❌

Normal view

There are new articles available, click to refresh the page.
Today — 28 August 2025Main stream

Kapsula e kohĂ«s sĂ« DianĂ«s nga vitet ’90 zbulon njĂ« CD tĂ« Kylie Minogue dhe njĂ« pasaportĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
28 August 2025 at 15:10

Objektet e varrosura nĂ« spitalin Great Ormond Street u nxorĂ«n mĂ« herĂ«t pĂ«r t’i hapur rrugĂ« ndĂ«rtimit tĂ« njĂ« qendre pĂ«r kancerin e fĂ«mijĂ«ve

Rachel Hall

MĂ« shumĂ« se 30 vjet pas varrosjes, njĂ« kapsulĂ« kohe e pĂ«rgatitur nga Princesha Diana dhe dy fĂ«mijĂ« pĂ«r tĂ« pĂ«rfaqĂ«suar jetĂ«n nĂ« vitet 1990 Ă«shtĂ« hapur pĂ«rpara kohe – duke zbuluar njĂ« CD tĂ« Kylie Minogue, njĂ« llogaritĂ«s me energji diellore dhe njĂ« pasaportĂ«.

Kutia prej druri, e mbështjellë me plumb, ishte mbyllur në vitin 1991 për të shënuar vendosjen e gurit themeltar të ndërtesës Variety Club në spitalin Great Ormond Street, e cila u hap në vitin 1994 për të zëvendësuar strukturat dhe pajisjet klinike të vjetruara.

Dy fĂ«mijĂ«, pasi fituan njĂ« konkurs nga emisioni Blue Peter, pĂ«rzgjodhĂ«n 10 objekte pĂ«r tĂ« pĂ«rfaqĂ«suar jetĂ«n nĂ« vitet ’90. NdĂ«r objektet e vendosura nĂ« kapsulĂ« ishin njĂ« televizor i vogĂ«l portativ, njĂ« hologram nĂ« formĂ« dĂ«bore dhe njĂ« fotografi e PrinceshĂ«s Diana.

U zgjodh nga David Watson, atëherë 11 vjeç, nga Paignton, Devon. Ai përzgjodhi gjithashtu një fletë letre të ricikluar dhe një pasaportë.

Sylvia Foulkes, 9 vjeç nga Norwich, zgjodhi një koleksion monedhash britanike, një konteiner me pesë fara pemësh dhe hologramin në formë dëbore.

Kapsula pĂ«rmbante edhe njĂ« kopje tĂ« gazetĂ«s The Times nga dita e varrosjes sĂ« saj, ku titujt nĂ« faqen e parĂ« ishin: “Mishi i gatuar nxjerr nĂ« masĂ« votuesit sovjetikĂ«â€, bashkĂ« me njĂ« foto tĂ« Mikhail Gorbachev. “SHBA refuzon kĂ«rkesĂ«n pĂ«r avionĂ« luftarakĂ« irakianĂ« ndĂ«rsa rebelĂ«t afrohen”

Kapsula ishte menduar tĂ« qĂ«ndronte e varrosur pĂ«r “qindra vjet”, por u nxor mĂ« herĂ«t pĂ«r t’i hapur rrugĂ« ndĂ«rtimit tĂ« njĂ« qendre tĂ« re pĂ«r trajtimin e kancerit tĂ« fĂ«mijĂ«ve.

Diana, që u bë presidente e spitalit të fëmijëve në vitin 1989, e vizitoi disa herë spitalin para vdekjes së saj në 1997. Ajo ndihmoi dy fëmijët që të zgjidhnin objektet për kapsulën e kohës.

Imazhet e publikuara nga arkivistët tregojnë disa dëmtime në objektet, por shumica e tyre janë të paprekura.

Kjo ceremoni e varrosjes së kapsulës kishte ngjashmëri me një tjetër ceremoni të vitit 1872, kur Princesha e atëhershme e Uellsit, Alexandra, vendosi një gur themeltar në spital, së bashku me një kapsulë kohe. Ajo kapsulë, e cila përmbante një foto të Mbretëreshës Viktoria, nuk është gjetur ende.

Stafi qĂ« ishte lindur nĂ« vitin 1991 ose punonte nĂ« spital atĂ« vit ndihmoi nĂ« nxjerrjen e kapsulĂ«s para fillimit tĂ« ndĂ«rtimit tĂ« qendrĂ«s sĂ« re pĂ«r kancerin e fĂ«mijĂ«ve, e cila, sipas deklaratĂ«s sĂ« spitalit, do tĂ« jetĂ« njĂ« “burim kombĂ«tar pĂ«r trajtimin e kancerit tĂ« fĂ«mijĂ«ve” dhe do t’i ndihmojĂ« ekipet klinike tĂ« zhvillojnĂ« trajtime “mĂ« tĂ« buta dhe mĂ« efektive” pĂ«r pacientĂ«t e vegjĂ«l.

Përgatiti për botom: L.Veizi

1991 – Fundi i Bashkimit Sovjetik dhe dorĂ«heqja e Gorbaçov-it

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
28 August 2025 at 13:05

Bashkimi Sovjetik (BRSS), një superfuqi botërore që nga viti 1922, ishte ndërtuar mbi një sistem njëpartiak komunist. Pas dekadash regjimi autoritar, në vitet 1980, BRSS përjetoi kriza të thella ekonomike, politike dhe shoqërore.

Në vitin 1985, në pushtet erdhi Mikhail Gorbaçov, një reformator i moderuar, i cili nisi ndryshime të thella me qëllim modernizimin dhe shpëtimin e sistemit sovjetik.

Reformat e Gorbachev-it

Gorbachev nisi dy politika të reja:

Perestroika (ristrukturim): reforma ekonomike për të futur elemente të tregut të lirë në ekonomi.

Glasnost (hapje): më shumë liri fjale, shtypi dhe transparencë politike.

Këto politika synonin ta shpëtonin sistemin sovjetik, por në fakt çuan në destabilizimin e tij. U rrit kritika ndaj partisë, shpërtheu pakënaqësia në republikat sovjetike dhe nacionalizmat lokalë morën hov.

Grushti i shtetit i gushtit 1991

Më 19 gusht 1991, një grup konservatorësh nga Partia Komuniste tentoi një grusht shteti për të rrëzuar Gorbachev-in dhe për të ndaluar shpërbërjen e BRSS.

Grushti dështoi brenda 3 ditësh, falë rezistencës së popullit dhe rolit të Boris Jelcin, presidentit të Rusisë.

Pasojat e grushtit të shtetit

Autoriteti i Partisë Komuniste u shemb brenda natës.

Republikat sovjetike njëra pas tjetrës shpallën pavarësinë.

Brenda pak muajsh, kontrolli i qeverisë qendrore sovjetike u zhduk pothuajse plotësisht.

Dorëheqja e Mikhail Gorbachev-it dhe fundi i Partisë Komuniste

Më 24 gusht 1991, pas dështimit të grushtit të shtetit dhe rënies së mbështetjes për Partinë Komuniste, Gorbaçov dha dorëheqje nga posti i Sekretarit të Përgjithshëm të Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik.

Ai urdhëroi ndalimin e aktiviteteve të Partisë Komuniste në nivelin qendror, çka në thelb i dha fund partisë që kishte sunduar BRSS për 70 vjet.

Më 25 dhjetor 1991, Gorbachev dha dorëheqje edhe si President i Bashkimit Sovjetik, duke deklaruar zyrtarisht se BRSS nuk ekzistonte më.

Më 26 dhjetor 1991, Bashkimi Sovjetik u shpërbë zyrtarisht.

Pasojat historike

Fundi i një superfuqie: BRSS u nda në 15 republika të pavarura, përfshirë Rusinë, Ukrainën, Kazakistanin, etj.

Fundi i Luftës së Ftohtë: Bota hyri në një rend të ri ndërkombëtar me SHBA-në si superfuqi e vetme.

Kriza ekonomike dhe tranzicion i vështirë për shtetet post-sovjetike.

Boris Jelcin mori kontrollin e Rusisë si president i parë i saj.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Doni të dini pse izraelitët janë indiferentë ndaj Gazës? Shihni televizionin e tyre

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
28 August 2025 at 11:35

Roy Schwartz

Ndonjëherë, lajmi më i rëndësishëm është ai që nuk shfaqet fare në tituj. Kjo ndodhi të premten e kaluar në edicionin e lajmeve të mbrëmjes në Channel 13 në Izrael. Vetëm disa orë më parë, një organ ekspertësh mbi sigurinë ushqimore i mbështetur nga OKB publikoi një raport që konfirmonte se uria, në shkallën më të rëndë të saj, kishte arritur në qytetin e Gazës. Dhe megjithatë, kjo nuk u përmend fare.

Ndërsa programe të tjera informative e përmendën raportin, ishte e qartë se kishin marrë përfundimet e tij me shumë dyshim. Përveç disa komentuesve që deklaruan se në të vërtetë ka uri të madhe në qytetin e Gazës, toni i përgjithshëm ishte mosbesues dhe i ngjyrosur me sarkazëm.

Duke iu referuar gjetjeve tĂ« Klasifikimit tĂ« Fazeve tĂ« SigurisĂ« Ushqimore tĂ« Integruar (IPC), prezantuesi i lajmeve tĂ« mbrĂ«mjes nĂ« Channel 12 i quajti ato “kontestuese”, pavarĂ«sisht se IPC Ă«shtĂ« njĂ« organizatĂ« e njohur globalisht qĂ« prej dy dekadash klasifikon ashpĂ«rsinĂ« e pasigurisĂ« ushqimore dhe kequshqyerjes.

NjĂ« tjetĂ«r shembull erdhi nga transmetuesi publik Kan. Aty u pretendua se raporti mbĂ«shtetej nĂ« burime tĂ« lidhura me Hamasin dhe nuk merrte parasysh “shifrat reale” – ato tĂ« ofruara nga ushtria izraelite. Historia shkoi edhe mĂ« tej, duke deklaruar: “OKB-ja preferon tĂ« pĂ«rsĂ«risĂ« fushatĂ«n e rreme tĂ« urisĂ« tĂ« nisur nga Hamasi dhe tĂ« injorojĂ« ata qĂ« vĂ«rtet po vuajnĂ« nga uria – pengjet izraelite nĂ« Gaza.” Mund tĂ« shtrohet pyetja: pse Ă«shtĂ« e pamundur qĂ« pengjet tĂ« jenĂ« tĂ« kequshqyer, ndĂ«rkohĂ« qĂ« edhe njerĂ«zit pĂ«rreth tyre po vdesin nga uria?

Edhe pse disa zĂ«ra ndryshe janĂ« dĂ«gjuar (dhe dĂ«gjohen) nĂ« transmetime tĂ« ndryshme, pĂ«rshtypja ime Ă«shtĂ« se gjatĂ« kĂ«saj lufte, komentet kanĂ« qenĂ« jashtĂ«zakonisht njĂ«ngjyrĂ«she – sidomos nĂ« lidhje me ushtrinĂ« dhe veprimet e saj. SĂ« paku njĂ« pjesĂ« e kĂ«saj mund tĂ« shpjegohet me faktin se shumĂ« gazetarĂ« – si pjesa mĂ« e madhe e shoqĂ«risĂ« izraelite – kanĂ« kryer shĂ«rbimin ushtarak tĂ« detyrueshĂ«m nĂ« Forcat e Mbrojtjes sĂ« Izraelit. ËshtĂ« pothuajse sikur transmetuesit e shohin veten si njĂ« brigadĂ« tjetĂ«r nĂ« vijĂ«n e parĂ« tĂ« frontit.

Lajmet e mbrĂ«mjes vazhdojnĂ« tĂ« kenĂ« rĂ«ndĂ«si dhe ndikim nĂ« Izrael, dhe çdo kanal pĂ«rzgjedh panelistĂ«t e tij. KĂ«ta zakonisht pĂ«rfshijnĂ« tĂ« paktĂ«n njĂ« gjeneral nĂ« pension, pĂ«rkrah komentuesve, analistĂ«ve dhe pretenduesve pĂ«r analistĂ« (shumica burra). Ata diskutojnĂ« njĂ« gamĂ« tĂ« gjerĂ« çështjesh – pĂ«rveç njĂ«rĂ«s: popullatĂ«s civile nĂ« Gaza.

Kjo duket se shpreh më shumë sesa thjesht mendimet personale të panelistëve. Vetëm muajin e kaluar, një bisedë e brendshme në grupin WhatsApp të redaksisë së lajmeve të Channel 12 u publikua. Disa gazetarë kritikuan mungesën e raportimit për katastrofën humanitare, por u shpërfillën nga drejtori ekzekutiv i kanalit, i cili sugjeroi që thjesht të shikonin lajmet në vend që të sugjeronin çfarë duhej transmetuar.

Kjo duket se Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« njĂ« rregull i pashkruar pĂ«r gazetarĂ«t izraelitĂ« nĂ« pĂ«rgjithĂ«si. “Ata janĂ« shumĂ« tĂ« kujdesshĂ«m pĂ«r tĂ« mos prekur temat e nxehta, dhe nĂ«se e bĂ«jnĂ«, e trajtojnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« frikĂ«suar e tĂ« anshme,” tha njĂ« gazetar i Kan pĂ«r Haaretz nĂ« dhjetor. “MĂ« dhemb tĂ« shoh se sa shumĂ« pĂ«rpiqet vendi ku punoj tĂ« lĂ«vizĂ« nĂ« drejtimin e djathtĂ«, ndĂ«rsa qeveria e akuzon pĂ«r tĂ« majtĂ«.”

Kjo akuzĂ« Ă«shtĂ« pjesĂ« tjetĂ«r e problemit. Mediat izraelite janĂ« nĂ«n vĂ«zhgim tĂ« vazhdueshĂ«m – madje edhe nĂ«n kĂ«rcĂ«nim – nga qeveria e Benjamin Netanyahut, e cila i quan mediat kritike “kanalet e helmimit” dhe i ka sanksionuar ose injoruar ato qĂ« pĂ«rpiqen tĂ« raportojnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pavarur. NĂ« njĂ« mjedis tĂ« tillĂ«, nuk Ă«shtĂ« aspak çudi qĂ« pak vetĂ« janĂ« tĂ« gatshĂ«m tĂ« tregojnĂ« njĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« qĂ« Ă«shtĂ« e pakĂ«ndshme jo vetĂ«m pĂ«r qeverinĂ«, por edhe pĂ«r shikuesit.

