Duke parë turma të mëdha që marshojnë nëpër rrugët e Budapestit për të mbrojtur të drejtën e fjalës, të drejtën për të protestuar dhe për të afirmuar identitetin e tyre, shumë vetë shtrojnë pyetjen: A po i kundërvihet më në fund liberalizmi qeverisjes së Orbånit?

Por në të vërtetë, kjo mund të mos jetë pyetja e duhur. Sepse sfida më serioze ndaj pushtetit të Orbånit nuk vjen nga e majta liberale  por nga qendra e djathtë.

Një sfidant i papritur nga brenda kampit të tij

Peter Magyar, 44 vjeç, një ish-bashkëpunëtor i ngushtë i Orbånit, u shfaq në skenën politike si sfidues në shkurt 2024. Kjo pasoi një skandal që shpërtheu pas faljes së një burri të dënuar për fshehjen e abuzimit seksual ndaj fëmijëve, një vendim që detyroi Presidenten Katalin Novak të japë dorëheqjen drejtpërdrejt në televizion. Edhe Ministrja e Drejtësisë, Judit Varga (ish-Zonja e Parë e Hungarisë), u tërhoq nga posti.

Në një intervistë për Partizån, kanali kryesor opozitar në YouTube, Magyar e akuzoi Fideszin për nepotizëm dhe korrupsion.

Robert Puzser, aktivist dhe drejtues i njĂ« nisme jopartiake tĂ« quajtur “Rezistenca Qytetare”, thotĂ« se elita politike hungareze po ecĂ«n me kujdes, ndĂ«rkohĂ« qĂ« disa pĂ«rpiqen ta etiketojnĂ« Magyarin si liberal apo tĂ« majtĂ«, pĂ«r ta diskredituar para bazĂ«s konservatore tĂ« vendit.

Sipas Puzserit, Magyar ka formësuar një narrativë të re: atë të një vendi që po shembet nga brenda. Dhe shumë duket se po e besojnë. Partia e re e Magyarit, Tisza, në shumicën e sondazheve del mes 9% dhe 18% përpara Fideszit. Vetëm një institut i afërt me qeverinë, Viewpoint Institute, vazhdon ta rendisë Fideszin si forcën më të votuar.

Peter Magyar, lideri i opozitës Hungareze

Gjendja alarmante e spitaleve publike, shkollave shtetërore dhe infrastrukturës hekurudhore është kthyer në armë kundër qeverisë. Strategjia e Orbånit, që për shumë kohë është admiruar nga jashtë, po has gjithnjë e më shumë rezistencë në vend.

Një strateg i vjetër

OrbĂĄn ka qenĂ« nĂ« pushtet pĂ«r 19 nga 35 vitet qĂ« nga rĂ«nia e komunizmit mĂ« 1990, duke e kthyer atĂ« nĂ« njĂ« prej liderĂ«ve mĂ« tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m tĂ« Bashkimit Evropian. NĂ« vitet ’90, ai e shkĂ«puti Fideszin nga rrĂ«njĂ«t e saj liberale dhe e riktheu nĂ« njĂ« formacion nacionalist dhe konservator tĂ« djathtĂ«.

NĂ« krizĂ«n e emigrantĂ«ve tĂ« vitit 2015, ai e pĂ«rshkroi lĂ«vizjen drejt EvropĂ«s si njĂ« “migracion tĂ« pĂ«rzier me azilkĂ«rkues dhe luftĂ«tarĂ« tĂ« huaj”. Ai ka refuzuar mbĂ«shtetjen ushtarake pĂ«r UkrainĂ«n dhe kundĂ«rshton pranimin e saj nĂ« BE.

Fitorja në zgjedhje ka qenë gjithmonë e lidhur me një aftësi të mprehtë për të identifikuar frikërat e elektoratit. Që nga viti 2010, Orbån ka fituar zgjedhje me mesazhe të thjeshta dhe të fuqishme, shpesh të nxitura nga sondazhe të brendshme dhe të papublikuara.

Ligji zgjedhor i vitit 2011, që uli numrin e deputetëve dhe hoqi balotazhin, ka ndihmuar Fideszin të dominojë skenën. Në vitin 2014, me 45% të votave, Fidesz mori 67% të vendeve në Parlament.

Orbån ka ndikuar edhe në drejtësinë e vendit, duke emëruar gjyqtarë miqësorë me Fideszin në Gjykatën Kushtetuese dhe atë të Lartë.

Goditje dhe gabime

Referendumi i vitit 2022 pĂ«r “mbrojtjen e fĂ«mijĂ«ve”, qĂ« pĂ«rkoi me zgjedhjet, u pĂ«rdor si njĂ« instrument pĂ«r tĂ« mobilizuar elektoratin konservator. Shumica dĂ«rrmuese votuan kundĂ«r “orientimit seksual pa pĂ«lqimin e prindĂ«rve” dhe “promovimit tĂ« ndĂ«rrimit tĂ« gjinisĂ« pĂ«r tĂ« mitur”.

Por sot, rrëshqitjet janë të dukshme. Orbån nuk arriti ta ndalojë Paradën e Krenarisë, ndonëse e premtoi. Ai gjithashtu gaboi rëndë kur mbështeti kandidatin ultranacionalist rumun George Simion, i cili ka bërë deklarata anti-hungareze dhe humbi befas raundin e dytë të zgjedhjeve presidenciale.

Nga ana tjetër, ekonomia hungareze është në stanjacion dhe e varur nga industria gjermane e automjeteve, ndërkohë që Orbån nuk mund të premtojë më rritje ekonomike.

Në udhëkryq

Peter Magyar është kthyer në një simbol të shpresës për shumë qytetarë. Ai udhëton nëpër vend, viziton spitale e shkolla dhe shpesh transmeton gjithçka drejtpërdrejt në Facebook.

“Do ta ndĂ«rtojmĂ« sĂ«rish kĂ«tĂ« vend, tullĂ« pas tulle,” pĂ«rsĂ«rit ai. Turmat i pĂ«rgjigjen: “TullĂ« pas tulle!”

NdĂ«rkohĂ«, analistĂ«t politikĂ« si ZoltĂĄn Kiszelly paralajmĂ«rojnĂ« se zgjedhjet e vitit 2026 do tĂ« vendosen nga afro njĂ« milion votues tĂ« pavendosur. OrbĂĄn mund tĂ« luajĂ« kartĂ«n e “paqes”  siç bĂ«ri nĂ« vitin 2022 duke akuzuar opozitĂ«n se do ta fuste HungarinĂ« nĂ« luftĂ« pĂ«rkrah UkrainĂ«s.

Nëse lufta përfundon deri atëherë, Orbån mund të pretendojë se kishte të drejtë. Nëse vazhdon, ai do të mund të përforcojë mesazhin kundër Perëndimit dhe të pozicionohet si garant i stabilitetit energjetik përmes lidhjeve me Rusinë.

Por kundĂ«rshtarĂ«t e tij nuk heqin dorĂ«. “Hungaria ndodhet nĂ« njĂ« udhĂ«kryq,” thotĂ« Puzser. “Ka njĂ« rrugĂ« drejt njĂ« tranzicioni demokratik dhe njĂ« tjetĂ«r qĂ« tĂ« çon drejt njĂ« diktature.”

OrbĂĄn vetĂ« thotĂ« se kjo Ă«shtĂ« njĂ« betejĂ« “pĂ«r shpirtin e botĂ«s perĂ«ndimore”. Por pĂ«r shumĂ«kĂ«nd, zgjedhjet e prillit 2026 janĂ« mbi tĂ« gjitha njĂ« betejĂ« pĂ«r shpirtin e HungarisĂ«.

Burimi: BBC; PĂ«rshtati: Gazeta “Si”

The post Nga model për Trumpin, në një udhëheqës në krizë / Si po shpërbëhet pushteti i Viktor Orbån appeared first on Gazeta Si.

TĂ« sakrifikosh trupin pĂ«r tĂ« mbijetuar/ Historia e ‘fshatit me njĂ« veshkë’

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
14 July 2025 at 11:16

Nën diellin e ngrohtë të pasdites, 45-vjeçari Safiruddin qëndron ulur jashtë shtëpisë së tij të papërfunduar me mure tullash në fshatin Baiguni, në nënprefekturën Kalai të Bangladeshit.

Në verën e vitit 2024, ai shiti veshkën në Indi për 350.000 taka (rreth 2,850 dollarë), me shpresën për të nxjerrë familjen nga varfëria dhe për të ndërtuar një shtëpi për tre fëmijët e tij dy vajza 5 dhe 7 vjeç, dhe një djalë 10-vjeçar. Por paratë u shpenzuan shpejt, shtëpia mbeti e papërfunduar, ndërsa dhimbja në trupin e tij është një kujtesë e vazhdueshme e çmimit të paguar.

Tani ai punon si punëtor krahu, ndërkohë që shëndeti i tij po përkeqësohet. Dhimbjet dhe lodhja e përhershme e pengojnë të kryejë edhe punët më të thjeshta të përditshme.

“Dhurova veshkĂ«n pĂ«r njĂ« jetĂ« mĂ« tĂ« mirĂ« pĂ«r familjen time. BĂ«ra gjithçka pĂ«r gruan dhe fĂ«mijĂ«t,” thotĂ« ai.

Në atë kohë, kjo nuk i dukej si një rrezik i madh. Ndërmjetësit që iu afruan e paraqitën këtë si një mundësi të thjeshtë, jo si diçka të rrezikshme. Fillimisht ishte skeptik, por dëshpërimi dhe varfëria e mundën.

Ata e çuan në Indi me vizë mjekësore dhe u morën me çdo detaj nga biletat e udhëtimit, dokumentet, deri te procedurat në spital.

Edhe pse udhëtoi me pasaportën e tij të Bangladeshit, dokumentet e tjera duke përfshirë certifikata false që falsifikonin lidhjen familjare me marrësin ishin të rreme.

Identiteti i tij u ndryshua dhe veshka iu transplantua njĂ« personi tĂ« panjohur, tĂ« cilin nuk e takoi kurrĂ«. “Nuk di kush mori veshkĂ«n time. NdĂ«rmjetĂ«sit nuk mĂ« thanĂ« asgjĂ«,” rrĂ«fen Safiruddini.

Në Indi, ligji lejon dhurimin e organeve vetëm mes të afërmve të ngushtë ose me miratimin e veçantë qeveritar, por trafikantët manipulojnë gjithçka nga pemët familjare, të dhënat e spitaleve, deri tek testet e ADN-së  për të shmangur rregullat.

“Zakonisht ndryshojnĂ« emrin e dhuruesit dhe krijojnĂ« njĂ« certifikatĂ« noteriale tĂ« falsifikuar qĂ« pretendon njĂ« lidhje familjare me marrĂ«sin. Dokumentet e rreme tĂ« identitetit mbĂ«shtesin kĂ«tĂ«, duke bĂ«rĂ« qĂ« dhuruesi tĂ« duket si njĂ« i afĂ«rm qĂ« dhuron organe nga dhembshuria,” shpjegon Monir Moniruzzaman, profesor nĂ« Universitetin ShtetĂ«ror tĂ« Miçiganit dhe anĂ«tar i Task-ForcĂ«s sĂ« OrganizatĂ«s BotĂ«rore tĂ« ShĂ«ndetĂ«sisĂ« pĂ«r Transplantimin e Organeve, qĂ« studion trafikimin e organeve nĂ« AzinĂ« Jugore.

Safiruddini nuk Ă«shtĂ« rasti i vetĂ«m. NĂ« Baiguni, ku jetojnĂ« rreth 6,000 banorĂ«, tregtia e veshkave Ă«shtĂ« kaq e pĂ«rhapur sa fshati njihet si “fshati me njĂ« veshkĂ«â€. Rajoni Kalai Upazilas Ă«shtĂ« njĂ« nga pikat mĂ« aktive tĂ« tregtisĂ« sĂ« organeve nĂ« Bangladesh. NjĂ« studim i vitit 2023 i botuar nĂ« “British Medical Journal Global Health” zbulon se njĂ« nĂ« 35 tĂ« rritur nĂ« kĂ«tĂ« zonĂ« ka shitur veshkĂ«n.

Ky rajon është ndër më të varfrit në vend, dhe shumica e dhuruesve janë burra në të tridhjetat, të joshur nga premtimi i fitimeve të shpejta.

Safiruddini thotë se ndërmjetësit i morën pasaportën dhe nuk ia kthyen më. As barnat pas operacionit nuk i dhanë. Shpesh, ndërmjetësit marrin pasaportat dhe recetat e dhuruesve pas operacionit, duke i lënë ata pa asnjë provë të transplantimit dhe pa kujdes mjekësor të mëtejshëm.

Veshkat shiten për klientë të pasur në Bangladesh ose Indi, shumë prej të cilëve duan të shmangin listat e gjata pritëse dhe rregullat strikte ligjore. Në Indi, në vitin 2023 u kryen rreth 13,600 transplantime veshkash, ndërsa rreth 200,000 pacientë vuanin nga sëmundjet veshkore në fazë përfundimtare.

Çmimi i dĂ«shpĂ«rimit

Josna Begum, 45 vjeçe dhe vejushë nga fshati Binai në Kalai, luftonte për të rritur dy vajzat pasi burri i saj vdiq në 2012. Ajo u shpërngul në Dhaka ku u punësua në një fabrikë tekstilesh dhe u martua me Belalin.

Në vitin 2019, ata u bindën nga një ndërmjetës të shisnin veshkat në Indi.

“Ishte gabim,” thotĂ« Josna. NdĂ«rmjetĂ«sit fillimisht i premtuan 500,000 taka, mĂ« pas rritĂ«n ofertĂ«n nĂ« 700,000 taka pĂ«r t’i bindur. Por pas operacionit ajo mori vetĂ«m 300,000 taka.

Ata u dĂ«rguan nĂ« spitalin “Rabindranath Tagore” nĂ« Kolkata, ku iu nĂ«nshtruan operacionit. Dokumentet u falsifikuan pĂ«r tĂ« treguar se ata ishin tĂ« afĂ«rm tĂ« gjakut me marrĂ«sin. As Josna nuk e di se kush mori veshkĂ«n e saj.

Ndërmjetësit i morën pasaportën dhe dokumentet, dhe nuk ia kthyen kurrë.

Ajo kaloi gati dy muaj në Indi dhe ndërmjetësit premtuan ndihmë dhe punë për fëmijët e saj, por pas pagesave fillestare humbën kontaktet.

Pas marrjes së parave, Belali e braktisi dhe u martua me një tjetër grua. Josna sot vuan nga dhimbje kronike dhe ka vështirësi të përballojë ilaçet.

“PĂ«rballĂ« njĂ« bande”

Mohammad Sajal, ish-biznesmen në Dhaka, humbi kursimet kur platforma e-commerce ku punonte falimentoi në 2021. I mbërthyer nga borxhet, në 2022 shiti veshkën në spitalin Venkateshwar në New Delhi, por mori vetëm një pjesë të shifrës së premtuar.

Ai u bashkua përkohësisht me rrjetin e ndërmjetësve, duke organizuar transplantime për disa dhurues nga Bangladesh, por pas një konflikti u largua dhe tani punon si shofer.

“Tani jam pĂ«rballĂ«  kĂ«saj bande,” thotĂ« ai, duke shtuar se rrjeti pĂ«rfshin mjekĂ«, marrĂ«s dhe ndĂ«rmjetĂ«s nĂ« tĂ« dyja anĂ«t e kufirit.

Policia e Bangladeshit po vepron për të goditur këto rrjete, duke përdorur edhe hetues të infiltruar. Në Indi, autoritetet kanë arrestuar mjekë të përfshirë, por ekspertët thonë se arrestimet janë të rralla për të ndryshuar rrjedhën e këtij biznesi.

NĂ« Kalai, Safiruddini kalon kohĂ«n nĂ« shtĂ«pi, me shĂ«ndet tĂ« dobĂ«t dhe lĂ«vizjet e ngadalĂ«suara. “Nuk mund tĂ« punoj si mĂ« parĂ«,” thotĂ« ai.

Ai kujton netët kur nuk flinte, duke menduar për premtimet dhe ëndrrat e shkatërruara. Fëmijët e tij kanë një baba të sëmurë, dhe ai një ndjenjë tradhtie që nuk largohet.

“Ma morĂ«n veshkĂ«n dhe u zhdukĂ«n,” pĂ«rfundon ai.

Burimi: Al Jazeera. PĂ«rshtati: Gazeta Si.

The post TĂ« sakrifikosh trupin pĂ«r tĂ« mbijetuar/ Historia e ‘fshatit me njĂ« veshkë’ appeared first on Gazeta Si.

Pse autobusit dikur i thuhej SATA?

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
14 July 2025 at 11:09

Nga Gazeta “SI”– Po tĂ« pyesĂ«sh vĂ«rdallĂ« nĂ« ShqipĂ«rinĂ« e mesme do tĂ« thonĂ« se sata, Ă«shtĂ« fjalĂ« dialektikore pĂ«r fjalĂ«n autobus. Por çfarĂ« Ă«shtĂ« kjo fjalĂ« dhe nga na vjen?

