Qysh nga kohët e lashta deri në ditët e sotme, portretizmi na ka treguar të vërteta themelore për njerëzimin dhe identitetin, kushdo qofshin subjektet.
Portretizmi ka njĂ« vend unik nĂ« historinĂ« e artit. Duke parĂ« se kush Ă«shtĂ« portretizuar dhe si, mund tĂ« pĂ«rftojmĂ« njohuri mbi historinĂ« shoqĂ«rore, kulturore dhe politike qĂ« asnjĂ« lloj tjetĂ«r pikture nuk mund tâi ofrojĂ«. Fakti qĂ« na ofron mundĂ«sinĂ« tĂ« lidhemi me individĂ« qĂ« kanĂ« qenĂ« ose janĂ« njerĂ«z tĂ« gjallĂ«, na bĂ«n atĂ« njĂ« nga zhanret mĂ« tĂ« aksesueshme dhe tĂ« dashura, Ă«shtĂ« i vetmi zhanĂ«r qĂ« ka galeri tĂ« dedikuara vetĂ«m pĂ«r tĂ« dhe ka shĂ«rbyer si frymĂ«zim pĂ«r ekspozita tĂ« shumta tĂ« mĂ«dha. âPortretizmi qĂ«ndron pĂ«rtej zhanreve tĂ« tjera tĂ« artit, pasi shĂ«non kryqĂ«zimin midis portretit, biografisĂ« dhe historisĂ«. Ata janĂ« mĂ« shumĂ« sesa vepra arti, kur njerĂ«zit shikojnĂ« portrete, mendojnĂ« se po takojnĂ« atĂ« person,â thotĂ« Alison Smith, kuratore kryesore nĂ« GalerinĂ« KombĂ«tare tĂ« Portreteve nĂ« LondĂ«r.
Origjina e këtij zhanri shkon prapa në kohët e lashta, ku ai shërbente për funksione të ndryshme, nga lavdërimi i të pushtetshmëve deri te kujtimi i të vdekurve. Shekujt I dhe II pas Krishtit në rajonin Fayum të Egjiptit Romak prodhuan portrete tepër natyraliste që vendoseshin mbi arkivolët e mumjeve. Mendohet se mund të kishin qëndruar në shtëpitë e njerëzve gjatë jetës së tyre, dhe pas vdekjes vendoseshin mbi kokën e mumjes për të ndihmuar udhëtimin e tyre në jetën tjetër. Në Romën e Lashtë, skulptura portretike përdorej për të përkujtuar të vdekurit ose për të festuar arritjet e të gjallëve. Në të dyja rastet, vëmendja ishte e përqendruar në prejardhjen e personit, që ishte shumë e rëndësishme në shoqërinë romake. Portretet perandorake ishin mjete të vlefshme propagandistike. Vendoseshin në tempuj të kultit imperial dhe ishin dizajnuar për të frymëzuar frikë dhe nënshtrim.
Edhe pse pak shembuj portretizmi nga Mesjeta kanĂ« mbijetuar, ato qĂ« janĂ« pĂ«rdornin qĂ«llime tĂ« ngjashme me ato nga koha klasike. MozaikĂ«t e mrekullueshĂ«m jetĂ«sorĂ« tĂ« Perandorit Justinian dhe MbretĂ«reshĂ«s Theodora nĂ« kishĂ«n San Vitale nĂ« Ravenna, qĂ« datojnĂ« nga shekulli i 6-tĂ«, janĂ« njĂ« shembull spektakolar i demonstrimit tĂ« pushtetit. Portrete tĂ« veçanta tĂ« njerĂ«zve tĂ« rangjeve tĂ« mesme shoqĂ«rore nuk u shfaqĂ«n deri nĂ« shekullin e 15-tĂ«, me pikturĂ«n e njohur tĂ« Jan van Eyck, âMartesa e Arnolfinitâ nga viti 1434, qĂ« Ă«shtĂ« njĂ« ndĂ«r portretet e para nĂ« histori dhe shumĂ« i njohur. Portreti i çiftit, me fytyrat e tyre shumĂ« reale dhe simbolikĂ«n misterioze brenda pikturĂ«s, mbetet tepĂ«r i popullarizuar nĂ« GalerinĂ« KombĂ«tare tĂ« LondrĂ«s.
