Feime Pipa e arratisur sĂ« bashku me tĂ« vĂ«llain Arshi Pipa, nĂ« njĂ« numĂ«r tĂ« revistĂ«s âAlbanicaâ tĂ« pranverĂ«s sĂ« vitit 1991 nĂ« Nju Jork, ka botuar kujtime me episode mjerimi, brenge, persekutimi e torture qĂ« pĂ«rjetoi familja e saj.
Udhëtimi i gjatë e i pashpresë për një strehë
Për pothuaj dy vjet ishim në zi për vdekjen e vëllait tonë, Myzaferit, dhe motrës, Bedit. Megjithatë, meqenëse po afronte dita e lëshimit nga burgu e Arshiut, filluam të ndjenim njëfarë lehtësimi.
Babai, që dergjej në shtrat prej katër vjetësh, me femorën të thyer, u gjallërua disi dhe filloi të na tregonte, mua dhe motrave, ngjarje të jetës se tij.
NĂ«na lau dhe hekurosi kostumin e Arshiut e i beri njĂ« kravatĂ« tĂ« re. I duhej edhe njĂ« dyshek, por me mundĂ«sitĂ« financiare qĂ« kishim, nuk mund tâia blinim.
Ne, motrat, ndjeheshim më mirë, veçanërisht unë që, në mënyrë të fshehtë isha lidhur me Arshinë, gjë që vetëm nëna e dinte.
NgushĂ«lloheshim edhe pse, tĂ« paktĂ«n, tashti kishim njĂ« çati mbi kokĂ«. Ishte njĂ« banesĂ« primitive nĂ« periferi tĂ« Durresit, nĂ« fund tĂ« njĂ« rruge tĂ« gjatĂ« tĂ« cilĂ«n shirat e dimrit e bĂ«nin tĂ« pakalueshme. ShtĂ«pia kishte dy dhoma dhe njĂ« haur tĂ« vogĂ«l qĂ« e pĂ«rdornim pĂ«r kuzhinĂ«. Ne e quanim atĂ« âkĂ«shtjella jonĂ« e vogĂ«lâ. E kishim gjetur pasi komunistĂ«t na kishin detyruar tĂ« shpĂ«rnguleshim tre herĂ« brenda gjashtĂ« muajve.
Banesa jonë e parë, e përkohshme ishte një apartament me dy dhoma. Ndërsa banonim aty, një anëtar partie, ish-student i Arshiut, u ngarkua ta takonte atë në burg. Kishte për detyrë të zbulonte nëse Arshiu, ndërkohë, kishte ndryshuar apo jo.
Arshiu i kishte thĂ«nĂ« se sâkishte bĂ«rĂ« asgjĂ« pĂ«r tâu penduar.
Shpejt, pas kësaj, Zyra e Strehimit na shpërnguli nga apartamenti që kishim, në një dhome të një ndërtese tjetër. Sapo e bëmë atë dhome të banueshme, duke e larë dhe lyer, Zyra e Strehimit na transferoi te një apartament tjetër me një dhome me të vogël e me të ndyrë se e mëparshmja.
âPĂ«r ku pas kĂ«saj?â â pyetĂ«m kur pĂ«r tĂ« tretĂ«n here u detyruam tĂ« largoheshim.
âKĂ«tĂ« herĂ« ju do tĂ« keni njĂ« banesĂ« mĂ« vete, bile me pamje tĂ« kĂ«ndshme. Nuk do tĂ« lĂ«vizni mĂ« prej saj.â
Banesa e re ndodhej në zonën që quhej Stan, në zonën me të varfër të qytetit.
Shkova ta gjeja.
GjatĂ« rrugĂ«s, nĂ« kodĂ«r, dukeshin baraka e kasolle tĂ« rrĂ«nuara qĂ« pasonin njĂ«ra tjetrĂ«n, me oborre ballore ku ndereshin rrecka pĂ«r tâu thare. NjĂ« plakĂ« mĂ« tregoi se si shkohej tek shtĂ«pia qĂ« kĂ«rkoja.