Fundja, sipas një sondazhi të publikuar në qershor, 64% e izraelitëve besojnë se raportimi i mediave vendase për Gazën ka qenë i balancuar, dhe nuk ka nevojë të paraqitet një pasqyrë më e gjerë. Ndër ata që votuan për partitë e koalicionit qeverisës, 89% e mbështesin këtë pikëpamje.

PĂ«rveç pĂ«rfshirjes nĂ« pĂ«rpjekjen kombĂ«tare tĂ« luftĂ«s, gazetarĂ«t izraelitĂ« pĂ«rballen me presione tĂ« tjera. E para Ă«shtĂ« frika. Ata shqetĂ«sohen se nĂ«se shprehin njĂ« mendim tĂ« “gabuar” ose duken shumĂ« kontradiktorĂ«, do tĂ« pĂ«rjashtohen – tĂ« paktĂ«n nga programet e orarit tĂ« pikut. Ka pasur raste tĂ« shumta kur gazetarĂ«t janĂ« detyruar tĂ« sqarojnĂ« apo tĂ« kĂ«rkojnĂ« falje pĂ«r deklarata tĂ« tyre. NjĂ« shembull i njohur ndodhi kur redaktori i lajmeve tĂ« huaja nĂ« Channel 12 kĂ«rkoi pĂ«r ndalimin e luftimeve nĂ« Gaza nĂ« ditĂ«n e 100-tĂ« tĂ« luftĂ«s. Ai tha se pas kĂ«saj deklarate, nuk u ftua mĂ« nĂ« emisionin e lajmeve tĂ« sĂ« premtes pĂ«r njĂ« vit tĂ« tĂ«rĂ«.

Edhe pse javĂ«t e fundit kanĂ« treguar disa çarje nĂ« murin e mohimit tĂ« Izraelit, referencat ndaj vuajtjeve tĂ« palestinezĂ«ve tĂ« paarmatosur mbeten tĂ« rralla nĂ« TV izraelit. Kur dikush guxon ta pĂ«rmendĂ« kĂ«tĂ« çështje, pĂ«rballet me pasoja. NĂ« njĂ« emision mbrĂ«mjeje nĂ« Channel 13 muajin e kaluar, gazetarja Emmanuelle Elbaz-Phelps u pĂ«rpoq tĂ« tĂ«rhiqte vĂ«mendjen te pamjet nga Gaza. Por moderatori e ndĂ«rpreu menjĂ«herĂ« dhe i kĂ«rkoi tĂ« mos e pĂ«rmendte. “Pse duhet tĂ« na interesojĂ«?” tha ai. Ai moderator ishte Eyal Berkovic, ish-futbollist i klubeve si West Ham, Manchester City dhe Celtic, i kthyer vitet e fundit nĂ« njĂ« zĂ« tĂ« spikatur nĂ« TV izraelit – i njohur pĂ«r qĂ«ndrimin e tij “pa dorashka”. PĂ«rveç kur bĂ«het fjalĂ« pĂ«r veten e tij.

Në letër, dikush mund të ketë pak simpati për gazetarët izraelitë, të shtypur nga publiku, qeveria dhe ndoshta drejtuesit e tyre. Por kjo nuk mund të justifikojë faktin që, përmes mbulimit të tyre, shtypi izraelit ka kontribuar në injorimin e qëllimshëm të katastrofës në Gaza, si dhe të fakteve të pakëndshme që sfidojnë narrativën zyrtare izraelite.

Me fjalë të tjera: nëse dikush dëshiron të kuptojë pse shumë izraelitë duken indiferentë ndaj palestinezëve, mjafton të ndezë televizorin.

Përgatiti për botim: L.Veizi

 

Nga Roma në Indi e Bali: një udhëtim për të gjetur shpirtin

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
28 August 2025 at 10:00

Nga Leonard Veizi

“Eat, Pray, Love” Ă«shtĂ« njĂ« rrĂ«fim i lindur nga krisja e brendshme, nga ajo zbrazĂ«ti qĂ« shpesh mbetet pas kur shkatĂ«rrohet njĂ« jetĂ« e ndĂ«rtuar mbi zakone, pritshmĂ«ri e kompromis. Elizabeth Gilbert, nĂ« vend qĂ« tĂ« fshihej pas murit tĂ« dhimbjes, zgjodhi tĂ« udhĂ«tonte – jo vetĂ«m nĂ«pĂ«r botĂ«, por nĂ«pĂ«r shtresat e vetvetes



”Eat, Pray, Love” Ă«shtĂ« njĂ« libĂ«r autobiografik i shkrimtares amerikane Elizabeth Gilbert, botuar nĂ« vitin 2006, qĂ« mĂ« pas u kthye edhe nĂ« film, prodhuar nĂ« vitin 2010, me aktoren Julia Roberts nĂ« rolin kryesor.

Vepra u bë një fenomen ndërkombëtar dhe një bestseller i jashtëzakonshëm, sepse përshkruan një udhëtim shpirtëror, emocional dhe fizik të autores pas një divorci të dhimbshëm dhe një periudhe krize personale.

Libri është ndarë në tre pjesë kryesore, që përfaqësojnë edhe tre vende, tre përvoja dhe tre mënyra të ndryshme të të jetuarit:

Eat – Italia

Gilbert shkon në Itali për të shijuar kënaqësitë e thjeshta të jetës, kryesisht ushqimin, gjuhën dhe kulturën.

Italia ishte kthesa e parë, aty ku ajo mësoi të rikthente gëzimin e thjeshtë: të shijonte një pjatë makarona, të ecte pa ngut në rrugicat e Romës, të mësonte një gjuhë që tingëllonte si këngë. Ishte një përqafim i trupit dhe i kënaqësive të tij, një rikthim i ndjesisë se jeta nuk është vetëm detyrim, por edhe shije.

ËshtĂ« njĂ« kapitull i dorĂ«zimit ndaj dĂ«shirave tĂ« trupit, kĂ«naqĂ«sisĂ« dhe shijes sĂ« jetĂ«s pa ndjenja faji.

Pray – India

India, me heshtjen e saj tĂ« thellĂ« dhe lutjen qĂ« nuk kĂ«rkon pĂ«rgjigje, i hapi njĂ« derĂ« tjetĂ«r: atĂ« tĂ« shpirtit. NĂ« ashramin ku meditoi, Gilbert pĂ«rjetoi ankthin dhe qetĂ«sinĂ«, vĂ«shtirĂ«sinĂ« pĂ«r tĂ« heshtur brenda vetes, dhe ngadalĂ« – mes dhimbjes e lutjes – njĂ« farĂ« pajtimi tĂ« brendshĂ«m. Ishte kapitulli i pranimit, i dorĂ«zimit, i kĂ«rkimit tĂ« kuptimit pĂ«rtej vetes.

Ky është kapitulli i kërkimit të brendshëm, i përpjekjes për të gjetur qetësi, falje dhe kuptim më të thellë.

Love – Indonezia (Bali)

Bali, me ekuilibrin mes tokĂ«s dhe qiellit, mes buzĂ«qeshjes sĂ« njerĂ«zve dhe mĂ«simeve tĂ« urta tĂ« njĂ« shĂ«ruesi vendas, i solli harmoninĂ« qĂ« ajo kishte kĂ«rkuar. Aty, mes qetĂ«sisĂ« sĂ« tropikut, u shfaq edhe dashuria – jo mĂ« si iluzion apo varg pritjesh tĂ« paarritshme, por si njĂ« dhuratĂ« e natyrshme qĂ« vjen kur njeriu Ă«shtĂ« i gatshĂ«m ta pranojĂ«.

Epilogu

Në fund, libri i Gilbert-it është më pak për udhëtimin gjeografik dhe më shumë për hartën e brendshme që çdo njeri duhet të vizatojë: midis trupit dhe shpirtit, midis dëshirës dhe meditimit, midis vetmisë dhe dashurisë. Ai na kujton se shpesh duhet të humbasim gjithçka, që më në fund të mësojmë si të gjejmë veten.

Libri është vlerësuar nga shumë lexues sidomos për sinqeritetin e tij, thjeshtësinë e stilit dhe aftësinë për të kombinuar udhëtimin personal me reflektime universale mbi dashurinë, lumturinë dhe kërkimin e vetvetes.

Ai u kritikua gjithashtu nga disa pĂ«r njĂ« lloj “luks shpirtĂ«ror”, pasi jo kushdo ka mundĂ«si tĂ« udhĂ«tojĂ« nĂ« tre kontinente pĂ«r tĂ« gjetur vetveten. MegjithatĂ«, mesazhi kryesor qĂ« mbetet Ă«shtĂ« se jeta Ă«shtĂ« njĂ« udhĂ«tim i brendshĂ«m po aq sa i jashtĂ«m, dhe çdo njeri duhet tĂ« gjejĂ« mĂ«nyrĂ«n e vet pĂ«r tĂ« arritur paqe dhe lumturi.

Ndërsa filmi edhe pse mori kritika të përziera nga kritikët, pati një sukses financiar, duke fituar 204.6 milionë dollarë në të gjithë botën kundrejt një buxheti prej 60 milionë dollarësh të shpenzuara.

28 Gusht 1916 – Dy shpallje lufte nĂ« EuropĂ«n e LuftĂ«s sĂ« ParĂ« BotĂ«rore

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
28 August 2025 at 08:35

28 gusht 1916 – Gjermania i shpall luftĂ« RumanisĂ« – Italia i shpall luftĂ« GjermanisĂ«.

 

Lufta e Parë Botërore filloi në vitin 1914 mes dy aleancave të mëdha:

Fuqitë Qendrore: Gjermania, Austro-Hungaria, Perandoria Osmane dhe Bullgaria.

Antanta (Fuqitë Aleate): Britania e Madhe, Franca, Rusia, Serbia, Italia (pas 1915), dhe më vonë SHBA (1917) dhe Rumania (1916).

Në këtë kontekst të ndërlikuar lufte, vendet u përfshinë njëra pas tjetrës, për interesa strategjike, kombëtare apo diplomatike.

Gjermania i shpall luftë Rumanisë

Rumania, deri në vitin 1916, kishte qëndruar neutrale. Nën presion dhe me premtime për territore nga Fuqitë Aleate (kryesisht Transilvania, që ishte pjesë e Perandorisë Austro-Hungareze), Rumania vendosi të hynte në luftë në anën e Antantës.

Më 27 gusht 1916, Rumania i shpalli luftë Austro-Hungarisë dhe nisi ofensivë në Transilvani.

Reagimi i Gjermanisë:

Si aleate e Austro-Hungarisë, Gjermania reagoi menjëherë.

Më 28 gusht 1916, Gjermania i shpalli luftë Rumanisë.

Ky ishte një vendim strategjik për të mbrojtur aleaten e saj dhe për të ndalur përparimin rumun.

Pasojat:

Forcat gjermane, austro-hungareze dhe bullgare kundërsulmuan fuqishëm.

Rumania pësoi humbje të rënda; më 1917, Bukureshti u pushtua nga Gjermania.

Rumania u detyrua të nënshkruante paqen e përkohshme të Bufteas (1918), por më vonë u rikthye në luftë pranë fundit të saj.

Italia i shpall luftë Gjermanisë

Italia kishte qenë anëtare e Traktatit të Trepalëshit me Gjermaninë dhe Austro-Hungarinë, por qëndroi neutrale në fillim të luftës.

Në 1915, pas Traktatit të Londrës, Italia hyri në luftë në anën e Antantës, duke i shpallur luftë Austro-Hungarisë.

Por nuk i shpalli menjëherë luftë Gjermanisë, ndonëse ishte në anën kundërshtare.

ÇfarĂ« ndryshoi nĂ« gusht 1916?

Pas hyrjes së Rumanisë në luftë dhe përkeqësimit të situatës në frontet lindore dhe jugore, Aleatët kërkuan më shumë angazhim nga Italia.

Më 28 gusht 1916, Italia i shpalli luftë Gjermanisë, duke u përfshirë zyrtarisht në konflikt të plotë me të gjitha Fuqitë Qendrore.

Pasojat:

Kjo e bëri Italinë një pjesë të plotë të koalicionit të Antantës.

Italia vazhdoi betejat e vështira në frontin e Alpeve kundër Austro-Hungarisë dhe më vonë edhe kundër forcave gjermane, sidomos në Betejën e Caporetto-s (1917).

PĂ«rgatiti: L.Veizi

28 gusht 1521: Osmanët zgjerohen në Evropë, Sulejmani i Madhërishëm merr Beogradin

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
28 August 2025 at 07:15

Në fillim të shekullit XVI, Perandoria Osmane ishte në një fazë të fuqishme të zgjerimit territorial. Nën udhëheqjen e sulltan Sulejmanit të Madhërishëm (Sulejman Kanuniu), osmanët synonin të forconin kontrollin e tyre në Ballkan dhe të shtriheshin më tej në drejtim të Evropës Qendrore. Beogradi, në atë kohë një qytet strategjik në kufirin midis Perandorisë Osmane dhe Mbretërisë së Hungarisë, kishte rëndësi të madhe ushtarake dhe ekonomike. 

Beogradi para pushtimit

Beogradi në fillim të viteve 1500 ishte nën kontrollin e Mbretërisë së Hungarisë. Ai konsiderohej një nga fortesat më të rëndësishme të krishtera në Evropën Juglindore, sepse kontrollonte pikën ku bashkoheshin lumenjtë Sava dhe Danubi, një nyje kyçe për komunikimet dhe mbrojtjen nga sulmet osmane.

Më parë, në vitin 1456, sulltan Mehmeti II kishte tentuar ta pushtonte Beogradin, por ishte ndalur nga mbrojtja e fuqishme e Janos Hunyadit dhe një kryengritje popullore e nxitur nga prifti Giovanni da Capistrano. Pas kësaj disfate, osmanët nuk patën sukses për dekada.

Fushata e vitit 1521

Në verën e vitit 1521, sulltan Sulejmani vendosi ta merrte Beogradin përfundimisht. Ai kishte sapo trashëguar fronin nga babai i tij, Bajaziti II, dhe donte të afirmonte fuqinë e tij me një fitore të madhe ushtarake.