GjatĂ« Rilindjes artistike, portretizmi u zhvillua nĂ« maksimumin e tij. Kjo Ă«shtĂ« menduar shpesh si rezultat i njĂ« rritjeje tĂ« vetĂ«dijes pĂ«r individualitetin, e nxitur nga interesimi nĂ« humanizĂ«m, por Matthias Ubl, kuratori i ekspozitĂ«s sĂ« fundit âRemember Meâ nĂ« Rijksmuseum, paralajmĂ«ron kundĂ«r kĂ«tij qĂ«ndrimi tĂ« thjeshtĂ«zuar. âIshin shumĂ« faktorĂ« qĂ« ndihmuan lulĂ«zimin e portretizmit atĂ« kohĂ«,â thotĂ« ai pĂ«r BBC Culture. âIshte njĂ« periudhĂ« inovacioni dhe tronditjesh. Humanizmi u bĂ« shumĂ« i rĂ«ndĂ«sishĂ«m, kĂ«shtu qĂ« edhe vetja u bĂ« e rĂ«ndĂ«sishme nĂ« njĂ«farĂ« mĂ«nyre, por nuk ishte gjithçka. Rritja e qyteteve solli njĂ« elitĂ« tregtare qĂ« donte tĂ« imitonin fisnikĂ«rinĂ« duke u portretizuar.â KĂ«ta tregtarĂ« tĂ« pasur donin tĂ« tregoheshin tĂ« suksesshĂ«m, por kishte disa pritshmĂ«ri tĂ« shoqĂ«risĂ« qĂ« duhej tâi pĂ«rmbushnin pĂ«r hir tĂ« moralit. âNĂ« lojĂ« ishin ende Kisha, rregullat e bashkĂ«sive profesionale dhe ata duhej tĂ« pĂ«rmbushnin atĂ« qĂ« pritej nga shoqĂ«ria, qoftĂ« si gra tĂ« virtytshme apo tregtarĂ« tĂ« mirĂ«,â thotĂ« Ubl.
KĂ«ta tregtarĂ« shihen nĂ« portretet e Hans Holbein, âPortreti i Georg Giszeâ dhe Jan Gossart, âPortreti i Jan Jacobsz Snoeckâ. Si shumica e tregtarĂ«ve tĂ« asaj kohe, ata ndoshta tregtonin njĂ« gamĂ« tĂ« ndryshme mallrash. MegjithatĂ«, çdo referencĂ« pĂ«r kĂ«to mallra mungon nĂ« portrete, ndoshta sepse lidhej me punĂ«n manuale. Ata preferonin tĂ« shfaqeshin tĂ« veshur luksozisht dhe rrethuar me letra, dokumente dhe mjete shkrimi, duke theksuar statusin dhe pasurinĂ«.
Edhe pse statusi dhe pasuria e grave ishte e dukshme nĂ« rrobat dhe bizhuteritĂ« qĂ« mbanin nĂ« portrete, nga pritshmĂ«ritĂ« patriarkale ato duhej tĂ« theksonin bukurinĂ« dhe virtytin. Bukuria konsiderohej shpesh si manifestimi fizik i virtytit. Edhe dikush kaq me pushtet sa MbretĂ«resha Elizabeth I e dinte se autoriteti i saj bazohej pjesĂ«risht te imazhi si âMbretĂ«resha VirgjĂ«reshĂ«â e martuar me AnglinĂ«. NĂ« Portretin e Armada-s, pikturuar pĂ«r tĂ« festuar mundjen e flotĂ«s spanjolle, dora e saj qĂ«ndron me siguri mbi njĂ« glob. Jakna e saj Ă«shtĂ« e zbukuruar me perla, njĂ« simbol i pĂ«rshtatshĂ«m i virgjĂ«risĂ« nga deti.
