Login
Prania e elementit shqiptar në fushatën osmane të Maltës të vitit 1565
Nga: Eduart Caka
Hyrje
Marrja e KostandinopojĂ«s prej Sulltan Mehmed Fatihut II qe njĂ« pikĂ« kthese nĂ« historinĂ« e botĂ«s e cila, pĂ«rveç tĂ« tjerash, nxori edhe njĂ« aktor tĂ« ri nĂ« gjeopolitikĂ«n botĂ«rore tĂ« asaj periudhe, PerandorinĂ« Osmane.[1] KatĂ«r dekada pas vdekjes sĂ« sulltanit qĂ« mori KostandinopojĂ«n, Mehmedit II, nĂ« fronin e shtetit osman do tĂ« vinte njĂ«ri prej sundimtarĂ«ve mĂ« tĂ« mĂ«dhenj tĂ« kĂ«saj dinastie, Sulltan Sulejmani I. I njohur me nofkĂ«n LigjvĂ«nĂ«si (Kanuniu) ose i MadhĂ«rishmi (Magnificent), ai arriti ta kthejĂ« PerandorinĂ« Osmane nĂ« njĂ« fuqi dominuese dhe imponuese thuajse ndaj tĂ« gjitha shteteve e mbretĂ«rive nĂ« pellgun e Mesdheut. Ekspansioni i pandalshĂ«m osman do tĂ« shkaktonte te tĂ« tjerĂ«t njĂ« ndjenjĂ« frike ndaj ushtrive turke tĂ« cilat, nĂ« syrin e fuqive europiane, qenĂ« tĂ« veshura me petkun e mitit âtĂ« pathyeshmĂ«risĂ«â.[2]
Parë në një këndvështrim mikro, megjithëse kishte kaluar në një periudhë më të vonë nën sundimin osman, nëse do ta krahasojmë me brendësinë e territorit të vendit,[3] bregdeti shqiptar gjatë këtyre sulmeve do të shërbejë si një bazë e flotës turke për aksionet e saj në det, aspekt i cili nxirret në pah edhe nga kronikat dhe dokumentet e kohës. Për shembull, në korrik të vitit 1554 flota turke do të organizojë një sulm në Pulje duke e rrënuar kështjellën e duke zënë një numër të madh robërish.[4] Pas këtij sulmi, mësojmë se anijet osmane do të kthehen në Vlorë për të kryer meremetimin e pjesëve që ishin dëmtuar gjatë aksionit në fjalë.[5] Vlora meriton të trajtohet në mënyrë të veçantë sidomos në periudhën e Kanuniut kur u kthye në një pikë strategjike për sulmet përtej Adriatikut. Vetë Sulejmani I kishte ardhur këtu në vitin 1537, gjatë fushatës ushtarake kundër Italisë, marshim në të cilin kishte dhënë edhe urdhrin për fillimin e rregullimeve, zgjerimeve dhe ndërtimit të kalasë së Vlorës.[6] Si përfundim, edhe në fushatën e rëndësishme të Maltës të vitit 1565, e cila është edhe objekt i këtij artikulli, shqiptarët dhe hapësira shqiptare duket se kanë patur një rol të konsiderueshëm.
Beteja e MaltĂ«s e vitit 1565 nuk Ă«shtĂ« njĂ« temĂ« e panjohur pĂ«r ata qĂ« merren me historinĂ« e PerandorisĂ« Osmane apo atĂ« tĂ« Mesdheut. ParĂ« nga ky kĂ«ndvĂ«shtrim, edhe synimi i kĂ«tij artikulli nuk lidhet nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« me kĂ«tĂ« pĂ«rleshje epike midis flotĂ«s osmane dhe mbrojtĂ«sve tĂ« ishullit, pra kalorĂ«sve tĂ« urdhrit tĂ« ShĂ«n Gjonit. MegjithĂ«se, arena e zhvillimit tĂ« ngjarjeve mbetet kjo gjeografi dhe ajo ngjarje e madhe, qĂ«llimi ynĂ« Ă«shtĂ« tĂ« evidentojmĂ« elementin shqiptar dhe rolin qĂ« shqiptarĂ«t luajtĂ«n nĂ« tĂ« dy anĂ«t e luftĂ«s. Duke u bazuar nĂ« dokumentacionin osman, konkretisht nĂ« informacionin qĂ« gjejmĂ« nĂ« MĂŒhimme Defterleri[7] dhe nĂ« Regjistrin e FushatĂ«s sĂ« MaltĂ«s,[8] pĂ«rpiqemi tĂ« nxjerrim
në pah zhvillimet që ndodhën në qytetet bregdetare shqiptare në kuadër të kësaj beteje si dhe elementin njerëzor shqiptar, i cili qe pjesë e kësaj lufte.
a. Kalorësit e Maltës dhe lufta për hegjemoni në Mesdhe
Nuk ka asnjë dyshim se osmanët qenë një fuqi e madhe në avancimin ushtarak nga ana tokësore. Por, e njëjta gjë nuk mund të thuhet në atë detare. Kjo në vetvete ka edhe një linjë logjike pasi gjeografia ku osmanët patën përparuar qe brendësia e tokës dhe përballja me detin kishte ardhur vetëm me ekspansionin territorial të tyre. Një vlerësim krejt i ndryshëm vlen për Republikën e Shën Markut, lidhja e së cilës me detin qe natyrale. Venediku qe një fuqi ekonomike dhe një rivale ushtarake e rëndësishme e osmanëve në Mesdhe duke patur nën zotërim thuajse të gjitha brigjet lindore të Adriatikut, por edhe ishuj me peshë strategjike të detit Jon.[9] Nëse osmanët kishin si synim parësor zgjerimin e tyre territorial, e njëjta gjë nuk vlente për Republikën e Shën Markut e cila pikësëpari qe një fuqi ekonomike. Për këtë arsye, të dyja fuqitë i ruheshin një përballjeje me njëra-tjetrën.[10] Uljet dhe ngritjet e tensionit, por edhe të paqes në marrëdhëniet midis venecianëve dhe osmanëve, do të vëreheshin edhe në hapësirën shqiptare e cila në të njëjtën kohë qe edhe një vijë kufiri. Kështu, në vitin 1479 vetë Sulltan Mehmedi II do të dërgonte emin Halil Beun me qëllim caktimin e kufirit me venecianët. Pjesë e inspektimeve të tij dhe e vijës kufitare padyshim që ishin edhe zona e qytete shqiptare duke nisur nga Himara në jug për të vijuar drejt Shkodrës e Ulqinit në veri.[11]
Një aktor tjetër i rëndësishëm në Mesdhe gjatë periudhës së sundimit të Sulejmanit I qe edhe Spanja. Në fundin e shek. XVI, Mbretëria Spanjolle shtrihej në pjesë të ndryshme të Afrikës së Veriut, thuajse në të gjithë gadishullin Iberik dhe në një pjesë të konsiderueshme të Italisë së sotme duke u kthyer në njërën prej fuqive më të mëdha ushtarako-politike e ekonomike të Mesdheut.[12] Të ardhurat ekonomike që i përfitonte kryesisht nga kontinenti amerikan bënë që Spanja të rritej ekonomikisht dhe ushtarakisht duke i kaluar edhe kufijtë e Mesdheut. E gjitha kjo shtrirje gjeografike e Spanjës i falej edhe fuqisë së saj ushtarake e cila konsistonte në një flotë të fuqishme detare, mbronte anijet tregtare spanjolle veçanërisht ndaj sulmeve pirate të cilat asokohe ishin një nga kërcënimet më të mëdha të detarëve në Mesdhe.[13] Gjithashtu, ndryshe nga Venediku, i cili elementin tregtar e kishte objektivin parësor, spanjollët qenë më të angazhuar ushtarakisht kundër osmanëve, duke i mbështetur të gjitha aktet që do të ndërmerreshin në këtë kontekst.[14] Ky rivalitet i ashpër midis këtyre dy fuqive të mëdha të kohës do të vijonte deri në vitin 1581 kur Perandoria Osmane dhe Spanja do të firmosnin një marrëveshje paqeje, si në det ashtu edhe në tokë, për një periudhë trevjeçare.[15] Parë nga ky këndvështrim, më shumë se fuqia e Republikës së Shën Markut, dukej se qe Mbretëria Spanjolle ajo që përbënte pengesën më të madhe për avancimin osman.[16]
Rivaliteti ekonomiko-politik pĂ«r hegjemoni nĂ« Mesdhe nĂ« shek. XVI do tĂ« arrinte kulmin e vet me betejat e mĂ«dha qĂ« e karakterizuan kĂ«tĂ« periudhĂ«.[17] KĂ«shtu, dy fuqive tĂ« mĂ«dha detare e tregtare, siç ishte Spanja dhe Venediku, do tâu bashkĂ«ngjitej edhe njĂ« e tretĂ«: Perandoria Osmane. PĂ«rveç synimit tĂ« tyre pĂ«r tĂ« avancuar nĂ« krahun jugor, pra nĂ« det, osmanĂ«t kishin edhe njĂ« arsye tjetĂ«r qĂ« i detyronte ata tĂ« forcoheshin nĂ« aspektin ushtarak detar; qysh prej vitit 1516-17 ata kishin futur nĂ«n zotĂ«rim pjesĂ« tĂ« SirisĂ« e tĂ« Egjiptit tĂ« cilat, jo vetĂ«m qĂ« pĂ«rbĂ«nin tĂ« ardhura kolosale pĂ«r buxhetin perandorak. por, gjithashtu qenĂ« edhe rrugĂ« mĂ« tĂ« shpejta pĂ«r pelegrinĂ«t myslimanĂ« tĂ« cilĂ«t shkonin nĂ« Haxh.[18]