NĂ« korrik 1521, ushtria osmane e Sulejmanit, me mbi 100,000 trupa, marshoi drejt Beogradit.

Qyteti ishte i mbrojtur nga një garnizon hungarez me rreth 7000 ushtarë.

Sulmi filloi në fund të korrikut dhe vazhdoi për disa javë me bombardime intensive dhe rrethim të plotë.

Osmanët përdorën artileri të rëndë për të shembur muret mbrojtëse të qytetit.

Dorëzimi dhe pasojat

Më 28 gusht 1521, pas një rrethimi të ashpër, Beogradi ra në duart e osmanëve. Qyteti u plaçkit, banorët e tij u deportuan në territore osmane, dhe Beogradi u përfshi në administratën osmane si pjesë e Sanxhakut të Smederevës dhe më vonë si pjesë e Vilajetit të Budinit.

Pushtimi i Beogradit ishte një nga fitoret më të rëndësishme të Sulejmanit dhe hapi rrugën për ekspansionin osman drejt Hungarisë dhe më vonë në Betejën e Mohacs-it (1526), ku u shkatërrua ushtria hungareze dhe vetë mbreti Lajos II humbi jetën.

Rëndësia historike

Pushtimi i Beogradit shënoi fillimin e përparimit osman drejt Evropës Qendrore.

Beogradi mbeti nën kontrollin osman për gati 170 vjet, deri në vitin 1688, kur u mor përkohësisht nga Habsburgët.

Ky ishte një nga sukseset më të mëdha të Sulejmanit gjatë pjesës së hershme të sundimit të tij.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Yesterday — 27 August 2025Main stream

Pandemia e ardhshme, po zhvillohet një terapi universale antivirale

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
27 August 2025 at 14:15

I frymëzuar nga një mutacion i rrallë gjenetik, një ekip kërkimor ka testuar një terapi te minjtë dhe hamsterët që ofron mbrojtje kundër çdo virusi për disa ditë.

ËshtĂ« Ă«ndrra e tĂ« gjithĂ« imunologĂ«ve: tĂ« zhvillojnĂ« njĂ« terapi qĂ« na mbron nga çdo virus i tanishĂ«m ose i ardhshĂ«m. FalĂ« pĂ«rpjekjeve tĂ« njĂ« ekipi studiuesish nga Universiteti i Kolumbias dhe Shkolla e MjekĂ«sisĂ« Icahn nĂ« Malin Sinai, kjo Ă«ndĂ«rr tani mund tĂ« bĂ«het realitet: duke filluar nga njĂ« mutacion i rrallĂ« gjenetik qĂ« u jep atyre qĂ« e kanĂ« imunitet tĂ« plotĂ« ndaj çdo virusi , shkencĂ«tarĂ«t kanĂ« zhvilluar dhe testuar nĂ« minj dhe hamsterĂ« njĂ« terapi premtuese qĂ« garanton disa ditĂ« mbrojtje antivirale. Detajet janĂ« botuar nĂ« Science Translational Medicine.

NjĂ« mutacion gjenetik jashtĂ«zakonisht i rrallĂ«. PesĂ«mbĂ«dhjetĂ« vjet mĂ« parĂ«, Dusan Bogunovic, njĂ« imunolog nĂ« Universitetin e Kolumbias, zbuloi njĂ« mutacion gjenetik shumĂ« tĂ« rrallĂ« qĂ« prek disa dhjetĂ«ra njerĂ«z nĂ« tĂ« gjithĂ« botĂ«n dhe shkakton njĂ« sĂ«mundje “tĂ« dobishme”, duke e bĂ«rĂ« bartĂ«sin e tij imun ndaj çdo virusi.

Mutacioni, i cili shkakton një mungesë të një rregullatori imunitar të quajtur ISG15, gjeneron një inflamacion të lehtë por afatgjatë që mbron përgjithmonë nga viruset: qelizat imune të personave të prekur të analizuar kishin rënë në kontakt me çdo lloj virusi (grip, fruth, variçel), por subjektet nuk kishin raportuar kurrë ndonjë shenjë infeksioni ose sëmundjeje.

Një superfuqi për të gjithë

PesĂ«mbĂ«dhjetĂ« vjet mĂ« vonĂ«, Bogunovic dhe kolegĂ«t e tij vendosĂ«n tĂ« frymĂ«zoheshin nga kjo “superfuqi natyrore” pĂ«r tĂ« zhvilluar njĂ« terapi qĂ« siguron imunitet ndaj çdo virusi. E administruar nĂ« mĂ«nyrĂ« profilaktike nĂ« traktet respiratore tĂ« kafshĂ«ve nĂ«pĂ«rmjet pikave nazale, terapia parandaloi replikimin viral tĂ« gripit dhe SARS-CoV-2, duke zvogĂ«luar ashpĂ«rsinĂ« e simptomave.

Si funksionon?

Në vend që të mbyllë plotësisht rregullatorin imunitar ISG15 (gjë që do të çonte në prodhimin e mbi 60 proteinave), kjo terapi parandaluese funksionon duke aktivizuar dhjetë proteina që janë drejtpërdrejt përgjegjëse për mbrojtjen e përgjithshme antivirale.

Vaksina funksionon nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« ngjashme me vaksinat anti – Covid me ARNm : dhjetĂ« ARN mesazherĂ« qĂ« kodojnĂ« dhjetĂ« proteina futen nĂ« njĂ« nanopjesĂ«z lipidike. Pasi nanopjesĂ«zat absorbohen nga qelizat, ato gjenerojnĂ« dhjetĂ« proteina qĂ« shkaktojnĂ« mbrojtje antivirale. “Ne gjenerojmĂ« vetĂ«m njĂ« sasi tĂ« vogĂ«l pĂ«r njĂ« kohĂ« shumĂ« tĂ« shkurtĂ«r, dhe kjo shkakton shumĂ« mĂ« pak inflamacion sesa tek ato me mutacionin e rrallĂ« gjenetik”, shpjegon Bogunovic.

 

Mjedisi

Ja se si disa lloje bretkosash mund të luftojnë viruset

Një armë e re kundër pandemisë së ardhshme. Terapia, nëse është efektive tek njerëzit, mund të jetë një armë e vlefshme kundër pandemisë së ardhshme , veçanërisht duke mbrojtur ata që janë më në rrezik, siç janë mjekët, infermierët ose anëtarët e familjes së personave të infektuar.

«Ne besojmë se kjo teknologji do të funksionojë edhe nëse nuk e dimë identitetin e virusit», shpjegon Bogunovic.

Gjëja e rëndësishme është që mburoja antivirale, e cila ka të ngjarë të jetë aktive për 3-4 ditë, nuk do ta pengojë trupin të zhvillojë memorien e vet imune ndaj virusit , duke lejuar kështu mbrojtje afatgjatë.

Burimi: focus.it/ Nga Chiara Guzzonato/ Përgatiti për botim: L.Veizi

 

 

Nga Frankensteini te Putini, përbindëshat po enden në festivalin e filmit në Venecia

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
27 August 2025 at 13:00

Drejtorit artistik thotĂ« se pĂ«rbindĂ«shat janĂ« “fil rouge” i kĂ«tij viti, ndĂ«rsa Guillermo del Toro prezanton vizionin e tij mbi klasikĂ«n e Shelleit

Nadia Khomami

Kur Guillermo del Toro pranoi çmimin Bafta pĂ«r regjisorin mĂ« tĂ« mirĂ« nĂ« vitin 2018, ai pĂ«rdori fjalimin e tij pĂ«r t’i bĂ«rĂ« homazh Mary Shelley-t, duke e quajtur atĂ« “figura mĂ« e rĂ«ndĂ«sishme e trashĂ«gimisĂ« angleze”.

“Ajo mori fatin e Kalibanit dhe i dha peshĂ« barrĂ«s sĂ« Prometeut,” tha Del Toro. “Ajo i dha zĂ« tĂ« pazonĂ«s dhe prani tĂ« padukshmes, dhe mĂ« tregoi se ndonjĂ«herĂ«, pĂ«r tĂ« folur pĂ«r pĂ«rbindĂ«sha, duhet tĂ« shpikim pĂ«rbindĂ«sha tanĂ«.”

Gati dy dekada pas shpalljes së synimit të tij për të përshtatur Frankenstein-in e Shelley-t, regjisori meksikan më në fund po zbulon vizionin e tij për këtë klasik në festivalin e filmit në Venecia. Me Oscar Isaac si shkencëtari obsesiv dhe Jacob Elordi si përbindëshi, filmi ndez sërish reflektimin e Shelley-t mbi kufirin e brishtë mes njerëzimit dhe monstruozitetit. Por premiera e tij vjen në një vit kur Venecia duket veçanërisht e fiksuar me përbindësha të çdo lloji.

Drejtori artistik i festivalit, Alberto Barbera, tha se “fil rouge” i kĂ«tij viti janĂ« pĂ«rbindĂ«shat, nga krijesa fantastike e Del Toros deri tek “pĂ«rbindĂ«shat e vĂ«rtetĂ«â€ tĂ« shekullit tĂ« kaluar. “Kemi filma pĂ«r diktatorĂ« tĂ« sĂ« shkuarĂ«s dhe tĂ« tashmes, nga Musolini e Çaushesku te Gadafi dhe Putini,” i tha ai Guardian-it. “Ka filma pĂ«r monstruozitetin e luftĂ«s nĂ« UkrainĂ« dhe Gaza, monstruozitetin e krimeve tĂ« kryera nga njerĂ«z normalĂ«, dhe kĂ«rcĂ«nimin e bombĂ«s atomike, qĂ« Ă«shtĂ« njĂ« frikĂ« reale.”

Programi përfshin thrillerin politik të Olivier Assayas, The Wizard of the Kremlin, që ndjek ngritjen në pushtet të Vladimir Putinit, me Jude Law në rolin e presidentit të ardhshëm dhe Paul Dano si strategun e tij.

Dokumentari i Jihan K, My Father and Qaddafi, shqyrton zhdukjen nĂ« Kajro mĂ« 1993 tĂ« tĂ« atit, Mansur Rashid Kikhia, udhĂ«heqĂ«sit paqĂ«sor tĂ« opozitĂ«s kundĂ«r diktatorit libian. Filmi i Mihai Mincan, Milk Teeth, i vendosur nĂ« ditĂ«t e fundit tĂ« diktaturĂ«s sĂ« Nicolae Ceaușescu-t, ndjek njĂ« vajzĂ« tĂ« re qĂ« bĂ«het dĂ«shmitarja e fundit e zhdukjes misterioze tĂ« motrĂ«s sĂ« saj nĂ« njĂ« qytet tĂ« vogĂ«l rumun. NdĂ«rkohĂ«, Duse i Pietro Marcello-s Ă«shtĂ« njĂ« portret i artistes Eleonora Duse, i vendosur nĂ« sfondin e fashizmit nĂ« ngritje tĂ« ItalisĂ« sĂ« Musolinit.

Sipas Natalie Lawrence, autore e Enchanted Creatures: Our Monsters and Their Meanings, fiksimi me pĂ«rbindĂ«shat nuk Ă«shtĂ« i rastĂ«sishĂ«m. “Ne kemi qenĂ« gjithmonĂ« tĂ« mahnitur dhe tĂ« neveritur nga pĂ«rbindĂ«shat si Frankensteini, sepse ata flasin pĂ«r diçka brenda nesh me tĂ« cilĂ«n po luftojmĂ« thellĂ«,” tha ajo.

“Jo tĂ« gjithĂ« pĂ«rbindĂ«shat janĂ« tĂ« kĂ«qij, sigurisht. Por ata gjithmonĂ« kanĂ« qenĂ« forma trupĂ«zuese tĂ« shqetĂ«simeve shoqĂ«rore. NjerĂ«zit e tmerrshĂ«m bĂ«hen pĂ«rbindĂ«sha tĂ« ngjarjeve historike, ose krijohen bishat fiksionale nga ankthi mitik. Pra, ekziston njĂ« spektĂ«r: nga diktatorĂ«t gjenocidalĂ« tĂ« kohĂ«ve tĂ« fundit, tĂ« bĂ«rĂ« monstruozĂ«, deri tek pĂ«rbindĂ«shat e lashtĂ«-moloch, hyjni tĂ« vdekjes.”

Ky fiksim shtrihet edhe tek lufta dhe frika bĂ«rthamore. Filmi i Kathryn Bigelow, A House of Dynamite, me Idris Elba dhe Rebecca Ferguson, ndjek zyrtarĂ« tĂ« ShtĂ«pisĂ« sĂ« BardhĂ« qĂ« pĂ«rballen me kĂ«rcĂ«nimin e njĂ« sulmi raketor ndaj SHBA-sĂ«. “ShumĂ« vende zotĂ«rojnĂ« mjaftueshĂ«m armĂ« bĂ«rthamore pĂ«r tĂ« shkatĂ«rruar qytetĂ«rimin pĂ«r disa minuta,” tha Bigelow. “MegjithatĂ«, ekziston njĂ« lloj mpirjeje kolektive – njĂ« normalizim i heshtur i tĂ« paimagjinueshmes.”

Një tjetër film, The Voice of Hind Rajab i Kaouther Ben Hania-s, rrëfen historinë e një vajze palestineze pesëvjeçare të vrarë në janar 2024, kur automjeti i familjes së saj u godit nga forcat izraelite. Filmi përfshin regjistrime rrëqethëse të telefonatës së saj të fundit me shërbimet e shpëtimit.

Producenti ukrainas Alexander Rodnyansky, i dënuar në mungesë me 8 vjet e gjysmë burg nga një gjykatë ruse për qëndrimin e tij kundër luftës, do të shfaqë premierën e dokumentarit Notes of a True Criminal, që reflekton mbi historinë e trazuar të Ukrainës dhe pasojat e saj personale.

“Ne po jetojmĂ« nĂ« kohĂ« shumĂ« tĂ« rrezikshme,” tha Barbera. “UnĂ« jam pjesĂ« e brezit pas LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore qĂ« besonte se paqja ishte e pĂ«rhershme. Por bota qĂ« njihnim po shembet. Po pĂ«rballemi me luftĂ«ra nĂ« çdo cep, dhe me kĂ«rcĂ«nimin e armĂ«ve bĂ«rthamore. FilmbĂ«rĂ«sit po reagojnĂ« me njĂ« rikthim nĂ« kinemanĂ« e realitetit. Ata nuk japin gjithmonĂ« pĂ«rgjigje, por gjithmonĂ« shtrojnĂ« pyetje.”