Dihet se me 1 Qershor 1940, me njĂ« dekret tĂ« mĂ«kĂ«mbĂ«sisĂ« sĂ« pĂ«rgjithshme, u miratua veprimtaria e “Societa Albanese Transporti Automobilistici” ( ShoqĂ«ria shqiptare e transportit automobilistik) me leximin S.A.T.A.

Shoqata ishte themeluar me herët, në 19 Mars 1940 në zyrën e avokatit Mymtaz Kokalari, në Tiranë, prej dy italianëve Vincenzo Scarpa, përfaqësues i kompanisë Fiat në Itali dhe Frederico Vasconi, tregtar si dhe prej dy shqiptarëve Muharrem Gjoliku dhe Hasan Koka, të dy të vetëpunësuar.

Kapitalin fillestar e investoi prej njëqind mijë liretash e siguroi kompania Fiat e cila solli edhe autobusët e parë të markës Fiat 626 RN dhe RNL.

Sipas dokumentacionit që zotëron Drejtoria e Arkivave, linjat e transportit mbulonin të gjithë Shqipërinë. Linjat përfshinin iteneraret Tiranë-Shkodër dhe Tiranë- Vlorë duke ndaluar në Durrës. Por edhe në linja të tjera si Shkodër-Pukë. Elbasan-Burrel- Peshkopi etj. S.A.T.A e vazhdoi punën deri në verën e viti 1944.

Burimi: Drejtoria e PĂ«rgjithshme e Arkivave

The post Pse autobusit dikur i thuhej SATA? appeared first on Gazeta Si.

Before yesterdayMain stream

Vakëfnameja e Iljaz bej Mirahorit të Korçës, teksti  që daton nga shekulli i 15-të

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
12 July 2025 at 13:29

Nga Sokol Çunga – Qytetet kanĂ« shumĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta. Themelimi i tyre, zgjerimi apo tkurrja, shkĂ«lqimi apo rĂ«nia, janĂ« pjesĂ« e natyrshme e çdo vendbanimi. Por mĂ«nyra si janĂ« themeluar dhe kush i themeloi, janĂ« pjesĂ« e pĂ«rveçme e historisĂ« sĂ« çdo qyteti. Ky Ă«shtĂ« edhe rasti i Korçës, qytet qĂ« hodhi rrĂ«njĂ« prej punĂ«s sĂ« njĂ« djaloshi nga Panariti

Edhe mbasi e dinte Mirahor Iljaz beu se çka ha njeriu humb, çka vesh griset e çka jep darovisht e për lëmoshë vazhdon, ngriti e ndërtoi pra, me mallin e tij të pastër e me pasurinë e tij të kulluar, në përputhje me rregullat e kursimit të shenjta e me nxitjen e porosisë profetike, një faltore të shenjtë në katundin Peshkopi të Korçës, të cilën e la vakëf për gjithë ata muslimanë që duan të falen në çdo falje.

Ngriti e ndërtoi, gjithashtu, në katundin e sipërshënuar, edhe një imaret të shenjtë e të hijeshëm, me gjithë mjediset e nevojshme, si kuzhinë, depo, furrë, han e të tjera, dhe i destinoi si vakëf për gjithë ata që venë e vijnë, e pajosi këtë imaret me të gjitha mjetet, enët e komoditetet e nevojshme. Ngriti e ndërtoi në katundin e sipërshënuar një shkollë të bukur e të hijshme. Pastaj e destinoi këtë vakëf për gjithë ata djem e vajza myslimanë që vazhdojnë për të mësuar këndimin e Kuranit e për të studiuar dituri të tjera. Të gjitha këto objekte i la vakëf të saktë, të ligjshëm e të qartë.

Këto teksti i vakëfnamesë së Iljaz Mirahor beut, nënshkruar më datën 1 të muajit Ramazan sipas kalendarit hixhri, që me kalendarin e sotshëm gregorian konvertohet në 5 shkurt 1505. Më tej në vakëfname saktësohet mënyra si do të funksionojë vakëfi dhe si do të administrohen të ardhurat e tij. Mirëpo, cili qe Mirahor Iljaz beu?

Themeluesi i vakëfit pati lindur në fshatin Panarit dhe ishte një i krishterë i quajtur Ilia. Në kohën e sulltan Muratit II u bë pjesë e forcave jeniçere. Bënte pjesë në grupin e njerëzve më besnikë të sulltan Mehmetit II dhe ishte nga të parët luftëtarë që kaptuan muret e Konstandinopojës gjatë pushtimit të saj më 1453. Si shpërblim për trimërinë mori titullin mirahor.

Më pas u emërua sanxhakbej i Korçës dhe prej sulltan Bajazitit II mori si pronë mylk disa fshatra të Korçës, një pjesë të të cilave i ktheu në vakëf. Pas vdekjes, varri i tij u vendos pranë tyrbes së xhamisë së Korçës, por sot nuk ndodhet më atje. Veprimtaria bamirëse e Iljaz bej Mirahorit nuk pati ndikim vetëm mbi të, mbi familjen e tij dhe pasardhësit. Institucioni i vakëfit që themeloi Iljazi pati ndikim të gjerë ekonomik dhe demografik në fshatin Peshkëpi, i cili më pas u zgjerua dhe u kthye në qytetin e Korçës së sotshme. Pranë Pazarit të Korçës ende sot shohim xhaminë e përmendur në vakëfname. Siç e thotë edhe vetë teksti: çfarë jep njeriu darovisht e për lëmoshë, vazhdon e mbetet

ShĂ«nim: Sokol Çunga ështĂ« historian, pĂ«rkthyes dhe arkivist shqiptar

The post Vakëfnameja e Iljaz bej Mirahorit të Korçës, teksti  që daton nga shekulli i 15-të appeared first on Gazeta Si.

Si u bënë këngët e animeve japoneze fiksimi më i ri muzikor i brezit Gen Z

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
12 July 2025 at 12:43

Nga Gazeta “SI”– QĂ« nga pandemia e Covid-19, muzika Anime japoneze po lulĂ«zon nĂ« Spotify, nĂ« koncerte dhe klubet e natĂ«s , veçanarisht mes tĂ« rinjve, tĂ« cilĂ«t tĂ«rhiqen prej refreneve tĂ« guximshme dhe emocioneve tĂ« mĂ«dha qĂ« ajo ofron.

Rreth 20 mijë fansa entuziastë mbushin O2 Arenën e Londrës në një natë vere. Shkopinjtë me drita pulsuese çajnë ajrin e elektrizuar; në skenë, diva enigmatike e J-pop-it, Ado (që performon në siluetë të errët), nis këngën që të gjithë në publik e njohin: Kura Kura, nga seriali anime Spy x Family.

KĂ«nga Ă«shtĂ« stilistikisht e paparashikueshme, por menjĂ«herĂ« e kapshme. PĂ«rplaset mes njĂ« groove pop tĂ« viteve ’60, riffeve xhaz dhe njĂ« opere rock dramatike,  njĂ« shembull bashkĂ«kohor i njĂ« himni muzikor anime, nĂ« njĂ« skenĂ« qĂ« po fiton jetĂ« mĂ« vete.

Animet japoneze, një formë arti që daton që në fillim të shekullit XX, kanë një shtrirje krijuese që përfshin histori e stile të pafundme nga sagat e piratëve te luftërat fantastiko-shkencore; nga magjitë te sportet; nga mitologjia e arteve marciale te romancat e pamundura.

Edhe muzika që i shoqëron është po aq aventureske. Këngët ndryshojnë ndjeshëm në zhanër dhe ritëm (shpesh ndryshojnë brenda të njëjtës këngë), por ndajnë disa cilësi të përbashkëta. E lartësojnë aksionin vizual dhe e ngulisin thellë lidhjen tonë emocionale me të.

Një poster për turneun aktual botëror të mbretëreshës së anime-popit, Ado

NĂ« epokĂ«n dixhitale, temat evokative, ritmike dhe ngjitĂ«se janĂ« thelbĂ«sore pĂ«r ndikimin viral tĂ« serialeve dhe filmave kult tĂ« animuar japonezĂ« si One Piece, Demon Slayer, Jujutsu Kaisen, Dragon Ball Z, Cowboy Bebop, Attack on Titan apo Naruto. TĂ« njohura si “anisongs”, kĂ«to kĂ«ngĂ« janĂ« sot njĂ« forcĂ« e madhe muzikore, sidomos mes tĂ« rinjve.

Sipas një studimi të fundit nga platforma e transmetimit të animeve Crunchyroll dhe grupi kërkimor National Research Group, anime-t janë pothuajse po aq të mëdha sa Beyoncé mes brezit Gen Z, me 54% të tyre në mbarë botën që identifikohen si fansa anime.

Ndërkohë, Spotify raportoi një rritje prej 395% në transmetimet globale të muzikës anime nga viti 2021 në 2024, si dhe 7.2 milionë lista të krijuara nga përdoruesit me përmbajtje anime.

Një zëdhënës i Spotify i tha gjithashtu BBC-së se gati 70% e dëgjuesve të muzikës anime janë nën moshën 29 vjeç.

“Muzika anime Ă«shtĂ« shndĂ«rruar nĂ« njĂ« forcĂ« kulturore globale dhe brezi Gen Z Ă«shtĂ« nĂ« zemĂ«r tĂ« kĂ«saj lĂ«vizjeje,” thotĂ« pĂ«r BBC Sulinna Ong, drejtore globale e redaksisĂ« sĂ« Spotify.

“Po shohim fansa qĂ« lidhen me kĂ«tĂ« muzikĂ« pĂ«rtej ekranit, pasi kĂ«to seriale u ofrojnĂ« dĂ«gjuesve njĂ« dritare drejt stileve muzikore qĂ« ndryshe nuk do t’i kishin zbuluar. NdĂ«rsa mĂ« shumĂ« artistĂ« marrin frymĂ«zim nga ky univers, tingulli vazhdon tĂ« rritet nĂ« mĂ«nyra tĂ« guximshme dhe tĂ« papritura.”

Ky shpĂ«rthim global nuk kufizohet vetĂ«m te publikimet e shekullit XXI; falĂ« aksesit tĂ« lehtĂ« te katalogĂ«t e gjerĂ« tĂ« animeve, himne tĂ« dekadave tĂ« shkuara si tema e parĂ« entuziaste e One Piece, “We Are!” e kĂ«nduar nga Hiroshi Kitadani po fitojnĂ« adhurues tĂ« rinj.

Refrenet e muzikës anime janë krijuar për të pasur jetë të gjatë; meloditë dhe tekstet (lehtësisht të përkthyeshme online ose të publikuara në versione shumëgjuhëshe) shkaktojnë një shpërthim ndjesish si lidhje me personazhet ose historitë e preferuara; adrenalinë; arratisje; nostalgji.

“KĂ«ngĂ«t hyrĂ«se dhe mbyllĂ«se janĂ« kritike pĂ«r lidhjen emocionale qĂ« fansat krijojnĂ« me animet,” thotĂ« pĂ«r BBC Satoshi Uto, drejtor pĂ«r blerjet muzikore nĂ« Crunchyroll.

Një shembull klasik i një anisong është kënga Gurenge e vitit 2019 nga këngëtarja-lirikëshkruesja japoneze Lisa, që shërben si intro për Demon Slayer: Kimetsu no Yaiba.

Kjo baladë e fuqishme me shpërthime është bërë objekt i qindra interpretimeve, që nga ndikuesit në TikTok (si pianisti britanik Joe Jenkins) deri te ceremonia përmbyllëse e Lojërave Olimpike të Tokios në 2020, ku u përfshi në një simfoni instrumentale.

Lisa tha pĂ«r Billboard Japan se “u pĂ«rpoqa tĂ« vendosesha nĂ« kĂ«pucĂ«t e protagonistĂ«ve, qĂ« vazhdojnĂ« pĂ«rpara pavarĂ«sisht sĂ« kaluarĂ«s sĂ« tyre tragjike”.

Arsyet e shpërthimit

Koha e kësaj rritjeje sugjeron se pandemia pati një rol kyç në ndërgjegjësimin masiv për animet dhe muzikën e tyre atmosferike; temat fantastike, intensiteti emocional dhe tingujt e lirë mund të jenë ndjerë si një arratisje e ëmbël nga izolimi.

“Jemi pĂ«rballĂ« njĂ« shpĂ«rthimi masiv tĂ« aksesit nĂ« anime pĂ«r fansa tĂ« rinj, falĂ« platformave online, dhe kohĂ«s qĂ« kishin nĂ« dispozicion pĂ«r t’i parĂ«,” shpjegon Jonathan Clements, autor i librave pĂ«rfshirĂ« Anime: A History tĂ« British Film Institute.

Këngëtarja dhe kompozitorja japoneze Lisa pati një sukses të madh me Gurenge, që është hyrja e serialit anime Demon Slayer 

Për fansat e rinj, muzika anime është një derë hyrëse për kulturën pop japoneze dhe më gjerë. Ajo ka ndihmuar të ngjiten në skenën botërore yje të rinj si:

Yoasobi , duoja J-pop me këngën Idol nga anime Oshi no Ko, që u bë kënga e parë anime që kryeson listën Billboard Global.

Creepy Nuts me Bling-Bang-Bang-Born, intro e Mashle: Magic and Muscles, që kombinon rep të shpejtë dhe ritme latine.

Radwimps me himnet melodike për filmat fantastiko-dramatikë të Makoto Shinkai (Your Name, Weathering With You, Suzume).

Ado, që njohu sukses ndërkombëtar falë One Piece Film Red, ku këndon New Genesis në rolin e Uta, një himn elektro-pop shpërthyes.

“Kur dĂ«gjova pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« demonstrimin pĂ«r New Genesis, pata ndjesinĂ« sikur u hap bota dhe njĂ« rreze e ngrohtĂ« drite kaloi nĂ«pĂ«r tĂ«,” thotĂ« Ado pĂ«r BBC-nĂ«.

“Uta Ă«shtĂ« njĂ« personazh i ndjeshĂ«m nĂ« kuptimin mĂ« tĂ« mirĂ«,” shton ajo, “ajo shpreh ndjenja gĂ«zimi e lumturie, por edhe zemĂ«rim, urrejtje dhe trishtim, nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« thjeshtĂ« dhe tĂ« afĂ«rt.”

Muzika anime në arenën live

Muzika anime po pĂ«rkthehet gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« nĂ« botĂ«n reale: nga turnetĂ« ndĂ«rkombĂ«tare tĂ« kompozitorĂ«ve legjendarĂ« si Joe Hisaishi (i njohur pĂ«r filmat e Studio Ghibli), te artistĂ« bashkĂ«kohorĂ« si Ado dhe Yoasobi, apo ngjarje tĂ« komunitetit si ato tĂ« organizuara nga kolektivi britanik “Anime & Chill”.

“PĂ«r Gen Z, anime ndjehet ndryshe,” thotĂ« Eneni Bambara-Abban, themeluese e Anime & Chill.

“Ky brez Ă«shtĂ« rritur me kulturĂ«n globale tĂ« internetit, ku J-pop, K-pop dhe AMV-tĂ« janĂ« pjesĂ« e tĂ« njĂ«jtit ekosistem online.”

“Platforma si TikTok dhe YouTube i japin kĂ«tyre kĂ«ngĂ«ve njĂ« jetĂ« tĂ« dytĂ«, klipet bĂ«hen virale, njerĂ«zit i remiksojnĂ« dhe, papritur, njĂ« temĂ« nga njĂ« serial i panjohur kthehet nĂ« himn global.”

Ajo nĂ«nvizon se kĂ«to kĂ«ngĂ« lĂ«nĂ« “gjurmĂ« emocionale”:

“Muzika anime nuk Ă«shtĂ« thjesht sfond Ă«shtĂ« zemra e veprĂ«s.”

Edhe muzikantë perëndimorë po përqafojnë kulturën anime. Në vitin 2003, Daft Punk e transformuan albumin e tyre Discovery në një film anime: Interstella 5555.

Drama mbi rritjen e moshës, The Colours Within, paraqiti një kolonë zanore të shkëlqyer nga Kensuke Ushio, një nga kompozitorët më të nderuar të animeve 

Sot, yje të hip-hop-it si Lil Uzi Vert, Megan Thee Stallion apo këngëtarja alternative Billie Eilish i përmendin karakteret anime në këngët e tyre. Reperi londinez Shao Dow madje shkruan këngë personale të frymëzuara nga anime të famshme dhe thotë:

“PĂ«rdor animet si mjet pĂ«r tĂ« eksploruar idetĂ« e jetĂ«s sime”. Ai pĂ«rmend kapitenin adoleshent tĂ« One Piece, Luffy, si frymĂ«zim: “Edhe kur njerĂ«zit talleshin me tĂ«, ai vazhdonte tĂ« thĂ«rriste se do bĂ«hej mbreti i piratĂ«ve. Edhe pse Ă«shtĂ« vizatim, energjia pozitive mĂ« frymĂ«zoi. Po ndiqte Ă«ndrrĂ«n e tij me kĂ«mbĂ«ngulje.”