Eca përmes kaçubash e ferrash që mbulonin një rrugicë e arrita në një lëndinë mbushur me lule të egra. Në largësi, deti vezullonte. Panorama qe mahnitëse. Mendoja babanë në shtrat, me kokën të ngritur me jastëkë që sodiste detin përballë. Vendi do të kishte qenë fare i mirë edhe për Bedin.
Gjatë endjeve tona prej ciganësh, Bedi vdiq nga tuberkulozi, pa asnjë pranë nga familja, në një dhome të spitalit të Tiranës. Shoqja e saj e dhomës na tha se, para vdekjes, ndjehej e lumtur, pasi mendonte se së shpejti do ta merrnim në shtëpi.
Ishte njĂ« trillim i yni, pĂ«r tâi lehtĂ«suar asaj dhimbjen.
Shtëpia në lëndinë ishte rreth shtatë metra e gjatë dhe pesë metra e gjerë. Ishte e mbuluar me mbeturina fletësh alumini që kërcisnin, kur frynte erë. Dritare ishin dy vrima të zëna me dërrasa. Dera mbyllej me një copë tel. Brenda ishte e mbushur me kashtë të kalbur e bajga. Ishte përdorur më parë si stallë.
AtĂ« natĂ« asnjĂ« prej nesh nuk fjeti. TĂ« nesĂ«rmen, shkova nĂ« ZyrĂ«n e Strehimit pĂ«r tâu thĂ«nĂ« se nuk do tĂ« lĂ«vizim nga banesa ku ndodheshim.
NjĂ«ri nga punonjĂ«sit me bĂ«rtiti âĂfarĂ« prisni, vilĂ«?! ĂshtĂ« e vĂ«rtetĂ«, shtĂ«pia ka nevojĂ« pĂ«r riparime, por ju mund tâi bĂ«ni ato, ashtu siç bĂ«tĂ« edhe me banesat e tjera!â
âSâkemi mundĂ«si tĂ« shndĂ«rrojmĂ« stallĂ«n nĂ« shtĂ«piâ â i u pĂ«rgjigja, â por, edhe nĂ« qoftĂ« se do tĂ« kishim, çezma Ă«shtĂ« tepĂ«r larg, poshtĂ« nĂ« luginĂ« dhe kasollja nuk ka banjĂ«, nuk ka korrent elektrik. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, babai Ă«shtĂ« i paralizuar. Si mund ta çojmĂ« aty, ku sâka rruge?â
âMe aeroplan, â u tall ai â lutuni Zotit tâju ndihmojĂ«â.
âNe kemi probleme strehimi me njerĂ«zit tanĂ« â tha njĂ« nĂ«punĂ«s tjetĂ«r, â nĂ« qoftĂ« se gjeni vetĂ« njĂ« vend tjetĂ«r, ne nuk kundĂ«rshtojmĂ«.â
Shanset pĂ«r tĂ« gjetur shtĂ«pinĂ« tjetĂ«r ishin fare tĂ« pakta. MegjithatĂ«, unĂ« u lidha me Nuçin, njĂ« mik tĂ« familjes qĂ« na pat ndihmuar nĂ« shumĂ« raste tĂ« vĂ«shtira. Ai foli me Markun, njĂ« anĂ«tar partie tĂ« cilin e njihja. Kishim bĂ«rĂ« se bashku âpunĂ« vullnetareâ nĂ« plazh. Marku, epileptik, ndĂ«rsa punonim njĂ« ditĂ« me diell tĂ« fortĂ«, pati njĂ« krizĂ« epilepsie. UnĂ« e ndihmova.
Marku na dha adresën e një familjeje që kishte një shtëpi me katër dhoma e një kuzhinë.
âAta janĂ« miq, â na shpjegoi, â por ju lutem, mos e pĂ«rmendni emrin tim!â.
Shtëpia ishte e një shoferi kamioni që banonte aty me nënë plakë dhe me gruan pa fëmijë. Ishte njeri me zemër të butë.