Barbera tha se pret qĂ« kĂ«tĂ« vit festivali tĂ« shĂ«nohet edhe nga demonstrata politike. “Por vetĂ« filmat tashmĂ« flasin pĂ«r problemet e botĂ«s bashkĂ«kohore. Venecia nuk Ă«shtĂ« njĂ« hapĂ«sirĂ« e mbyllur; Ă«shtĂ« njĂ« hapĂ«sirĂ« ballafaqimi.”

Një protestë pro-palestineze pritet të zhvillohet në festival më 30 gusht, ndërsa grupi Venice4Palestine bëri thirrje që Bienalja të tërheqë ftesat për Gerard Butler dhe Gal Gadot, të cilët luajnë në filmin e Julian Schnabel-it In The Hand of Dante së bashku me Oscar Isaac, Al Pacino dhe Martin Scorsese, pasi ata kanë mbështetur Izraelin në të kaluarën.

Në total, 21 filma do të konkurrojnë për Luanin e Artë të këtij viti, me një juri të kryesuar nga Alexander Payne, regjisori i The Holdovers. Ndër më të shumëpriturit janë Bugonia i Yorgos Lanthimos me Emma Stone; komedia Jay Kelly e Noah Baumbach me George Clooney, Adam Sandler, Laura Dern dhe Greta Gerwig; si dhe The Smashing Machine e Benny Safdie-t me Dwayne Johnson dhe Emily Blunt.

Gjithashtu në garë janë antologjia Father Mother Sister Brother e Jim Jarmusch, me Adam Driver, Cate Blanchett, Charlotte Rampling, Vicky Krieps dhe Tom Waits; si dhe No Other Choice i Park Chan-wook, me Lee Byung-hun.

Jashtë konkurrimit, festivali do të shfaqë After the Hunt të Luca Guadagnino-s, me Julia Roberts, Andrew Garfield dhe Chloë Sevigny, dhe dokumentarin e ri të Werner Herzog-ut, Ghost Elephants. Herzog do të marrë një Luan të Artë për arritje në jetë, së bashku me Kim Novak, yllin e Hollivudit të viteve 1950 që luajti në Vertigo të Alfred Hitchcock-ut.

Burimi: theguardian.com/ Përgatiti për botim: L.Veizi

OKB, teksa mbush 80 vjet me një botë në krizë, ajo duhet të rifitojë guximin

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
27 August 2025 at 11:15

Martin Griffiths*

Ditëlindjet duhet të jenë një kohë festimi, por kur ish-kolegët e mi të Kombeve të Bashkuara të mblidhen muajin e ardhshëm për të shënuar 80-vjetorin e kësaj organizate, gjasat janë që gëzimi të jetë i pakët.

OKB-ja Ă«shtĂ« nĂ« krizĂ«. Me pamjen gjeopolitike nĂ« pikĂ«n mĂ« tĂ« thyer tĂ« dekadave tĂ« fundit, kjo institucion i madh Ă«shtĂ« dĂ«shpĂ«rimisht i varfĂ«ruar – jo vetĂ«m pĂ«r fonde, por mbi tĂ« gjitha pĂ«r relevancĂ«. NĂ« konfliktet mĂ« kritike tĂ« botĂ«s moderne – UkrainĂ«, PalestinĂ«, Sudan e tĂ« tjera – OKB-ja vazhdon tĂ« luajĂ« njĂ« rol humanitar jetik, por Ă«shtĂ« vetĂ«-zhvendosur nĂ« njĂ« pozitĂ« gjithnjĂ« e mĂ« margjinale sa i pĂ«rket paqebĂ«rjes.

Do tĂ« ishte e lehtĂ« tĂ« fajĂ«sonim pĂ«r kĂ«tĂ« defektet strukturore tĂ« njohura tĂ« OKB-sĂ« – dora e rĂ«ndĂ« e vetos nga pesĂ« anĂ«tarĂ«t e pĂ«rhershĂ«m tĂ« KĂ«shillit tĂ« Sigurimit (Kina, Franca, Rusia, Britania e Madhe dhe SHBA), qĂ« e ka bĂ«rĂ« kĂ«shillin e gjerĂ« tĂ« paprekshĂ«m ndaj reformĂ«s; dobĂ«sia relative e AsamblesĂ« sĂ« PĂ«rgjithshme; dhe fragmentimi institucional me konkurrencĂ« mbi mandatet. Por kĂ«to kanĂ« qenĂ« tĂ« pranishme qĂ« nga krijimi dhe nuk e kanĂ« penguar OKB-nĂ« tĂ« arrijĂ« gjĂ«ra tĂ« mĂ«dha.

Jo, mungesa e sotme e relevancës vjen nga kolapsi i burimit më të çmuar të OKB-së: guximit të saj. Guximi për të udhëhequr. Guximi për të sjellë palët ndërluftuese në një tryezë. Guximi për të gjetur zgjidhje që sfidojnë pandëshkueshmërinë dhe janë të zbatueshme. Guximi për të provuar, për të dështuar nëse është nevoja, dhe për të provuar përsëri.

Një kulturë kujdesi të tepërt ka depërtuar në organizatë, një ndjenjë inercie dhe dorëzimi përballë ngërçit politik. Para se të largohesha nga OKB-ja, punova si ndërmjetësues në Jemen, pastaj si udhëheqës global për çështjet humanitare. Në atë kohë, mund të shihja si mundësitë e mëdha të organizatës, ashtu edhe kufizimet e vetëimponuara që po e lidhnin.

S’ka dyshim se, pavarĂ«sisht mungesĂ«s sĂ« fondeve, OKB-ja vazhdon tĂ« bĂ«jĂ« punĂ« jetike pĂ«rmes misioneve politike dhe humanitare anembanĂ« globit. Nuk ka zĂ«vendĂ«sim pĂ«r pĂ«rkushtimin, kompetencĂ«n dhe guximin e stafit tĂ« saj. Kam parĂ« mirĂ«sinĂ« dhe solidaritetin e tyre, tĂ« pashuar edhe pĂ«rballĂ« vuajtjeve tĂ« pakuptueshme, nĂ« kaq shumĂ« zona lufte. KĂ«tĂ« duhet ta krahasojmĂ« me qasjen e papranueshme tĂ« Fondacionit Humanitar tĂ« GazĂ«s – “zgjidhja” private dhe e militarizuar, e ofruar nga qeveritĂ« e Izraelit dhe SHBA-sĂ«, qĂ« shkel tĂ« gjitha parimet e ndihmĂ«s humanitare.

Por, duke lejuar vetĂ«-margjinalizimin nĂ« paqebĂ«rje – qĂ« pĂ«rfshin ndĂ«rmjetĂ«simin – OKB-ja Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« si njĂ« mjek i kufizuar vetĂ«m nĂ« trajtimin e simptomave tĂ« sĂ«mundjes, jo tĂ« shkakut.

Për ata prej nesh që ia kanë kushtuar jetën ethos-it të OKB-së dhe kujdesen me pasion për promovimin e paqes, kjo është jashtëzakonisht dëshpëruese. Për njerëzit e mbërthyer në zonat e konfliktit, është fatale.

Kur pĂ«rdoren siç duhet, “zyrat e mira” tĂ« sekretarit tĂ« pĂ«rgjithshĂ«m kanĂ« njĂ« fuqi tĂ« madhe pĂ«r tĂ« ndĂ«rmjetĂ«suar dhe zbutur konfliktet. OKB-ja dhe sekretari i saj i pĂ«rgjithshĂ«m kanĂ« njĂ« legjitimitet si ndĂ«rmjetĂ«sues tĂ« ndershĂ«m, qĂ« nuk e zotĂ«ron asnjĂ« qeveri kombĂ«tare.

PĂ«r shembull, isha krenar tĂ« isha ndĂ«rmjetĂ«sues nĂ« iniciativĂ«n pĂ«r grurin e Detit tĂ« Zi nĂ« vitin 2022, ku OKB-ja luajti rolin kryesor tĂ« ndĂ«rmjetĂ«sit mes UkrainĂ«s dhe RusisĂ«, nĂ«n udhĂ«heqjen e sekretarit tĂ« pĂ«rgjithshĂ«m AntĂłnio Guterres. Ne ngritĂ«m njĂ« ekip qĂ« bashkoi zyrtarĂ« nga sekretariati dhe agjencitĂ« pĂ«rkatĂ«se tĂ« OKB-sĂ«, dhe i fuqizuam ata tĂ« bashkĂ«punonin realisht, duke dalĂ« jashtĂ« “kornizĂ«s” kur duhej, pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« punĂ«n.

Pa udhëheqjen e OKB-së, nuk besoj se një marrëveshje përfundimtare do të kishte qenë e mundur. Ajo tregoi se çfarë mund të arrihet kur sekretari i përgjithshëm tregon ambicie, shtyn fort dhe angazhohet drejtpërdrejt me pjesëmarrësit kryesorë (Kievin, Moskën dhe Ankaranë në këtë rast). Kjo duhej të kishte shërbyer si pikënisje për përparime të tjera në paqebërje nga OKB-ja, por ky moment është humbur.

Hapi i parë i udhëheqjes duhet të jetë kapja e këtij frymëzimi: guxim, energji, këmbëngulje; gatishmëri për të vënë në rrezik kredibilitetin, për të shuar rivalitetet e brendshme dhe për të mobilizuar gjithë organizatën për një objektiv të caktuar.

Sekretariati duhet tĂ« sjellĂ« mĂ« shumĂ« talente tĂ« larta tĂ« paqebĂ«rjes nĂ« sistem, tĂ« jetĂ« i gatshĂ«m t’i dĂ«rgojĂ« ata me shpejtĂ«si dhe tĂ« heqĂ« dorĂ« prej tyre nĂ«se nuk performojnĂ«. Duhet tĂ« pĂ«rdoret mĂ« shumĂ« instrumenti i tĂ« dĂ«rguarve specialĂ«, tĂ« cilĂ«t kanĂ« hapĂ«sirĂ« unike pĂ«r tĂ« vendosur axhendĂ«n dhe pĂ«r tĂ« mbledhur lojtarĂ«t kryesorĂ«, dhe tĂ« rezistohet imponimit tĂ« dĂ«rguarve shpesh tĂ« pakualifikuar nga qeveritĂ«.

Gjithashtu, duhet të përdoren më mirë partneritetet me organizatat jozyrtare të paqebërjes. Kjo nuk është një ide e re, por ka rënë nga praktika kohët e fundit. Në shembullin e Detit të Zi, kishim staf të integruar plotësisht nga një organizatë e tillë dhe ne ishim më të fortë falë kësaj.

MĂ« shumĂ« vĂ«mendje duhet t’i kushtohet aftĂ«sive qĂ« kĂ«rkohen nga ekipet e paqebĂ«rjes. Duhet shumĂ« mĂ« tepĂ«r investim nĂ« aftĂ«si teknike tĂ« ndĂ«rmjetĂ«simit dhe trajnime, si dhe mbĂ«shtetje mĂ« e gjerĂ« nĂ« seli dhe nĂ« terren pĂ«r tĂ« mundĂ«suar pĂ«rgjigje mĂ« tĂ« shpejtĂ« ndaj situatave komplekse e dinamike.

Ndërmjetësimi efektiv në botën moderne kërkon tre gjëra: fuqinë legjitimuese dhe përvojën globale të OKB-së; ndikimin e qeverive të përfshira si ndërmjetësuese; dhe përvojën e organizatave të pavarura të zgjidhjes së konflikteve, që sjellin zërat e komuniteteve të prekura. OKB-ja duhet të bëjë një punë më të mirë në këtë trekëndësh.

Duhet gjithashtu të artikulojë më qartë vizionin për rolin e saj themelor si një trup për zgjidhjen e konflikteve në dekadat e ardhshme.

Nisma UN80 – pĂ«rpjekja e madhe pĂ«r reformĂ« tĂ« nisur nga sekretari i pĂ«rgjithshĂ«m pĂ«r tĂ« pĂ«rmirĂ«suar efikasitetin dhe efektivitetin e organizatĂ«s – Ă«shtĂ«, sigurisht, e mirĂ«pritur. Bashkimi i agjencive dhe shkurtimet nĂ« staf e kosto janĂ« tĂ« kuptueshme, duke parĂ« krizĂ«n e financimit. Por kjo ende nuk Ă«shtĂ« pĂ«rkthyer nĂ« njĂ« vizion pozitiv tĂ« rolit tĂ« ardhshĂ«m tĂ« OKB-sĂ«. Ende nuk dĂ«gjojmĂ« njĂ« debat tĂ« vĂ«rtetĂ« mes sekretariatit dhe shteteve anĂ«tare pĂ«r ndĂ«rtimin e njĂ« OKB-je qĂ« do tĂ« ruajĂ« premtimet e themeluesve nĂ« kĂ«to rrethana tĂ« reja.

OKB-ja është e mbushur me njerëz të jashtëzakonshëm. Ajo mbetet një institucion i pazëvendësueshëm. Si e tillë, mëkati i saj i vetëm i pafalshëm është mosveprimi. Kjo rrezikon të bëhet endemike, me pasoja serioze për njerëzit më vulnerabël të planetit.

Ne nuk mund t’i zhgĂ«njejmĂ« mĂ« tej. Ky projekt i madh global duhet tĂ« gjejĂ« guximin pĂ«r t’u bĂ«rĂ« pĂ«rsĂ«ri relevant, dhe shpejt, nĂ«se duam qĂ« ndonjĂ« nga pĂ«rvjetorĂ«t e saj tĂ« ardhshĂ«m tĂ« vlejĂ« pĂ«r t’u festuar.