PikĂ«risht nĂ« mesin e rivalitetit ekonomiko-ushtarak tĂ« tri fuqive tĂ« mĂ«sipĂ«rme, nga njĂ«ra anĂ«, dhe tĂ« kĂ«rcĂ«nimit tĂ« kusarĂ«ve, nga ana tjetĂ«r, historia detare e Mesdheut tĂ« shek. XVI do tĂ« formĂ«sohet nga njĂ« lĂ«vizje strategjike me shumĂ« rĂ«ndĂ«si: vendosjen e urdhrit tĂ« ShĂ«n Gjonit nĂ« ishullin e MaltĂ«s. JanĂ« disa elemente tĂ« cilat e bĂ«jnĂ« njĂ« lĂ«vizje tĂ« rĂ«ndĂ«sishme instalimin e kĂ«tij urdhri kalorĂ«siak, i cili qe dĂ«buar sĂ« fundmi nga osmanĂ«t prej Rodosit duke mos patur njĂ« qendĂ«r tĂ« tyren. SĂ« pari, nĂ« aspektin hierarkik ata vareshin nga Papa i RomĂ«s, pĂ«r vetĂ« faktin se ishin njĂ« urdhĂ«r fetar. NdĂ«rsa, nĂ« aspektin juridiko-politik, besnikĂ«ria e tyre ishte ndaj MbretĂ«risĂ« sĂ« SpanjĂ«s pĂ«r arsye se Malta varej nga kjo e fundit.[19] SĂ« dyti, vendosja e urdhrit nĂ« MaltĂ« qe jo vetĂ«m njĂ« lĂ«vizje pĂ«r tĂ« ruajtur rrugĂ«t kryesore tregtare nga sulmet e piratĂ«ve, por gjithashtu pĂ«r tĂ« treguar kujdes edhe ndaj ndonjĂ« sulmi tĂ« mundshĂ«m osman drejt hapĂ«sirave perĂ«ndimore tĂ« Mesdheut.[20] Me inkursionet e tyre drejt hapĂ«sirave detare qĂ« ndodheshin nĂ« domenin osman, kalorĂ«sit pĂ«rbĂ«nin njĂ« rrezik tĂ« vazhdueshĂ«m pĂ«r ekonominĂ« dhe rrugĂ«t detare osmane. Prandaj, sulmi osman nuk do tĂ« vonohej, nĂ« vitin 1565, ishulli i MaltĂ«s dhe kalorĂ«sit qĂ« ndodheshin aty do tĂ« rrethoheshin nga flota osmane. Dhe, ndoshta elementi mĂ« kryesor qĂ« e bĂ«ri tĂ« rĂ«ndĂ«sishme vendosjen e urdhrit nĂ« kĂ«tĂ« gjeografi lidhet me faktin se suksesi qĂ« ata treguan nĂ« mbrojtjen e ishullit duke i shkaktuar disfatĂ« flotĂ«s osmane, jo vetĂ«m qĂ« i bĂ«ri ushtritĂ« perĂ«ndimore tĂ« besonin se mund tâi thyenin osmanĂ«t, por gjithashtu ngjalli tek ta sĂ«rish shpresĂ«n e reconquistaâs ose tĂ« rimarrjes sĂ«
atyre qĂ« kishin humbur.[21] NdĂ«rsa, pĂ«r autorĂ«t dhe sundimtarĂ«t perĂ«ndimorĂ«, rezistenca e kalorĂ«sve do tĂ« konsiderohej si âmbrojtje e Krishterimit nĂ« skajin mĂ« jugor tĂ« EuropĂ«sâ.[22]
ParĂ« nga ky kĂ«ndvĂ«shtrim, mĂ« shumĂ« se sigurimi i rrugĂ«ve tĂ« brendshme tregtare detare dhe sigurimi i rrugĂ«s sĂ« Haxhit, argument qĂ« do tĂ« pĂ«rdorej nĂ« nisjen e fushatĂ«s, pĂ«r osmanĂ«t, marrja e MaltĂ«s kishte njĂ« rĂ«ndĂ«si strategjike mĂ« sĂ« shumti nĂ« planin gjeopolitik. KĂ«shtu, marrja e MaltĂ«s do tâu jepte osmanĂ«ve pĂ«rparĂ«si nĂ« dy aspekte tejet kritike pĂ«r avancimin e tyre drejt konsolidimit tĂ« vendosjes nĂ« Mesdhe. SĂ« pari, pĂ«rmes vendosjes kĂ«tu, osmanĂ«t do tĂ« siguronin njĂ« lidhje tĂ« qĂ«ndrueshme e tĂ« sigurt me zotĂ«rimet e tyre nĂ« AfrikĂ«n Veriore, pĂ«rkatĂ«sisht me Trablusgarbâin (Tripoli) i cili kishte qenĂ« vazhdimisht nĂ«n kĂ«rcĂ«nimin e spanjollĂ«ve.[23] SĂ« dyti, duke qenĂ« se ndodhej shumĂ« afĂ«r SicilisĂ«, Malta kishte njĂ« rĂ«ndĂ«si strategjike pĂ«r osmanĂ«t tĂ« cilĂ«t kishin tentuar qysh nĂ« kohĂ«n e Sulltan Mehmedit II tĂ« organizonin sulme drejt jugut tĂ« ItalisĂ«.
Sipas të dhënave që japin studiuesit, numri i urdhrit të Shën Gjonit[24] të cilët mbrojtën Maltën në vitin 1565, arrinte shifrën e 540 kalorësve, ndërsa në vitin 1631 i gjithë urdhri në total kishte 1.755 kalorës.[25] Sigurisht që në betejën e tyre për mbrojtjen e ishullit numri mendohet të ketë qenë disa herë më i madh pasi ata kishin marrë edhe bujq apo mercenarë në atë rezistencë rreth katërmujore, dhe burimet gjithashtu, theksojnë faktin se atyre u kishin ardhur edhe përforcime.[26] Gjithsesi, qëllimi këtu nuk është të paraqitet zhvillimi i luftës për mbrojtjen e ishullit pasi kjo temë është lëvruar gjerësisht nga studiuesit. Ajo çka ne kemi si qëllim është evidentimi i elementëve shqiptarë të cilët kanë dalë në dritë nga burimet e fundit arkivore që flasin për këtë betejë.
b. Masat osmane në hapësirën shqiptare në kuadër të fushatës së Maltës
Kur Sulltan Sulejmani dha urdhër për organizimin e fushatës ushtarake drejt Maltës, thuajse po mbushte të shtatëdhjetat. Megjithëse për të marrja e Maltës kishte një rëndësi strategjike, duket se osmanët e kishin nënvleftësuar këtë fushatë pasi në të njëjtën kohë ushtria osmane qe ndarë në dy fronte: nga deti u nisën drejt Maltës, ndërsa nga toka vijonin përgatitjet për marshimin drejt Austrisë.[27] Madje, duhet theksuar se me kërkesë të prijësit (Hanit) të Tataristanit ishte kërkuar ndërmarrja e një fushate ushtarake drejt Moskovit (Rusisë), fushatë e cila do të shtyhet në kohë për shkak të përgatitjes për frontin e Hungarisë në tokë dhe atë të Maltës në det.[28] Vetë sulltani, me një urdhër që mban datën 23 mars 1565[29] ia besoi detyrën e komandantit të fushatës drejt Maltës, vezir Mustafa Pashës[30] të cilin do ta ndihmonin nga afër admirali i flotës Pijale Pasha dhe Turgut Pasha,[31] ky i fundit bejlerbej i Tripolit dhe që kishte njohuri shumë të mira të ishullit e terrenit. Pas disa muaj përgatitjesh, më 26 Shaban të vitit 972 Hixhri (29 mars 1565)[32] flota osmane e drejtuar nga Pijale Pasha u nis drejt Maltës me një numër që i kalonte 200 anijet të cilat kishin në bord rreth 36 mijë ushtarë.[33]
Historiografia shqiptare nuk i ka kushtuar vëmendje fushatës osmane për pushtimin e Maltës. Mostrajtimi i kësaj ngjarjeje të rëndësishme në vetvete mbart një linjë logjike, sepse as vendi ku janë zhvilluar luftimet e as palët që morën pjesë në këtë luftë nuk kanë lidhje të drejtpërdrejtë me Shqipërinë. Por, burimet arkivore osmane dhe ato perëndimore na paraqesin të dhëna krejtësisht të ndryshme, duke nxjerrë në pah argumente se elementi shqiptar ishte i pranishëm në fazën përgatitore të kësaj fushate, gjatë rrjedhës së saj dhe luajti rol edhe në zhvillimin e kësaj lufte të ashpër.
JanĂ« dy elementĂ« tĂ« cilĂ«t e bĂ«nin tĂ« detyrueshĂ«m edhe pĂ«rfshirjen e elementit shqiptar nĂ« betejĂ«n e MaltĂ«s por edhe thuajse nĂ« tĂ« gjitha ekspeditat osmane nĂ« Adriatik e Jon: aspekti ushtarak dhe ai gjeografik. I pari ka tĂ« bĂ«jĂ« me anĂ«n njerĂ«zore: nĂ« rast tĂ« njĂ« mobilizimi ushtarak osman pĂ«r tâu nisur drejt frontit, edhe sanxhaqet shqiptare ishin tĂ« detyruara tĂ« dĂ«rgonin ushtarĂ« sipas numrit tĂ« kĂ«rkuar. NdĂ«rsa aspekti i dytĂ« ka tĂ« bĂ«jĂ« me pozitĂ«n gjeografike tĂ« hapĂ«sirĂ«s shqiptare. Duke qenĂ« se ShqipĂ«ria pozicionohej nĂ« skajin mĂ« perĂ«ndimor tĂ« PerandorisĂ« Osmane, domosdoshmĂ«risht qytetet, kĂ«shtjellat dhe portet e saj do tĂ« shĂ«rbenin si pika organizimi drejt frontit tĂ« luftĂ«s, ashtu edhe si pozicione fortifikimi nĂ« rast tĂ« njĂ« sulmi tĂ« mundshĂ«m qĂ« mund tĂ« vinte nga deti. Si pĂ«rfundim, kĂ«tĂ« logjikĂ« e vĂ«rejmĂ« edhe gjatĂ« fazĂ«s pĂ«rgatitore pĂ«r fushatĂ«n ushtarake drejt MaltĂ«s.