Babai ndjehej i lehtësuar në dhomën e tij: me diell në dimër e me freski në verë. Aty celebruam fejesën e njerës prej motrave. Unë punoja në një fabrike makaronash. Po aty punonte, gjatë pushimeve të verës, Bukurushi, që do të martohej se shpejti. Deti, motra me e vogël, nganjëherë u jepte mësime privatë rusishteje shoqeve të saj të klasës. Por, ishte nëna që punonte më rënde. Përveçse që kujdesej për babanë, ajo gjente kohe për të bërë jorganë që i shiste një tregtar shëtitës. Kur fqinjët tanë kishin festa familjare, ajo u bënte ëmbëlsira. Ata e shpërblenin me qumësht, ushqim që gjendej me vështirësi. Qumështi dhe kosi ishin ushqimet kryesore për babanë. Ai nuk përdorte më protezat e dhëmbëve. Ato e vrisnin. Ushqimet më të mira i ruanim për babanë dhe për Arshinë.
Nuk mundëm kurrë të vendosnim një lule në varrin e vëllait tonë, Myzaferit. Ai u torturua për vdekje, përnjëherë pas arrestimit, në vitin 1946, në Degën e Sigurimit në Shkodër. Nuk dinim, dhe ende nuk dimë, vendin e varrit të tij.
Një ditë tregu, pasi do të blinim disa ushqime për Arshinë, mora një trastë në të cilën kisha futur një bluzë dhe kuletën me triskat e paret dhe u nisa për në dyqan. Në dyqan kishin mbetur vetëm marmelatë dhe djathë. Porosita nga dy kilogram prej të dyjave dhe nisa të kërkoja paret për të paguar. Kuleta nuk ndodhej në trastë. Si e çmendur, e boshatisa atë, kërkova në xhepat e bluzës, kuleta nuk ndodhej. U ktheva mbrapsht e kërkova disa here rreth dyqanit. Kur i humba shpresat, u nisa e dëshpëruar për në shtëpi, duke tërhequr zvarre këmbët nëpër shi. Përveç pareve që mezi i kishim kursyer, kuleta kishte dhe tri triska buke për tetorin që sapo kishte filluar.
E sfilitur dhe krejtĂ«sisht e lagur, arrita aty ku rruga kryesore ndĂ«rpritej me rrugicĂ«n tonĂ«. Befas pashĂ« njĂ« send tĂ« zi nĂ« tokĂ« qĂ« nĂ« fillim mâu duk si njĂ« cope gome. Ishte kuleta. Isha e sigurt se ishte kuleta ime, dhe sendet duhej tĂ« ndodheshin nĂ« tĂ«, pasi asnjĂ« shqiptar, nĂ« atĂ« kohe, nuk do tĂ« hidhte njĂ« kuletĂ« boshe, sado e vjetĂ«r dhe e grisur qĂ« tĂ« ishte, por pata frike se shiu do tĂ« kishte prishur triskat dhe paret. Por, jo. NĂ«na i kishte mbĂ«shtjellĂ« ato nĂ« celofan. MĂ« parĂ«, si duket, kur unĂ« kisha nxjerrĂ« bluzĂ«n nga trasta pĂ«r ta veshur, kuleta mĂ« kishte rĂ«nĂ«. QĂ« prej asaj kohe kishin kaluar tre ore. NjerĂ«z, gomarĂ« e mushka mund tĂ« kishin shkelur mbi tĂ«, por, pĂ«r fat, sâe kishin venĂ« re.
Në një pasdite nëntori të vitit 1947, kur unë me motrën time Bukurushin po ktheheshim për në shtëpi, pamë një xhip që ndaloi para Prokurorisë se Përgjithshme. Dy roje zbritën prei tij dhe hapen portën e të burgosurit. Prej saj doli vëllai ynë, Arshiu, me pizhame e pantofla. Gjatë daljes nga xhipi, ai ktheu kokën, na vështroi, dhe u fut në ndërtese.
Ne ngrimë. Arshinë e kishin nxjerrë nga infermieria. Pse? Ai duhej të lirohej pas tre muajsh.
Qëndruam para ndërtesës gjersa u err. Rrugët u boshatisën dhe dritat e rrugës u ndezën. Në këtë kohë dy roje dolën nga godina dhe na urdhëruan të largoheshim.