*Ish-nënsekretar i përgjithshëm i OKB-së për çështjet humanitare

Përgatiti për botim: L.Veizi

“Nata e gjatĂ«â€ e Fric Zelbman, njĂ« autopsi e kampeve tĂ« pĂ«rqĂ«ndrimit nazist

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
27 August 2025 at 10:00

Nga Leonard Veizi

NĂ« historinĂ« e letĂ«rsisĂ« gjermane tĂ« shekullit XX, figura e Fridrih Vilhelm “Fric” Zelbmanit shfaqet si njĂ« dritĂ« e zymtĂ«, por e domosdoshme, pĂ«r tĂ« na kujtuar plagĂ«t e pashĂ«rueshme tĂ« epokĂ«s naziste. Romani i tij “Nata e gjatĂ«â€ apo siç shkruhet nĂ« origjinal “Die lange Nacht” nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« rrĂ«fim i pĂ«rjetimeve personale, por njĂ« autopsi e shpirtit njerĂ«zor nĂ«n dhunĂ«n e kampeve tĂ« pĂ«rqendrimit, njĂ« zhbirim nĂ« errĂ«sirĂ«n ku njeriu sprovohet midis mbijetesĂ«s dhe humbjes sĂ« dinjitetit. Zelbmani, me penĂ«n e njĂ« dĂ«shmitari dhe ndjeshmĂ«rinĂ« e njĂ« humanisti, e shndĂ«rron dhimbjen nĂ« kujtesĂ« letrare, duke i dhĂ«nĂ« zĂ« atyre qĂ« u heshtĂ«n pĂ«rgjithmonĂ« nĂ« netĂ«t e gjata tĂ« terrorit.

Kush ishte Fric Zelbman?

Ai u lind 29 shtator 1899, Cvikau, Gjermani dhe u nda nga jeta në 26 janar 1975, Berlin, Gjermania Lindore. Profesioni i tij ishte shkrimtar, por dhe politikan. Ai ishte dhe ministër i industrisë së rëndë në RDGJ

Fric Zelbman vinte nga një familje punëtore. Mori pjesë në Luftën e Parë Botërore si ushtar shumë i ri dhe më pas u bashkua me Partinë Komuniste të Gjermanisë (KPD) në vitet e para të Republikës së Vajmarit. U angazhua në lëvizjen punëtore dhe më pas, në kohën e nazizmit, u burgos dhe internohet për vite me radhë në kampet e përqendrimit Bukenvald dhe Zaksenhauzen.

Pas luftĂ«s, ai u bĂ« njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« PartisĂ« Socialiste tĂ« Bashkuar tĂ« GjermanisĂ« (SED) nĂ« RDGJ dhe mbajti disa funksione politike tĂ« larta, pĂ«rfshirĂ« atĂ« tĂ« ministrit tĂ« industrisĂ« sĂ« rĂ«ndĂ«. NĂ« vitet ’50, ra nĂ« konflikt me udhĂ«heqĂ«sinĂ« dhe u shkarkua, gjĂ« qĂ« e çoi mĂ« vonĂ« drejt letĂ«rsisĂ«.

Romani

“Nata e gjatĂ«â€ Ă«shtĂ« njĂ« roman politik, autobiografik, realist socialist qĂ« u botua nĂ« vitin 1950 dhe pati dhe disa ribotime tĂ« mĂ«vonshme. NĂ« tĂ« flitet pĂ«r rezistencĂ«n antifashiste, burgimi nĂ« kampet naziste, qĂ«ndresa shpirtĂ«rore dhe ideologjike

NĂ« shqip

“Nata e gjatĂ«â€ u pĂ«rkthye mjeshtĂ«risht nga Pertef Kruja. Romani, me njĂ« gjatĂ«si prej 335 faqesh, u botua pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« vitin 1971 nga ShtĂ«pia Botuese “Naim FrashĂ«ri”. Me njĂ« gjuhĂ« tĂ« pasur, “Nata e gjatĂ«â€ solli pĂ«r lexuesin shqiptar dramĂ«n dhe atmosferĂ«n e veçantĂ« tĂ« njĂ« vepre qĂ« gĂ«rsheton tensionin narrativ me ndjeshmĂ«rinĂ« njerĂ«zore.”

Përmbajtje e shkurtër:

“Nata e gjatĂ«â€ Ă«shtĂ« njĂ« roman me ngjyrim autobiografik, i cili pĂ«rshkruan vuajtjet, dilemat dhe qĂ«ndresĂ«n e njĂ« grupi komunistĂ«sh gjermanĂ« tĂ« burgosur nĂ« njĂ« kamp pĂ«rqendrimi gjatĂ« regjimit nazist. Ngjarjet zhvillohen gjatĂ« njĂ« nate tĂ« gjatĂ« vendimtare, ku protagonistĂ«t – tĂ« burgosur politikĂ« – pĂ«rballen me kĂ«rcĂ«nime, tortura dhe oferta pĂ«r bashkĂ«punim, duke vĂ«nĂ« nĂ« provĂ« bindjet dhe moralin e tyre.

Romani është shkruar me thellësi psikologjike dhe mbart një frymë të qartë realizmi. Pavarësisht përshkrimit dramatik të dhunës dhe mizorisë naziste, fokusi mbetet tek ndjenja e solidaritetit, ideali dhe qëndrueshmëria morale e të burgosurve.

Rëndësia e romanit

“Nata e gjatĂ«â€ Ă«shtĂ« njĂ« nga romanet e parĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m tĂ« letĂ«rsisĂ« sĂ« RDGJ-sĂ« pas luftĂ«s.

Ai kontribuoi në ndërtimin e mitit të antifashistit komunist dhe të figurës heroike të qëndresës, të rëndësishme për legjitimitetin moral të shtetit të ri socialist.

Romani ka vlera dokumentare për atmosferën në kampet naziste, por lexohet edhe si një reflektim mbi dinjitetin e njeriut përballë tiranisë.

U përdor si tekst model në shkolla dhe universitete për të edukuar brezat e rinj me frymën antifashiste dhe idealet e socializmit.

Pas “NatĂ«s sĂ« gjatĂ«â€

Pas këtij romani, Zelbman vazhdoi të shkruante ese, kujtime dhe vepra letrare. Ai botoi edhe një trilogji gjysmë-autobiografike që përfshinte:

-Bijtë e ujqërve (Die Söhne der Wölfe, 1966)

-VĂ«llezĂ«rit (Die BrĂŒder, 1969)

-Gëzimi i jetës (Die Heiterkeit des Lebens, 1971)

Këto vepra përshkruajnë zhvillimet historike të Gjermanisë nga Lufta e Parë Botërore deri në ndërtimin e socializmit, herë pas here me tone më introspektive dhe të reflektuara.

Armenët hakmeren për genocidin, vrasin në Kanada koloneli turk Atilla Altıkat

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
27 August 2025 at 08:35

27 gusht 1982

Mëngjesin e 27 gushtit 1982, koloneli turk Atilla Altıkat, atasheu ushtarak i Ambasadës së Turqisë në Kanada, u qëllua për vdekje ndërsa po udhëtonte me makinën e tij në rrugët e Otavës. Ai u sulmua në një pritë nga persona të armatosur, të cilët më pas u shpallën si anëtarë të grupit militant armen Komandot e Drejtësisë për Kauzën e Genocidit Armen (JCAG).

Ky atentat nuk ishte i izoluar. NĂ« vitet 1970–1980, organizata tĂ« tilla si ASALA (Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia) dhe JCAG zhvilluan njĂ« fushatĂ« tĂ« gjerĂ« ndĂ«rkombĂ«tare dhune kundĂ«r diplomatĂ«ve dhe interesave turke, duke kĂ«rkuar njohjen ndĂ«rkombĂ«tare tĂ« gjenocidit armen tĂ« vitit 1915, ku sipas historianĂ«ve u masakruan dhe vdiqĂ«n rreth 1.2 milion armenĂ« nga perandoria osmane.

Atentatet shĂ«njestruan sidomos ambasadorĂ«, atashe ushtarakĂ« dhe diplomatĂ« turq nĂ« EvropĂ«, AmerikĂ«n e Veriut, Lindjen e Mesme e deri nĂ« AzinĂ« Juglindore. VetĂ«m gjatĂ« viteve 1973–1986, dhjetĂ«ra diplomatĂ« turq u vranĂ« ose u plagosĂ«n nga kĂ«to grupe.

Ngjarja në Ottawa tronditi thellë opinionin publik kanadez. Ishte hera e parë që një diplomat i huaj vritej në kryeqytetin kanadez. Qeveria e Kanadasë e dënoi ashpër aktin dhe nisi hetime të gjera, por autorët e atentatit nuk u kapën kurrë.

Vrasja e Altıkat u bĂ« simbol i tensioneve tĂ« ashpra mes diasporĂ«s armene dhe shtetit turk, si dhe njĂ« dĂ«shmi e pĂ«rplasjes sĂ« dhunshme mbi kujtesĂ«n historike tĂ« gjenocidit armen – çështje qĂ« deri mĂ« sot mbetet njĂ« nga plagĂ«t mĂ« tĂ« hapura nĂ« marrĂ«dhĂ«niet ndĂ«rkombĂ«tare tĂ« TurqisĂ«.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Lufta e Drezdenit, Bonaparti i shkakton Aleancës 38 mijë humbje

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
27 August 2025 at 07:15

26–27 gusht 1813

Pas disfatës së tij në fushatën ruse të vitit 1812, Napoleon Bonaparti u përball me një koalicion të ri europian. Austria, Rusia, Prusia dhe Britania kishin formuar aleancën e gjashtë kundër tij. Në verën e vitit 1813, pas një armëpushimi të shkurtër, luftimet rifilluan me intensitet të madh në Gjermani.

Qendra e përballjes u bë qyteti i Drezdenit, një pozicion strategjik në lumin Elbë. Forcat aleate, të përbëra nga ushtria austriake nën komandën e princit Schwarzenberg, si dhe trupa ruse dhe prusiane, vendosën të godisnin qytetin me mbi 200 mijë ushtarë.

Napoleoni, i vetëdijshëm për rëndësinë e qytetit, marshoi me shpejtësi dhe arriti të mblidhte rreth 135 mijë ushtarë francezë. Më 26 gusht 1813, ai doli nga Drezdeni dhe i priti aleatët në fushën e betejës. Pavarësisht numrit më të vogël, taktika e tij e shpejtë dhe përdorimi i artilerisë së rëndë ishin vendimtare.

Ditën e parë, francezët rezistuan me sukses dhe Napoleon përdori trupat e Gardës së Vjetër për të thyer linjat armike. Ditën e dytë, më 27 gusht, pas një shiu të dendur që bëri të papërdorshme pushkët e këmbësorisë, ai përdori kavalerinë dhe artilerinë për të goditur anët e ushtrisë austriake. Rezultati ishte një fitore e qartë franceze. Aleatët u detyruan të tërhiqeshin me humbje të rënda, rreth 38 mijë të vrarë, të plagosur dhe të zënë robër, ndërsa francezët pësuan vetëm rreth 10 mijë humbje.

Megjithatë, fitorja e Drezdenit nuk e ndryshoi fatin e fushatës. Vetëm pak ditë më pas, trupat franceze u shkatërruan në beteja të tjera më të vogla (p.sh. në Kulm dhe Dennewitz), ku marshalët e Napoleonit nuk arritën të menaxhonin situatën. Kjo dobësoi ndjeshëm pozitën franceze në Gjermani.

NĂ« tetor tĂ« vitit 1813, Napoleoni do tĂ« pĂ«rballej me aleatĂ«t nĂ« BetejĂ«n e Leipzigut – e njohur si “Beteja e Kombeve” – ku pĂ«soi njĂ« disfatĂ« vendimtare qĂ« e detyroi tĂ« tĂ«rhiqej drejt FrancĂ«s.

Pra, edhe pse Lufta e Drezdenit ishte një nga fitoret më të mëdha taktike të Napoleonit, ajo mbeti vetëm një sukses i përkohshëm në rrugën e tij drejt rënies përfundimtare.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Before yesterdayMain stream

Dita Botërore e Qenit: Pse duhet të mblidhni gjithmonë jashtëqitje qeni!

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
26 August 2025 at 16:30

Në Ditën Botërore të Qenit, po shpjegojmë të gjitha arsyet (edhe ato që nuk i keni menduar ende) pse nuk duhet ta lini jashtëqitjen e qenit tuaj pa ujë.

26 gushti Ă«shtĂ« Dita BotĂ«rore e Qenve, e themeluar nĂ« vitin 2004 nga aktivistja amerikane Colleen Paige dhe qĂ« atĂ«herĂ« Ă«shtĂ« njĂ« rast pĂ«r tĂ« festuar ata qĂ« shpesh i quajmĂ« ” miqtĂ« tanĂ« mĂ« tĂ« mirĂ« “. Mund ta festojmĂ« nĂ« shumĂ« mĂ«nyra, por kĂ«tĂ« herĂ« kemi vendosur t’i lĂ«mĂ« mĂ«njanĂ« komplimentet dhe tĂ« pĂ«rqendrohemi nĂ« diçka tĂ« dobishme: shpjegimin pse Ă«shtĂ« kaq e rĂ«ndĂ«sishme tĂ« mbledhim jashtĂ«qitjet e qenve, njĂ« nga punĂ«t mĂ« tĂ« pakĂ«ndshme qĂ« duhet tĂ« bĂ«jĂ« njĂ« shĂ«titĂ«s qensh.

MegjithatĂ«, Ă«shtĂ« gjithashtu njĂ« nga mĂ« thelbĂ«soret, pĂ«r njĂ« listĂ« tĂ« gjatĂ« arsyesh qĂ« tani do t’jua ilustrojmĂ« – duke shpresuar t’ju bindim qĂ« gjithmonĂ« tĂ« mblidhni jashtĂ«qitjet e mikut tuaj me katĂ«r kĂ«mbĂ«, edhe kur nuk ka askush qĂ« ju shikon .

Një thesar bakteresh

Arsyet shĂ«ndetĂ«sore qĂ« qĂ«ndrojnĂ« pas nevojĂ«s pĂ«r tĂ« mbledhur vazhdimisht jashtĂ«qitjet e qenve janĂ« tĂ« lehta pĂ«r t’u imagjinuar. NjĂ« studim i vitit 1995 tregoi se njĂ« gram i vetĂ«m jashtĂ«qitjeje qeni pĂ«rmban 23 milionĂ« baktere, duke pĂ«rfshirĂ« Escherichia coli dhe salmonelĂ«n  e njohur, si dhe parazitĂ« tĂ« tjerĂ« si giardia dhe krimba tĂ« ndryshĂ«m tĂ« rrumbullakĂ«t.