Ndoshta kjo është fuqia përfundimtare e këngëve anime. Mund të rritesh me to, por kurrë nuk rritesh prej tyre.

Burimi: BBC

The post Si u bënë këngët e animeve japoneze fiksimi më i ri muzikor i brezit Gen Z appeared first on Gazeta Si.

A e meriton Trump ‘Çmimin Nobel’ pĂ«r Paqen?

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
11 July 2025 at 13:39

Nga Gazeta “SI”– Trump, i cili prej vitesh ka dĂ«shiruar kĂ«tĂ« çmim, e sheh veten si njĂ« paqebĂ«rĂ«s global nĂ« njĂ« sĂ«rĂ« konfliktesh.

Kryeministri izraelit Benjamin Netanyahu ka nominuar zyrtarisht presidentin e Shteteve tĂ« Bashkuara, Donald Trump, pĂ«r Çmimin Nobel pĂ«r Paqen. Ai deklaroi se presidenti “po ndĂ«rton paqe nĂ« kohĂ« reale, nĂ« njĂ« vend dhe nĂ« njĂ« rajon pas tjetrit.”

Trump, i cili ka synuar këtë çmim për vite me radhë, e paraqet veten si një ndërtues paqeje në konfliktet që shkojnë nga Izraeli e Irani, deri në Ruandë dhe Republikën Demokratike të Kongos.

Por, me luftën në Gaza që ende vazhdon, pesë ekspertë pyeten: A mund të shpërblehet Trump me çmimin më të lartë për paqen në botë?

Emma Shortis – Instituti Australian

“Nominimi i Trump pĂ«r Çmimin Nobel pĂ«r Paqen Ă«shtĂ« si tĂ« fusĂ«sh njĂ« hienĂ« nĂ« njĂ« konkurs pĂ«r qen.”

Sigurisht që Trump nuk e meriton. Fakti që na duhet ta trajtojmë këtë pyetje seriozisht tregon edhe një herë aftësinë e tij të jashtëzakonshme për të manipuluar dhe ripërcaktuar kufijtë e diskursit politik.

Nuk ka paqe në Gaza. Edhe sikur Trump të shpallte një armëpushim të ri nesër, ai nuk do të zgjaste dhe nuk do të ndërtonte një paqe të qëndrueshme. Trump as ka interesin dhe as durimin për të ndërtuar paqe afatgjatë. Ai nuk është kundër luftës, dhe administrata e tij nuk është e gatshme të marrë përsipër asnjë nga kostot apo investimet që kërkon diplomacia e vërtetë. Nuk ka paqe as në Iran. Bombardimi i Iranit nga Trump vetëm sa e përkeqësoi vendimin e tij në vitin 2018 për të përfunduar negociatat bërthamore me Teheranin.

NĂ«n administratĂ«n Trump nuk do tĂ« ketĂ« paqe nĂ« Lindjen e Mesme. Qasja e SHBA-ve dhe Izraelit ndaj “sigurisĂ«â€ e mban rajonin nĂ« njĂ« gjendje tĂ« pĂ«rhershme lufte. PĂ«r Trump dhe Netanyahun, “paqja” nĂ«nkupton dominim total dhe shtypje tĂ« dhunshme.

Trump ka dërguar ushtrinë kundër qytetarëve amerikanë. Ai ka kërcënuar aleatët tradicionalë të SHBA-së me luftëra tregtare dhe aneksime. Shkatërrimi i USAID pritet të shkaktojë, sipas një studimi, vdekjen e 14 milionë njerëzve deri në vitin 2030, përfshirë 4.5 milionë fëmijë.

Gaza

T’i plotĂ«sosh dĂ«shirĂ«n e Trump pĂ«r trofe mund ta kĂ«naqĂ« pĂ«r pak çaste, por do t’i hiqte çdo kredibilitet Çmimit Nobel dhe do tĂ« miratonte shkeljen e tĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare. ÇfarĂ« paqeje Ă«shtĂ« kjo?

Ali Mamouri – Universiteti Deakin

“Fakti qĂ« Donald Trump Ă«shtĂ« nominuar pĂ«r Çmimin Nobel nga njĂ« njeri i akuzuar pĂ«r krime lufte Ă«shtĂ« njĂ« ironi e errĂ«t qĂ« nuk mund tĂ« neglizhohet.”

Marrëveshjet e Abrahamit, të ndërmjetësuara nga administrata Trump, u përshëndetën si sukses diplomatik  duke normalizuar marrëdhëniet e Izraelit me disa vende arabe. Por ato anashkaluan çështjen palestineze dhe rrëzuan dekada konsensusi ndërkombëtar mbi zgjidhjen me dy shtete.

Administrata Trump mbështeti hapur politikën e Izraelit për zgjerimin e vendbanimeve të paligjshme dhe aneksimin e territoreve palestineze. Heshtja e tij përballë krizës humanitare në Gaza dhe mbështetja për zhvendosjen e detyruar të palestinezëve që përngjan me spastrim etnik janë shembuj thelbësorë të shkeljeve të ligjit ndërkombëtar.

Për më tepër, mbështetja e pakushtëzuar për fushatat ushtarake izraelite dhe autorizimi i sulmeve ndaj infrastrukturës iraniane përbëjnë akte që kanë përshkallëzuar paqëndrueshmërinë në rajon dhe kanë vrarë mijëra civilë.

TĂ« gjitha kĂ«to janĂ« nĂ« kundĂ«rshtim tĂ« plotĂ« me parimet e Çmimit Nobel pĂ«r Paqen.

Ian Parmeter – Universiteti Australian KombĂ«tar

“Nominimi i Trump nga Netanyahu Ă«shtĂ« njĂ« pĂ«rpjekje e qartĂ« pĂ«r ta joshur presidentin.”

Trump po përpiqet ta fitojë lavdinë që mori Barack Obama në vitin 2009 për promovimin e çarmatimit bërthamor dhe përpjekjet për të ndërtuar një klimë të re në marrëdhëniet ndërkombëtare.

Trump ka marrĂ« meritĂ« pĂ«r zgjidhjen e dy konflikteve: pĂ«rplasjen e shkurtĂ«r Indi–Pakistan dhe marrĂ«veshjen midis RuandĂ«s dhe RepublikĂ«s Demokratike tĂ« Kongos. Por nĂ« tĂ« dy rastet, meritat e tij janĂ« tĂ« diskutueshme.

Ai mund të pretendojë se ndërmjetësoi një armëpushim mes Izraelit dhe Iranit, por suksesi më i madh do të ishte përfundimi i luftës në Gaza dhe çlirimi i pengjeve. Një zgjidhje dy-shtetëshe do të ishte me të vërtetë e denjë për një Nobel. Por Trump ende nuk është aty.

Jasmine-Kim Westendorf – Universiteti i Melburnit

“Çmimi Nobel pĂ«r Paqen nderon kontributet e jashtĂ«zakonshme pĂ«r paqen  dhe Trump nuk Ă«shtĂ« njĂ« prej tyre.”

Trump ka nxitur konflikte, ka shkelur të drejtat e njeriut dhe ka minuar bashkëpunimin ndërkombëtar. Ai sanksionoi gjyqtarët e Gjykatës Penale Ndërkombëtare, veprim që shkon kundër vetë themeleve të drejtësisë globale.

Çmimi ndonjĂ«herĂ« Ă«shtĂ« pĂ«rdorur pĂ«r tĂ« inkurajuar drejtime politike  si rasti i Obama-s apo Abiy Ahmed tĂ« EtiopisĂ«  por kjo mund tĂ« kthehet nĂ« bumerang, siç ndodhi me luftĂ«n civile nĂ« Etiopi qĂ« vrau qindra mijĂ«ra. Nominimi i Trump-it nga Netanyahu Ă«shtĂ« pjesĂ« e pĂ«rpjekjes pĂ«r tĂ« siguruar mbĂ«shtetjen e tij gjatĂ« negociatave pĂ«r armĂ«pushim. Por kjo Ă«shtĂ« mĂ« shumĂ« njĂ« lojĂ« politike sesa njĂ« vlerĂ«sim real. Trump nuk Ă«shtĂ« ndĂ«rtues paqeje. Ai nuk e meriton kĂ«tĂ« çmim.

Shahram Akbarzadeh – Universiteti Deakin

“Benjamin Netanyahu dĂ«shiron tĂ« na bindĂ« se Trump Ă«shtĂ« njĂ« paqebĂ«rĂ«s  por realiteti Ă«shtĂ« i kundĂ«rt.”

Trump ka gjak në duar. Lufta në Gaza ka hyrë në muajin e 20-të sepse ai nuk ka përdorur fuqinë e tij për ta ndalur. Rreth 100,000 njerëz besohet të jenë vrarë në Gaza  nga bombardimet me armë amerikane, uria për shkak të bllokadës, dhe qëllimet ndaj qendrave të ndihmës ushqimore. E gjithë kjo ndodhi nën presidencën e Trump.

Ai ka miratuar dërgimin e armëve amerikane në Izrael edhe kur është bërë e qartë se ato po përdoren kundër një popullsie të bllokuar. Madje, është paralajmëruar zhvendosja e detyruar e popullsisë ,  një akt që përkufizohet si spastrim etnik dhe, në këtë rast, si gjenocid.

Kur Izraeli sulmoi Iranin gjatë negociatave bërthamore, Trump e mbështeti menjëherë sulmin. Dhe më pas pretendoi se kjo ishte një rrugë drejt paqes. Për të, paqja është paqja e varrezave.

Burimi: Indipendent.co.uk

The post A e meriton Trump ‘Çmimin Nobel’ pĂ«r Paqen? appeared first on Gazeta Si.

95 vjet nga vdekja e Andon Zako Çajupit

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
11 July 2025 at 11:25

Nga Gazeta “SI”– MĂ« 11 korrik 1930 u nda nga jeta dramaturgu dhe atdhetari Andon Zako Çajupi, njĂ« nga zĂ«rat mĂ« pĂ«rfaqĂ«sues tĂ« Rilindjes sonĂ« kombĂ«tare.

Emri i tij i lindjes ishte Andon Çako, por ai do tĂ« njihej pĂ«rgjithmonĂ« me pseudonimin “Çajupi”, qĂ« mban gjurmĂ«t e vendlindjes sĂ« tij, ZagorisĂ«, dhe malit Çajup qĂ« ngrihet mbi tĂ« njĂ« lidhje simbolike mes krijimtarisĂ« dhe rrĂ«njĂ«ve.

Pas mĂ«simeve fillestare nĂ« vendlindje, Çajupi u largua nga Zagoria pĂ«r tĂ« ndjekur tĂ« atin, Harito Çako, njĂ« figurĂ« e njohur e lĂ«vizjes atdhetare. Ai ndoqi njĂ« kolegj francez, ku u formua nĂ« frymĂ«n e kulturĂ«s evropiane, dhe mĂ« pas vazhdoi studimet pĂ«r drejtĂ«si nĂ« GjenevĂ«.

Jeta e tij mori kthesĂ« kur u vendos nĂ« Kajro, ku fillimisht ushtroi profesionin e avokatit, pĂ«rpara se t’i pĂ«rkushtohej plotĂ«sisht çështjes kombĂ«tare. U shqua si njĂ« nga figurat qendrore tĂ« komunitetit shqiptar nĂ« Egjipt, duke kontribuar nĂ« pĂ«rpjekjet pĂ«r ruajtjen e identitetit kombĂ«tar dhe pĂ«r mbrojtjen e interesave tĂ« ShqipĂ«risĂ«.

Andon Zako Çajupi me tĂ« birin, Stefanin

Krijimtaria e tij letrare Ă«shtĂ« mishĂ«rim i atdhedashurisĂ« dhe i frymĂ«s pĂ«rparimtare. Vepra mĂ« pĂ«rfaqĂ«suese mbetet pĂ«rmbledhja poetike “Baba Tomorri” (1902), qĂ« pĂ«rfshin edhe komedinĂ« e njohur “KatĂ«rmbĂ«dhjetĂ« vjeç dhĂ«ndĂ«r”, njĂ« satirĂ« e mprehtĂ« ndaj zakoneve patriarkale. GjatĂ« jetĂ«s sĂ« tij, Çajupi botoi edhe “PĂ«rrallat e La Fontenit” (1921), tĂ« pĂ«rshtatura nĂ« shqip, si dhe pĂ«rmbledhjen “Lulet e Hindit” (1922), me pĂ«rkthime nga letĂ«rsia sanskrite. Ai u bĂ« gjithashtu zĂ« kritik i kohĂ«s pĂ«rmes publicistikĂ«s, veçanĂ«risht me pamfletin “Klubi i Selanikut” (1909), ku ironizonte hipokrizinĂ« politike dhe pasivitetin e elitave.

TrashĂ«gimia e Çajupit mbetet njĂ« testament i gjallĂ« i ndĂ«rthurjes sĂ« letĂ«rsisĂ« me idealet kombĂ«tare dhe frymĂ«s emancipuese tĂ« kohĂ«s sĂ« tij.

The post 95 vjet nga vdekja e Andon Zako Çajupit appeared first on Gazeta Si.

‘ShkatĂ«rrimi i PalestinĂ«s do tĂ« thotĂ« gjithashtu shkatĂ«rrim i Izraelit’

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
11 July 2025 at 11:24

Nga Omri Boehm* – Ishte hera e parĂ« qĂ« Omri Boehm, 46 vjeç, ishte kthyer nĂ« Gjermani, pasi fjalimi qĂ« do tĂ« mbante nĂ« Buchenwald pĂ«r tĂ« shĂ«nuar 80-vjetorin e çlirimit nga nazistĂ«t u pezullua pĂ«r shkak tĂ« presionit nga ambasada izraelite.

Në një vend ende të prekur nga Holokausti , çdo kritikë ndaj qeverisë izraelite mund të jetë bazë për anulim.

“Do tĂ« jem i sinqertĂ«, u ndjeva mĂ« i frustruar nga ç’do tĂ« doja”, tha filozofi izraelito-gjerman nĂ« njĂ« kafene nĂ« qendĂ«r tĂ« qytetit tĂ« Leipzigut, ku po merrte pjesĂ« nĂ« Bachfest, festivalin e Bahut. Nuk ishte aq shumĂ« anulimi nĂ« vetvete, sesa mungesa e reagimit nĂ« Gjermani ndaj fjalimit tĂ« tij, tĂ« botuar ndĂ«r media tĂ« tjera ndĂ«rkombĂ«tare nga EL PAÍS.

ËshtĂ« njĂ« ditĂ« me diell nĂ« fund tĂ« pranverĂ«s nĂ« Leipzig dhe kanĂ« kaluar pothuajse dy muaj qĂ« nga anulimi i Boehm-it, njĂ« profesor nĂ« ShkollĂ«n e Re nĂ« Nju Jork dhe autor i Universalizmit Radikal ; Boehm Ă«shtĂ« gjithashtu njĂ« mendimtar qĂ« pretendon tĂ« jetĂ« nga shkolla e Iluminizmit, e Kantit dhe gjithashtu e SpinozĂ«s.

Tensionet në Lindjen e Mesme ishin përshkallëzuar në kohën e intervistës me sulmet izraelite ndaj objekteve bërthamore të Iranit dhe sulmet hakmarrëse iraniane ndaj Izraelit. I lindur në Izraelin verior në vitin 1979 dhe me prejardhje nga hebrenj gjermanë nga ana e babait dhe hebrenj iranianë nga ana e nënës, konflikti dukej shumë personal.

Disa ditĂ« mĂ« vonĂ«, SHBA-tĂ« do tĂ« ndĂ«rhynin dhe Boehm do tĂ« vĂ«rente: “Kam frikĂ« se rajoni po shkon drejt logjikĂ«s sĂ« luftĂ«s totale, diçka qĂ«, nĂ« planin afatgjatĂ«, do ta bĂ«jĂ« tĂ« pamundur edhe jetĂ«n nĂ« Izrael.”

Gjatë intervistës në Leipzig, Boehm iu rikthye disa herë të njëjtës temë: mbijetesa e Izraelit.

“ ShkatĂ«rrimi i dhunshĂ«m aktual i PalestinĂ«s , i konceptuar si i domosdoshĂ«m pĂ«r tĂ« ruajtur shtetin hebre, do tĂ« thotĂ« gjithashtu shkatĂ«rrimi i plotĂ« i Izraelit”, tha ai. Pse? Izraeli do ta delegjitimonte veten me shkatĂ«rrimin e PalestinĂ«s; vĂ«shtirĂ« se mund tĂ« mbetej moralisht, fizikisht ose ligjĂ«risht i paprekur, dhe e gjithĂ« kjo do ta shkatĂ«rronte sundimin e ligjit izraelit. “Izraeli nuk do t’i mbijetojĂ« shkatĂ«rrimit tĂ« PalestinĂ«s”, tha ai.