Trupat ushtarake tĂ« mbledhura pĂ«r fushatĂ«n pĂ«rbĂ«heshin nga jeniçerĂ«, kalorĂ«s, spahinj, kapitenĂ« e marinarĂ«. Nga shqyrtimi i defterĂ«ve lidhur me kĂ«tĂ« fushatĂ« vĂ«rehet se nga pjesa e RumelisĂ«, shumica dĂ«rrmuese e forcave tĂ« mbledhura i pĂ«rkisnin vendeve si Selanik, Rodos, Ăirmen, Moton, Karli-ili, Morea etj.[34] Sigurisht qĂ«, pjesĂ« e kĂ«tyre formacioneve ushtarake qĂ« u nisĂ«n drejt MaltĂ«s ishin edhe trupat e mbledhura nga hapĂ«sira shqiptare. NĂ« krye tĂ« sanxhaqeve shqiptare, nga u mblodhĂ«n ushtarĂ«t, vinte ai i Elbasanit. NĂ« urdhrin qĂ« vjen nga Stambolli pĂ«r Shaban Beun, sanxhakbeun e Elbasanit, kĂ«rkohet qĂ« tĂ« gjithĂ« spahinjtĂ« qĂ« zotĂ«rojnĂ« timare me tĂ« ardhura mĂ« shumĂ« se 5 mijĂ« akçe, tĂ« pĂ«rgatiten e tĂ« jenĂ« tĂ« gatshĂ«m pĂ«r tâiu bashkĂ«ngjitur flotĂ«s.[35] NjĂ« numĂ«r i konsiderueshĂ«m ushtarĂ«sh, kryesisht kĂ«mbĂ«sori e pajisur lehtĂ«, mendohet tĂ« jenĂ« mbledhur edhe nga sanxhaku i VlorĂ«s. Interesante janĂ« edhe vlerĂ«simet nĂ« lidhje me kapacitetin luftarak tĂ« trupave qĂ« u mblodhĂ«n nga viset shqiptare. PĂ«r shembull, ndĂ«rsa ushtarĂ«t qĂ« u mblodhĂ«n nga Elbasani qenĂ« mĂ« sĂ« shumti kalorĂ«s, ata qĂ« vinin nga Vlora ishin tĂ« aftĂ« tĂ« luftonin nĂ« det dhe nĂ« tokĂ«.[36]
Pas kapacitetit luftarak, njĂ« mjet tjetĂ«r i domosdoshĂ«m pĂ«r luftĂ«n nĂ« det padyshim qĂ« ishin edhe anijet. NĂ« fazĂ«n pĂ«rgatitore tĂ« fushatĂ«s vĂ«rejmĂ« se ka disa vendime nĂ« tĂ« cilat urdhĂ«rohet ndĂ«rtimi i anijeve luftarake. PĂ«rveç kantierit kryesor tĂ« flotĂ«s osmane qĂ« ndodhej nĂ« Stamboll, nĂ« ishullin e Rodit, e nĂ« Ăanakkale mĂ«sojmĂ« se ndĂ«rtimi i galerave qe bĂ«rĂ« edhe nĂ« pjesĂ«t e Anadollit por edhe nĂ« zonĂ«n e RumelisĂ«, pĂ«rkatĂ«sisht edhe nĂ« VlorĂ«. PikĂ«risht kĂ«tu na tĂ«rheq vĂ«mendjen njĂ« vendim qĂ« u pĂ«rket muajve janar/shkurt tĂ« vitit 1565. KĂ«shtu, nĂ« kuadĂ«r tĂ« pĂ«rgatitjeve pĂ«r fushatĂ«n ushtarake, mĂ«sojmĂ« se kapitenĂ«t detarĂ« tĂ« portit tĂ« VlorĂ«s kanĂ« dalĂ« vetĂ« vullnetarĂ« duke thĂ«nĂ« se janĂ« tĂ« aftĂ« tĂ« ndĂ«rtojnĂ« dy varka me nga tetĂ«mbĂ«dhjetĂ« rrema. NĂ« vendim, theksohet se, pritet qĂ« ato varka tĂ« ndĂ«rtohen me cilĂ«si e tĂ« bĂ«hen pjesĂ« e flotĂ«s perandorake dhe, nĂ«se nuk janĂ« ndĂ«rtuar nĂ« mĂ«nyrĂ« cilĂ«sore, tĂ« shkatĂ«rrohen.[37] NĂ« vijim tĂ« tĂ« njĂ«jtit vendim, njĂ« urdhĂ«r tjetĂ«r i Ă«shtĂ« dĂ«rguar edhe agait tĂ« azepĂ«ve tĂ« VlorĂ«s, Hasan Agait ku urdhĂ«rohet qĂ« sĂ« bashku me forcat qĂ« ka nĂ«n urdhĂ«r dhe me varkat qĂ« do tĂ« pĂ«rgatisin, tĂ« jenĂ« tĂ« gatshĂ«m pĂ«r tâi shĂ«rbyer flotĂ«s nĂ« fushatĂ«n qĂ« do tĂ« ndĂ«rmerret drejt MaltĂ«s.[38]
Një fushatë e tillë ushtarake, e cila do të zgjaste për një periudhë të gjatë kohore kërkonte edhe një përgatitje në ushqime, po të kihet parasysh edhe numri i madh i ushtrisë që ishte dërguar në front. Për këtë arsye, vërejmë se nga pjesë të ndryshme të Anadollit dhe të Rumelisë janë mbledhur ushqime të nevojshme për konsumim nga ana e ushtarëve gjatë periudhës, kur ata do të ishin në front. Për shembull, Mustafa Pasha ishte urdhëruar të blinte në tregjet e Anadollit dhe të Rumelisë[39] sasi të mëdha galetash, artikull i cili ishte ushqimi kryesor që përdorej nga detarët asokohe.[40] Gjithashtu, edhe gjatë kohës kur flota gjendej në fushatë, ajo do të furnizohej vazhdimisht me miell e grurë të cilat qenë përbërësit kryesorë për përgatitjen e galetave, por edhe me ushqime të tjera dhe municione.[41]
Lënda parësore në luftë janë armët. Për këtë arsye, flota osmane duket se ka bërë përgatitje të mëdha si në modernizimin e mjeteve të luftës ashtu edhe në atë të materialeve bazë, siç ishte baruti. Në shek. XV, teknologjia e luftës kishte ndryshuar shumë. Përveç topave që përdoreshin gjerësisht për rrahjen e anijeve në det, por edhe të fortesave në rrethimin e Maltës, vërejmë se janë përdorur në masë lloje të tjera të artilerisë, siç ishte arkebuzi apo pushka. Sidomos në një terren të vështirë apo gjatë rrethimit kur lufta ballë për ballë ndodhte rrallë, përdorimi i armëve të tilla qe gjithnjë e më i shpeshtë. Kjo për vetë faktin se një pjesë e konsiderueshme e luftimeve realizoheshin në distancë të largët, ndryshe nga betejat trup më trup ku nevojitej më së shumti shpata. Sipas burimeve, në rrethimin e Maltës ushtria osmane kishte hedhur drejt forcave mbrojtëse mbi 60.000 predha.[42] Sigurisht që i gjithi ky armatim kërkonte përgatitje të mëdha nga zyrtarët osmanë të cilët, me sa duket, sigurimin e barutit e kanë patur një problem më vete. Kështu, pas përfundimit të fushatës ushtarake të Maltës, duket se osmanët u përballën me mungesa baruti. Në një shkresë që mban datën 2 tetor 1565, u kërkohet informacion, mbi sasinë e barutit që kanë në dispozicion, disa kalave në bregdetin e Jonit, mes tyre edhe kalave e fortesave të Janinës.[43] Gjithashtu, në një shkresë dërguar dizdarëve të kalave të Vlorës dhe Kaninës, në mars të vitit 1566, urdhërohet që të mos gjuhet me top në shenjë festimi kur sanxhakbeu vjen në Vlorë, për arsye se këto kohë nuk kishte sasi të mjaftueshme baruti. Prandaj, duhej treguar kujdes në përdorimin e rezervave.[44]
Dokumentacioni osman mbi fushatën e Maltës na jep të dhëna me rëndësi edhe për masat që u morën lidhur me ruajtjen e brigjeve, të qyteteve e kalave bregdetare, në rast të një sulmi të mundshëm gjatë kohës kur flota osmane qe angazhuar në rrethimin e Maltës. Janë një sërë vendimesh e urdhrash që vijnë nga Stambolli për bejlerët e dizdarët e të gjitha brigjeve në Adriatik e Jon, porse ne këtu do të mjaftohemi vetëm duke paraqitur ato dokumente që flasin për qytetet dhe kalatë në brigjet shqiptare. Në urdhrat që lëshohen në fillimet e muajit qershor të vitit 1565, ndërkohë që ushtria ndodhej në front, spahinjtë dhe ushtarët e mbetur urdhëroheshin të mbronin kalatë dhe brigjet. Përkatësisht: sanxhakbeu i Elbasanit kishte për detyrë të mbronte edhe kalanë e Durrësit,[45] ndërsa spahinjtë e Karli-ilit do të mbronin kalanë e Prevezës.[46] Beu i Delvinës gjithashtu duhet të dërgonte spahinjtë me të ardhura mbi 3 mijë akçe për ruajtjen e kalasë së Prevezës,[47] ndërsa në veri, beu i Dukagjinit kishte për detyrë edhe ruajtjen e rendit dhe të qetësisë në sanxhakun e Shkodrës.[48]
c. Shqiptarët në luftë kundër shqiptarëve
Dokumentacioni arkivor na jep të dhëna interesante lidhur me elementin shqiptar në betejën e Maltës. Madje, si pjesë e të dyja palëve në luftë. Më sipër u paraqitën hollësisht mënyra e mbledhjes së ushtarëve të cilët morën pjesë në përbërjen e ushtrisë osmane, si dhe përgatitjet që u bënë në qytetet bregdetare shqiptare për organizimin e fushatës. Në vijim do të paraqitet edhe një listë e personave nga qytete të ndryshme të hapësirës shqiptare, që ranë në këtë luftë nga radhët e turqve. Por, një element tjetër që meriton vëmendje është edhe prezenca e ushtarakëve shqiptarë në krahun e forcave mbrojtëse, pra, të kalorësve që mbronin Maltën. Madje, burimet historike flasin edhe për një person me mbiemrin Kastrioti për të cilin supozohet se ishte ndër pasardhësit e Skënderbeut.[49]
Figura e Kostantin Kastriotit, si pasardhĂ«s i SkĂ«nderbeut, na paraqitet nga njĂ« dĂ«shmi e shek. XVII qĂ« flet pĂ«r betejĂ«n e SantâElmos, e cila ishte njĂ«ra ndĂ«r betejat mĂ« tĂ« pĂ«rgjakshme tĂ« fushatĂ«s osmane tĂ« MaltĂ«s.