NjĂ« studim i vitit 2021 , ndĂ«r tĂ« tjera, ngriti hipotezĂ«n se antibiotikĂ«t qĂ« u japim qenve pĂ«r tĂ« luftuar kĂ«ta parazitĂ« mund tĂ« pĂ«rfundojnĂ« nĂ« tokĂ« pĂ«rmes jashtĂ«qitjeve, duke “ndihmuar” faunĂ«n parazitare lokale tĂ« zhvillojĂ« rezistencĂ« ndaj kĂ«tyre substancave.

Jashtëqitje gjatë lëvizjes

Parazitët e jashtëqitjes së qenve nuk prekin vetëm njerëzit (dhe qentë e tjerë). Siç tregon ky studim i vitit 2003 , ekziston të paktën një parazit i qenve që, nëse transmetohet te delet, drerët dhe lopët, mund të shkaktojë aborte spontane te femrat.

Gjithashtu, merrni nĂ« konsideratĂ« qĂ« jashtĂ«qitjet nuk qĂ«ndrojnĂ« aty ku depozitohen; shiu dhe era mund t’i çojnĂ« ato nĂ« ujĂ«rat e afĂ«rta: nĂ« Shtetet e Bashkuara, ka pasur raste  tĂ« mbylljes sĂ« plazheve pĂ«r shkak tĂ« ndotjes nga jashtĂ«qitjet e qenve . SĂ« fundmi, jashtĂ«qitjet e qenve janĂ« tĂ« pasura me fosfor dhe azot, tĂ« cilat nĂ« sasi normale janĂ« plehra tĂ« shkĂ«lqyera, por mbi njĂ« nivel tĂ« caktuar, ato mund tĂ« shkaktojnĂ« ngjarje katastrofike, siç Ă«shtĂ« lulĂ«zimi i algave qĂ« dĂ«mton tĂ« gjithĂ« ekosistemin ujor .

Efekti i fluturës

Jashtëqitja e qenve ka edhe efekte të tjera, më pak të dukshme në shikim të parë, por po aq shkatërruese. Disa shembuj? Mishngrënësit e egër kanë tendencë të shmangin zonat e shënuara me jashtëqitje qensh, duke zvogëluar kështu gamën e tyre. Megjithatë, kafshët që jetojnë në zona ku qentë enden lirshëm janë më të brishta dhe të ndjeshme ndaj sëmundjeve .

JashtĂ«qitja gjithashtu nxit rritjen e disa bimĂ«ve, tĂ« cilat rriten tepĂ«r dhe bllokojnĂ« aksesin e bimĂ«ve tĂ« tjera nĂ« rrezet e diellit. NĂ« pĂ«rgjithĂ«si, biodiversiteti tenton tĂ« bjerĂ« aty ku Ă«shtĂ« i pranishĂ«m jashtĂ«qitja e qenve . Kjo ndodh edhe sepse qentĂ« shtĂ«piakĂ« kanĂ« njĂ« dietĂ« mĂ« tĂ« lartĂ« proteinash sesa kafshĂ«t e egra, dhe pĂ«r kĂ«tĂ« arsye jashtĂ«qitja e tyre Ă«shtĂ« “e pabalancuar” dhe plot me lĂ«ndĂ« ushqyese shtesĂ«.

Kaq shumë zgjidhje

Pra, çfarĂ« bĂ«ni ju? ËshtĂ« shumĂ« e lehtĂ«: mblidhni gjithmonĂ« jashtĂ«qitjet e qenit tuaj! Sigurisht, nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« do tĂ« kontribuoni pak nĂ« rritjen e ndotjes plastike: sipas njĂ« studimi tĂ« vitit 2020 , njĂ« qen pĂ«rdor rreth 10,000 qese jashtĂ«qitjeje gjatĂ« jetĂ«s sĂ« tij . MegjithatĂ«, edhe pĂ«r kĂ«tĂ« ka njĂ« zgjidhje: nĂ« vend qĂ« t’i hidhni jashtĂ«qitjet e qenit nĂ« plehra, mblidhini dhe hidhini nĂ« tualet, duke i trajtuar siç do t’i trajtonit tuajat. Ose pĂ«rdoreni pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« pleh organik , nĂ«se keni njĂ« kopsht me perime ose kopsht. Shkurt: kini kujdes nga jashtĂ«qitjet, sepse janĂ« mĂ« tĂ« rrezikshme nga sa duken. Dhe shijoni DitĂ«n BotĂ«rore tĂ« Qenit! GjithmonĂ« me njĂ« qese gati, sigurisht.

Burimi: focusi.it/ Nga Gabriele Ferrari. Përgatiti për botim: L.Veizi

1896 – Sulmi i revolucionarĂ«ve armenĂ« mbi BankĂ«n Otomane

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
26 August 2025 at 13:15

MĂ« 26 gusht 1896, njĂ« grup revolucionarĂ«sh armenĂ« tĂ« lidhur me organizatĂ«n Dashnaktsutyun (Federata Revolucionare Armene) ndĂ«rmorĂ«n njĂ« sulm spektakolar ndaj BankĂ«s Otomane nĂ« KostandinopojĂ« (Stamboll). Kjo ngjarje dramatike u bĂ« njĂ« nga episodet mĂ« tĂ« njohura tĂ« Çështjes Armene nĂ« fund tĂ« shekullit XIX dhe nxiti njĂ« masakĂ«r tĂ« gjerĂ« kundĂ«r popullsisĂ« armene nĂ« kryeqytetin perandorak.

Sfondi historik

Perandoria Osmane në fund të shekullit XIX përjetonte tensione të brendshme dhe presion të madh ndërkombëtar.

Armenët, që jetonin kryesisht në Anadollin Lindor, kërkonin reforma dhe mbrojtje nga persekutimet.

Lëvizjet revolucionare armene, si Dashnaktsutyun, u krijuan për të tërhequr vëmendjen e fuqive evropiane ndaj dhunës dhe diskriminimit ndaj armenëve në Perandorinë Osmane.

Sulmi ndaj Bankës

Rreth 26–28 luftĂ«tarĂ« armenĂ«, tĂ« udhĂ«hequr nga Papken Siuni (i cili u vra gjatĂ« pĂ«rleshjes) dhe mĂ« pas nga Armen Garo, hynĂ« me armĂ« nĂ« selinĂ« e BankĂ«s Otomane, njĂ« institucion financiar i kontrolluar kryesisht nga kapitali francez dhe britanik.

Qëllimi i tyre ishte të tërhiqnin vëmendjen ndërkombëtare duke marrë peng punonjësit dhe duke kërcënuar se do të hidhnin bankën në erë nëse kërkesat për reforma nuk do të merreshin parasysh.

Pas disa orësh tensioni, me ndërmjetësimin e diplomatëve evropianë, revolucionarët arritën të largoheshin nga banka dhe u dërguan me anije drejt Marseille, Francë.

Pasojat e menjëhershme

Sulmi shkaktoi një reagim të dhunshëm në qytet: në Kostandinopojë shpërthyen masakra kundër popullsisë armene, të cilat zgjatën tre ditë.

Më shumë se 6 000 armenë u vranë, ndërsa mijëra të tjerë u plagosën ose u detyruan të largoheshin.

Fuqitë e Mëdha (Britania, Franca, Rusia) protestuan ndaj dhunës, por ndërhyrja e tyre mbeti e kufizuar.

Pasoja historike

Ngjarja e Bankës Otomane u bë simbol i përpjekjeve të dëshpëruara të revolucionarëve armenë për të thyer indiferencën ndërkombëtare ndaj gjendjes së bashkëkombësve të tyre.

Në të njëjtën kohë, ajo thelloi ndarjet mes qeverisë osmane dhe komunitetit armen, duke ushqyer një klimë mosbesimi e armiqësie që do të çonte në ngjarje edhe më tragjike në dekadat e mëvonshme.

PĂ«r perandorinĂ« osmane, kjo ngjarje u pa si njĂ« akt terrorizmi, ndĂ«rsa pĂ«r armenĂ«t si njĂ« sakrificĂ« e nevojshme pĂ«r t’i bĂ«rĂ« tĂ« ditura padrejtĂ«sitĂ« e tyre para botĂ«s.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Diagnoza e vajzës sime dyvjeçare më tronditi; fjalët e mjekes më shpëtuan

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
26 August 2025 at 11:35

Helene Rosenthal

Nuk duhet të isha habitur nga ajo që audiologia po na thoshte mua dhe burrit tim. Humbja e dëgjimit ekziston në familjen time. Nëna ime ishte thellësisht e shurdhër, ashtu si edhe gjyshi dhe xhaxhallarët e mi. Megjithatë, kur na u tha se vajza jonë kishte një humbje dëgjimi mesatare deri të rëndë dhe se do të duhej të mbante aparate dëgjimi gjithë jetën, u ndjeva sikur më kishte goditur një autobus. Ishte sikur kisha vdekur.

Ishte viti 1996, dhe ne ishim ulur nĂ« njĂ« zyrĂ« tĂ« thjeshtĂ« mjekĂ«sore nĂ« qendĂ«r tĂ« Nju Jorkut. Nuk ishte njĂ« ambient i ngrohtĂ« e i rehatuar si ai i pediatres sonĂ« – nuk kishte figura dinosauri nĂ« mure apo lojĂ«ra tĂ« shpĂ«rndara gjithandej. Nuk kishte ulĂ«se tĂ« buta pĂ«r fĂ«mijĂ«t. Dhoma e konsultimit ishte e errĂ«t, me njĂ« llambĂ« fluoreshente qĂ« dridhej, njĂ« tavolinĂ« metalike dhe disa karrige druri. Qendra ishte njĂ« organizatĂ« jofitimprurĂ«se qĂ« kujdesej pĂ«r njerĂ«zit me humbje dĂ«gjimi. ÇfarĂ« u mungonte nĂ« dekor, e kompensonin me misionin e tyre.

Ne ishim aty sepse diçka tek Zoe, vajza jonë dyvjeçare, më kishte bërë të dyshoja. Në shtëpi ajo ishte shpirti i festës, por sa dilnim jashtë bëhej jashtëzakonisht e turpshme. Nuk është simptomë tipike e humbjes së dëgjimit, por me historinë e familjes sime, e dija që mund të ishte.

Unë dhe burri im ishim ulur në tavolinë, dhe Zoe rrinte në prehërin tim. Në atë dhomë pa jetë, ajo ishte shpërthim ngjyrash. Veshur me stilin e saj karakteristik, nga koka te këmbët në rozë, mbante një nga tre fustanet që përdorte çdo javë, i shoqëruar me një fjongo të madhe me shkëlqim që ndriçonte sa herë që ajo rrotullohej (që e bënte vazhdimisht). Ishte thjesht e mrekullueshme.

NdĂ«rsa shikoja audiologen qĂ« i vinte aparatet pas veshit, tĂ« ngjashme me ato qĂ« mbante gjyshi im, qaja. Ajo ishte kaq e vogĂ«l, ndĂ«rsa kĂ«to pajisje mjekĂ«sore ngjyrĂ« bezhĂ« dukeshin gjigante. MĂ« vjen turp ta pranoj, por ajo qĂ« mĂ« erdhi ndĂ«r mend ishte: “Kush do ta çojĂ« Zoe-n nĂ« mbrĂ«mjen e maturĂ«s me kĂ«to gjĂ«ra tĂ« mĂ«dha e tĂ« shĂ«mtuara qĂ« i dalin nga veshĂ«t?”

Audiologia pa fytyrën time dhe tha diçka të thellë, që më ka ndjekur gjithë këto vite:

“Aparatet e dĂ«gjimit bĂ«hen mĂ« tĂ« vogla, sa mĂ« e madhe tĂ« bĂ«het fĂ«mija.”

AtĂ«herĂ« nuk e kuptova çfarĂ« donte tĂ« thoshte – apo sa shĂ«rim do tĂ« sillnin kĂ«to fjalĂ«. NĂ« kokĂ« mĂ« vinin skena tĂ« fĂ«mijĂ«ve qĂ« do t’i tregonin veshĂ«t e Zoe-s dhe do tĂ« pyesnin çfarĂ« ishin ato gjĂ«ra tĂ« shĂ«mtuara – si njĂ« reklamĂ« pĂ«r aftĂ«sinĂ« e saj tĂ« kufizuar. Kisha frikĂ« se do tĂ« bĂ«hej e vetĂ«dijshme, e pastaj e turpĂ«ruar pĂ«r veten. Si tĂ« kisha njĂ« sferĂ« kristali, e shihja si tĂ« rritur tĂ« pasigurt, pa aftĂ«si pĂ«r tĂ« krijuar marrĂ«dhĂ«nie domethĂ«nĂ«se.

Doktoresha i mbajti aparatet pranĂ« veshĂ«ve tĂ« saj dhe tha: “Shih? Nuk janĂ« kaq tĂ« mĂ«dha.” Duhej ta pranoja qĂ« kishte tĂ« drejtĂ«. Pastaj mĂ« dha njĂ« pasqyrĂ« dhe mĂ« sugjeroi t’i mbaja pranĂ« veshĂ«ve tĂ« mi – dhe u binda edhe mĂ« shumĂ«.

Unë pushova së lëvizuri nervozisht.

Por ajo nuk mbaroi aty.

Hapi njĂ« sirtar dhe nxori disa palĂ« aparate dĂ«gjimi. I vendosi nĂ« radhĂ«, nga modeli mĂ« i vjetĂ«r tek mĂ« i riu, dhe shpjegoi: “Ja deri ku ka ardhur teknologjia vetĂ«m pĂ«r katĂ«r vjet.” U trondita nga sa mĂ« tĂ« vogla ishin modelet e fundit. Por nuk ishte vetĂ«m madhĂ«sia – ato tĂ« rejat dukeshin
 tĂ« bukura. Si diçka qĂ« mund ta kishte dizajnuar Apple.

“Nuk kam asnjĂ« dyshim se teknologjia do tĂ« vazhdojĂ« tĂ« pĂ«rparojĂ«,” mĂ« siguroi ajo.