Argumentet e tij, së bashku me zgjidhjen e tij për konfliktin me një shtet të vetëm, duke përfshirë një konfederatë binacionale ( Republika e Haifës , siç quhet një nga esetë e tij), dhe akuzat e drejtuara ndaj autoriteteve izraelite për përdorimin e Holokaustit për të zbardhur të djathtën ekstreme evropiane , bënë që Boehm të detyrohej të anulonte fjalimin e tij në Buchenwald.

“Nga njĂ«ra anĂ« Ă«shtĂ« qeveria izraelite dhe ambasada izraelite kĂ«tu, tĂ« cilat pĂ«rdorin kujtimin e Holokaustit pĂ«r tĂ« luftuar tĂ« drejtat e njeriut dhe pĂ«r tĂ« pĂ«rfituar nga lufta e rĂ«ndĂ«sishme kundĂ«r antisemitizmit me qĂ«llim legjitimimin e politikĂ«s sĂ« sĂ« djathtĂ«s ekstreme”, thotĂ« ai. “Nga ana tjetĂ«r, kemi tĂ« majtĂ«n postkoloniale e cila, duhet thĂ«nĂ« qartĂ«, nuk mbajti qĂ«ndrim kundĂ«r krimeve tĂ« Hamasit mĂ« 7 tetor dhe mendoi se ishte njĂ« formĂ« legjitime rezistence, gjĂ« qĂ« unĂ« e gjej tĂ« pĂ«rçmueshme. Dhe tani, duke pasur parasysh abuzimin me kujtimin e Holokaustit, ajo nxiton ta shpĂ«rfillĂ« kĂ«tĂ« kujtim si njĂ« ideologji perĂ«ndimore.”

Dështimi i të moderuarve

TĂ« moderuarit, ata qĂ« Boehm i quan “qendra liberale sioniste” qĂ« ai i identifikon me intelektualĂ« si David Grossman ose Eva Illouz, kanĂ« dĂ«shtuar gjithashtu, sipas tij, sepse u Ă«shtĂ« dashur shumĂ« kohĂ« “tĂ« flasin qartĂ« kundĂ«r krimeve izraelite”. Ai kĂ«rkon “njĂ« qĂ«ndrim shumĂ« mĂ« tĂ« nuancuar”. Dhe, nĂ« fakt, njĂ« qĂ«ndrim mjaft tĂ« vetmuar.

Omri Boehm

Gjyshja hebre-gjermane e Boehm-it, e cila humbi prindĂ«rit e saj nĂ« Holokaust dhe iku e vetme nĂ« PalestinĂ« nĂ« vitin 1939 nĂ« moshĂ«n 16 vjeç, i dha Boehm-it njĂ« shije tĂ« Bildungsburgertum-it , “borgjezisĂ« sĂ« arsimuar” tĂ« GjermanisĂ«. Ai i foli asaj pĂ«r Thomas Mann-in, Schopenhauer-in dhe Wagner-in. Ai kreu shĂ«rbimin ushtarak, studioi nĂ« Yale dhe Heidelberg dhe nĂ« punĂ«n e tij ai rifitoi fijen e kĂ«tij iluminizmi gjerman tĂ« shkatĂ«rruar nga 12 vitet e Nacionalsocializmit tĂ« Hitlerit.

NĂ« Universalizmin Radikal , Boehm rilexon dhe riinterpreton tre tekste (DeklaratĂ«n e PavarĂ«sisĂ« sĂ« Shteteve tĂ« Bashkuara tĂ« AmerikĂ«s, esenĂ« e Kantit ÇfarĂ« Ă«shtĂ« Iluminizmi? dhe rrĂ«fimin e DhiatĂ«s sĂ« VjetĂ«r pĂ«r sakrificĂ«n e Isakut) pĂ«r tĂ« formuluar njĂ« mbrojtje tĂ« humanizmit universal kundĂ«r “tĂ« djathtĂ«s qĂ« lufton nĂ« mbrojtje tĂ« vlerave tradicionale” dhe “tĂ« majtĂ«s qĂ« lufton nĂ« mbrojtje tĂ« gjinisĂ« dhe racĂ«s”.

Por edhe njĂ« mbrojtje kundĂ«r progresivĂ«ve liberalĂ« tĂ« cilĂ«t kanĂ« dĂ«shtuar tĂ« mbĂ«shtesin tĂ« drejtĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare, domethĂ«nĂ«, tĂ« mbrojnĂ« palestinezĂ«t nga shkatĂ«rrimi sistematik i mjeteve tĂ« jetesĂ«s qĂ« Izraeli ka mbjellĂ« nĂ« Gaza”.

Gjenocid? “Nuk e di”, pĂ«rgjigjet Boehm, i cili pretendon se termi Ă«shtĂ« pĂ«rdorur si armĂ« ideologjike dhe se ai preferon t’i pĂ«rmbahet pĂ«rkufizimeve ligjore .

“ËshtĂ« bĂ«rĂ« pothuajse e pamundur tĂ« flasĂ«sh dhe tĂ« mendosh pĂ«r kĂ«tĂ«â€, thotĂ« Boehm.

“NjĂ«ra palĂ« tĂ« akuzon se je mohues i gjenocidit; pala tjetĂ«r, pĂ«r antisemitizĂ«m. Sipas mendimit tim, po ndodh spastrim etnik. Krime kundĂ«r njerĂ«zimit gjithashtu. Ato janĂ« krime tĂ« tmerrshme dhe nuk janĂ« krime mĂ« tĂ« vogla se gjenocidi.

Por, pĂ«r shumĂ« njerĂ«z, kĂ«to pĂ«rkufizime nuk janĂ« tĂ« mjaftueshme, sepse pĂ«rdorimi i fjalĂ«s gjenocid Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« shumĂ« i rĂ«ndĂ«sishĂ«m pĂ«r ideologjinĂ« qĂ« kĂ«rkon ta portretizojĂ« Izraelin dhe sionizmin si gjenocidale. Ne duhet t’i rezistojmĂ« kĂ«saj logjike. Dhe nga ana tjetĂ«r, nĂ« Gjermani, sigurisht, nĂ«se e pĂ«rdor kĂ«tĂ« term, dhe njerĂ«zit mund tĂ« kenĂ« arsye ta pĂ«rdorin, atĂ«herĂ« je antisemit. Sikur hebrenjtĂ« tĂ« mos mund tĂ« ishin gjenocidalĂ«. Epo, ata mund tĂ« jenĂ«â€

Shënim*- Omri Boehm është filozof izraelit

Burimi: El Pais

The post ‘ShkatĂ«rrimi i PalestinĂ«s do tĂ« thotĂ« gjithashtu shkatĂ«rrim i Izraelit’ appeared first on Gazeta Si.

Franca i kthen Londrës tapicerinë e Bayeux pas 900 vitesh

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
10 July 2025 at 13:58

Nga Gazeta “SI”– Tapiceria e famshme e Bayeux do tĂ« ekspozohet pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar pas mĂ« shumĂ« se nĂ«ntĂ« shekujsh, si pjesĂ« e njĂ« marrĂ«veshjeje tĂ« re kulturore mes qeverisĂ« sĂ« Keir Starmer dhe asaj tĂ« Emmanuel Macron.

E qĂ«ndisur mbi njĂ« pĂ«lhurĂ« 70 metra tĂ« gjatĂ«, kjo vepĂ«r ikonike rrĂ«fen nĂ« 58 skena pushtimin norman tĂ« AnglisĂ« nĂ« vitin 1066 dhe BetejĂ«n e HastingĂ«ve , momenti kur William “Pushtuesi” rrĂ«zon nga froni Harold Godwinsonin dhe bĂ«het mbret i parĂ« norman i AnglisĂ«. Tapiceria, qĂ« besohet tĂ« jetĂ« punuar nĂ« Angli gjatĂ« shekullit XI me porosi tĂ« peshkopit Odo tĂ« Bayeux, do tĂ« shfaqet nĂ« Muzeun Britanik nga shtatori 2026 deri nĂ« korrik 2027.

NĂ« kĂ«mbim, Franca do tĂ« presĂ« disa prej thesareve mĂ« tĂ« çmuara tĂ« trashĂ«gimisĂ« britanike, pĂ«rfshirĂ« objektet nga anija funerale anglo-saksone e Sutton Hoo (shek. VII), si dhe figurat legjendare tĂ« shahut “Lewis”. Ky shkĂ«mbim do tĂ« shpallet zyrtarisht gjatĂ« vizitĂ«s sĂ« presidentit Macron nĂ« Muzeun Britanik kĂ«tĂ« tĂ« mĂ«rkurĂ«.

PĂ«r muzeologĂ«t dhe historianĂ«t, kjo Ă«shtĂ« njĂ« nga ngjarjet mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme kulturore tĂ« dekadĂ«s. Drejtori i Muzeut Britanik, Nicholas Cullinan, e ka cilĂ«suar tapicerinĂ« si “njĂ« nga artefaktet mĂ« tĂ« veçanta nĂ« botĂ«, qĂ« pĂ«rfaqĂ«son lidhjet e thella mes dy vendeve tona dhe vijon tĂ« frymĂ«zojĂ« brez pas brezi”.

Sipas Sylvette Lemagnen, kuratore e tapicerisĂ« dhe autore e njĂ« libri mbi tĂ«, mbijetesa e kĂ«saj vepre pĂ«r mĂ« shumĂ« se 900 vjet Ă«shtĂ« njĂ« mrekulli mĂ« vete. “GjatĂ«sia e jashtĂ«zakonshme, freskia e ngjyrave dhe zgjuarsia e tregimit e bĂ«jnĂ« kĂ«tĂ« vepĂ«r tĂ« papĂ«rsĂ«ritshme,” shkruan ajo.

Huazimi do të jetë kulmi i vitit kulturor franko-britanik 2027, i cili përkon me 1000-vjetorin e lindjes së William Pushtuesit dhe nisjen e Turneut të Francës nga Britania. Sekretarja britanike e Kulturës, Lisa Nandy, tha se ky shkëmbim simbolizon historinë e përbashkët me aleatët tanë francezë  një histori e ndërtuar me shekuj, që vazhdon të thellohet.

Nga ana e tij, presidenti Macron e ka cilësuar kthimin e përkohshëm të tapicerisë si një veprim të ngarkuar me simbolikë.

“PĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« pas 900 vjetĂ«sh, ajo do tĂ« ndjekĂ« gjurmĂ«t e luftĂ«tarĂ«ve qĂ« pĂ«rshkruan, pĂ«r tĂ« mbĂ«rritur nĂ« tokat britanike,” tha Macron nĂ« njĂ« fjalim nĂ« KalanĂ« Windsor.

 Dhe me njĂ« nĂ«ntekst historik tĂ« fortĂ«, ai shtoi: “E edhe pse skenat e fundit tĂ« saj nuk u krijuan kurrĂ«, ky boshllĂ«k e bĂ«n mĂ« tĂ« fuqishĂ«m rolin e saj nĂ« murin e gjatĂ« tĂ« historisĂ« franko-britanike,  njĂ« histori qĂ« ende po shkruhet.”

Burimi: The Guardian

The post Franca i kthen Londrës tapicerinë e Bayeux pas 900 vitesh appeared first on Gazeta Si.

‘UnĂ« jam Alen’/ Historia e fĂ«mijĂ«s boshnjak, qĂ« u lind nga njĂ« pĂ«rdhunim

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
10 July 2025 at 13:14

Nga Georgio Konstandi– Alen Muhic ishte njĂ« nga shumĂ« fĂ«mijĂ«t e lindur si pasojĂ« e pĂ«rdhunimeve gjatĂ« luftĂ«s nĂ« Bosnje. Tani ai ka shkruar njĂ« kujtim pĂ«r “njĂ« heshtje qĂ« ka zgjatur shumĂ« gjatĂ«.”

“KĂ«tĂ« libĂ«r e kam mbajtur brenda vetes pĂ«r 30 vjet” thotĂ« Alen Muhic.

I lindur nga një nënë boshnjake e përdhunuar nga një ushtar serb në qytetin e Focës gjatë luftës, Muhic u braktis në një spital në vitin 1993.

NĂ« spitalin e Goraçdes, njĂ« kujdestar me emrin Muharem e birĂ«soi Alenin si djalin e tij, pĂ«r t’u rritur nga ai dhe gruaja e tij, Advija, si pjesĂ«tar i familjes Muhic.

Tani, pas dekadash stigmatizimi, Muhic po boton kujtimet e tij tĂ« para, “UnĂ« jam Alen”.

Këtë vit shënohen 30 vjet nga përfundimi i luftës së Bosnjës 1992-1995, gjatë së cilës rreth 20,000 deri në 30,000 gra ishin viktima të dhunës seksuale.

NĂ« FocĂ«, njĂ« qytet nĂ« juglindje tĂ« lumit Drina, gratĂ« boshnjake u kapĂ«n dhe u mbajtĂ«n nĂ« robĂ«ri nga ushtarĂ« serbĂ«, pĂ«rfshirĂ« edhe tĂ« ashtuquajturit “luftĂ«tarĂ«t e fundjavĂ«s” nga Mali i Zi. GratĂ« u pĂ«rdhunuan dhe u torturuan sistematikisht, kryesisht gjatĂ« verĂ«s sĂ« vitit 1992. NdĂ«r to ishte edhe nĂ«na biologjike e Muhic.

Në këto 30 vjet që kanë kaluar, Muhic ka qenë aktiv në avokimin për më shumë dukshmëri dhe të drejta të barabarta për ata fëmijë që, si ai vetë, janë lindur si rezultat i përdhunimeve të luftës. Ai është anëtar i Shoqatës së Fëmijëve të Harruar të Luftës, e cila synon të sigurojë njohje ligjore dhe shoqërore, si dhe respekt për fëmijët e lindur nga dhuna e luftës.

Kujtimet e tij, Unë jam Alen, janë autobiografia e parë e shkruar nga një prej këtyre fëmijëve.

“Ky libĂ«r nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m pĂ«r mua,  ky Ă«shtĂ« njĂ« libĂ«r pĂ«r njĂ« heshtje qĂ« ka zgjatur shumĂ« dhe pĂ«r njĂ« zĂ« qĂ« ka vendosur tĂ« mos heshtĂ« mĂ«,” tha ai pĂ«r BIRN nĂ« njĂ« intervistĂ«.

Nuk hesht më

Muhic ishte dhjetĂ« vjeç kur mĂ«soi kush ishin prindĂ«rit e tij biologjikĂ«, pasi pati njĂ« sherr nĂ« oborrin e shkollĂ«s ku njĂ« nxĂ«nĂ«s tjetĂ«r e quajti “bir çetniku i adoptuar”. “Çetnik” Ă«shtĂ« njĂ« term pĂ«rçmues pĂ«r serbĂ«t, qĂ« i referohet milicive nacionaliste serbe tĂ« LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore. “Si fĂ«mijĂ« nuk e kuptoja origjinĂ«n time, por ndjeja se diçka nuk ishte si tek tĂ« tjerĂ«t,” kujton Muhic.

Libri i tij trajton njĂ« mori temash qĂ« lidhen me fĂ«mijĂ«t e harruar tĂ« luftĂ«s sĂ« BosnjĂ«s. “NjĂ« nga temat kryesore Ă«shtĂ« identiteti: kush jam, nga vij, dhe si tĂ« jetosh si njĂ« fĂ«mijĂ« i lindur nga njĂ« pĂ«rdhunim lufte. Kjo Ă«shtĂ« njĂ« barrĂ«, por edhe njĂ« mision.

Alen Muhic

“Pastaj Ă«shtĂ« dashuria dhe birĂ«simi: historia e familjes sime Muhic, e babait tim Muharem dhe nĂ«nĂ«s sime Advija, tĂ« cilĂ«t mĂ« pranuan dhe mĂ« deshĂ«n si fĂ«mijĂ«n e tyre. Dashuria e tyre Ă«shtĂ« ajo qĂ« mĂ« shpĂ«toi.”

Muhic thotĂ« se libri trajton gjithashtu stigmatizimin qĂ« ai dhe fĂ«mijĂ«t e tjerĂ« tĂ« luftĂ«s kanĂ« pĂ«rjetuar, i shtuar edhe nga vĂ«shtirĂ«sia pĂ«r tĂ« jetuar “nĂ« njĂ« shoqĂ«ri qĂ« hesht pĂ«r ne ose kthen kokĂ«n nga ana tjetĂ«r.”

Ai shkruan pĂ«r takimin me nĂ«nĂ«n e tij biologjike, njĂ« moment kur “emocionet mĂ« pushtuan”, thotĂ« ai. Ka deklaruar mĂ« herĂ«t se ishte nĂ« kontakt me nĂ«nĂ«n biologjike pĂ«r disa muaj, por “e ndĂ«rpremĂ« sepse nuk doja tĂ« isha vazhdimisht njĂ« traumĂ« nĂ« jetĂ«n e saj. Edhe ajo ka kaluar shumĂ«,” thekson ai.