Madje, nĂ« kĂ«tĂ« betejĂ«, Kastrioti nĂ« fjalĂ«, biri i markezit tĂ« TripaldĂ«s,[50] na del protagonist nĂ« njĂ« situatĂ« tepĂ«r tĂ« vĂ«shtirĂ« pĂ«r ushtarĂ«t qĂ« gjendeshin tĂ« rrethuar nĂ« njĂ« pjesĂ« tĂ« kĂ«shtjellĂ«s dhe kishin vendosur tĂ« dorĂ«zoheshin, ndĂ«rsa ai propozon tĂ« shkojĂ« me 600 ushtarĂ« pĂ«r tâi bĂ«rĂ« ballĂ« sulmit nga jashtĂ«.[51] Baudier e pĂ«rshkruan me kĂ«to fjalĂ« skenĂ«n:
âKastrioti, biri i markezit tĂ« TripaldĂ«s (i cili thuhet se ishte nga pasardhĂ«sit e SkĂ«nderbeut) duke parĂ« kĂ«tĂ« pĂ«rzierje, sepse kishte qenĂ« urdhri nga ana e Mjeshtrit tĂ« Madh, u tregua i gatshĂ«m tĂ« mblidhte 600 burra, nĂ« varosh dhe nĂ« [gjithĂ«] ishullin dhe tĂ« futet brenda⊠AtĂ«herĂ«, ata iu pĂ«rgjigjĂ«n [Mjeshtrit tĂ« Madh] se nuk njihnin tĂ« tjerĂ« mĂ« tĂ« aftĂ« se veten e tyre pĂ«r ta mbrojtur atĂ« forcome, dhe se ata donin tĂ« vdisnin me kĂ«tĂ« vendim. Kjo gjĂ« u bĂ« shkak qĂ« tĂ« largohet kompania e Kastriotit dhe qĂ« tâi dĂ«rgoheshin [njerĂ«z] pĂ«r ta falenderuarâŠâ[52]
Të dhënat në lidhje me Kastriotin nuk janë kaq të pakta. Në arkivat e kalorësve të urdhrit të Shën Gjonit gjenden edhe shumë dokumente e të dhëna të tjera të cilat hedhin dritë mbi figurën e tij. Ai cilësohet si njëri prej dhjetë kapitenëve më të rëndësishëm e guximtarë që morën pjesë në mbrojtjen e ishullit.[53] Përveç aktivitetit të tij të spikatur ushtarak, burimet shkruajnë se Kostantin Kastrioti kishte edhe një pasion tjetër, atë të profilit letrar duke arritur madje edhe të botonte vepra të shkruara prej tij.[54] Një aspekt tjetër që thekson Malcolm në lidhje me profilin e Kastriotit, ka të bëjë me faktin se ai kishte mbajtur gjithashtu lidhje edhe me pinjollë të tjerë të familjeve të mëdha shqiptare të kësaj periudhe.[55]
Prania e shqiptarëve, si pjesëtarë të urdhrit, nuk është e kufizuar vetëm me Kostantin Kastriotin që përmendëm më sipër. Një tjetër shqiptar, Gasparo Bruni, do të bëhej pjesëtar i urdhrit në vitin 1567, dy vite pas rrethimit të madh të Maltës nga flota osmane. Malcolm na jep të dhëna me rëndësi për origjinën e Brunit, jetën dhe aktivitetin e tij brenda urdhrit.[56] Prandaj, ne nuk do të futemi në detaje të kësaj teme, pasi është jashtë qëllimit të këtij artikulli. Por, ajo çka duam të theksojmë ka të bëjë me faktin se prania e elementit shqiptar[57] në urdhrin e kalorësve të Shën Gjonit dhe, për pasojë edhe pjesëmarrja e tyre në mbrojtjen e Maltës, duket se ka qenë një realitet. Si rrjedhojë, rrethimi i madh i Maltës i vitit 1565 jo vetëm që përplasi osmanët me trupat perëndimore, por, në këndvështrimin mikro, kjo ngjarje na rezulton të ketë sjellë përballë njëri- tjetrit në fushën e betejës edhe shqiptarë kundër shqiptarësh.
d. Të dhënat mbi shqiptarët e vrarë e të plagosur në fushatën e Maltës
Sigurisht që është e pamundur që të nxjerrim një numër të saktë të trupave shqiptare të cilët morën pjesë në të dyja anët e frontit e veçanërisht ata që ishin pjesë e ushtrisë osmane që, siç duket edhe nga urdhrat e lëshuara për mobilizim, nuk kanë qenë të paktë në numër. Parë nga ky këndvështrim, një dokument që hedh dritë mbi trupat që morën pjesë në këtë fushatë është Regjistri i fushatës së Maltës i cili përmban emrat e 533 ushtarëve osmanë të plagosur apo të vrarë gjatë rrethimit rreth katërmujor të ishullit.[58]
Siç u theksua edhe mĂ« sipĂ«r, forcat qĂ« iu bashkuan flotĂ«s osmane, nga hapĂ«sira shqiptare, qenĂ« kryesisht spahinj dhe ushtarĂ« tĂ« cilĂ«t nĂ« pjesĂ«n dĂ«rrmuese vinin nga sanxhakĂ«t e Elbasanit dhe tĂ« VlorĂ«s. NĂ« sistemin e timarit ka raste tĂ« shumta kur poseduesi i timarit Ă«shtĂ« i ardhur, porse nĂ« shek. XVI kĂ«tĂ« fenomen e hasim mĂ« rrallĂ« nga shekulli paraardhĂ«s. Kjo pĂ«r vetĂ« faktin se tanimĂ« pushteti osman qe konsoliduar dhe se konvertimi nĂ« fenĂ« islame kishte bĂ«rĂ« qĂ« spahinjtĂ« e vjetĂ«r tâi ruanin zotĂ«rimet e veta. Pra, megjithĂ«se elementi etnik i ushtarĂ«ve tĂ« rĂ«nĂ« nuk Ă«shtĂ« shĂ«nuar, fakti se ata vinin nga njĂ«si administrative tĂ« banuara prej shqiptarĂ«sh, na jep tĂ« mendojmĂ« se ishin shqiptarĂ«. Ashtu sikurse edhe spahinjtĂ« qĂ« duken se posedojnĂ« timare nĂ« sanxhaqe tĂ« tjera tĂ« RumelisĂ« e Anadollit mund tâi pĂ«rkisnin etnisĂ« shqiptare. MegjithatĂ«, ka edhe raste tĂ« qarta kur personi qĂ« ka marrĂ« pjesĂ« nĂ« kĂ«tĂ« luftĂ« ishte shqiptar. Si shembull kĂ«tu mund tĂ« pĂ«rmendim Ismail arnavudin (shqiptarin) nga regjimenti i 34, i cili kishte treguar guxim tĂ« madh nĂ« marrjen e fortesĂ«s sĂ« Santarnas dhe nĂ« tĂ« gjithĂ« periudhĂ«n e luftĂ«s nĂ« MaltĂ«, madje duke u plagosur nĂ« kĂ«tĂ« betejĂ«. PĂ«r trimĂ«rinĂ« qĂ« kishte treguar, propozohet qĂ« atij tâi jepej posti i allajbeut tĂ« sanxhakut tĂ« Bigas sĂ« bashku me zeametin e tĂ« njĂ«jtit sanxhak, pasi ai mĂ«parshĂ«m, Haxhi Osmani kishte rĂ«nĂ« dĂ«shmor nĂ« kĂ«tĂ« fushatĂ« dhe ky post kishte mbetur vakant.[59]
Nga regjistri i mësipërm mësojmë se në këtë betejë kanë rënë: Ahmedi, spahi që zotëronte një timar në sanxhakun e Vlorës e që është vrarë në rrethimin e fortesës së Santarmas;[60] Hasani, spahi në sanxhakun e Vlorës, vrarë në Degirmen Burcu;[61] Isai, timarli në sanxhakun e Vlorës;[62] Hasani, timarli në sanxhakun e Elbasanit ishte vrarë në Degirmen Burcu;[63] Hasan Agai, aga i azapëve të Vlorës ishte vrarë në betejën për marrjen e fortesës së Maltës;[64] Zikriu nga azapët e Vlorës ishte vrarë në përpjekje për marrjen e fortesës së Santarmas;[65] po nga azapët e kalasë së Vlorës kishin rënë edhe Ali bin Mustafai dhe Jusuf bin Jakubi;[66] Aliu, një timarli nga sanxhaku i Elbasanit gjithashtu kishte mbetur i vrarë në ishullin e Maltës;[67] Mahmudi, timarli nga sanxhaku i Elbasanit kishte rënë në përpjekje për marrjen e fortesës së Maltës;[68] Jusufi, timarli nga sanxhaku i Elbasanit gjithashtu kishte rënë në këtë luftë.[69]