Fjalët e saj tingëlluan të vërteta, si në kuptimin e ngushtë, ashtu edhe në atë metaforik. Zoe do të rritej, dhe ato pajisje të mëdha pas veshëve të saj do të bëheshin thuajse të padukshme. Por edhe më tej, ajo gjë e madhe e keqe që mendoja se do ta përcaktonte, do të zbehej në prapaskenë. Zoe gjithmonë do të kishte vështirësi në dëgjim, por, ndërsa unë mësoja ta pranoja, u bë e qartë se kjo do të ishte vetëm një pjesë e jetës së saj. Ajo do të ishte gjithashtu komike, e talentuar në matematikë dhe e bindur se Love Actually është filmi më i mirë ndonjëherë.

Me kalimin e viteve, ajo bisedë me audiologen u bë një kujtesë se kishim bërë gjënë e duhur për vajzën tonë. Vendosja e aparateve të mëdha që në moshën dyvjeçare mund të dukej si humbje, por ndërhyrja e hershme bëri që Zoe të mos vonohej në të folur dhe të mos humbiste faza jetike të zhvillimit dhe socializimit.

Gjashtëmbëdhjetë vjet pasi u ula në atë karrige duke pyetur veten nëse dikush do ta ftonte ndonjëherë vajzën time në mbrëmjen e maturës, Zoe po vishte një fustan të gjatë rozë dhe taka rozë fluoreshente për të shkuar në vallëzim. E vërteta është se nuk kishte të bënte kurrë me mbrëmjen, por me dëshirën time që Zoe të ndihej e pranuar. Fjalët e doktoreshës i përkisnin atij çasti, por vazhduan të kumbojnë për vite të tëra. Sa herë që kap veten duke nxjerrë përfundime ose duke menduar se di si do të reagojnë të tjerët, ndalem dhe kujtoj atë që një audiologe e mençur e të sjellshme tha dikur:

“Aparatet e dĂ«gjimit bĂ«hen mĂ« tĂ« vogla, sa mĂ« e madhe tĂ« bĂ«het fĂ«mija.”

Asgjë nuk është statike dhe gjithçka ndryshon. Edhe kjo nënë jo e përsosur.

*Helene Rosenthal jeton në Nju Jork dhe shkruan për familjet/ Përgatiti për botim: L.Veizi

 

Gushti i zi dhe pyetja e madhe: Quo vadis, Shqipëri?

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
26 August 2025 at 10:00

Nga Leonard Veizi

Gushti i kĂ«tij viti do tĂ« mbahet mend si njĂ« muaj i zi pĂ«r vendin. NĂ« vend tĂ« gĂ«zimit tĂ« verĂ«s, plazheve tĂ« mbushura dhe festave qĂ« premtuan njĂ« ShqipĂ«ri turistike, ai na shĂ«rbeu vetĂ«m si njĂ« kronikĂ« tĂ« zezĂ«. Aksidente tĂ« pĂ«rgjakshme, atentate, vrasje brenda familjes, dhunĂ« pa fund dhe viktima tĂ« pafajshme. Çdo mĂ«ngjes, lajmi i parĂ« qĂ« del nĂ« ekran nuk Ă«shtĂ« as dielli mbi Adriatik, as ndonjĂ« rekord turistik, por njĂ« tjetĂ«r tragjedi.

Vdekja e dy motrave të reja, 20 dhe 22 vjeç, të përplasura nga një shofer i dehur 23-vjeçar, u bë simboli i dhimbshëm i këtij muaji të errët. Një dramë që nuk prek vetëm një familje, por të gjithë ne: sepse dëshmon se jeta njerëzore në këtë vend ka nisur të humbasë vlerën e saj më themelore.

Iluzioni mbi një realitet të përgjakur

Këto ngjarje nuk janë episode të veçuara. Ato pikturojnë një tablo të njohur, që na rikthen pas në kohë. Nuk kemi më bunkerë dhe mitraloza si në vitin 1997, por kemi një tjetër lloj rrënimi: një shtet që shpërfaqet i brishtë, i paaftë për të garantuar siguri.

Dhe mbi këtë rrënim ngrihet një iluzion i madh. Propaganda e turizmit masiv, fotot e plazheve të tejmbushura, festivalet që na shiten si triumfe. Por ato janë veç një mbështjellje e pakujdesshme mbi një realitet të përgjakur, një grimcë shkëlqimi mbi një trup të sëmurë. Dhuna dhe krimi po e gërryejnë përditë këtë vend, pavarësisht kartolinave që na serviren.

Ku po shkojmë, vërtet?

Pyetja ngrihet vetiu: Quo vadis? Ku po shkon Shqipëria, në të vërtetë?

A beson dikush me të vërtetë se po i afrohemi Evropës, siç na përsërisin politikanët me fjalime të stërzgjatura dhe ceremoni integrimi? Apo, më shumë se kaq, po i afrohemi Ukrainës dhe Gazës, ku gjaku dhe viktimat janë përditshmëri, e ku jeta njerëzore është vetëm numër në statistika?

Si mund të ketë shpresë një shoqëri ku qytetari nuk guxon të hapë lajmet në mëngjes nga frika se çfarë do të shohë i pari në ekran? Një shoqëri ku dhuna është bërë normalitet, ku shteti vjen gjithmonë pas tragjedisë, por asnjëherë përpara saj?

Më shumë se një muaj, një pasqyrë

Gushti i këtij viti nuk është thjesht një muaj i keq. Ai është një pasqyrë e zymtë ku shohim fytyrën tonë të vërtetë. Një thirrje e fortë që nuk duhet injoruar. Sepse këto ngjarje tregojnë jo vetëm krizën e shtetit ligjor, por edhe mungesën e ndërgjegjësimit qytetar dhe kulturën e dhunës që po ngulitet gjithnjë e më thellë në indin e shoqërisë sonë.

Dhe për aq kohë sa nuk guxojmë të japim një përgjigje, për aq kohë sa nuk kemi kurajë të pranojmë të vërtetën, pyetja do të mbetet pezull, e rëndë dhe e frikshme:

Quo vadis, Shqipëri?

26 gusht 1966 – Fillon Lufta Kufitare e AfrikĂ«s sĂ« Jugut

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
26 August 2025 at 09:15

MĂ« 26 gusht 1966, nĂ« Omugulugwombashe tĂ« NamibisĂ« veriore, shpĂ«rtheu njĂ« pĂ«rplasje e armatosur midis forcave tĂ« AfrikĂ«s sĂ« Jugut dhe luftĂ«tarĂ«ve tĂ« OrganizatĂ«s Popullore tĂ« AfrikĂ«s JugperĂ«ndimore (SWAPO). Kjo betejĂ« konsiderohet si pika e nisjes sĂ« LuftĂ«s Kufitare tĂ« AfrikĂ«s sĂ« Jugut – njĂ« konflikt i gjatĂ« dhe i ndĂ«rlikuar qĂ« zgjati 24 vjet, duke u bĂ«rĂ« njĂ« nga luftĂ«rat mĂ« tĂ« gjata nĂ« kontinentin afrikan.

Sfondi historik

Namibia (atëherë quajtur Afrika Jugperëndimore) ishte nën administrimin e Afrikës së Jugut pas Luftës së Parë Botërore, por me një status të diskutueshëm ndërkombëtarisht.

Në vitet 1960, u rrit rezistenca kundër sundimit të apartheid-it, dhe SWAPO, e udhëhequr nga Sam Nujoma, nisi një fushatë të armatosur për pavarësi.

Organizata e Kombeve të Bashkuara shpalli se prania e Afrikës së Jugut në Namibi ishte ilegale, por regjimi i Pretorias refuzoi të tërhiqej.

Konflikt asimetrik

Lufta ishte kryesisht një konflikt asimetrik, ku SWAPO përdori taktikën e luftës guerile, ndërsa Afrika e Jugut u mbështet në ushtrinë e saj të pajisur mirë dhe në forcat speciale.

Fushëbetejat përfshinë Namibinë veriore, Angolën dhe herë pas here edhe Zambinë, duke e kthyer këtë konflikt në një luftë rajonale.

NĂ« vitet 1970–1980, lufta u lidh ngushtĂ« me LuftĂ«n Civile nĂ« Angola, ku pala e AfrikĂ«s sĂ« Jugut mbĂ«shteti lĂ«vizjen antikomuniste UNITA, ndĂ«rsa SWAPO mbĂ«shtetej nga qeveria marksiste e MPLA-sĂ«, e cila kishte ndihmĂ«n e KubĂ«s dhe tĂ« Bashkimit Sovjetik.

Intensifikimi

Konflikti përfshiu beteja të mëdha konvencionale, sidomos në vitet e fundit, kur ushtria e Afrikës së Jugut u përball me trupat kubane dhe forcat e MPLA-së në veri të Angolës.

Beteja e Cuito Cuanavale (1987–1988) Ă«shtĂ« njĂ« nga mĂ« tĂ« njohurat, shpesh e quajtur “Stalingradi i AfrikĂ«s”, pasi ndikoi drejtpĂ«rdrejt nĂ« rrjedhĂ«n e luftĂ«s.

Fundi i luftës

Pas presioneve ndërkombëtare dhe shpenzimeve të mëdha ushtarake, Afrika e Jugut pranoi një proces paqeje të ndërmjetësuar nga SHBA, Kombet e Bashkuara dhe aktorë të tjerë.

Më 21 mars 1990, Namibia shpalli zyrtarisht pavarësinë, me Sam Nujoma si presidentin e parë të saj.

Lufta përfundoi, duke lënë pas një trashëgimi të dhimbshme, por edhe duke shënuar një hap të madh në drejtim të fundit të apartheid-it në vetë Afrikën e Jugut.

Rëndësia historike

Lufta Kufitare e Afrikës së Jugut ishte lufta më e gjatë në historinë moderne të Afrikës.

Ajo nuk ishte vetëm një konflikt për pavarësinë e Namibisë, por edhe një arenë e Luftës së Ftohtë në kontinentin afrikan.

Rezultati i saj përshpejtoi shembjen e sistemit të apartheid-it, duke i hapur rrugën transformimeve politike në Afrikën e Jugut në fillim të viteve 1990.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Protesta në Tel Aviv, rezervistë që refuzojnë shërbimin

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
26 August 2025 at 08:19

Ofer Cassif*

NdĂ«rsa Izraeli e shtyn pĂ«rpara ofensivĂ«n e zgjeruar ushtarake nĂ« Gaza, me pasoja shkatĂ«rruese, mĂ« afĂ«r shtĂ«pisĂ« zĂ«ri i kundĂ«rshtimit po rritet. TĂ« shtunĂ«n, mijĂ«ra njerĂ«z u mblodhĂ«n nĂ« Sheshin Habima, nĂ« qendĂ«r tĂ« Tel Avivit, pĂ«r tĂ« kĂ«rkuar njĂ« fund tĂ« luftĂ«s – njĂ« nga tubimet mĂ« tĂ« mĂ«dha qĂ« nga shpĂ«rthimi i luftimeve. Policia izraelite anuloi njĂ« leje tĂ« mĂ«parshme pĂ«r marshim nĂ«pĂ«r qytet, nĂ« njĂ« pĂ«rpjekje tĂ« qartĂ« pĂ«r tĂ« heshtur zĂ«rat tanĂ« tĂ« kundĂ«rshtimit – por ne refuzuam tĂ« lejonim tĂ« fitonin. Kishin kaluar vetĂ«m 24 orĂ« qĂ« nga shpallja e urisĂ« nĂ« Gaza nga Klasifikimi i FazĂ«s sĂ« SigurisĂ« Ushqimore (IPC), i cili ekspozoi tmerrin e fushatĂ«s sĂ« plotĂ« tĂ« urisĂ« sĂ« organizuar nga Izraeli. ShumĂ« izraelitĂ« ndjenĂ« se ishte detyrimi ynĂ« tĂ« dilnim nĂ« rrugĂ«.

QĂ« nga vendimi i kabinetit pĂ«r tĂ« riorganizuar kontrollin nĂ« qytetin e GazĂ«s, ushtria izraelite ka lĂ«shuar 60,000 urdhra tĂ« rinj mobilizimi pĂ«r rezervistĂ«t. Kur ato tĂ« hyjnĂ« nĂ« fuqi nĂ« fillim tĂ« shtatorit, forcat rezervĂ« do tĂ« arrijnĂ« nivelin mĂ« tĂ« lartĂ« qĂ« nga shpĂ«rthimi i luftĂ«s – 130,000. Por nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m ushtria ajo qĂ« po rritet nĂ« numĂ«r. Po aq shpejt po rritet edhe lĂ«vizja e refuzimit.

NĂ« javĂ«t e fundit, njĂ« valĂ« e re refuzuesish ka dalĂ« si reagim ndaj cinizmit politik tĂ« Benjamin Netanyahut. NĂ« biseda private mes familjarĂ«sh ose nĂ« deklarata publike, gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« izraelitĂ« po e kuptojnĂ« se shĂ«rbimi ushtarak Ă«shtĂ« bashkĂ«pĂ«rfshirje nĂ« krimet e qeverisĂ«. LĂ«vizja nuk Ă«shtĂ« homogjene – as nĂ« moshĂ« e grupim shoqĂ«ror, as nĂ« motivim ose ideologji. Disa kundĂ«rshtarĂ« tĂ« ndĂ«rgjegjshĂ«m, si tĂ« rinjtĂ« e organizatĂ«s Mesarvot, dalin publikisht me refuzimin e tyre pĂ«r tĂ« qenĂ« pjesĂ« e makinĂ«s sĂ« luftĂ«s. Ata trajtohen me ashpĂ«rsi ekstreme dhe shpesh kalojnĂ« nĂ« cikle burgosjeje nĂ« qelitĂ« ushtarake. Kam kryer personalisht vizita inspektuese nĂ« kĂ«to ambiente, duke takuar kĂ«ta njerĂ«z tĂ« guximshĂ«m qĂ« tashmĂ« njihen si “ushtarĂ«t e paqes”.