PĂ«rjashtim nga kjo rregull ishte portreti vetjak i artisteve femra, si ai i Catharina van Hemessen, âAutoportreti nĂ« Atelienâ nga viti 1548, ku ajo portretizohet duke punuar nĂ« artin e saj. âKy Ă«shtĂ« portreti i parĂ« qĂ« dimĂ« qĂ« tregon njĂ« artiste duke punuar nĂ« njĂ« atelier. ĂshtĂ« interesante qĂ« kjo tĂ« jetĂ« bĂ«rĂ« nga njĂ« femĂ«r nĂ« njĂ« kohĂ« kur ato ishin shumĂ« tĂ« rralla,â thekson Ubl.
Rëndësia në rritje e portretizmit u konsolidua në shekullin e 17-të kur Akademia Mbretërore Franceze krijoi një hierarki zhanresh dhe vendosi portretizmin të dytin vetëm pas pikturës historike. Supozimi ishte se do të dokumentonte të mëdhenjtë dhe të mirët dhe do të shërbente si shoqërues për zhanrin më të lartë. Kjo ide e re për portretizmin solli krijimin e galerisë së parë të portreteve, si ajo e Charles Willson Peale në Filadelfia në vitet 1770, me figura që kishin nënshkruar Deklaratën e Pavarësisë. Galeria Kombëtare e Portreteve në Mbretërinë e Bashkuar u hap më 1856, me portretin e parë në koleksion, atë të William Shakespeare. Edhe pse këto galeri grumbullonin vetëm portrete të figurave të shquara, duke përfshirë paragjykime në bazë klase, gjinie dhe race, jashtë tyre portretizmi po bëhej më i ndryshëm. Gjatë shekullit të 19-të, portretizmi u lidh gjithnjë e më shumë me klasën e mesme në rritje, e cila po fitonte më shumë pushtet dhe ndikim ndërsa monarkët u detyruan të dorëzonin autoritetin ndaj parlamenteve. Shfaqja e fotografisë ndihmoi në demokratizimin e portretizmit, ashtu si edhe ndryshimet në perceptimin e rolit të individit në shoqëri. Vetë artistët luajtën një rol të rëndësishëm duke sfiduar konventat sociale në zgjedhjen e personazheve që portretizonin.
Portretet vetjake kanĂ« qenĂ« gjithashtu pjesĂ« e rĂ«ndĂ«sishme tĂ« shprehjes artistike. Autoportreti ikonĂ« i Van Gogh, âAutoportreti me vesh tĂ« mbĂ«shtjellĂ«â, i pikturuar pas ngjarjes kur i preu pjesĂ« tĂ« veshit pas njĂ« konflikti me Gauguin, Ă«shtĂ« dĂ«shmi e fortĂ« e vendosmĂ«risĂ« sĂ« tij pĂ«r tĂ« vazhduar pikturĂ«n pavarĂ«sisht traumĂ«s. Ai Ă«shtĂ« nĂ« qendĂ«r tĂ« ekspozitĂ«s aktuale tĂ« autoportreteve nĂ« Courtauld.
Paula Modersohn-Becker, sĂ« fundmi objekt retrospektive tĂ« madhe nĂ« Schirn Kunsthalle nĂ« Frankfurt, gjithashtu portretizoi veten, gra tĂ« tjera, fĂ«mijĂ« dhe fshatarĂ« lokalĂ«. E ndikuar nga portretet Fayum qĂ« zbuloi nĂ« Paris rreth vitit 1905, portretet e saj kanĂ« njĂ« intensitet psikologjik tĂ« rrallĂ« pĂ«r kohĂ«n, veçanĂ«risht nĂ« portretizimin e grave. Edhe pse zgjedhja e modeleve ishte pjesĂ«risht e rastĂ«sishme, ajo trajton me dinjitet edhe subjektet mĂ« tĂ« varfra. âAta ishin mĂ« tĂ« varfrit nĂ« shoqĂ«ri dhe ajo u dha njĂ« ajĂ«r pĂ«rjetĂ«sie, pothuajse shenjtĂ«rie,â thotĂ« kuratorja Ingrid Pfeiffer. Dashuria e saj pothuajse panteiste pĂ«r natyrĂ«n duket nĂ« gjithĂ« veprat, pĂ«rfshirĂ« autoportretin mĂ« tĂ« famshĂ«m, âAutoportreti nĂ« pĂ«rvjetorin e gjashtĂ« tĂ« martesĂ«sâ (1906), ku shfaqet e zhveshur pjesĂ«risht dhe duket shtatzĂ«nĂ«, edhe pse nuk ishte. âBarku i saj Ă«shtĂ« simbol i pjellorisĂ«, si njerĂ«zore ashtu edhe artistike,â thotĂ« Pfeiffer. Modersohn-Becker ishte e vetĂ«dijshme pĂ«r talentin e saj, por njĂ«kohĂ«sisht e dinte qĂ« temat qĂ« trajtonte ishin tabu dhe veprat nuk mund tĂ« ekspozoheshin gjatĂ« jetĂ«s sĂ« saj.