Megjithëse nuk dihet numri i saktë i të plagosurve nga pala osmane, fakti është se shumica e tyre, së bashku me ata që treguan trimëri në luftë, u promovuan në detyrë ose u shpërblyen me prona e pasuri pas përfundimit të fushatës. E njëjta procedurë vërejmë të jetë ndjekur edhe me trupat të cilat vinin nga sanxhaqet shqiptare e që morën pjesë në luftë. Për shembull, Hiziri, i biri i Mustafait që ishte plagosur në betejën për marrjen e fortesës së Santarmas, është promovuar në postin e rojes në sanxhakun e Vlorës.[70] Të plagosur të tjerë që rezultojnë nga sanxhaqet e hapësirës shqiptare rezultojnë edhe Aliu nga sanxhaku i Janinës, Ismail arnavudi (shqiptari) që përmendëm më sipër, Iljasi nga sanxhaku i Delvinës dhe Sulejmani nga sanxhaku i Prizrenit.[71]
NĂ« regjistrin osman tĂ« fushatĂ«s sĂ« MaltĂ«s tĂ«rheqin vĂ«mendjen edhe disa kĂ«rkesa pĂ«r promovim ose shpĂ«rblim tĂ« luftĂ«tarĂ«ve qĂ« kishin marrĂ« pjesĂ« nĂ« kĂ«tĂ« betejĂ«. KĂ«tu mund tĂ« veçohen disa prej tyre qĂ« vinin nga hapĂ«sira shqiptare. PĂ«r shembull: Isai qĂ« dikur kishte patur njĂ« timar nĂ« sanxhakun e DelvinĂ«s, bĂ«n kĂ«rkesĂ« pĂ«r tĂ« marrĂ« timarin e Jakubit, i rĂ«nĂ« nĂ« betejĂ«n e MaltĂ«s, qĂ« ndodhej nĂ« sanxhakun e Selanikut;[72] njĂ« vendim tjetĂ«r urdhĂ«ron qĂ« timari i Mustafait nga sanxhaku i Selanikut qĂ« kishte vdekur nĂ« rrethimin e MaltĂ«s tâi kalojĂ« Jusufit nga sanxhaku i ShkodrĂ«s;[73] njĂ« vendim tjetĂ«r urdhĂ«ron qĂ« timari i Ramazanit nga Moreja, i cili u vra nĂ« rrethimin e MaltĂ«s, tâi kalojĂ« Sulejmanit nga sanxhaku i Prizrenit qĂ« zotĂ«ron njĂ« timar me tĂ« ardhura prej 3.000 akçesh;[74] Hyseni i cili zotĂ«ronte njĂ« timar nĂ« Selanik kishte rĂ«nĂ« nĂ« rrethimin e ishullit tĂ« MaltĂ«s dhe, doli vendimi se timari i tij duhet tâi jepej ShuxhasĂ«, djali i Aliut qĂ« ishte prej spahinjve tĂ« Elbasanit;[75] gjithashtu, edhe posti i allajbeut tĂ« Selanikut, zotĂ«ruesi i tĂ« cilit kishte rĂ«nĂ« martir, iu dha Mehmedit qĂ« zotĂ«ronte njĂ« ziamet nĂ« DurrĂ«s;[76] Jusufi qĂ« zotĂ«ronte njĂ« timar nĂ« sanxhakun e Ohrit deklaronte se Hidiri, i cili kishte njĂ« timar nĂ« sanxhakun e Elbasanit, ishte vrarĂ« nĂ« MaltĂ« dhe se kĂ«rkonte tâi jepej atij timari i mbetur pa posedues.[77]
Ajo qĂ« tĂ« tĂ«rheq vĂ«mendjen nĂ« shĂ«nimet e mĂ«sipĂ«rme Ă«shtĂ« se ushtarĂ«t prej zonave tĂ« ShqipĂ«risĂ«, shumica e tĂ« cilĂ«ve ishin spahinj, kanĂ« kĂ«rkuar qĂ« atyre tâu jepen timare tĂ« mbetura vakante nga zona tĂ« afĂ«rta siç ishte Moreja apo Selaniku. ParĂ« nga ky kĂ«ndvĂ«shtrim, regjistri i fushatĂ«s sĂ« MaltĂ«s vlen tĂ« studiohet edhe pĂ«r çështje tĂ« tjera qĂ« kanĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« kryesisht me ekonominĂ« e hapĂ«sirĂ«s sĂ« Ballkanit gjatĂ« kĂ«saj periudhe. KĂ«tu mund tĂ« veçohen elemente tĂ« ndryshme, siç ishte gjendja ekonomike e spahinjve qĂ« u thirrĂ«n pĂ«r luftĂ«,[78] mallrat qĂ« prodhonte secili sanxhak,[79] por edhe kapacitetin ndĂ«rtues tĂ« mjeteve tĂ« lundrimit ku vĂ«rejmĂ« se nĂ« Selanik, VlorĂ«, PrevezĂ« etj., janĂ« ndĂ«rtuar varka tĂ« cilĂ«sisĂ« sĂ« lartĂ« tĂ« cilat janĂ« pĂ«rdorur nĂ« frontin e luftĂ«s si pjesĂ« pĂ«rbĂ«rĂ«se tĂ« flotĂ«s osmane.
PĂ«rfundim
Rrethimi osman i MaltĂ«s i vitit 1565 ishte njĂ«ra ndĂ«r betejat mĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« shek. XVI e cila, mĂ« shumĂ« se aspekti ushtarak, ka hyrĂ« nĂ« histori pĂ«r rĂ«ndĂ«sinĂ« e madhe qĂ« ajo kishte nĂ« ekuilibrat gjeopolitike tĂ« Mesdheut. MegjithĂ«se kjo betejĂ« nuk kishte asnjĂ« lidhje me hapĂ«sirat shqiptare dhe shqiptarĂ«t nĂ« pĂ«rgjithĂ«si, pozitat e saj strategjike duke qenĂ« nĂ« skajin perĂ«ndimor tĂ« PerandorisĂ« Osmane dhe gjendja nĂ«n sundimin osman na tregon se elementi shqiptar qe i pranishĂ«m edhe nĂ« kĂ«tĂ« betejĂ« tĂ« madhe. ParĂ« nga ky kĂ«ndvĂ«shtrim, dokumentacioni arkivor na jep tĂ« dhĂ«na tĂ« rĂ«ndĂ«sishme nĂ« lidhje me pĂ«rgatitjet qĂ« osmanĂ«t kryen nĂ« viset shqiptare teksa planifikonin mĂ«symjen drejt MaltĂ«s, momente tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« mbrojtjes sĂ« ishullit ku, pĂ«rveç shqiptarĂ«ve tĂ« cilĂ«t kanĂ« shkuar nĂ« kĂ«tĂ« luftĂ« si ushtarĂ« tĂ« flotĂ«s osmane, hasim edhe nĂ« shqiptarĂ« tĂ« tjerĂ« tĂ« cilĂ«t janĂ« pjesĂ« tĂ« Urdhrit tĂ« ShĂ«n Gjonit e qĂ« janĂ« tĂ« angazhuar nĂ« mbrojtjen e MaltĂ«s, duke nxjerrĂ« nĂ« pah njĂ« panoramĂ« tĂ« çuditshme ku shqiptarĂ« luftojnĂ« kundĂ«r shqiptarĂ«sh nĂ« njĂ« betejĂ« e cila nuk ka lidhje as me shqiptarĂ«t e aq me gjeografinĂ« ku ata jetonin. NĂ« kĂ«tĂ« kontekst, duke u pĂ«rqendruar te rrethimi i MaltĂ«s i vitit 1565, ky artikull pĂ«rpiqet tĂ« nxjerrĂ« nĂ« pah disa aspekte tĂ« historisĂ« detare tĂ« shqiptarĂ«ve, por edhe tĂ« gjurmojĂ« pjesĂ«marrjen e tyre nĂ« ngjarje tĂ« pĂ«rmasave botĂ«rore e historike siç ishte edhe beteja nĂ« fjalĂ«. /Akademia e Studimeve Albanologjike â Instituti i HistorisĂ«/
__________
[1] Halil inalcik, Osmanli Imparatorlugu, Klasik Ăag (1300-1600), çev. Ruçen Sezer, Yapi Kredi Yayinlari, istanbul: 2003, f. 31.
[2] Sipas autorëve të ndryshëm, duke nisur nga marrja e Kostandinopojës në vitin 1453 deri në rrethimin e dytë të Vjenës të vitit 1683, ushtritë osmane qenë perceptuar prej europianëve si të pathyeshëm. Ky element, më shumë se në aspektin ekonomiko- politik, qe një pengesë psikologjike që ndikonte tek ushtritë e mbretërive perëndimore në përballje me osmanët. Për më shumë shih: Arnold Cassola, The 1565 Ottoman Malta Campaign Register, with the Collaboration of Idris Bostan and Thomas Scheben, Malta: Publishers Enterprises Press, 1998, f. 59.
[3] KĂ«tu kemi parasysh faktin se qendra tĂ« rĂ«ndĂ«sishme si Berati e Gjirokastra ishin futur nĂ«n sundimin osman qysh nĂ« dekadat e para tĂ« shek. XV, ndĂ«rsa qyteti i DurrĂ«sit qe marrĂ« nĂ« vitin 1501. Shih: Michael Kiel, âDiraçâ, TDV Islam Ansiklopedisi, c. IX, istanbul: 1994, f. 522.