Babai i tij biologjik, Radmilo Vukovic, u akuzua nga Gjykata e Bosnjës dhe Hercegovinës në vitin 2006 për përdhunimin e nënës biologjike të Muhic në Focë. Fillimisht u shpall fajtor, por me apel vendimi u rrëzua në gusht 2008.

Muhic shton se kujtimet e tij nuk flasin vetĂ«m pĂ«r pĂ«rballjen emocionale me nĂ«nĂ«n biologjike, por edhe pĂ«r “udhĂ«timin tim drejt pranimit dhe paqes me vetveten”.

TĂ« rritesh me stigmĂ«n e tĂ« qenit i lindur nga njĂ« pĂ«rdhunim lufte ishte njĂ« proces “i gjatĂ« dhe shpesh i dhimbshĂ«m” pjekjeje. “Teksa rritesha, zbulova copĂ«za tĂ« sĂ« vĂ«rtetĂ«s. Disa mĂ« thyen, disa mĂ« formĂ«suan,” tha Muhic.

“Pjekuria ime erdhi pĂ«rmes tĂ« tjerĂ«ve,  pĂ«rmes dashurisĂ« sĂ« babait dhe nĂ«nĂ«s sime, pĂ«rmes takimeve me gra qĂ« kishin pĂ«rjetuar atĂ« qĂ« kishte pĂ«rjetuar nĂ«na ime biologjike, pĂ«rmes mbĂ«shtetjes sĂ« Dr. Amra Delic, pĂ«rmes lindjes sĂ« djalit tim Rejjan. Secili prej kĂ«tyre momenteve mĂ« formĂ«soi dhe mĂ« solli nĂ« pikĂ«n ku ndjeva se isha gati, jo vetĂ«m pĂ«r tĂ« folur, por pĂ«r tĂ« qenĂ« njĂ« zĂ«.”

Qyteti i Goraçdes, ku Ă«shtĂ« rritur Alen Muhic. Foto: Julian Nyča.

Sot, Muhic nuk është vetëm bashkëshort dhe baba, por edhe aktivist për të drejtat e të gjithë fëmijëve në Bosnjë dhe Hercegovinë që janë lindur si pasojë e dhunës seksuale. Edhe pse organizata si Shoqata e Fëmijëve të Harruar të Luftës kanë arritur të lobojnë me sukses për miratimin e ligjeve që u japin status ligjor dhe të drejta këtyre fëmijëve në Distriktin Brçko dhe entitetin e Federatës, Muhic beson se përplasja e brendshme e Bosnjës me këtë çështje vazhdon.

“ShoqĂ«ritĂ« tona kanĂ« rindĂ«rtuar ndĂ«rtesa, por nuk kanĂ« rindĂ«rtuar shpirtin. NdĂ«r ata qĂ« historia i ka shtyrĂ« nĂ« margjina jemi ne fĂ«mijĂ«t e lindur nga pĂ«rdhunimet e luftĂ«s. Ne jemi ata fĂ«mijĂ«t e harruar tĂ« luftĂ«s,” thotĂ« ai.

“ÇfarĂ« do tĂ« doja tĂ« shihja Ă«shtĂ« njohja dhe mirĂ«kuptimi. QĂ« shoqĂ«ria tĂ« pranojĂ« mĂ« nĂ« fund qĂ« ne ekzistojmĂ«, se nuk jemi njĂ« turp, por njĂ« e vĂ«rtetĂ«. Do tĂ« doja qĂ« institucionet, arsimi, mediat, si dhe ndĂ«rgjegjja kolektive, tĂ« hapnin hapĂ«sirĂ« pĂ«r kĂ«tĂ« çështje,  jo pĂ«r tĂ« kaluarĂ«n, por pĂ«r tĂ« ardhmen.”

PavarĂ«sisht sfidave qĂ« e presin, Muhic thotĂ« se gĂ«zon shumĂ« bekime qĂ« i japin shpresĂ«, si djali i tij, Rejjan: “NĂ« sytĂ« e tij shoh njĂ« tĂ« ardhme qĂ« nuk ka pse tĂ« mbajĂ« shenjat e sĂ« kaluarĂ«s.”

Burimi: Balkan Insight

The post ‘UnĂ« jam Alen’/ Historia e fĂ«mijĂ«s boshnjak, qĂ« u lind nga njĂ« pĂ«rdhunim appeared first on Gazeta Si.

105 vjet Bibliotekë Kombëtare

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
10 July 2025 at 10:58

Nga Gazeta “SI”– NĂ« 105-vjetorin e themelimit tĂ« saj, (10 korrik 1920) Biblioteka KombĂ«tare vazhdon tĂ« mbetet njĂ« “bunker” pĂ«r lexuesin shqiptar.

E djegur në vitin 2017 dhe e përmbytur një vit më pas, Biblioteka Kombëtare sot nuk e ka më funksionin tradicional për të cilin është krijuar: shërbimin e librit te lexuesi. Shtoji kësaj edhe problemet e funksionimit dhe hapësirës, e cila prej kohësh është kthyer në një çështje për vetë Bibliotekën, por edhe për institucionet dhe dashamirësit e librit. Imazhet e librave të ruajtura në kuti bananesh mbeten ende një dëshmi sesi Biblioteka Kombëtare, ende edhe sot pas 105 vitesh, mbetet në një gjendje thuajse të mjerueshme.

Problematika qĂ« pritet tĂ« marrĂ« fund me miratimin dhe ndĂ«rtimin e godinĂ«s sĂ« re, e cila ndoshta mĂ« nĂ« fund do t’ua rikthejĂ« qytetarĂ«ve dhe lexuesve hapĂ«sirat dhe shĂ«rbimet kaq tĂ« nevojshme pĂ«r njĂ« shoqĂ«ri, kontaktin me librin dhe kulturĂ«n e njĂ« kombi, dhe jo vetĂ«m.

Historiku i Bibliotekës Kombëtare

Edhe pse institucionet bibliotekare në shtetin shqiptar janë relativisht të reja, tradita bibliotekare ndër shqiptarë është shumë më e hershme. Dokumente dhe burime të ndryshme historike dëshmojnë për ekzistencën e bibliotekave pranë kancelarive të princërve shqiptarë gjatë Mesjetës, ku funksiononin zyrtarë në tri gjuhët kulturore të kohës: latinisht, greqisht dhe sllavonisht. Falë pozicionit gjeohistorik, shqiptarët ndodheshin në një nyje komunikimi mes Lindjes dhe Perëndimit, duke pasur qasje si ndaj librarive të Kostandinopojës, ashtu edhe ndaj kulturës europiane.

Pushtimi osman solli një ndërprerje të ashpër të këtyre zhvillimeve, por jo shuarje të plotë. Tradita vijoi, sidomos në bibliotekat e familjeve të mëdha, pashallarëve dhe bejlerëve, por edhe në ato të institucioneve fetare: kuvende françeskane e jezuitë, manastire ortodokse, medrese, teqe etj.

10 korriku 1920 shĂ«non themelimin zyrtar tĂ« BibliotekĂ«s KombĂ«tare tĂ« ShqipĂ«risĂ« si institucioni i parĂ« shtetĂ«ror, publik dhe laik i kĂ«tij lloji. BĂ«rthama e saj u formua nga fondi i “KomisisĂ« Letrare Shqipe”, njĂ« bashkĂ«punim shqiptaro-austriak me qendĂ«r nĂ« ShkodĂ«r, themeluar nĂ« vitin 1917 nĂ« kushtet e LuftĂ«s sĂ« ParĂ« BotĂ«rore. Ky fond u transferua nĂ« MinistrinĂ« e Arsimit nĂ« TiranĂ« mĂ« 1920 dhe mĂ« pas u pasurua me mbĂ«shtetje institucionale.

NĂ« pĂ«rurimin zyrtar tĂ« vitit 1922, Biblioteka KombĂ«tare numĂ«ronte rreth 6.000 vĂ«llime. GjatĂ« viteve tĂ« MbretĂ«risĂ« Shqiptare (1928–1937), nĂ«n drejtimin e atdhetarit dhe albanologut Sotir Kolea, institucioni njohu zhvillime tĂ« rĂ«ndĂ«sishme.

Pas pĂ«rfundimit tĂ« LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore, fondi i saj ishte rritur nĂ« 15.000 vĂ«llime. NĂ« vitin 1947, pas konfiskimit tĂ« disa bibliotekave private tĂ« personaliteteve tĂ« njohura kulturore, koleksioni u zgjerua nĂ« rreth 100.000 vĂ«llime. Ngjarje me rĂ«ndĂ«si ishte nxjerrja e dekretit tĂ« 31 majit 1948, qĂ« detyronte çdo botues nĂ« ShqipĂ«ri t’i dĂ«rgonte BibliotekĂ«s KombĂ«tare disa kopje tĂ« çdo botimi tĂ« shtypur nĂ« vend. Ky ligj e konsolidoi BKSh-nĂ« si qendĂ«r arkivore dhe bibliografike e botimeve shqiptare.

Nga viti 1959, Biblioteka Kombëtare kaloi nën vartësinë e Ministrisë së Arsimit dhe Kulturës. Në vitin 1966 u zhvendos në një pjesë të ndërtesës së Pallatit të Kulturës në Tiranë, ku ndodhet edhe sot.

Me ndryshimet demokratike tĂ« viteve ’90, BKSh ndryshoi modelin institucional dhe qasjen ndaj informacionit. Nga njĂ« institucion me kufizime tipike tĂ« vendeve tĂ« ish-Bllokut Lindor, ajo u hap ndaj modelit perĂ«ndimor tĂ« lirisĂ« sĂ« aksesit dhe shĂ«rbimit tĂ« barabartĂ« pĂ«r tĂ« gjithĂ« pĂ«rdoruesit.

Sot, në 105-vjetorin e saj, Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë, edhe pse me shërbime dhe funksion të cunguar, mbetet një urë mes të shkuarës kulturore dhe dijes së së ardhmes.

The post 105 vjet Bibliotekë Kombëtare appeared first on Gazeta Si.

Përkthimi letrar me AI ngjall shqetësim mes përkthyesve

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
10 July 2025 at 10:43

Nga Gazeta “SI”– NjĂ« shĂ«rbim pĂ«rkthimi letrar me inteligjencĂ« artificiale, i synuar si pĂ«r botuesit tradicionalĂ« ashtu edhe pĂ«r autorĂ«t vetĂ«botues, Ă«shtĂ« lançuar nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar.

GlobeScribe.ai, i cili aktualisht tarifon 100 dollarë për libër, për çdo gjuhë, ofron përkthime automatike për fiction.

“GjithmonĂ« do tĂ« ketĂ« vend pĂ«r pĂ«rkthime njerĂ«zore nga ekspertĂ«, veçanĂ«risht pĂ«r tekste shumĂ« letrare ose komplekse,” thanĂ« themeluesit Fred Freeman dhe Betsy Reavley, tĂ« cilĂ«t mĂ« parĂ« themeluan Bloodhound Books, njĂ« shtĂ«pi botuese e specializuar nĂ« zhanrin e krimit dhe trillerit.

“Por GlobeScribe.ai hap mundĂ«si tĂ« reja, duke e bĂ«rĂ« pĂ«rkthimin njĂ« opsion tĂ« realizueshĂ«m pĂ«r njĂ« gamĂ« shumĂ« mĂ« tĂ« gjerĂ« fiction-i.”

Themeluesit e GlobeScribe.ai, Fred Freeman, Betsy Reavley

Sipas kompanisĂ«, GlobeScribe ka kryer “testime tĂ« gjera” pĂ«r tĂ« vlerĂ«suar mjetin e saj. FolĂ«s amtare shqyrtuan pĂ«rkthime tĂ« realizuara nga IA krah pĂ«rkthimeve njerĂ«zore, pa ditur se cila metodĂ« ishte pĂ«rdorur pĂ«r secilin tekst.
“Reagimet treguan nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pĂ«rsĂ«ritur se lexuesit nuk ishin nĂ« gjendje tĂ« dallonin me saktĂ«si se cili pĂ«rkthim ishte bĂ«rĂ« nga inteligjenca artificiale dhe cili nga njeriu,” thuhet nĂ« deklaratĂ«n e kompanisĂ«.
“NĂ« disa raste, recensuesit ndjenin madje se versionet e ndihmuara nga IA ishin mĂ« tĂ« afĂ«rta nĂ« ton dhe besnikĂ«ri me dorĂ«shkrimin origjinal nĂ« anglisht.”

Megjithatë, përkthyes të njohur dhe një shoqatë profesionistësh kanë shprehur shqetësim për këtë nismë.

GlobeScribe “mund tĂ« pretendojĂ« se po i hap letĂ«rsisĂ« njĂ« akses global, por qasja e tyre anashkalon vetĂ« njerĂ«zit qĂ« e bĂ«jnĂ« letĂ«rsinĂ« tĂ« rezonojĂ« ndĂ«rkulturalisht,” tha Ian Giles, kryetar i ShoqatĂ«s sĂ« pĂ«rkthyesve dhe autorĂ«ve.
“TĂ« sugjerosh se IA mund tĂ« barazohet, apo edhe tĂ« tejkalojĂ« punĂ«n e nuancuar tĂ« pĂ«rkthyesve njerĂ«zorĂ« nĂ« emĂ«r tĂ« autorĂ«ve, Ă«shtĂ« thjesht e gabuar.”

“PĂ«rkthimet mĂ« tĂ« mira letrare ofrojnĂ« mĂ« shumĂ« sesa thjesht saktĂ«si apo besnikĂ«ri fjalĂ« pĂ«r fjalĂ« ndaj njĂ« fjalie,” tha Polly Barton, shkrimtare dhe pĂ«rkthyese e veprave si bestselleri Butter nga Asako Yuzuki, nga japonishtja nĂ« anglisht.
“Ato ndĂ«rveprojnĂ« me kontekstin nga i cili ka lindur libri dhe rikrijojnĂ« ritmin, atmosferĂ«n, timbrin emocional dhe gjithĂ« ato elementĂ« mĂ« pak tĂ« dukshĂ«m qĂ« nĂ« fund pĂ«rcaktojnĂ« pasurinĂ« dhe kĂ«naqĂ«sinĂ« e pĂ«rvojĂ«s sĂ« leximit.”

Deepa Bhasthi, pĂ«rkthyesja e veprĂ«s Heart Lamp nga Banu Mushtaq, nga gjuha Kannada nĂ« anglisht ( fituese e Çmimit NdĂ«rkombĂ«tar Booker kĂ«tĂ« vit) tha:
“Ka shumĂ« fjalĂ« nĂ« Kannada qĂ« pĂ«rmbajnĂ« tĂ«rĂ« botĂ«kuptimet kulturore brenda tyre, ku ka aq shumĂ« tĂ« nĂ«nkuptuar ose tĂ« fshehur nĂ« kontekstin kulturor, sa edhe nĂ« kuptimin leksikor. Dhe pĂ«r t’i pĂ«rkthyer kĂ«to fjalĂ«, nevojitet njĂ« njeri, me njĂ« kuptim tĂ« botĂ«ve tĂ« dukshme dhe tĂ« padukshme.”

Themeluesit e GlobeScribe, Betsy Reavley dhe Fred Freeman, thanĂ« se, ndonĂ«se “e kuptojnĂ« se pjesĂ« tĂ« industrisĂ« janĂ« me tĂ« drejtĂ« tĂ« kujdesshme pĂ«r atĂ« qĂ« IA mund tĂ« sjellĂ« pĂ«r artet,” ata “besojnĂ« se kĂ«to mjete janĂ« kĂ«tu pĂ«r tĂ« qĂ«ndruar dhe se duhen pĂ«rqafuar me maturi dhe pĂ«rgjegjĂ«si.”

Ata shtuan se IA mund tĂ« rrisĂ« kreativitetin dhe tĂ« ndihmojĂ« pĂ«rkthyesit profesionistĂ« “tĂ« shtojnĂ« produktivitetin dhe prodhimin e tyre.”
Themeluesit e bĂ«nĂ« tĂ« qartĂ« se “nuk bĂ«het fjalĂ« pĂ«r zĂ«vendĂ«simin e pĂ«rkthyesve njerĂ«zorĂ«.”

Julia Sanches , përkthyese e veprave si Boulder nga Eva Baltasar, nga katalanishtja në anglisht tha:


“Edhe pse nuk mendoj se GlobeScribe mund tĂ« pĂ«rkthejĂ« tekstet letrare qĂ« pĂ«rkthej unĂ«, mĂ« trishton shfaqja e gjithĂ« kĂ«tyre shĂ«rbimeve tĂ« reja tĂ« pĂ«rkthimit me IA. Ato krijojnĂ« pĂ«rshtypjen se pĂ«rkthimi Ă«shtĂ« i menjĂ«hershĂ«m, gjĂ« qĂ« e zhvlerĂ«son punĂ«n time, dhe se pĂ«rkthimi Ă«shtĂ« mediokĂ«r, çka mund tĂ« bĂ«jĂ« qĂ« ‘mjaftueshmĂ«risht mirë’ tĂ« kthehet nĂ« standardin e ri pĂ«r letĂ«rsinĂ«. Dhe kjo Ă«shtĂ« njĂ« padrejtĂ«si si pĂ«r autorĂ«t ashtu edhe pĂ«r lexuesit.”