Babait nuk ia thamĂ«. NĂ« tĂ« tjerĂ«t jetuam nĂ« ankth, deri sa erdhi dita e takimit. Shkuam nĂ« burg, duke mos ditur çâna priste. KĂ«rkuam tĂ« takoheshim me ArshinĂ«. Atij i thirrĂ«n emrin. Qe gjallĂ«!
Myzafer Pipa (1914-1946)
Arshiu u gjykua për here të dytë. Gjatë gjykimit, mori vesh vdekjen e vëllait, Myzaferit. Na qortoi që nuk e kishim njoftuar. Nuk ia kishim thënë për të mos e munduar edhe më, ndërkohë që brengën e kishim mbytur brenda vetes tonë. Kur vizitonim Arshinë në burg, hiqnim rrobat e zisë dhe vishnim ato normale. Kur Arshiu na pyeste për Myzaferin, i thoshim se ishte mirë, duke mbajtur në zemrat tona pikëllimin.
Në korrik 1948, Arshiu u dërgua në kampin e punës se detyruar famëzi të Vloçishtit. Disa muaj më pas, në nëntor 1948, ai u dënua për herë të dytë me njëzet vjet dhe u transferua në kështjellën burg të Gjirokastrës.
Në vjeshtë të vitit 1949, regjimi shpërnguli nga Durrësi rreth njëzet familje të persekutuara dhe i vendosi në shtëpi boshe në plazh. Ne ishim, doemos, midis tyre. Kërkuam që babanë ta transportonin me autoambulancë.
Partia refuzoi. Pajtuam një karroce me kalë, i vetmi mjet transporti që mund të gjendesh.
Për here të parë në katër vjet, babai i veshur me kostum, u detyrua të qëndronte në këmbë. Në karrocë ai i mbante ato të shtrira para vetes. Ne, motrat, ndiqnim nga pas karrocën. Plazhi ishte rreth 5 kilometra larg nga shtëpia që lamë.
Meqenëse rruga ishte e keqe e me gropa, iu lutëm karrocierit të ecte më ngadalë, për të mos tronditur babanë. Por, ai donte të kthehej në Durrës para se të fillonte shiu e, prandaj, nuk na e plotësoi lutjen.
Në një çast babai u zbeh. Ndjente dhimbje. Karrocieri ndaloi karrocën. Nëna i mbështeti babait kokën në gjirin e saj. Kur arritëm në strehën e re, ishte bërë natë e binte shi.
Babai vdiq po atë natë nga një goditje në zemër. Për ta varrosur, na u desh të shisnim orën e tij të xhepit. Përktheu Ilir Hashorva.
Arshiu u lind në Shkodër në 28 korrik 1920. Ai ishte djalë i vetëm në krye të katër motrave. Vëllanë me të madh gjashtë vjet para tij, Muzaferin, e kishte të tillë nga babai. Kështu, ishte drita e syrit jo vetëm e prinderve, por edhe i motrave, të cilat gjithë jetën e kanë adhuruar. Por kjo nuk do të thotë aspak se në familjen Pipa, për Muzaferin nuk ishte po e njëjta gjë. Aty nuk bëhej asnjë dallim ndër dy djemtë e shtëpisë, si nga prindërit, ashtu edhe nga motrat. Ishte një familje me lidhje afektive shumë te theksuara, të pashlyeshme kurrë. Dhe kjo i detyrohet kryesisht nënës se tyre, zonjës së mrekullueshme Hatixhe, shkodrane e përkryer në të gjitha drejtimet, nënës së fortë, të dhemshur aq edhe të drejtë deri në shkallën e një modeli klasik.
FĂ«mi i mbarĂ«, i shĂ«ndetshĂ«m dhe i bukur, Arshiu ishte njĂ«kohĂ«sisht edhe njĂ« âlojcakâ i madh, si thonĂ« nĂ« ShkodĂ«r, madjĂ© edhe njĂ« âsherretâ, domethĂ«nĂ« qĂ« nuk linte dy gurĂ« bashkĂ«. PavarĂ«sisht kĂ«saj faktet tregojnĂ« se ai qĂ« nĂ« klasĂ«n e parĂ« e deri nĂ« mature dilte gjithnjĂ« i pari i klasĂ«s!