[4] NĂ« fakt, sulmet drejt brigjeve italiane nga Vlora kishin filluar qysh nĂ« vitet 80â tĂ« shek. XV, kur Ahmed Gedik Pasha, asokohe sanxhakbej i VlorĂ«s, kishte sulmuar Otranton. Shih: Hedda Reindl Kiel, âGedik Ahmed Paçaâ, TDV Islam Ansiklopedisi, c. XIII, Istanbul: 1996, f. 543.
[5] Dokumente të shekujve XVI-XVII për historinë e Shqipërisë, vëll. I, përg. Injac Zamputi, Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Instituti i Historisë, Tiranë: 1989, f. 188-189.
[6] PĂ«r mĂ« shumĂ« tĂ« dhĂ«na mbi fushatĂ«n e Sulejmanit I dhe rregullimet e bĂ«ra nĂ« kalanĂ« e VlorĂ«s, shih: Michael Kiel, âAvlonyaâ, TDV Islam Ansiklopedisi, c. IV, istanbul: 1991, f. 118-120. Gjithashtu shih: Michael Kiel, Arkitektura osmane nĂ« ShqipĂ«ri 1385-1912, pĂ«rktheu Klodiana Smajlaj, AIITC, TiranĂ« 2002.
[7] BĂ«het fjalĂ« pĂ«r regjistra qĂ« pĂ«rmbajnĂ« vendimet e nxjerra nga diskutimet qĂ« bĂ«heshin nĂ« DivĂąn-ı HumayĂ»n pĂ«r çështje tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« karakterit politik, ekonomik, ushtarak e shoqĂ«ror. Konkretisht, vendimet e marra nĂ« lidhje me fushatĂ«n ushtarake ndaj MaltĂ«s i gjejmĂ« nĂ« defterĂ«t nr. 5 dhe 6, tĂ« cilat janĂ« pĂ«rgatitur pĂ«r botim nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pĂ«rmbledhur ose tĂ« trasnkriptuar edhe nga Drejtoria e PĂ«rgjithshme e Arkivave tĂ« TurqisĂ«. Shih: 5 Numaralı MĂŒhimme Defteri (973/ 1565-1566) (Ăzet ve Indeks), Babakanlık Devlet Arivleri Genel MĂŒdĂŒrlĂŒĂŒ Osmanlı Arivi Daire Bakanlıı, Ankara: 1994; 6 Numaralı MĂŒhimme Defteri (972/ 1564-1565) (Ăzet, Transkripsiyon ve Indeks), I-II, Babakanlık Devlet Arivleri Genel MĂŒdĂŒrlĂŒĂŒ Osmanlı Arivi Daire Bakanlıı, Ankara: 1995.
[8] Regjistri nĂ« fjalĂ« pĂ«rbĂ«het nga kĂ«rkesa pĂ«r ndryshime, promovime e rritje rrogash tĂ« trupave qĂ« kanĂ« marrĂ« pjesĂ« nĂ« fushatĂ«n ushtarake drejt MaltĂ«s. Ai gjendej i koleksionuar nĂ« DrejtorinĂ« e PĂ«rgjithshme tĂ« Arkivave tĂ« Shtetit nĂ« Stamboll, pĂ«rkatĂ«sisht nĂ« fondin Kamil Kepeci me indikacionin Divan-ı Humayun Tahvil Kalemi, Genel Sayı- 7501, Ăzel Sayı- 358 dhe Ă«shtĂ« pĂ«rgatitur pĂ«r botim nga studiuesi maltez Arnold Cassola.
[9] Rreth marrĂ«dhĂ«nieve veneto-osmane dhe kufirit tĂ« tyre gjatĂ« shek. XV-XVIII, shih: Maria Pia Pedani, The Ottoman-Venetian Border (15-18th Centuries), transl. Mariateresa Sala, Edizioni Caâ Foscari, Venezia: 2017; NdĂ«rsa pĂ«r marrĂ«dhĂ«niet e ngatĂ«rruara ekonomike nĂ« Adriatik gjatĂ« rivalitetit veneto-osman dhe luftĂ«rat midis kĂ«tyre dy fuqive, shih: H. Inalcik, Klasik çagâŠ, f. 140. NĂ« lidhje me gjendjen politike, ekonomike, shoqĂ«rore e ushtarake tĂ« hapĂ«sirave tĂ« banuara prej shqiptarĂ«ve qĂ« ishin nĂ«n sundimin e Venedikut gjatĂ« mĂ«symjeve osmane tĂ« shek. XV nĂ« kĂ«tĂ« gjeografi, shih: Olivers Jens Schmitt, ArbĂ«ria Venedike (1392-1479), shqip nga Ardian Klosi, TiranĂ«: Fjala Publishing, 2014. Madje, duke nisur qĂ« nga gjysma e parĂ« e shek. XV, Venediku paguante tribut tek osmanĂ«t pĂ«r disa zotĂ«rime qĂ« posedonin nĂ« hapĂ«sirĂ«n shqiptare. Shih: Peter Bartl, Ballkani PerĂ«ndimor midis MonarkisĂ« Spanjolle dhe PerandorisĂ« Osmane. Mbi çështjet e luftĂ«s antiturke nĂ« kapĂ«rcyell tĂ« shekujve XVI dhe XVII, pĂ«rktheu PĂ«llumb Xhufi, TiranĂ«: Dituria, 2011, f. 71.
[10] MegjithĂ«se ushtritĂ« osmane do tĂ« dilnin nĂ« brigjet e Adriatikut qysh nĂ« fillimin e shek. XV, pĂ«rballjet e vĂ«rteta luftarake me venedikasit do tĂ« ndodhin vetĂ«m gjysmĂ« shekulli mĂ« pas. Duke nisur nga gjysma e dytĂ« e shek. XV, tĂ« dyja fuqitĂ« do tĂ« pĂ«rballen nĂ« disa luftĂ«ra tĂ« gjata dhe traktate tĂ« herĂ«pashershme paqeje pĂ«r tĂ« ardhur deri nĂ« vitin 1573 kur ata do tĂ« nĂ«nshkruanin njĂ« traktat paqeje tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m. NĂ« lidhje me rivalitetin ekonomiko-ushtarak midis Venedikut dhe PerandorisĂ« Osmane gjatĂ« shek. XV-XVI shih: H. Inalcik, Klasik ĂagâŠ, f. 148-149; Gjithashtu shih: Suraiya Faroqhi, âThe Venetian Presenve in the Ottoman Empire (1600-1630)â, The Journal of European Economic History, no. 15, Rome: 1986, f. 345-384.
[11] Burimet e shumta dokumentare tĂ« botuara nga studiuesit shqiptarĂ« e tĂ« huaj nxjerrin nĂ« pah elementĂ« dhe ngjarje tĂ« shumta ku nga lufta apo traktati i paqes midis Venedikut dhe PerandorisĂ« Osmane ndikohet edhe gjeografia e banuar prej shqiptarĂ«ve, ekonomia e kĂ«saj hapĂ«sire, aktivitetin tregtar dhe ruajtjen nga sulmet e piratĂ«ve nĂ« Adriatik. Traktatet e paqes pĂ«rfshinin edhe shkĂ«mbime zonash e territoresh. NjĂ« shembull nĂ« kĂ«tĂ« rast mund tĂ« jepet propozimi i sulltanit pĂ«r shkĂ«mbimin e DurrĂ«sit me ishullin e Santa Mauras (LefkadhĂ«s) me venecianĂ«t nĂ« vitin 1502, marrĂ«veshje e cila nuk do tĂ« bĂ«hej, ose rikalimin e Ishullit tĂ« LezhĂ«s (1503 ?) nga venecianĂ«t tek osmanĂ«t, pikĂ« e parashikuar nĂ« marrĂ«veshjen e paqes. PĂ«r mĂ« shumĂ« shih: I âDocumenti Turchiâ DellâArchivio di Stato di Venezia, Inventario della miscellanea a cura di Maria Pia Pedani Fabris, con lâedicione dei regesti di Alessio Bombaci, Pubblicazioni Degli Archivi di Stato, Venezia: 1994, f. 37. NĂ« lidhje me marrĂ«dhĂ«niet veneto-osmane dhe impaktin e kĂ«tyre marrĂ«dhĂ«nieve edhe nĂ« hapĂ«sirĂ«n shqiptare e cila, nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« qe edhe njĂ« hapĂ«sirĂ« kufitare midis tĂ« dy fuqive shih: PĂ«llumb Xhufi, ArbĂ«rit e Jonit: Vlora, Delvina e Janina nĂ« shek. XV-XVII, TiranĂ«: Onufri, 2016, f. 469-474. Lidhur me vendosjen e kufirit veneto-osman dhe marrĂ«veshjen e paqes tĂ« vitit 1479 midis dy fuqive tĂ« sipĂ«rpĂ«rmendura shih: M. Pedani, The Ottoman-Venedian Border âŠ, f. 50.
[12] Bartl, Ballkani PerĂ«ndimor midis MonarkisĂ« Spanjolle dhe PerandorisĂ« Osmane âŠ, f. 32-33.
[13] Një kërcënim i vërtetë për anijet tregtare në këtë periudhë ishin piratët që vinin nga Afrika Veriore. Për më shumë të dhëna rreth sulmeve të tyre shih: Noel Malcolm, Agjentë Perandorakë. Një familje shqiptare në botën mesdhetare të shekullit të gjashtëmbëdhjetë, përktheu Kastriot Myftiu, Tiranë: Dudaj, 2016, f. 93.
[14] Spanja u kushtoi vĂ«mendje dhe mbĂ«shtetje si fushatave ushtarake qĂ« u pĂ«rpoqĂ«n tĂ« ndĂ«rmerren kundrejt osmanĂ«ve nga shtetet europiane, ashtu sikurse mbĂ«shteti edhe aksionet çlirimtare nĂ« pjesĂ« tĂ« ndryshme tĂ« Ballkanit pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar nga sundimi osman. PĂ«r mĂ« shumĂ« tĂ« dhĂ«na nĂ« lidhje me kĂ«tĂ« temĂ« shih: P. Bartl, Ballkani PerĂ«ndimor midis MonarkisĂ« Spanjolle dhe PerandorisĂ« Osmane âŠ, f. 10-15.