“Por kjo nuk ndalet vetĂ«m te pĂ«rkthimi,” shtoi sĂ«rish Barton. “Ndoshta pĂ«rkthyesit janĂ« tĂ« parĂ«t qĂ« rrezikohen tĂ« zĂ«vendĂ«sohen nga teknologjitĂ« e inteligjencĂ«s artificiale, por sĂ« shpejti edhe shumĂ« profesione tĂ« tjera do tĂ« kĂ«rcĂ«nohen nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n mĂ«nyrĂ«. Mbetet nĂ« dorĂ«n tonĂ« tĂ« vendosim nĂ«se duam apo jo qĂ« kjo tĂ« ndodhĂ«.”

Burimi: The Guardian

The post Përkthimi letrar me AI ngjall shqetësim mes përkthyesve appeared first on Gazeta Si.

ShqipĂ«ria e ftuar nderi nĂ« ‘Festival du PĂ©rigord Noir’ nĂ« FrancĂ«

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
9 July 2025 at 14:36

Nga Gazeta “SI”– TrashĂ«gimia muzikore shqiptare do tĂ« performojĂ« nĂ« skenĂ«n e njĂ« nga festivaleve mĂ« prestigjioze tĂ« verĂ«s franceze. Edicioni i sivjetĂ«m i Festival du PĂ©rigord Noir, qĂ« mbahet nga 3 deri mĂ« 17 gusht nĂ« rajonin historik tĂ« Nouvelle-Aquitaine, i kushtohet Mesdheut me njĂ« fokus tĂ« veçantĂ« mbi ShqipĂ«rinĂ«.

Artisti i njohur Tedi Papavrami dhe sopranoja Besa Cane do të sjellin repertorë klasikë dhe bashkëkohorë, ndërsa skena e festivalit do të mirëpresë edhe emra të njohur të artit dhe kulturës shqiptare në mërgatë, si Anri Sala, Angelin Preljocaj dhe Ornela Vorpsi, të cilët do të marrin pjesë në diskutime dhe veprimtari të ndryshme artistike.

Në mes të gjelbërimit të Saint-Léon-sur-VézÚre dhe në afërsi të shpellave parahistorike të Montignac-Lascaux, zëri i Shqipërisë do të rezonojë përtej kufijve, në një përballje kulturore që e vendos atë në qendër të hartës mesdhetare. Një ngjarje e rrallë për artdashësit dhe një mundësi e veçantë për të përjetuar artin shqiptar në një kontekst evropian.

The post ShqipĂ«ria e ftuar nderi nĂ« ‘Festival du PĂ©rigord Noir’ nĂ« FrancĂ« appeared first on Gazeta Si.

Nga pallatet e mbretit te qytetet ujore- Propozimet e reja për në UNESCO

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
9 July 2025 at 14:13

Nga Gazeta “SI”– Brenda pak ditĂ«sh, njĂ« ndĂ«r simbolet mĂ« tĂ« njohura tĂ« GjermanisĂ« , KĂ«shtjella “Neuschwanstein”  mund tĂ« marrĂ« njĂ« nga titujt mĂ« prestigjiozĂ« nĂ« fushĂ«n e trashĂ«gimisĂ« kulturore. BashkĂ« me tre pallate tĂ« tjera tĂ« ndĂ«rtuara nga Mbreti LudĂ«ig II i BavarisĂ«, ajo Ă«shtĂ« propozuar pĂ«r pĂ«rfshirje nĂ« ListĂ«n e TrashĂ«gimisĂ« BotĂ«rore tĂ« UNESCO-s. Vendimi pritet tĂ« merret nĂ« sesionin e 47-tĂ« tĂ« Komitetit tĂ« TrashĂ«gimisĂ« BotĂ«rore qĂ« po zhvillohet nĂ« Paris dhe qĂ« pĂ«rfundon mĂ« 16 korrik.

Prej njĂ« dekade, Gjermania ka synuar qĂ« kĂ«to vepra arkitekturore tĂ« hyjnĂ« nĂ« listĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare tĂ« mbrojtjes, e cila pĂ«rfshin aktualisht 1.223 lokalitete nĂ« mbarĂ« botĂ«n. Midis pallateve tĂ« propozuara janĂ«: Kalaja “Neuschwanstein”, pallati “Linderhof”, kompleksi “Herrenchiemsee” dhe ShtĂ«pia MbretĂ«rore nĂ« Schachen.

E ndĂ«rtuar nĂ« vitin 1869 si njĂ« rezidencĂ« private pĂ«r mbretin, Kalaja “Neuschwanstein” nuk u pĂ«rfundua gjatĂ« jetĂ«s sĂ« tij. E pozicionuar nĂ« njĂ« peizazh malor pĂ«rrallor, ajo Ă«shtĂ« kthyer nĂ« njĂ« ikonĂ« globale tĂ« arkitekturĂ«s romantike dhe pret mbi njĂ« milion vizitorĂ« çdo vit. PĂ«r shumĂ«kĂ«nd, ajo mishĂ«ron imazhin klasik tĂ« “kĂ«shtjellĂ«s sĂ« pĂ«rrallave”.

Pallatet janë pronë e shtetit federal të Bavarisë dhe dallohen jo vetëm për pamjen e jashtme madhështore, por edhe për zbukurimin e brendshëm luksoz dhe temat mitologjike që reflektojnë shpirtin melankolik dhe idealist të Ludwig II.

Përveç pallateve të Bavarisë, këtë vit janë paraqitur për vlerësim 32 nominime të tjera nga vende të ndryshme të botës. Ndër to përfshihen qyteti nënujor Port Royal në Xhamajkë, petroglifet prehistorike të lumit Daegokcheon në Korenë e Jugut, peizazhi paleolitik Faya në Emiratet e Bashkuara Arabe, pikturat shkëmbore në shpellën Shulgan-Tash në Rusi dhe nekropoli perandorak i Perandorisë Perëndimore Xia në Kinë.

India, nga ana tjetër, ka propozuar një ansambël fortesash të Perandorisë Maratha në shtetet Maharashtra dhe Tamil Nadu, ndërsa Taxhikistani ka paraqitur rajonin historik Khuttal.

Propozimet e listës dhe ndikimet politike

PavarĂ«sisht rĂ«ndĂ«sisĂ« qĂ« i jepet kĂ«saj liste, ekspertĂ«t kanĂ« ngritur shqetĂ«sime pĂ«r mĂ«nyrĂ«n se si bĂ«hen pĂ«rzgjedhjet. Antropologu Christoph Brumann nga Instituti “Max Planck” e ka cilĂ«suar procesin shpeshherĂ« si tĂ« ndikuar nga politika, ndĂ«rsa nĂ« librin e tij “The Best We Share” (2021) thekson se pĂ«rfshirja nĂ« listĂ« çon zakonisht nĂ« rritje tĂ« turizmit masiv,  njĂ« fenomen qĂ« mund tĂ« ndikojĂ« negativisht nĂ« jetĂ«n e komuniteteve lokale.

Krahas nominimeve të reja, Komiteti po shqyrton edhe kërcënimet në rritje ndaj vendeve tashmë të përfshira. Sipas një studimi të fundit të UNESCO-s dhe Institutit Botëror të Burimeve, mbi 70% e vendeve të Trashëgimisë Botërore përballen aktualisht me rreziqe nga mungesa e ujit ose përmbytjet. Një ndër shembujt më të përmendur është Taj Mahali në Indi, i cili përballet me rrezikun e fundosjes për shkak të rënies së nivelit të ujërave nëntokësore.

Pas përmbytjeve shkatërrimtare të vitit 2022, edhe Parku Kombëtar Yellowstone në SHBA u detyrua të mbyllej përkohësisht, me kosto rindërtimi mbi 20 milionë dollarë. Rajonet më të prekura nga këto fenomene janë Lindja e Mesme, Afrika e Veriut dhe pjesë të Azisë Jugore e Kinës Veriore.

The post Nga pallatet e mbretit te qytetet ujore- Propozimet e reja për në UNESCO appeared first on Gazeta Si.

Nga dhimbja te drita/ ÇfarĂ« simbolizojnĂ« lulediellit e Van Gogh-ut?

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
9 July 2025 at 11:41

Nga Gazeta “SI”- Kur mendojmĂ« pĂ«r Vincent van Gogh, shumica do tĂ« sjellin menjĂ«herĂ« nĂ« mendje lulediellit e tij ikonikĂ«, ( ose diellorĂ«t) tĂ« realizuar me guxim. ËshtĂ« njĂ« formĂ« njohjeje marke qĂ« vetĂ« artisti e kishte pĂ«r qĂ«llim. “Diellori Ă«shtĂ« i imi,” kishte shkruar ai dikur, duke treguar dĂ«shirĂ«n pĂ«r t’u identifikuar publikisht me kĂ«tĂ« bimĂ« tĂ« madhe dhe krenare. Lulediellit kishin qartĂ«sisht njĂ« domethĂ«nie tĂ« thellĂ« pĂ«r tĂ«. Por çfarĂ«, nĂ«se kishte diçka qĂ« donte tĂ« simbolizonte Vincent pĂ«rmes kĂ«saj bime tĂ« dashur, tĂ« quajtur helianthus annuus?

Krahas “NatĂ«s me Yje”, piktura “DiellorĂ«t” qĂ« ndodhet nĂ« National Gallery nĂ« LondĂ«r Ă«shtĂ« ndoshta vepra e tij mĂ« e njohur. Por Van Gogh pikturoi gjithsej 11 kanavaca qĂ« kishin si qendĂ«r kĂ«to lule. Ato u krijuan nĂ« tri shpĂ«rthime tĂ« shkurtra frymĂ«zimi: katĂ«r tĂ« parat nĂ« Paris nĂ« vitin 1887, njĂ« tjetĂ«r grup prej katĂ«r veprash tĂ« realizuara pĂ«r mĂ« pak se njĂ« javĂ« pas zhvendosjes nĂ« qytetin jugor francez Arles nĂ« 1888, dhe mĂ« pas tre kopje tĂ« realizuara nĂ« fillim tĂ« vitit 1889. Versionet mĂ« tĂ« njohura nga viti 1888 u pikturuan me njĂ« entuziazĂ«m sensual. Dhe megjithatĂ«, nĂ« letrat e tij, Van Gogh kurrĂ« nuk shpjegoi qartĂ« se çfarĂ« pĂ«rfaqĂ«sonin pĂ«r tĂ« diellorĂ«t.

Nga njëra anë, ato duket se shërbyen si mjet për të eksperimentuar me kombinime ngjyrash, veçanërisht me nuancat e verdhës. Por njëkohësisht, ishin menduar për të zbukuruar shtëpinë ku do të jetonte shoku i tij artist, Paul Gauguin.
Ky i fundit i kishte admiruar më parë pikturat me diellorë të Van Gogh-ut, ndaj ndoshta këto lule mishëronin shpresat e pashuara të Van Gogh-ut për solidaritet dhe miqësi , dëshira që përfundimisht do të shuheshin, ashtu siç u shua edhe ëndrra e tij për të marrë njohje artistike gjatë jetës. Gauguin e la pas vetëm dy muajsh, dhe Van Gogh vdiq në moshën 37-vjeçare, pa arritur të shiste shumë nga veprat e tij.

Por pikturat me luledielli të Van Gogh-ut morën shpejt statusin e një kulti në fillim të shekullit XX, fillimisht në rrethet avangarde të artit europian.
NĂ« vitin 1920, shkrimtarja Katherine Mansfield vuri nĂ« dukje se “lulet e verdha, tĂ« mbushura me diell, nĂ« njĂ« vazo”, kishin ndezur zgjimin e saj krijues. NĂ« vitin 1923, kritiku Roger Fry e quajti veprĂ«n “DiellorĂ«t” si njĂ« nga sukseset triumfale tĂ« vitit, qĂ« tregonte “gjallĂ«rinĂ« supreme, vitalitetin dhe fuqinĂ« shpĂ«rthyese” tĂ« Van Gogh-ut. MĂ« vonĂ«, kĂ«to vepra u njohĂ«n gjerĂ«sisht dhe ndihmuan ta pĂ«rjetĂ«sonin emrin e tij nĂ« historinĂ« e artit.

Çdo simbolikĂ« artistike mund tĂ« kuptohet pĂ«rmes evolucionit tĂ« ideve. Kuptimi i diellorĂ«ve rrĂ«njoset nĂ« tĂ« kaluarĂ«n dhe Ă«shtĂ« kultivuar nĂ« diskutime tĂ« gjera, si shkencore, ashtu edhe humaniste. Van Gogh nuk ishte i vetmi i fiksuar pas tyre. DiellorĂ«t kanĂ« ndezur imagjinatĂ«n e artistĂ«ve dhe shkrimtarĂ«ve ndĂ«r shekuj, pĂ«rfshirĂ« Sir Anthony van Dyck, Maria van Oosterwyck, William Blake, Oscar Wilde, Dorothea Tanning, Paul Nash dhe Allen Ginsberg.

Ndryshe nga shumë simbole të tjera të historisë së artit, lulediellit janë relativisht të rinj në kulturën europiane. Ato u sollën nga Amerika në Europë pas udhëtimeve të Kolombit në shekullin XVI. Pasi u kultivuan me sukses, veçoria e tyre që ndjekin diellin (heliotropizmi) u bë tipari më tërheqës dhe i dha kuptimin simbolik.

DomethĂ«nia qĂ« pĂ«rshkon tĂ« gjitha kĂ«to simbolika Ă«shtĂ« besnikĂ«ria. Van Gogh mund tĂ« ketĂ« qenĂ« i vetĂ«dijshĂ«m pĂ«r disa nga kĂ«to kuptime. Kur i shkruante motrĂ«s se pikturat e tij ishin “thuajse njĂ« britmĂ« dhimbjeje”, ndoshta mendonte pĂ«r mirĂ«njohjen ndaj artistĂ«ve si Gauguin. Por ndoshta mendonte edhe pĂ«r besimin e tij fetar, pĂ«r dashurinĂ«, apo pĂ«r pĂ«rkushtimin ndaj artit.

Kjo pĂ«rforcon idenĂ« se simbolika e lulediellit rrjedh ende nga besimet e Rilindjes sĂ« VonĂ«. DiellorĂ«t e Van Gogh-ut pasqyrojnĂ« kĂ«to lidhje historike, por gjithashtu dĂ«shirĂ«n e tij pĂ«r njĂ« dashuri mĂ« tĂ« thellĂ« – pĂ«r natyrĂ«n, artin, fenĂ«, apo njĂ« vĂ«llazĂ«ri krijuese me Gauguin.

Burimi: BBC

The post Nga dhimbja te drita/ ÇfarĂ« simbolizojnĂ« lulediellit e Van Gogh-ut? appeared first on Gazeta Si.

Shexhereja ose kanunorja e Elbasanit/Dokumenti që rregullonte tregun e esnafëve në Elbasanin e shek. të 17-të

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
5 July 2025 at 13:41

Nga Sokol Çunga -NĂ« mes tĂ« shek. XVII gjeografi osman Elvija Çelebi e quan qytetin e Elbasanit “Nusja e ShqipĂ«risĂ«â€. MirĂ«po, sikundĂ«r s’ka nuse pa pajĂ«, po ashtu s’ka qytet pa dokumente. I tillĂ« Ă«shtĂ« dhe Elbasani, zhvillimi ekonomik, demografik e kulturor i tĂ« cilit prodhoi dokumente qĂ« ruhen edhe sot pĂ«r rĂ«ndĂ«sinĂ« historike tĂ« tyre.

Në periudhën e Perandorisë Osmane zejtarët ushtronin veprimtarinë e tyre të organizuar në grupe profesionale që quheshin esnafe. Esnafet osmane i kanë rrënjët në traditën islame të zanatçinjve dhe shfaqen që në fillesat e Perandorisë. Kurse në territoret e reja ballkanike shfaqen gjatë shek. XV-XVI me instalimin e Perandorisë Osmane ishin organe të integruara në aparatin shtetëror osman.

GjatĂ« periudhĂ«s osmane organizimi i kĂ«tyre grupimeve profesionale ka pĂ«suar pak ndryshime. Si rregull, esnafi, pra, grupimi profesional, pĂ«rbĂ«hej nga hierarkia e ustallarĂ«ve (mjeshtĂ«rve), e kallfĂ«ve (ndihmĂ«sve) dhe e çirakĂ«ve (nxĂ«nĂ«sve). Çdo grup profesional kishte, si rregull, esnafin e vet. Pra, kujumxhinjtĂ« (argjendarĂ«t), kondakçinjtĂ« (armĂ«punuesit), terzinjtĂ« (rrobaqepĂ«sit), tabakĂ«t (lĂ«kurĂ«regjĂ«sit), saraçët (lĂ«kurĂ«punuesit), etj., kishin secili esnafin e tyre.