Filloren e kreu tek shkolla e jezuitëve në Shkodrës, e në mos gaboj edhe në vitet e para të gjimnazit. Them vitet e para, sepse gjimnazet atëhere ishin me tetë e nëntë klasë, deri më vonë madjé, në kohën e regjimit komunist. Vërtetë ishin të paktë këto gjimnaze para luftës së Dytë Botërore në Shqipëri, por ishin të saktë. Ejo vetëm gjimnazet (ai i Shkodrës, Tiranës, Korçës etj.) por edhe shkollat e mesme profesionale, si Normalja e Elbasanit, Normalja e Tiranës (vetëm për vajza) dhe Shkolla Teknike Amerikane e Fullcit në Tiranë apo ajo e Kavajës.
Tek jezuitĂ«t, Arshiu mori bazat e kulturĂ«s klasike, me greqishten e vjetĂ«r e latinishten dhe pĂ«r pasojĂ«, kur shkoi tĂ« vazhdoje nĂ« Gjimnazin shtetĂ«nor tĂ« ShkodrĂ«s, qĂ« quhej atĂ«herĂ« Lice, si ai i Korçës dhe i TiranĂ«s, kishte baza tĂ« forta pĂ«r tĂ« dalĂ« i pari edhe nĂ« dy gjuhĂ«t klasike qĂ« pĂ«rmendĂ«m mĂ« lart. Dhe kĂ«to dy gjuhĂ«, ai sâi ndau gjatĂ« gjithĂ« jetĂ«s. PĂ«rkthimet e bollshme, tĂ« lĂ«na nĂ« dorĂ«shkrim e dĂ«shmojnĂ« mĂ« sĂ« miri kĂ«tĂ« fakt.
GjatĂ« kohĂ«s sĂ« arsimimit nĂ« shkollĂ«n e jezuitĂ«ve, ku jepnin mĂ«sim klerikĂ« tĂ« shquar, i ati, duket pĂ«r njĂ« lloj âekuilibrimiâ kulturash e futi qĂ« tĂ« ndjeki njĂ«kohĂ«sisht edhe mejtepin, pĂ«r tĂ« mĂ«suar format e moralit islamik. KĂ«shtu Arshiu, deri nĂ« moshĂ«n e thyer, mbante mend akoma dhe i recitonte pĂ«r bukuri shumĂ« nga syret e Kuranit arabisht, pĂ«r çudine dhe admirimin e miqve shkodranĂ« tĂ« dhĂ«nĂ« fort pas kĂ«saj feje, por qĂ« arabishten nuk e dinin fare, as me shkrim e as me lexim!âŠ
NĂ« Burgun e Burrelit, Arshiu hapte sportelin e birucave dhe u hidhte shokĂ«ve tĂ« dĂ«nuar atje duhan, ndopak sheqer a çâtĂ« kishte mundur tĂ« mbledhĂ«, me rrezik qĂ« po ta shohin rojet, e fusnin dhe atĂ« nĂ« birucĂ«, mes dimrit, nĂ« çimento, vetĂ«m me mbathje e kanotjere nĂ« trup, pĂ«r njĂ« muaj rresht, megjithĂ«se ai ishte i sĂ«murĂ«.
Guximi i tij u konfirmua edhe gjatë momentit të arratisjes, kur ai çan kufinin, bashkë me të motrën Fehimen, me kobure në dorë, i vendosur të mos bijë në dorë i gjallë më tek rojet.
Me shokĂ« Arshiu ishte, si me gjithĂ« tĂ« tjerĂ«t i sjellur dhe shumĂ« i dashur. Ai i ndihmonte ata vazhdimisht ne mĂ«simet. NĂ« albumin e familjes, mes tĂ« tjerave ka edhe njĂ« fotografi ku ai Ă«shtĂ« bashkĂ« me tre shokĂ« tĂ« tij tĂ« klasĂ«s, para njĂ« tabele tĂ« zezĂ«, nĂ« oborr nĂ« pĂ«rgatitjen pĂ«r provimet e maturĂ«s. NĂ« tabelĂ«, veç disa shprehjeve algjebrike, ka nĂ« njĂ« anĂ« edhe njĂ« vjershe, me shkrimin e tij tĂ« njohur, vjershĂ« qĂ« tregon bukur shpirtin e preokupuar tĂ« nxĂ«nĂ«sve para âtorturĂ«sâ sĂ« maturĂ«s:
me studime
e numra të shkreta.