[15] A. Cassola, Malta Campaign Register âŠ, f. 77.
[16] A. Cassola, Malta Campaign Register âŠ, f. 77.
[17] Rrethimi i MaltĂ«s (1565) nuk qe e vetmja betejĂ« e madhe qĂ« u zhvillua gjatĂ« shek. XVI nĂ« Mesdhe. Ky shekull u karakterizua edhe nga beteja tĂ« tjera tĂ« mĂ«dha si ajo e PrevezĂ«s (1538), e Lepantos (1571), e Cerbes (1510, 1520, 1560) etj. PĂ«r mĂ« shumĂ« shih: Fernand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz DĂŒnyası, v. I, Ăev. Mehmet Ali Kılıçbay, Eren Yayincilik, istanbul: 1989, f. 79.
[18] PikĂ«risht sulmi i templarĂ«ve tĂ« ShĂ«n Gjonit mbi anijet tregtare osmane dhe me ato tĂ« mbushura me pelegrinĂ« paraqiten nga studiuesit edhe si shkaku qĂ« Sulejmani do tĂ« jepte urdhrin pĂ«r organizimin e fushatĂ«s ushtarake drejt ishullit tĂ« MaltĂ«s. Shih: M. Akif Erdogdu, âThe Great Siege of Malta (1565): New Information from the Ottoman Perspectiveâ, SDU Faculty of Sciences Journal of Social Sciences, A Tribute to Kemal GODE, Isparta, 2013, f. 384-385; Levent Kirval, âOsmanli imparatorluguânun 1565 Malta Kuçatmasi ve 16. Yuzyilda Kanuni Sultan Suleymanâin Akdeniz Stratejisiâ, Journal of ETA Maritime Science, v. I, no. 2, Izmir, 2014, f. 42; A. Cassola, Malta Campaign Register âŠ, f. 96-97.
[19] PĂ«r mĂ« shumĂ« shih: N. Malcolm, AgjentĂ« PerandorakĂ« âŠ, f. 93.
[20] P. Bartl, Ballkani PerĂ«ndimor midis MonarkisĂ« Spanjolle dhe PerandorisĂ« Osmane âŠ, f. 29.
[21] KĂ«tĂ« gjĂ« e vĂ«rejmĂ« tek âlĂ«vizjet çlirimtareâ tĂ« organizuara kryesisht nga Spanja por edhe nga Roma pĂ«r organizimin e lĂ«vizjeve me qĂ«llim rimarrjen e zonave tĂ« humbura tek osmanĂ«t, kryesisht nĂ« pjesĂ«n e Ballkanit. Shih: P. Bartl, Ballkani PerĂ«ndimor midis MonarkisĂ« Spanjolle dhe PerandorisĂ« Osmane âŠ, f. 29.
[22] A. Cassola, Malta Campaign Register âŠ, f. 83.
[23] Duhet theksuar se kjo gjeografi pati njĂ« rĂ«ndĂ«si tĂ« veçantĂ« nĂ« historinĂ« detare tĂ« PerandorisĂ« Osmane. PĂ«r arsye se kishin qenĂ« vazhdimisht nĂ« lidhje me detin, ishin marrĂ« pĂ«r periudha shumĂ« tĂ« gjata me kusari dhe i njihnin shumĂ« mirĂ« hapĂ«sirat perĂ«ndimore tĂ« Mesdheut ashtu si edhe flotat perĂ«ndimore, admiralĂ«t dhe marinarĂ«t qĂ« erdhĂ«n nga Trablusgarbi luajtĂ«n njĂ« rol tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m brenda flotĂ«s osmane. Madje, edhe nĂ« rastin e rrethimit tĂ« MaltĂ«s, thuajse i gjithĂ« konfigurimi strategjik i sulmeve i qe besuar pashait tĂ« Trablusgarbit, Murat Reisit. PĂ«r mĂ« shumĂ« rreth historisĂ« sĂ« Trablusgarbit nĂ«n administrimin osman shih: Ahmet Kavas, âTrablusgarpâ, TDVIslam Ansiklopedisi, c. XLI, Istanbul: 2012, f. 288-291.
[24] Njihen si urdhri i ShĂ«n Gjonit nĂ« Jeruzalem ose si Hospitallers. Ata u themeluan si urdhĂ«r me qĂ«llimin pĂ«r tâu ardhur nĂ« ndihmĂ« pelegrinĂ«ve dhe tĂ« sĂ«murĂ«ve qĂ« udhĂ«tonin drejt tokave tĂ« shenjta. Me kalimin e shekujve do tĂ« ktheheshin nĂ« njĂ« urdhĂ«r ushtarak. Ata qenĂ« tĂ« pozicionuar nĂ« vende tĂ« ndryshme dhe me deportimin nga Franca nĂ« vitin 1312, fillimisht u vendosĂ«n nĂ« Qipro e mĂ« pas nĂ« ishullin e Rodit. Me ekspansionin osman dhe sulmet e herĂ«pashershme tĂ« tyre ndaj kĂ«tij ishulli, nĂ« vitin 1522 ata do ta braktisnin Rodin pĂ«r tĂ« kaluar nĂ« MaltĂ«, qendĂ«r e cila kalorĂ«sve iu ishte dhuruar nga perandori Karli V. PĂ«r mĂ« shumĂ« tĂ« dhĂ«na mbi historinĂ« e urdhrit shih: Corlis K. Slack, Historical Dictionary of the Crusades, Oxford: The Scarecrow Press, 2003, f. 172-173; N. Malcolm, AgjentĂ« PerandorakĂ« âŠ, f. 92-93.
[25] Anthony Luttrell, âThe Military Orders, 1312-1798â, The Oxford History of the Crusades, ed. Jonathan Riley-Smith, Oxford University Press, Oxford: 1999, f. 339. AnĂ«tarĂ«simi nĂ« urdhĂ«r nuk ishte njĂ« procedurĂ« e thjeshtĂ«. PĂ«rkundrazi, kandidatĂ«t duhet tĂ« ishin pinjollĂ« tĂ« familjeve tĂ« njohura e me traditĂ« dhe se kushtet qĂ« duhet tĂ« plotĂ«sonte kandidati qĂ« dĂ«shironte tĂ« ishte pjesĂ« e urdhrit ishin tĂ« pĂ«rcaktuara me statut. Shih: Papas Francesco Chetta-Schiro, I Castriota Principi DâAlbania NellâOrdine Sovrano e Militare di Malta, Valletta: Tipografia del âMaltaâ,1929, f. 62- 63.
[26] Studiuesit shprehen se numri i pĂ«rgjithshĂ«m i mbrojtĂ«sve qĂ« organizuan kalorĂ«sit e ShĂ«n Gjonit arrinin deri nĂ« 9000. Shih: L. Kirval, Osmanli Imparatorluguânun 1565 Malta Ku§atmasiâŠ, f. 42. Me zgjatjen e rezistencĂ«s atyre do tâu vijnĂ« nĂ« ndihmĂ« edhe pĂ«rforcime tĂ« tjera. NĂ« lidhje me shifrat e ushtarĂ«ve qĂ« u nisĂ«n nĂ« ndihmĂ« tĂ« kalorĂ«sve tĂ« cilĂ«t mbronin MaltĂ«n dhe vendet nga u nisĂ«n kĂ«to pĂ«rforcime shih: A. Cassola, Malta Campaign RegisterâŠ, f. 84-86. Gjithashtu shih. P. F. Chetta-Schiro, I Castriota Principi DâAlbania âŠ, f. 71.
[27] M. A. Erdogdu, The Great Siege of Malta âŠ, f. 385.
[28] NĂ« kĂ«tĂ« periudhĂ« kjo gjeografi nga osmanĂ«t emĂ«rtohej si knjazllĂ«ku i Moskovit. NĂ« lidhje me urdhrin pĂ«r Hanin tatar shih: 6 Numaralı MĂŒhimme Defteri âŠ, vendimet nr. 868, 906.
[29] Po aty, vendimi nr. 902.
[30] Po aty, vendimet nr. 429, 565. Gjithashtu shih: A. Cassola, Malta Campaign Register âŠ, f. 97.
[31] PĂ«r mĂ« shumĂ« tĂ« dhĂ«na nĂ« lidhje me Turgut PashĂ«n dhe rolin e tij nĂ« fushatĂ«n e MaltĂ«s shih: Idris Bostan, âTurgut Reisâ, TDV Islam Ansiklopedisi, Istanbul: 2012, f. 417- 418.
[32] A. Cassola, Malta Campaign Register âŠ, f. 112.
[33] Uzunçarçili e paraqet si 300 numrin e anijeve osmane qĂ« morĂ«n pjesĂ« nĂ« kĂ«tĂ« ekspeditĂ« ushtarake. Shih: ismail Hakki Uzunçarçili, Osmanli Tarihi, C. III, Turk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara: 1964, f. 389. MegjithatĂ«, duhet theksuar fakti se si nĂ« lidhje me numrin e anijeve ashtu edhe me atĂ« tĂ« ushtarĂ«ve qĂ« u nisĂ«n drejt MaltĂ«s ka ende debate. MegjithatĂ«, shifrat qĂ« jepen arrijnĂ« deri nĂ« 40.000. PĂ«r mĂ« shumĂ« shih: M. A. Erdogdu, The Great Siege of Malta âŠ, f. 389-391; L. Kirval, Osmanli Imparatorluguânun 1565 Malta Ku$atmasiâŠ, f. 42.