Të tilla profesione, që kanë lënë gjurmët e tyre dhe në mbiemra njerëzish, natyrisht ushtroheshin (disa edhe ushtrohen ende) edhe prej shqiptarëve. Një nga gjurmët më të hershme të tyre është shexhereja (kanunorja) e esnafit të tabakëve të Elbasanit

Kjo kanunore synon të organizojë dhe të përcaktojë mënyrën si do të funksiononte bashkësia profesionale e tabakëve, lëkurëregjësve të qytetit të Elbasanit. Kanunorja përcakton hierarkitë e profesionistëve, të drejtat dhe detyrat e tyre dhe pagesën që duhej të marrë sekush.

Po ashtu, kanunorja përcakton se si dhe ku do të blihet lënda e parë, si do të shiten produktet dhe si do të llogariten detyrimet e ndryshme tatimore. Për shembull, lënda e parë me të cilën punon esnafi, lëkurët e bagëtive, nuk lejohet të shiten në tregjet e qyteteve të tjera, ku çmimi mund të jetë më i lartë, as do të lejohen anëtarët e esnafit që të shesin prodhimet e tyre në tregje të tjera me çmime më të larta se vendaset.

Po ashtu, nuk do tĂ« lejohen qĂ« nĂ« qytet tĂ« punojnĂ« zanatçinj tĂ« qyteteve tĂ« tjera, pa marrĂ« miratim nga drejtuesit e esnafit vendĂ«s. Kjo shexhere Ă«shtĂ« kopjuar nĂ« tabakhanen e Elbasanit prej dorĂ«s sĂ« Shejh Sejid Mustafa Sulejmanit nĂ« fillim tĂ« muajit Shaban tĂ« vitit 1067, sipas kalendarit Hixhri, 14 maj 1657, sipas kalendarit Gregorian. ËshtĂ« vulosur prej vetĂ« Shejh Sejid Mustafa Sulejmanit, si dhe prej Shejh Karaliut, tĂ« birit tĂ« Sejid Mustafa Ihtijar el-Kadiriut, tĂ« dy prej Elbasani.

Shexhereja, kanunorja, na thotĂ« se, kur lĂ«kurĂ«regjĂ«si punon ndershmĂ«risht, jo vetĂ«m “[
] pastron lĂ«kurĂ«n e ndyrĂ« prej papastĂ«rtive, po edhe shpirti i tij pastrohet nga cilĂ«sitĂ« shtazarake dhe nga errĂ«sira e padijes, i ndriçohet zemra dhe i shfaqet bukuria hyjnore”. VallĂ«, a i mendojnĂ« profesionistĂ«t e sotshĂ«m kĂ«to gjĂ«ra?

ShĂ«nim: Sokol Çunga ështĂ« historian, pĂ«rkthyes dhe arkivist shqiptar

The post Shexhereja ose kanunorja e Elbasanit/Dokumenti që rregullonte tregun e esnafëve në Elbasanin e shek. të 17-të appeared first on Gazeta Si.

Taj Mahal shpallet ndërtesa më e bukur në botë

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
5 July 2025 at 10:59

Nga Gazeta “SI”– NĂ« njĂ« botĂ« ku arkitektura shpesh pĂ«rpiqet tĂ« tejkalojĂ« vetveten, janĂ« disa ndĂ«rtesa qĂ« tĂ« lĂ«nĂ« thjesht pa fjalĂ« . Kjo Ă«shtĂ« pikĂ«risht ajo qĂ« bĂ«n Taj Mahali nĂ« Agra, njĂ« monument qĂ« sfidon kohĂ«n dhe kategoritĂ« estetike.

Revista prestigjioze “Time Out” ka publikuar sĂ« fundmi njĂ« listĂ« me 24 ndĂ«rtesat mĂ« tĂ« mrekullueshme nĂ« planet, duke pĂ«rfshirĂ« struktura qĂ« variojnĂ« nga katedralet evropiane te qendrat bashkĂ«kohore tĂ« komunitetit nĂ« AfrikĂ« dhe faltoret mahnitĂ«se nĂ« Oqeani. Mes emrave tĂ« njohur si Sagrada Familia nĂ« BarcelonĂ« dhe Biblioteka e Trinity College nĂ« Dublin, vendin e parĂ« e zĂ« pikĂ«risht Taj Mahal.


Taj Mahali është një strukturë mahnitëse prej mermeri të bardhë. Ish-perandori mogul Shah Jahan e ndërtoi këtë mauzole në kujtim të gruas së tij , Mumtaz Mahal, e cila vdiq në lindje të fëmijës së tyre të 14-të. Legjenda thotë se pikëllimi i tij ishte aq i thellë, saqë ai urdhëroi ndërtimin e asaj që do të bëhej një nga ndërtesat më të bukura që ka njohur njerëzimi.


Punimet për Taj Mahal nisën në vitin 1632 dhe përfunduan në 1653, pas 22 vitesh ndërtim dhe përfshirjes së mijëra artizanëve. Arkitektura e tij është një ndërthurje e stilit persian, turk dhe indian, dhe çdo detaj i saj nga kupolat elegante te kaligrafitë e murit dëshmon për një vizion të jashtëzakonshëm artistik

Poeti britanik Sir Edwin Arnold e pĂ«rshkroi dikur Taj Mahalin jo si njĂ« ndĂ«rtesĂ«, “por si pasionin krenar tĂ« dashurisĂ« sĂ« njĂ« perandori, i farkĂ«tuar nĂ« gurĂ« tĂ« gjallĂ«â€.

Sot, Taj Mahal është kryevepra më përfaqësuese e arkitekturës indo-islamike, pjesë e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s dhe një nga destinacionet më të vizituara në botë, me 7 deri në 8 milionë turistë çdo vit.

Në një listë ku bashkëjetojnë muze të teknologjisë së lartë në Nju Jork dhe struktura futuriste në Zelandën e Re, Taj Mahali triumfon jo vetëm si arkitekturë, por si histori, emocion dhe kujtesë universale.

The post Taj Mahal shpallet ndërtesa më e bukur në botë appeared first on Gazeta Si.

Prapaskenat e fotos ikonike të Sofia Loren dhe Jayne Mansfield

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
4 July 2025 at 17:40

Nga Gazeta “SI”– NĂ« mbrĂ«mjen e darkĂ«s “Welcome to Hollywood” tĂ« Sophia Loren nĂ« prill 1957, Jayne Mansfield hyri nĂ« restorantin ekskluziv “Romanoff’s” nĂ« Beverly Hills me njĂ« plan. Festa luksoze e organizuar nga Paramount Studios ishte e mbushur me disa nga yjet mĂ« tĂ« mĂ«dhenj tĂ« Hollywood-it tĂ« asaj kohe, nga Barbara Stanwyck dhe Montgomery Clift, te Gary Cooper dhe Shelley Winters. Por njĂ« fotografi e kapur natyrshĂ«m e Mansfield dhe Loren do t’i siguronte asaj mbrĂ«mjeje njĂ« vend tĂ« paharrueshĂ«m nĂ« historinĂ« e Hollywood-it.

Sipas Eve Golden, autore e librit Jayne Mansfield: The Girl Couldn’t Help It, Mansfield dĂ«shironte qĂ« tĂ« gjithe sytĂ« tĂ« ishin mbi tĂ«. E lidhur me njĂ« kontratĂ« shtatĂ«vjeçare nga Warner Bros nĂ« shkurt 1955, atĂ«herĂ« 24-vjeçarja bjonde dhe ish-Playmate e Playboy-it shihej si konkurrente e Marilyn Monroe, e cila po “shkaktonte probleme” pĂ«r 20th Century Fox, thotĂ« Golden pĂ«r BBC-nĂ«. Filmat The Girl Can’t Help It (1956) dhe Will Success Spoil Rock Hunter? (1957), tĂ« cilĂ«t u publikuan vetĂ«m tetĂ« muaj larg njĂ«ri-tjetrit, e ngritĂ«n shpejt Mansfield-in nĂ« statusin e yllit.

Ajo u afrua me hapat e saj tĂ« qetĂ« dhe u ul pikĂ«risht pranĂ« Sophia Loren
 Jayne e dinte shumĂ« mirĂ« çfarĂ« po bĂ«nte.

Sophia Loren ishte vetĂ«m 22 vjeçe kur mbĂ«rriti nĂ« Hollywood. E lindur dhe rritur nĂ« Itali nĂ«n regjimin fashist tĂ« Mussolinit, nĂ«na e Loren-it kishte “ambicie tĂ« saj teatrale”, thotĂ« Mary Ann McDonald Carolan, autore e librit The Transatlantic Gaze: Italian Cinema, American Film.

Jayne Mansfield

Loren mori pjesë në konkurse bukurie si adoleshente, ku takoi të ardhurin e saj, producentin e filmit Carlo Ponti, para se të regjistrohej në shkollën kombëtare të filmit në Itali. Ponti prodhoi shumë nga filmat e saj të parë. Pas Luftës së Dytë Botërore, Italia ishte e mbushur me produksione të Hollywood-it, pasi studio-t shfrytëzonin kostot më të ulëta të prodhimit atje.

“NĂ« atĂ« kohĂ« kishte njĂ« shkĂ«mbim tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m artistik, ekonomik, biznesi dhe kinematografik midis ItalisĂ« dhe AmerikĂ«s,” thotĂ« Carolan pĂ«r BBC-nĂ«.

Pas suksesit të Aida në 1953 dhe The Gold of Naples në 1954, të shfaqura në Festivalin e Filmit në Kanë, Paramount nënshkroi me Loren, duke vënë bast se ajo do të ndiqte gjurmët e yjeve evropiane si Leslie Caron, Ingrid Bergman dhe Marlene Dietrich.

Fotografia e vitit 1957 e Sophia Loren dhe Jayne Mansfield është një nga më ikoniket në historinë e Hollywood-it (Foto: Alamy)

NĂ« prill 1957, erdhi koha qĂ« Loren tĂ« bĂ«nte debutimin e saj mes elitĂ«s sĂ« Hollywood-it nĂ« Romanoff’s, ku Mansfield ishte e fundit qĂ« hyri. Ajo hyri e mbuluar me njĂ« “pellush tĂ« madh prej lĂ«kure”, thotĂ« Golden. Kur e hoqi pallton, ajo mbante njĂ« fustan prej sateni pa shpinĂ« dhe me njĂ« dekolte shumĂ« tĂ« thellĂ«, qĂ« e dinte se do tĂ« tĂ«rhiqte vĂ«mendjen e tĂ« gjithĂ«ve nĂ« dhomĂ«, sidomos fotografĂ«ve.

“Ajo u afrua me hapat e saj tĂ« qetĂ« dhe u ul pikĂ«risht pranĂ« Sophia Loren,” thotĂ« Golden. “Ishte patjetĂ«r e planifikuar. Jane e dinte shumĂ« mirĂ« çfarĂ« po bĂ«nte.” FotografĂ«t Delmar Watson dhe Joe Shere e kapĂ«n Loren dhe Mansfield pranĂ« njĂ«ra-tjetrĂ«s. Por ndĂ«rsa Mansfield shikonte drejt aparatit tĂ« fotografisĂ«, Loren u kap duke hedhur njĂ«rĂ«n nga shikimet mĂ« tĂ« famshme anĂ«sore nĂ« historinĂ« e Hollywood-it, duke i hedhur njĂ« shikim “tĂ« ftohtĂ«â€ dekoltesĂ« sĂ« bashkĂ«bisedueses sĂ« saj.

Gjashtëdhjetë e tetë vjet më vonë, kjo mbetet një nga fotografitë më ikonike të Hollywood-it. Heidi Klum, Anna Nicole Smith, Sydney Sweeney dhe Maude Apatow, Sophia Vergara dhe Julie Bowen e kanë riprodhuar më vonë këtë foto. Ajo ka mbijetuar sepse paraqet Loren dhe Mansfield si dy pole të kundërta. Imazhi simbolizon elegancën kundrejt bombastikes ; Evropën kundrejt Amerikës; brunen kundrejt bjondes.

“ËshtĂ« pothuajse sikur janĂ« veshur qĂ«llimisht pĂ«r tĂ« theksuar kontrastin,” thotĂ« Carolan.

Trashëgimia e gjatë e fotografisë

MegjithatĂ«, ka pasoja shqetĂ«suese qĂ« lidhen me pĂ«rhapjen e gjatĂ« tĂ« kĂ«saj fotografie. Ajo nxjerr nĂ« pah prirjen e medias pĂ«r tĂ« ekzagjeruar rivalitetin mes grave, duke ushqyer stereotipin e dĂ«mshĂ«m se gratĂ« janĂ« gjithmonĂ« nĂ« konkurrencĂ« me njĂ«ra-tjetrĂ«n. NĂ« realitet, kjo ishte hera e vetme qĂ« ato u takuan, dhe Loren ndoshta ishte e shqetĂ«suar se Mansfield po rrezikonte njĂ« rrĂ«zim garderobe para medias. NĂ« njĂ« intervistĂ« pĂ«r Entertainment Weekly nĂ« 2014, Loren kujtoi: “Shiko fotografinĂ«. Ku janĂ« sytĂ« e mi? UnĂ« po shikoj thithkat e saj sepse kam frikĂ« se do tĂ« mĂ« bien nĂ« pjatĂ«. NĂ« fytyrĂ«n time shihet frika. Jam shumĂ« e trembur qĂ« gjithçka nĂ« fustanin e saj do tĂ« shpĂ«rthejĂ« – bum! – dhe do tĂ« derdhet mbi tavolinĂ«.”

Sophie Loren

Ky moment do të ishte i vetmi ku karrierat e tyre u kryqëzuan, sepse ndërsa ylli i Loren-it po ngrihej, ai i Mansfield po binte. Në 1960, Loren fitoi Oskar për aktoren më të mirë për filmin Two Women, duke u bërë aktorja e parë që fitonte një çmim Akademie për një rol në gjuhë të huaj. Ndërkohë, skena e Mansfield në festën e Loren-it u prit keq nga 20th Century Fox.

“Kjo ishte pika ku ata kuptuan se kishin nĂ«nshkruar me njĂ« ‘armĂ« tĂ« lirë’,” thotĂ« Golden. “Mendoj se ky Ă«shtĂ« momenti kur Fox ndaloi sĂ« investuari nĂ« karrierĂ«n e saj.”

Burimi : BBC

The post Prapaskenat e fotos ikonike të Sofia Loren dhe Jayne Mansfield appeared first on Gazeta Si.

100 filmat më të mirë të shekullit 21-të

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
4 July 2025 at 10:34

Nga Gazeta “SI”– Pas publikimit tĂ« listĂ«s zyrtare tĂ« filmave mĂ« tĂ« mirĂ« tĂ« shekullit tĂ« 21-tĂ«, e pĂ«rbĂ«rĂ« nga votat e mĂ« shumĂ« se 500 profesionistĂ«ve tĂ« industrisĂ« sĂ« filmit, lexuesit e New York Times u ftuan tĂ« japin mendimin e tyre. PĂ«rgjigjja ishte e jashtĂ«zakonshme, me mbi 200,000 vota tĂ« regjistruara pĂ«r filmat e preferuar nga lista.

Midis filmave qĂ« nuk arritĂ«n tĂ« futen nĂ« 100-shen origjinale janĂ« disa blockbusterĂ« tĂ« njohur si “Sinners”, “Barbie” dhe dy versione tĂ« filmit “Dune”. NdĂ«rkohĂ«, nĂ« garĂ« janĂ« pĂ«rfshirĂ« edhe xhevahire ndĂ«rkombĂ«tare si “Drive My Car” dhe “The Handmaiden”, si dhe filma si “Midsommar” dhe “Mean Girls” qĂ« u shtuan nĂ« diskutim. NdĂ«r filmat me renditje tĂ« qĂ«ndrueshme mbeten “Mulholland Drive” dhe “The Social Network”.

Për ata që nuk i kanë parë ende këto filma, është e mundur të krijojnë një listë shikimi të personalizuar dhe të ruajnë titujt që dëshirojnë të shikojnë.