Ashtu si Modersohn-Becker, artistja e shekullit 20, Alice Neel, sfidoi konventat. Duke refuzuar ekspresionizmin abstrakt qĂ« dominonte botĂ«n e artit, ajo pĂ«rdori portretizmin si mĂ«nyrĂ« pĂ«r tĂ« krijuar njĂ« histori vizuale tĂ« epokĂ«s sĂ« saj. E tĂ«rhequr drejt njerĂ«zve nĂ« margjina tĂ« shoqĂ«risĂ«, ajo ishte nĂ« gjendje tĂ« kritikonte rrethanat e tyre pa u privuar dinjiteti. âPĂ«r tĂ«, portretizmi Ă«shtĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« pĂ«r tĂ« ndryshuar shoqĂ«rinĂ«,â thotĂ« LucĂa Agirre, kuratore e ekspozitĂ«s sĂ« portreteve tĂ« Neel nĂ« Guggenheim, Bilbao.
âAjo kishte njĂ« simpati tĂ« veçantĂ« ndaj modeleve tĂ« saj. Zgjedhte njerĂ«z qĂ« i pĂ«lqente, fĂ«mijĂ« rrugĂ«sh, aktivistĂ«, shokĂ« qĂ« ishin shkrimtarĂ« komunistĂ«. PĂ«r tĂ« kĂ«ta njerĂ«z kishin diçka pĂ«r tĂ« thĂ«nĂ«,â shpjegon Agirre. Neel kishte njĂ« lidhje tĂ« veçantĂ« me vuajtjet emocionale dhe fizike tĂ« grave, sidomos grave tĂ« varfra si vetĂ« ajo, dhe nuk shmangu temat tabu, pĂ«rfshirĂ« abuzimin familjar me fqinjĂ«n e saj Peggy. âNĂ« 1949 ajo bĂ«ri njĂ« portret tĂ« bukur tĂ« Peggy, ku duken shenjat nĂ« fytyrĂ« por njĂ«kohĂ«sisht i jep dinjitet. NĂ« atĂ« kohĂ« ishte diçka qĂ« nuk flitej,â thotĂ« Agirre. Edhe pse Neel nuk u njoh pĂ«r portretet e saj inovative deri vonĂ« nĂ« karrierĂ«, natyra e tyre dokumentare dhe demokratike tregon vazhdimĂ«sinĂ« e rĂ«ndĂ«sisĂ« sĂ« portretizmit dhe funksioneve tĂ« shumta qĂ« portretet mund tĂ« kenĂ«. Ato pĂ«rkujtojnĂ«, festojnĂ« dhe na tregojnĂ« kush kemi qenĂ« dhe kush jemi sot.
Praktikat e kaluara tĂ« koleksionimit dhe fakti qĂ« shumĂ« figura tĂ« njohura nuk patĂ«n kurrĂ« mundĂ«sinĂ« tĂ« pikturoheshin ose fotografoheshin, do tĂ« thotĂ« se galeritĂ« e portreteve nuk mund tĂ« jenĂ« kurrĂ« pĂ«rfaqĂ«suese plotĂ«sisht tĂ« sĂ« kaluarĂ«s sĂ« njĂ« kombi, por sa mĂ« afĂ«r tĂ« ardhmes qĂ« shkojmĂ«, aq mĂ« gjithĂ«pĂ«rfshirĂ«se bĂ«het pĂ«rfaqĂ«simi. âKriteret tona pĂ«r pranimin janĂ« shumĂ« mĂ« tĂ« gjera tani. ShkojnĂ« pĂ«rtej figurave politike, fetare dhe ligjore. JanĂ« mĂ« demokratike dhe sot festojmĂ« forma tĂ« ndryshme arritjesh,â thotĂ« Smith. Dhe paragjykimet historike po adresohen.