TĂ« tjerĂ« nuk janĂ« tĂ« gatshĂ«m ta bĂ«jnĂ« publik qĂ«ndrimin e tyre, por nĂ« heshtje refuzojnĂ« shĂ«rbimin. TĂ« dhĂ«nat pĂ«r numrin e saktĂ« tĂ« kĂ«tyre “refuzuesve gri” trajtohen si sekret inteligjence dhe nuk bĂ«hen publike nga ushtria. Por organizata Yesh Gvul, qĂ« ndihmon ata qĂ« thirren tĂ« sigurojnĂ« pĂ«rjashtime nga drafti, pohon se numri i tyre Ă«shtĂ« vazhdimisht nĂ« rritje. NjĂ« sondazh i fundit i publikuar nga Haaretz tregoi njĂ« rritje tĂ« dukshme tĂ« mbĂ«shtetjes publike pĂ«r ata qĂ« refuzojnĂ« thirrjen ushtarake – rreth 33% e izraelitĂ«ve hebrenj besojnĂ« se kjo Ă«shtĂ« jo vetĂ«m e justifikuar, por edhe e domosdoshme pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar pengjet nga rreziqet e fushatĂ«s ushtarake nĂ« qytetin e GazĂ«s. Motivet pĂ«r refuzim variojnĂ« nga kundĂ«rshtimi ndaj gjenocidit, te kundĂ«rshtimi moral pĂ«r t’u bĂ«rĂ« pjesĂ« e krimeve tĂ« luftĂ«s, nga kundĂ«rshtimi politik ndaj okupimit nĂ« tĂ«rĂ«si, e deri te shqetĂ«simet se veprimet ushtarake rrezikojnĂ« pengjet, apo edhe mospĂ«lqimi pĂ«r pĂ«rjashtimin e komunitetit ultra-ortodoks nga shĂ«rbimi.

Ella Keidar Greenberg, një kundërshtare e ndërgjegjshme që foli në tubimin e së shtunës pasi kishte kaluar gjithë prillin në izolim, tha se me refuzimin e saj kishte arritur të pengonte shkatërrimin e mëtejshëm. Edhe pse zëri i tyre ende mbetet në pozitë margjinale, është e qartë se gjithnjë e më shumë izraelitë duan ta sfidojnë qeverinë. Muajt e fundit janë shoqëruar me gjithnjë e më shumë demonstrata, vigjilje dhe akte të drejtpërdrejta kundër luftës së Netanyahut.

TĂ« bashkuar nga nocioni bazĂ« i njerĂ«zimit, mijĂ«ra arabĂ« e hebrenj dolĂ«n krah pĂ«r krah tĂ« shtunĂ«n pĂ«r tĂ« protestuar kundĂ«r urisĂ«, masakrĂ«s dhe shkatĂ«rrimit. Protestuesit mbanin fotografi tĂ« fĂ«mijĂ«ve tĂ« uritur dhe tĂ« bombarduar nĂ« Gaza, duke ditur se fajtorĂ«t pĂ«r dhimbjen e tyre ende mbeten nĂ« pushtet. Ne kĂ«rkuam lirimin e tĂ« gjithĂ« pengjeve dhe tĂ« burgosurve tĂ« paligjshĂ«m – izraelitĂ« e palestinezĂ« – nĂ«pĂ«rmjet njĂ« marrĂ«veshjeje politike qĂ« do tĂ« çonte nĂ« tĂ«rheqjen e plotĂ« tĂ« forcave ushtarake izraelite nga Gaza.

Por nĂ« dritĂ«n e njĂ« vale tĂ« re bombardimesh mbi Gaza, mesazhi ynĂ« nga protesta kuptohet mĂ« sĂ« miri nga pankarta: “KurrĂ« mĂ«â€. KurrĂ« mĂ« nuk do tĂ« lejojmĂ« heshtjen pĂ«rballĂ« fĂ«mijĂ«ve tĂ« therur dhe familjeve tĂ« uritura. KurrĂ« mĂ« nuk do tĂ« shikojmĂ« nĂ« heshtje teksa Netanyahu urdhĂ«ron shkatĂ«rrimin e lagjeve dhe pushtimin e spitaleve. KurrĂ« mĂ« nuk do ta lejojmĂ« qeverinĂ« e tij tĂ« refuzojĂ« marrĂ«veshje pĂ«r lirimin e pengjeve. KurrĂ« mĂ« nuk do tĂ« lejojmĂ« qĂ« gjenocidi nĂ« Gaza tĂ« shpaloset nĂ« qetĂ«si.

Si pasardhĂ«s i njĂ« familjeje hebreje nga Polonia, fjalĂ«t “kurrĂ« mĂ«â€ kanĂ« njĂ« domethĂ«nie tĂ« veçantĂ« pĂ«r mua. Pas LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore, njerĂ«zimi u zotua tĂ« mos lejojĂ« kurrĂ« mĂ« pĂ«rsĂ«ritjen e tilla mizorive. Holokausti, shfarosja masive e popullit hebre, preku thellĂ«sitĂ« e sĂ« keqes tiranike. PikĂ«risht pĂ«r shkak tĂ« kĂ«saj trashĂ«gimie, unĂ« e shoh “kurrĂ« mĂ«â€ si njĂ« detyrim universal.

NĂ« vitin 1948, bashkĂ«sia ndĂ«rkombĂ«tare miratoi DeklaratĂ«n Universale tĂ« tĂ« Drejtave tĂ« Njeriut dhe KonventĂ«n pĂ«r Parandalimin dhe DĂ«nimin e Krimit tĂ« Gjenocidit. NĂ« dekadat qĂ« pasuan, kemi dĂ«shtuar shpesh si njerĂ«zim pĂ«r tĂ« ruajtur kĂ«tĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« tĂ« paçmuar: se njerĂ«zit nuk duhet tĂ« zhduken nĂ« flakĂ«, dhe krime kaq tĂ« tmerrshme nuk duhet tĂ« kryhen ndĂ«rsa tĂ« tjerĂ«t shikojnĂ« pa bĂ«rĂ« asgjĂ«. Por kurrĂ« mĂ« parĂ« kohĂ«t e fundit njerĂ«zit e botĂ«s nuk kanĂ« parĂ« kaq qartĂ« nĂ« humnerĂ«n e shfarosjes, siç po ndodh sot nĂ« Gaza. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, “kurrĂ« mĂ«â€ nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« kujtesĂ« morale, por njĂ« urdhĂ«r etik pĂ«r tĂ« vepruar.

Siç thotĂ« njĂ« fjalĂ« e urtĂ«: “MĂ« mashtro njĂ« herĂ«, turpi Ă«shtĂ« i yti; mĂ« mashtro dy herĂ«, turpi Ă«shtĂ« i imi”. Duket se Netanyahu arrin tĂ« mashtrojĂ« vazhdimisht liderĂ«t perĂ«ndimorĂ«. TĂ« premten, nĂ« pĂ«rgjigje tĂ« shpalljes sĂ« urisĂ« nga IPC, ministri i jashtĂ«m britanik, David Lammy, tha se ishte njĂ« “katastrofĂ« e tmerrshme, plotĂ«sisht e shmangshme dhe e shkaktuar nga njeriu”. Pyetja qĂ« u bĂ«j Lammy-t dhe pjesĂ«s tjetĂ«r tĂ« kabinetit britanik Ă«shtĂ«: a jeni edhe ju ndĂ«r pĂ«rgjegjĂ«sit pĂ«r kĂ«tĂ« katastrofĂ«? NĂ« korrik, kryeministri britanik, Keir Starmer, shpalli njĂ« plan tĂ« kushtĂ«zuar pĂ«r tĂ« njohur njĂ« shtet palestinez nĂ«se Izraeli nuk ndryshon kurs.

Por njerëzit e uritur, nën kërcënimin e vazhdueshëm të bombardimeve, nuk mund të presin me të njëjtën durim si zyrtarët në zyrat prej mermeri. Ata luten për ushqim, ujë dhe ajër, ndërsa politikanët debatojnë për kushte dhe afate.

Starmer duhet ta njohë Palestinën menjëherë dhe pa kushte. Por ai duhet të njohë shumë më tepër se kaq. Duhet ta pranojë Netanyahun si kriminel ndërkombëtar lufte. Duhet të mbështesë sanksione të reja ndaj lëvizjes së kolonëve, përfshirë ministrat si Itamar Ben-Gvir dhe Bezalel Smotrich. Duhet të njohë se Netanyahu dhe qeveria e tij janë pengesa kryesore për lirimin e pengjeve. Duhet të pranojë popullin e Gazës si viktimë të një gjenocidi të vazhdueshëm, dhe të veprojë si e tillë. Përndryshe, ai do të mbetet bashkëpërgjegjës në këtë katastrofë shkatërrimtare të shkaktuar nga njeriu.

 

*Anëtar i Knesset-it/ Përgatiti për botim: L.Veizi

 

26 gusht 1920 – GratĂ« nĂ« SHBA fitojnĂ« tĂ« drejtĂ«n e votĂ«s

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
26 August 2025 at 07:15

Më 26 gusht 1920, Ndryshimi i 19-të në Kushtetutën e Shteteve të Bashkuara hyri në fuqi, duke u dhënë grave të drejtën e votës në të gjithë vendin. Kjo ngjarje shënoi kulmin e një lëvizjeje të gjatë dhe të lodhshme për barazinë politike, që kishte nisur zyrtarisht në mesin e shekullit XIX.

Rrënjët e lëvizjes

Fillimi i betejës për të drejtat e grave shpesh lidhet me Konventën e Senekës Falls në vitin 1848, ku figura si Elizabeth Cady Stanton dhe Lucretia Mott kërkuan hapur të drejtën e votës për gratë.

Për dekada, aktivistet si Susan B. Anthony, Sojourner Truth, Ida B. Wells, Alice Paul dhe Lucy Burns e mbajtën gjallë këtë kauzë përmes protestave, marshimeve dhe presionit politik.

Lufta dhe ndryshimi i opinionit publik

Lufta e ParĂ« BotĂ«rore (1914–1918) ndryshoi shumĂ« gjĂ«ra: gratĂ« hynĂ« masivisht nĂ« tregun e punĂ«s dhe mbajtĂ«n pĂ«rgjegjĂ«si tĂ« rĂ«ndĂ«sishme ndĂ«rsa burrat luftonin jashtĂ« vendit. Kjo forcoi argumentin se ato meritonin tĂ« kishin zĂ« politik.

Presidenti Woodrow Wilson, fillimisht i rezervuar, më vonë mbështeti hapur të drejtën e votës për gratë duke e paraqitur si çështje demokracie dhe drejtësie.

Procesi ligjor

Më 4 qershor 1919, Kongresi amerikan miratoi amendamentin dhe ia përcolli shteteve për ratifikim.

Më 18 gusht 1920, Tennessee u bë shteti i 36-të që e ratifikoi, duke siguruar shumicën e nevojshme.

Më 26 gusht 1920, Sekretari i Shtetit Bainbridge Colby shpalli zyrtarisht hyrjen në fuqi të Ndryshimit të 19-të.

Teksti i Ndryshimit të 19-të

“E drejta e qytetarĂ«ve tĂ« Shteteve tĂ« Bashkuara pĂ«r tĂ« votuar nuk do t’u mohohet apo kufizohet nga Shtetet e Bashkuara ose nga ndonjĂ« shtet, pĂ«r shkak tĂ« gjinisĂ«.”

Pasojat historike

Ndryshimi i 19-të i hapi rrugën për pjesëmarrjen e grave në jetën politike amerikane, duke transformuar përgjithmonë demokracinë në SHBA.

Megjithatë, duhet theksuar se shumë gra me ngjyrë, veçanërisht afrikano-amerikane në Jug, përballeshin ende me barriera të tjera diskriminuese (taksat e votimit, testet e shkrim-leximit, dhuna racore), të cilat u sfiduan dekada më vonë me Lëvizjen për të Drejtat Civile në vitet 1960.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

Gusht 1814, kur Uashingtoni u dogj dhe Shtëpia e Bardhë u shkatërrua nga britanikët

✇Gazeta Fjala
By: Leonard Veizi
25 August 2025 at 14:20

Ngjarja ndodhi gjatë Luftës së vitit 1812, një konflikt mes Shteteve të Bashkuara dhe Perandorisë Britanike. Lufta kishte shpërthyer për disa arsye:

-Imponimi i detyrueshëm i detarëve amerikanë në shërbimin britanik (impressment).

-Bllokadat tregtare britanike ndaj Francës, që dëmtonin ekonominë amerikane.

-Ambiciet territoriale të disa amerikanëve për të pushtuar Kanadanë, që ishte koloni britanike.

Pas disa betejave të përziera në kufirin kanadez dhe dështimit të sulmit amerikan në veri, britanikët vendosën të kundërpërgjigjen në zemër të Amerikës.

Marshimi britanik drejt kryeqytetit

NĂ« gusht tĂ« vitit 1814, njĂ« forcĂ« prej rreth 4,500 trupash britanike nĂ«n komandĂ«n e Gjeneralit Robert Ross dhe Admiral George Cockburn zbarkoi nĂ« Chesapeake Bay. Ata marshuan drejt Uashingtonit pas fitores vendimtare nĂ« BetejĂ«n e Bladensburgut (24 gusht 1814), ku forcat amerikane – tĂ« çorganizuar dhe tĂ« pamotivuar – u shpĂ«rndanĂ« me lehtĂ«si. Ky disfatĂ« u quajt mĂ« vonĂ« nga disa amerikanĂ« “turpi i Bladensburgut”.

Zjarri mbi Uashingtonin

Pas fitores, britanikët hynë në kryeqytetin amerikan. Presidenti James Madison dhe bashkëshortja e tij Dolley Madison u detyruan të iknin me nxitim nga Shtëpia e Bardhë. Një episod i famshëm tregon se Dolley shpëtoi portretin e madh të George Washingtonit nga zjarri, duke e prerë kornizën dhe duke e marrë me vete.

MĂ« 24 gusht 1814, britanikĂ«t dogjĂ«n ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ« (atĂ«herĂ« e njohur si “President’s House”). ShkatĂ«rruan Kapitol Hill (Kongresin dhe BibliotekĂ«n e Kongresit, ku humbĂ«n mbi 3,000 libra). DogjĂ«n ndĂ«rtesa qeveritare, kazermat dhe arsenalet.

ËshtĂ« e rĂ«ndĂ«sishme tĂ« theksohet se britanikĂ«t shĂ«njestruan vetĂ«m objektet qeveritare; ata nuk dogjĂ«n shtĂ«pitĂ« private tĂ« qytetarĂ«ve. Ky veprim ishte hakmarrje pĂ«r djegien nga amerikanĂ«t tĂ« qytetit kanadez York (Toronto i sotĂ«m) nĂ« vitin 1813.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

❌
❌