Lista e 100 filmave më të mirë të shekullit 21-të

01. Parasite (Bong Joon Ho)

02. Mulholland Drive (David Lynch)

03. There Will Be Blood (Paul Thomas Anderson)

04. In the Mood For Love (Wong Kar Wai)

05. Moonlight (Barry Jenkins)

06. No Country For Old Men (Joel & Ethan Coen)

07. Eternal Sunshine of the Spotless Mind (Michel Gondry)

08. Get Out (Jordan Peele)

09. Spirited Away (Hayao Miyazaki)

10. The Social Network (David Fincher)

11. Mad Max: Fury Road (George Miller)

12. The Zone of Interest (Jonathan Glazer)

13. Children of Men (Alfonso Cuaron)

14. Inglourious Basterds (Quentin Tarantino)

15. City of God (Fernando Meirelles)

16. Crouching Tiger, Hidden Dragon (Ang Lee)

17. Brokeback Mountain (Ang Lee)

18. Y Tu Mama Tambien (Alfonso Cuaron)

19. Zodiac (David Fincher)

20. The Wolf of Wall Street (Martin Scorsese)

21. The Royal Tenenbaums (Wes Anderson)

22. The Grand Budapest Hotel (Wes Anderson)

23. Boyhood (Richard Linklater)

24. Her (Spike Jonze)

25. Phantom Thread (Paul Thomas Anderson)

26. Anatomy of a Fall (Justine Triet)

27. Adaptation (Spike Jonze)

28. The Dark Knight (Christopher Nolan)

29. Arrival (Denis Villeneuve)

30. Lost in Translation (Sofia Coppola)

31. The Departed (Martin Scorsese)

32. Bridesmaids (Paul Feig)

33. A Separation (Asghar Farhadi)

34. WALL-E Andrew Stanton)

35. A Prophet (Jacques Audiard)

36. A Serious Man (Joel & Ethan Coen)

37. Call Me By Your Name (Luca Guadagnino)

38. Portrait of A Lady on Fire (Celine Sciamma)

39. Lady Bird (Greta Gerwig)

40. Yi Yi (Edward Yang)

41. Amelie (Jean-Pierre Jeunet)

42. The Master (Paul Thomas Anderson)

43. Oldboy (Park Chan-wook)

44. Once Upon A Time in Hollywood (Quentin Tarantino)

45. Moneyball (Bennett Miller)

46. ROMA (Alfonso Cuaron)

47. Almost Famous (Cameron Crowe)

48. The Lives of Others (Florian Henckel Von Donnersmarck)

49. Before Sunset (Richard Linklater)

50. Up! (Pete Docter)

51. 12 Years A Slave (Steve McQueen)

52. The Favourite (Yorgos Lanthimos)

53. Borat (Larry Charles)

54. Pan’s Labyrinth (Guillermo Del Toro)

55. Inception (Christopher Nolan)

56. Punch-Drunk Love (Paul Thomas Anderson)

57. Best in Show (Christopher Guest)

58. Uncut Gems (Josh and Benny Safdie)

59. Toni Erdmann (Maren Ade)

60. Whiplash (Damien Chazelle)

61. Kill Bill Vol. 1 (Quentin Tarantino)

62. Memento (Christopher Nolan)

63. Little Miss Sunshine (Dayton & Faris)

64. Gone Girl (David Fincher)

65. Oppenheimer (Christopher Nolan)

66. Spotlight (Tom McCarthy)

67. TAR (Todd Field)

68. The Hurt Locker (Kathryn Bigelow)

69. Under The Skin (Jonathan Glazer)

70. Let The Right One In (Tomas Alfredson)

71. Ocean’s Eleven (Steven Soderbergh)

72. Carol (Todd Haynes)

73. Ratatouille (Brad Bird)

74. The Florida Project (Sean Baker)

75. Amour (Michael Haneke)

76. O Brother, Where Art Thou (Joel & Ethan Coen)

77. Everything Everywhere All At Once (The Daniels)

78. Aftersun (Charlotte Wells)

79. Tree of Life (Terrence Malick)

80. Volver (Pedro Almodovar)

81. Black Swan (Darren Aronofsky)

82. The Act of Killing (Joshua Oppenheimer)

83. Inside Llewyn Davis (Joel & Ethan Coen)

84. Melancholia (Lars Von Trier)

85. Anchorman (Adam McKay)

86. Past Lives (Celine Song)

87. The Fellowship of the Ring (Peter Jackson)

88. The Gleaners and I (Agnes Varda)

89. Interstellar (Christopher Nolan)

90. Frances Ha (Noah Baumbach)

91. Fish Tank (Andrea Arnold)

92. Gladiator (Ridley Scott)

93. Michael Clayton (Tony Gilroy)

94. Minority Report (Steven Spielberg)

95. The Worst Person in the World (Joachim Trier)

96. Black Panther (Ryan Coogler)

97. Gravity (Alfonso Cuaron)

98. Grizzly Man (Werner Herzog)

99. Memories of A Murder (Bong Joon-ho) 100. Superbad (Greg Motolla)

Burimi: The New York Times

The post 100 filmat më të mirë të shekullit 21-të appeared first on Gazeta Si.

Pse tĂ« studiosh artet mbetet njĂ« ‘bast’ pĂ«r tĂ« rinjtĂ« shqiptarĂ«

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj
3 July 2025 at 12:42

Nga Liridon Mulaj- Në galerinë e prezantimit të degës së multimedias, të bie në sy një instalacion i  përbërë nga dy tryeza ku në njërën prej tyre janë vendosur në mënyrë të çrregullt disa enë, ndërsa në tjetrën disa objekte të paidentifikueshme në pamje të parë. Dhe pas dy tryezave, një pamje që del nga projektori ndriçon të gjithë sipërfaqen e murit në atë sallë të errët.

I gjithë instalacioni është puna e diplomës e studentes Hajrie Dedej e cila për GazetaSi.al rrëfen konceptin e punës së saj. Ajo thotë se gjithçka sillet rreth kujtesës dhe harresës dhe efekteve të këtyre dy elementëve brenda nesh.

“Puna ime e diplomĂ«s me titull “NjĂ« trup, shumĂ« forma” pĂ«rfaqĂ«son njĂ« zhytje tĂ« thellĂ« nĂ« ndjeshmĂ«rinĂ« personale, pĂ«rmes tre veprash qĂ« flasin jo me fjalĂ« por me tensionet e trupit, objekteve  dhe  materialeve tĂ« harruara. PĂ«rmes video artit dhe dy instalacioneve, pĂ«rpiqem tĂ« shpreh njĂ« ndĂ«rthurje mes sĂ« mbrendshmes dhe sĂ« jashtmes, mes kontrollit dhe dorĂ«zimit, mes kujtesĂ«s dhe harresĂ«s.

Vepra ime nuk është thjesht një shfaqje vizuale por një përvojë që vjen nga lëkura, nga materiali. Ajo është një lutje e qetë, një shpërthim i heshtur, një kërkim i vazhdueshëm për kuptim në një botë që rrallë të dëgjon.

TĂ« treja veprat e ndĂ«rtuara nĂ« kĂ«tĂ« cikĂ«l, janĂ« ndĂ«rtuar mbi materialitetin dhe gjestin e asaj qĂ« Ă«shtĂ« e pakapshme pĂ«rmes fjalĂ«s, vetĂ« ndjesia” thotĂ« Dedej.

Dhe duke hyrë në detaje, ajo shpjegon secilën punë, duke dashur të jetë sa më konkrete. Gjithçka sipas saj lidhet më dhunën ndaj kujtesës njerëzore.

“NjĂ« laptop i prishur Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« trup pĂ«r njĂ« gjest tjetĂ«r. Fijet e leshit kalojnĂ« nĂ«pĂ«r ekraninn e shpuar, duke krijuar njĂ« pĂ«rzierje tĂ« dhunĂ«s ndaj teknologjisĂ« dhe kujtesĂ«s njerĂ«zore. Kemi njĂ« pĂ«rplasje midis njeriut dhe teknologjisĂ«, midis ndjenjĂ«s dhe ftohtĂ«sisĂ« algoritmike.

Ekrani i thyer Ă«shtĂ« njĂ« portal, njĂ« plagĂ«, njĂ« dritare pĂ«rmes sĂ« cilĂ«s kalon ç’do gjĂ« qĂ« nuk mund tĂ« shprehet nĂ« tastierĂ«.

Ndërkohë zhvendoset vështrimi nga materiali teknologjik në mjetin shtëpiak.

Tre tenxhere me tre garuzhde në brendësi, e veçanta është se garuzhdet lëvizin dhe rrotullohen vetë, pra nuk ka një figurë njerëzore që i trazon. Objekti përfshihet në një ritual absurd dhe të pavarur, pa rregull, pa fillim e pa fund.

Ky instalacion Ă«shtĂ« njĂ« homazh pĂ«r ritualin e pĂ«rditshĂ«m tĂ« kujtesĂ«s dhe feminitetit. NjĂ« kujtim i grave qĂ« kanĂ« gatuar, shĂ«rbyer, heshtur. NjĂ« perballje e butĂ« me historinĂ« e tyre, ku unĂ« pĂ«rpiqem ti jap zĂ« njĂ« veprimi tĂ« harruar” shpjegon studentja.

Hajrie Dedej, shpjegon edhe arsyen pse zgjodhi të studionte multimedia, një degë e cila gjen pak vend në Shqipëri, ndryshe nga bota ku tashmë është një art mirëfilli i aplikuar por dhe i kërkuar.

“TĂ« them tĂ« vĂ«rtetĂ«n nĂ« fillim nuk kishte ndonjĂ« arsye specifike. Vij nga njĂ« gjimnaz i pĂ«rgjithshĂ«m nĂ« DurrĂ«s dhe e vetmja gjĂ« qĂ« bĂ«ja atĂ«herĂ« ishte piktura dhe poezi. DĂ«shira ime mĂ« e madhe ishte tĂ« bĂ«hesha psikologe klinike.

Familja dhe tĂ« afĂ«rmit mĂ« inkurajuan tĂ« hyja nĂ« konkursin e “ Universitetit tĂ« Arteve” dhe e provova. Aplikova pĂ«r tekstil dhe multimedia, tekstilin e njihja disi pasi kam punuar dhe qĂ« e vogĂ«l kam qĂ«ndruar shumĂ« nĂ« rrobaqepĂ«si. PĂ«r sa i pĂ«rket multimedias, nuk ia kisha idenĂ« se çfarĂ« ishte. Portreti qĂ« bĂ«ra nĂ« konkurs ishte i tĂ«ri i rrjepur nga lekura dhe kishte shumĂ« gjak dhe histori nĂ« tĂ«. Mendoj qĂ« kjo gjĂ« bĂ«ri qĂ« komisioni tĂ« mendonte se jam mĂ« e pĂ«rshtatshme pĂ«r atelierin e multimedias prandaj dhe sot gjej mundĂ«sinĂ« qĂ« ti falenderoj”  thotĂ« ajo.

Dedej thekson së nëpërmjet artit konceptual ajo ka arritur të njohë më mirë veten.

“ Duke zgjedhur artin konceptual kuptova qĂ« mund tĂ« njoh mĂ« mirĂ« veten dhe nĂ« njĂ«farĂ« mĂ«nyre tĂ« bĂ«j dhe eksperimente sociale duke parĂ« reagimet e shikuesit, pra lidhja me psikologjinĂ« vazhdon akoma dhe unĂ« jam nĂ« eksperiment tĂ« vazhdueshem me veten dhe tĂ« tjerĂ«t”

Dhe shton se nuk ka si qëllim që nëpërmjet artit të saj të jetë një heroinë por dikush që përpiqet sapak të ndryshojë jetën e njerëzve për mirë.

“UnĂ« nuk synoj tĂ« jem njĂ« heroinĂ«, do tĂ« doja shumĂ« tĂ« lija gjurmĂ« dhe tĂ« ndryshoja jetĂ«t e njerĂ«zve pĂ«r mirĂ« por nuk jam akoma nĂ« atĂ« fazĂ«.

Hajrie Dedej

Jam akoma nĂ« eksperimentin dhe mĂ« pas kuptimin e mendimeve tĂ« njerĂ«zve dhe tĂ« kĂ«saj bote qĂ« pĂ«r momentin mĂ« duket  sa konfuze aq edhe absurde, sikur e ka humbur atĂ« shijen e vertetĂ« tĂ« jetĂ«s. Dua qĂ« veprat e mia tĂ« bĂ«hen pasqyra ku tjetri sheh veten, madje dhe kur nuk ka deshirĂ«â€

Ne fund Dedej ka dhe një mendim për artin kontemporan dhe hapësirën që u jepet të rinjve  në Shqipëri.

Ka shumë artistë të rinj që po provojnë në këtë lloj fushe, megjithëse ndonjëherë  dyshoj në vërtetësinë e tyre, ndonjëherë  më duket më shumë si influencë e keqe  apo përpjekje  për vëmendje por megjithatë është gjë e mirë pasi ka më shumë dinamikë.

Mendoj qĂ« ShqipĂ«ria ka artistĂ« shumĂ« tĂ« mirĂ«, ka mjaftueshĂ«m potencial por shpesh mungon hapĂ«sira pĂ«r tu dĂ«gjuar, ka shumĂ« aktivitete mbi artistĂ«t e rinj  por sĂ«risht vĂ«mendja bie tek ata artistĂ« qĂ« e kanë  ndĂ«rtuar  tashmĂ« identitetin e tyre dhe jo tek promovimi i tĂ« rinjĂ«ve dhe mendoj qĂ« vlerĂ«simi pĂ«r kĂ«ta tĂ« fundit Ă«shtĂ« minimal, duke bĂ«rĂ« qĂ« tĂ« ndjehen shpesh herĂ« tĂ« pamotivuar dhe nĂ« tentativĂ« pĂ«r tĂ« hequr dorĂ«, ose duke tentuar jo mĂ« nĂ« atdheun e tyre por jashtĂ« kufinjĂ«ve” pĂ«rfundon Dedej

Enerest Dalipaj:  Të rinjtë duhet të kenë guximin të ndërtojnë një teatër që flet për të sotmen.

NdĂ«rkohĂ« njĂ« tjetĂ«r degĂ« e cila po prezanton punĂ«t e diplomĂ«s Ă«shtĂ« regjia e teatrit. NĂ« sallĂ«n e Black Box, thuajse çdo ditĂ« jepet nga njĂ« shfaqje, ku studentĂ«t e regjisĂ« prezantojnĂ« temat e tyre tĂ« diplomĂ«s. Enerest  Dalipaj Ă«shtĂ« njĂ« nga studentĂ«t e diplomuar i cili si temĂ« diplomĂ« ka zgjedhur dramĂ«n me titull “ DjemtĂ« gazmorĂ«â€ nga Neil Simons.

Ai rrëfen për GazetaSi.al se si regjisor i ri ka ende më shumë hapësirë për zhvillim të teatrit. Ndoshta me një prani më të madhe të të rinjve në teatër.

“ Si nje regjisor i  sapodiplomuar, ndjej qĂ« ka ende shumĂ« hapĂ«sirĂ« pĂ«r zhvillim dhe rigjallĂ«rim. Publiku i ri shpesh Ă«shtĂ« i larguar nga teatri, ndoshta nga mungesa e qasjes moderne apo mungesa e pĂ«rmbajtjes qĂ« lidhet me realitetin e tyre. Mendoj se Ă«shtĂ« koha qĂ« teatri shqiptar tĂ« rishikojĂ« gjuhĂ«n e tij shprehĂ«se, tĂ« eksperimentojĂ« mĂ« shumĂ«, tĂ« pĂ«rfshijĂ« teknologji dhe forma tĂ« reja tĂ« komunikimit vizual dhe emocional.

Po ashtu, është e rëndësishme të krijohen më shumë hapësira për krijuesit e rinj, që të mos ndihen të detyruar të përshtaten me modele të vjetra, por të kenë guximin të ndërtojnë një teatër që flet për sot.

NĂ« thelb, unĂ« e shoh teatrin shqiptar si njĂ« trup tĂ« gjallĂ«, qĂ« ka nevojĂ« pĂ«r kujdes, pĂ«r frymĂ« tĂ« re dhe pĂ«r mĂ« shumĂ« komunikim me publikun” thotĂ« Dalipaj.

Enerest Dalipaj

Ai flet gjithashtu dhe për të ardhmen e tij si regjisor, mes punës dhe pasionit të cilat tejkalojnë çdo pengesë.

“NjĂ« nga pyetje qĂ« çdo si sapo diplomuar e ka tĂ« vĂ«shtirĂ« tĂ« pĂ«rgjigjet pasi e ardhmja nĂ« fushĂ«n e artit Ă«shtĂ« pak e vĂ«shtirĂ« sepse sapo del nga shkolla tĂ« krijohet njĂ« labirinth qĂ« Ă«shtĂ« pak  vĂ«shtirĂ« ti gjesh rrugĂ«daljen . Por nĂ«qoftĂ«se ke guxim dhe nuk lodhesh asnjĂ«herĂ« duke punuar atĂ«herĂ« do tĂ« vij mundĂ«sia qĂ« çdo student vuan ta ketĂ«â€

Duke pasë parasysh se profesioni i artistit në Shqipëri mbetet ende një hapësirë e madhe dhe pa mundësi financiare, të rinjtë të cilët kanë zgjedhur dhe vazhdojnë të zgjedhin artin si burim jetese, janë mbase edhe me idealistët ndër ne, sepse të besosh të jetosh me art më shumë se sa një bast është një sakrificë, të cilën Hajria dhe Erenesti, e kanë ndërmarrë fundja për të çuar përpara secili prej tyre një traditë si teatri por dhe një art të ri si multimedia, gjini e re por me probleme të njëjta.

The post Pse tĂ« studiosh artet mbetet njĂ« ‘bast’ pĂ«r tĂ« rinjtĂ« shqiptarĂ« appeared first on Gazeta Si.

❌
❌