Mungesa e përfaqësimit të grave është diçka që Galeria Kombëtare e Portreteve po përpiqet ta përmirësojë gjatë kohës që është e mbyllur për rinovim. Po bëhet hulumtim mbi gratë që janë në koleksion dhe do të bëhen blerje të reja. Me një gamë kaq të madhe portretesh për të zgjedhur, ka rreth 12,000 në koleksionin kryesor dhe rreth 400,000 në koleksionin reference, është pothuajse e pamundur të zgjidhen veçoritë më të mira. Por kur pyetet për këtë, zgjedhjet e Smith theksojnë natyrën unike të portretizmit dhe arsyet pse ai mbetet kaq i dashur nga publiku. Vizatat e Hans Holbein për Henry VII dhe Henry VIII, studime paraprake për një pikturë tashmë të humbur, dhe Portreti Ditchley i Elizabeth I, na transportojnë në orbitën e disa prej monarkëve më të njohur britanikë. Ato janë gjithashtu vepra të mrekullueshme arti në vetvete.
Portreti i William Shakespeare dhe ai i motrave BrontĂ« nga vĂ«llai i tyre Branwell, qĂ« Smith gjithashtu i pĂ«rzgjodhi, nuk janĂ« vepra arti tĂ« shkĂ«lqyera, por janĂ« shumĂ« tĂ« njohura nga publiku, thjesht sepse ofrojnĂ« njĂ« lidhje me figurat e dashura letrare. Autoportreti i Laura Knight me model Ă«shtĂ« zgjedhur sepse Ă«shtĂ« ânjĂ« vepĂ«r kyçe pĂ«r historinĂ« e grave nĂ« artâ, ndĂ«rsa nga porositĂ« mĂ« bashkĂ«kohore Smith pĂ«rzgjodhi portretin e MalalĂ«s nga Shirin Neshat qĂ« ka tĂ«rhequr shumĂ« vizitorĂ«. Dhe sigurisht, pĂ«rtej tĂ« mĂ«dhenjve dhe tĂ« famshmĂ«ve, njerĂ«zit mĂ« tĂ« thjeshtĂ« kanĂ« mundĂ«sinĂ« tĂ« festohen çdo vit nĂ« Ămimin BP pĂ«r Portret, edhe pse ai Ă«shtĂ« nĂ« pauzĂ« gjatĂ« kohĂ«s qĂ« galeria Ă«shtĂ« e mbyllur. âĂshtĂ« shumĂ« popullor sepse njerĂ«zit nĂ« atĂ« ekspozitĂ« janĂ« njerĂ«z tĂ« zakonshĂ«m. Mund tĂ« jetĂ« motra jote, vĂ«llai yt apo ndonjĂ« model qĂ« ke gjetur nĂ« rrugĂ« dhe tĂ« ka rĂ«nĂ« nĂ« sy,â thotĂ« Smith.
âĂshtĂ« ajo bashkĂ«si njerĂ«zish. NĂ« tĂ« kaluarĂ«n ishte njĂ« shenjĂ« pushteti, statusi apo fame, ndĂ«rsa tani portretizmi ka mĂ« shumĂ« tĂ« bĂ«jĂ« me ekzistencializmin. Ka tĂ« bĂ«jĂ« me psikologjinĂ«, kush janĂ« dhe si pĂ«rshtaten nĂ« shoqĂ«ri. Ka tĂ« bĂ«jĂ« me identitetin,â thotĂ« Smith. QoftĂ« perandor, aktor, aktivist apo person i thjeshtĂ« nĂ« rrugĂ«, kjo Ă«shtĂ« diçka qĂ« na bashkon tĂ« gjithĂ«, dhe shpjegon pse portretizmi nuk do tĂ« ndalojĂ« kurrĂ« sĂ« tĂ«rhequri vĂ«mendjen tonĂ«./BBC/KultPlus.com
Login