kot na shkuen
tĂ« rijt e jetaâŠ
Gjimnazi i kohĂ«s sĂ« tij, si dhe i kohĂ«s sime ndahej, mbas semimatures, nĂ« dy degĂ«: Reale e klasike. Realja ishte e prirur mĂ« fort ndaj shkencave tĂ« natyrĂ«s, me preferim matematikĂ«n e fizikĂ«n. Klasikja ishte e prirun ndaj dijeve humanitare tĂ« gjuhĂ«ve. E Arshiu zgjodhi me dĂ«shirĂ« kĂ«tĂ« tĂ« fundit. Duket qĂ« nĂ« moshĂ« fare tĂ« re, ai e kishte pĂ«rcaktuar rrugĂ«n e tij nĂ« jetĂ«. Dhe kjo punĂ« duket edhe nga dy fakte tĂ« tjerĂ«. Gazeta âCirkaâ e vitit 1936, kur Arshiu ishte dy vjet para maturĂ«s, kishte shpallur njĂ« konkurs poetik.
NĂ« tĂ« mori pjesĂ« edhe studenti i klasĂ«s sĂ« gjashtĂ« tĂ« Gjimnazit shkodran, i degĂ«s klasike, Arshi Pipa. Vjersha e tij me titull âNĂ« LamĂ«n e LuftĂ«sâ fitoi çmimin e tretĂ«. Ishte njĂ« vjershĂ« e gjatĂ« me plot 26 strofa, secila gashtĂ«vangĂ«she, herĂ« me rimĂ« e herĂ« pa rimĂ«. Vjersha kishte karakter epiko-lirik. Tema e saj ishte njĂ« lloj proteste e hapur kundĂ«r luftĂ«s, si njĂ« veprim mizor, qĂ« sjell vetĂ«m vdekje. Pra, ishte tĂ«rthorazi njĂ« hymn pĂ«r paqen, mirĂ«kuptimin, vllazĂ«rimin e njerĂ«zve e popujve. KĂ«shtu, humanizmi i shpirtit tĂ« tij nis e nxjerrĂ« krye qĂ« nĂ« moshĂ« fare tĂ« re, atĂ« tĂ« njĂ« adolishenti gjimnazist.
Prova e tij e dytĂ« e botuar nĂ« shtypin e kohĂ«s, kĂ«tĂ« herĂ« nĂ« lĂ«min e prozĂ«s, shifet tek tregimi me titull âLiqeniâ, njĂ« tregim lirik, botuar tek âVatra Shqiptareâ, shtator-tetor 1941. Kjo prozĂ«, sigurisht Ă«shtĂ« shkruar nĂ« moshĂ« fare tĂ« re, por u botua atĂ«herĂ«, siç tregon data, ndĂ«rkohĂ« qĂ« autori i saj ishte tashmĂ« pedagog nĂ« gjimnazin e TiranĂ«s dhe jepte filozofi. Nuk e dimĂ« me saktĂ«si se kur poeti Arshi Pipa ka nisur tĂ« shkruajĂ« poezi. Por njĂ« gjĂ« Ă«shtĂ« e sigurtĂ«, qĂ« kĂ«tĂ« punĂ« ai e ka nisur qĂ« nĂ« bankat e gjimnazit tĂ« ShkodrĂ«s. Dhe kĂ«to poezi nĂ« shumicĂ«n e tyre do tĂ« mbushin mĂ« vonĂ« faqet e librit tĂ« tij tĂ« parĂ«, me titull âLundertarĂ«â botuar nĂ« TiranĂ« mĂ« 1944.
Pjesa Ă«shtĂ« marrĂ« nga libri: âArshi Pipa njeriu dhe vepraâ, shkrimtari Uran Kalakulla. / Konica.al / KultPlus.com
Login