[34] Urdhri pĂ«r pĂ«rgatitjen pĂ«r luftĂ« tĂ« subashĂ«ve, spahinjve dhe xhebeluve dĂ«rguar sanxhakbejlerĂ«ve tĂ« Anadollit dhe RumelisĂ« pĂ«r fushatĂ«n ushtarake qĂ« do tĂ« ndĂ«rmerrte flota perandorake vĂ«rejmĂ« tĂ« jetĂ« dĂ«rguar nĂ« fundin e vitit 1564-1565. Kopjet e urdhrit, pĂ«r pjesĂ«n e RumelisĂ« u janĂ« nisur pĂ«rkatĂ«sisht sanxhakbejlerĂ«ve tĂ« Karli-ili, Ăirmen, Agriboz, MoresĂ« (nga Moreja urdhĂ«rohen tĂ« shkojnĂ« nĂ« fushatĂ« ata qĂ« kanĂ« tĂ« ardhurat nĂ«n 4000 akçe), Inebahti, Midilli, Rodosit dhe MenteshesĂ«. Shih: 6 Numaralı MĂŒhimme DefteriâŠ, vendimi nr. 453. Gjithashtu shih: A. Cassola, Malta Campaign Register âŠ, f. 92-93.
[35] 6 Numaralı MĂŒhimme DefteriâŠ, vendimi nr. 570; A. Cassola, Malta Campaign Register âŠ, f. 92.
[36] M. A. Erdogdu, The Great Siege of Malta âŠ, f. 390.
[37] 6 Numaralı MĂŒhimme DefteriâŠ, vendimi nr. 476.
[38] Shih: po aty, vendimi nr. 566.
[39] Nga urdhrat e dhĂ«na pĂ«r furnizime me galeta nĂ« pjesĂ«n e RumelisĂ« vĂ«rejmĂ« se nga sanxhaku i MoresĂ« Ă«shtĂ« kĂ«rkuar pĂ«rgatitja dhe pjekja e 5.250 kantarĂ«ve me galeta, nga Koroni 1.000 kantarĂ«, ndĂ«rsa nga Selaniku 1.000 mydde me grurĂ«. Shih: A. Cassola, Malta Campaign Register âŠ, f. 332-332. NjĂ« urdhĂ«r tjetĂ«r qĂ« vlen tĂ« veçohet Ă«shtĂ« edhe ai qĂ« u dĂ«rgohet tĂ« gjithĂ« kadilerĂ«ve tĂ« RumelisĂ« ku thuhet se kapiteni i quajtur Shollok Mehmed Reis ishte dĂ«rguar nĂ« kĂ«to zona pĂ«r njĂ« detyrĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme dhe se, nĂ« rast tĂ« ndonjĂ« nevoje qĂ« do tĂ« kishte, ata duhet ta ndihmonin kapitenin me tĂ« holla pĂ«r tĂ« blerĂ« gjithçka qĂ« i nevojitej. Po aty, f. 335.
[40] Po aty, f. 113.
[41] M. A. Erdogdu, The Great Siege of Malta âŠ, f. 389, 394. NĂ« njĂ« shkresĂ« qĂ« mban datĂ«n 24 gusht 1565 dĂ«rguar Mustafa PashĂ«s, theksohet se kohĂ«t e fundit qenĂ« dĂ«rguar nga Stambolli shtatĂ« anije tĂ« mbushura me municione dhe materiale ushqimore pĂ«r flotĂ«n osmane qĂ« ndodhej nĂ« fushatĂ«n e MaltĂ«s. Shih: 5 Numaralı MĂŒhimme Defteri âŠ, vendimi nr. 146. PĂ«r njĂ« listĂ« tĂ« plotĂ« tĂ« furnizimeve qĂ« i Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« ushtrisĂ« nĂ« front gjatĂ« periudhĂ«s sĂ« rrethimit sipas datave, sasisĂ« dhe vendit nga janĂ« nisur kĂ«to furnizime shih: A. Cassola, Malta Campaign Register âŠ, f. 358.
[42] Fernand Braudel, Civilisation and Capitalism (15thâ 18th Century), V. I, Translation from French Revised by Sian Reynolds, London: William Collins Sons & Co Ltd, 1981, f. 396.
[43] A. Cassola, Malta Campaign Register âŠ, f. 355.
[44] 5 Numaralı MĂŒhimme Defteri âŠ, vendimi nr. 1272.
[45] 6 Numaralı MĂŒhimme Defteri âŠ, vendimi nr. 1210.
[46] Po aty, vendimi nr. 1208.
[47] Po aty, vendimi nr. 1239. Praktikisht, allajbeu i Delvinës, Osman Beu mësohet se me spahinjtë që kishte nën urdhra e që kishin të ardhura mbi 3.000 akçe janë urdhëruar për të kryer shërbimin e caktuar në kalanë e Prevezës. Shih: po aty, vendimi nr. 1240.
[48] Kjo për faktin se një pjesë e forcave të sanxhakut të Shkodrës, nën komandën e Tur Aliut, qenë thirrur për të marrë pjesë në fushatën ushtarake drejt Erdelit. Për më shumë shih: po aty, vendimi nr. 1238, 1299.
[49] Michel Baudier, Inventaire de Lâhistoire Generalle des Turcz, Paris: Chez Sebastien
Chappelet, 1617, f. 379. Gjithashtu shih: Dokumente tĂ« shekujve XVI-XVII âŠ, f. 214.
[50] Noli thekson se ishte Vrana Konti ai qĂ« mbante titullin âMarkez i TripaldĂ«sâ i cili, nga ana e tĂ« atit ishte nip i Simon Altisferit, Princ i ShqipĂ«risĂ« dhe Zot i DanjĂ«s. NdĂ«rsa nga e Ă«ma qe TripaldĂ«, çka pĂ«rkon edhe me mbiemrin e Vojsava Kastriotit, nĂ«nĂ«s sĂ« SkĂ«nderbeut. VetĂ« ai (Vrana Konti), sipas Nolit, qe martuar me njĂ« vajzĂ« nga dera e TripaldĂ«s. Pra, nĂ«se do tĂ« konsiderohet nga ky kĂ«ndvĂ«shtrim, Vrana Konti del tĂ« kishte edhe lidhje farefisnore me KastriotĂ«t. PĂ«r mĂ« shumĂ« shih: Fan S. Noli, Historia e SkĂ«nderbeut (Gjerq Kastriotit) Mbretit tĂ« ShqipĂ«risĂ« 1412-1468, Boston: Shtypshkronja e âDiellitâ, 1921, f. 123. Nisur nga shpjegimi i mĂ«sipĂ«rm i Nolit por edhe tĂ« dhĂ«na tĂ« tjera qĂ« ka zbuluar, Chetta-Schiro thekson se Kostandin Kastrioti qe i biri i Alfonsos, Markezit tĂ« TripaldĂ«s dhe ishte bĂ«rĂ« pjesĂ« e urdhrit nĂ« vitin 1561. PĂ«r mĂ« shumĂ« shih: P. F. Chetta-Schiro, I Castriota Principi DâAlbania âŠ, f. 55; N. Malcolm, AgjentĂ« PerandorakĂ« âŠ, f. 102-103.
[51] N. Malcolm, AgjentĂ« PerandorakĂ« âŠ, f. 102.
[52] M. Baudier, Inventaire de Lâhistoire Generalle .., f. 379; Dokumente tĂ« shekujve XVI-XVII.., f. 214; P. F. Chetta-Schiro, I Castriota Principi DâAlbania âŠ, f. 77-78.
[53] P. F. Chetta-Schiro, I Castriota Principi DâAlbania âŠ, f. 81.
[54] N. Malcolm, AgjentĂ« PerandorakĂ« âŠ, f. 103.
[55] NĂ« mesin e procedurave pĂ«r anĂ«tarĂ«sim nĂ« UrdhĂ«r ishte edhe verifikimi i personit nĂ«se me tĂ« vĂ«rtetĂ« i pĂ«rkiste njĂ« familjeje fisnike apo jo. NĂ« kĂ«tĂ« kontekst, njĂ«ri prej personave prej tĂ« cilĂ«ve Urdhri ka kĂ«rkuar dĂ«shmi mbi prejardhjen e Kostantin Kastriotit duket se ka qenĂ« edhe Kostantino Muzaka, pasardhĂ«s i familjes sĂ« famshme tĂ« Muzakajve, e cila qe vendosur nĂ« Napoli. Shih: N. Malcolm, AgjentĂ« PerandorakĂ« âŠ, f. 103.
[56] Po aty, f. 92; P. F. Chetta-Schiro, I Castriota Principi DâAlbania âŠ, f. 89-93.
[57] NjĂ« figurĂ« tjetĂ«r qĂ« ishte pjesĂ« e urdhrit tĂ« ShĂ«n Gjonit dhe qĂ« lidhet me hapĂ«sirĂ«n shqiptare ishte edhe Françesko Antonio Bertuçi. MegjithĂ«se nĂ« lidhje me origjinĂ«n e tij nuk dihen shumĂ« gjĂ«ra, Bertuçi ishte nga Ballkani (ka mundĂ«si kroat, boshnjak ose shqiptar) dhe gjatĂ« shek. XVII ai kishte qenĂ« tejet aktiv nĂ« projektet çlirimtare tĂ« popujve ballkanas nga osmanĂ«t. PĂ«r mĂ« shumĂ« tĂ« dhĂ«na mbi jetĂ«n dhe aktivitetin e Bertuçit nĂ« hapĂ«sirĂ«n e Ballkanit e nĂ« veçanti tĂ« ShqipĂ«risĂ« shih: P. Bartl, Ballkani PerĂ«ndimor midis MonarkisĂ« Spanjolle dhe PerandorisĂ« Osmane âŠ, f. 130-142.
[58] A. Cassola, Malta Campaign Register âŠ, f. 123.
[59] Për më shumë shih: po aty, f. 285.
[60] Po aty, f. 207.
[61] Po aty, f. 239.
[62] Po aty, f. 259.
[63] Po aty, f. 267.
[64] Po aty, f. 275.
[65] Po aty, f. 281.
[66] Po aty.
[67] Po aty.
[68] Po aty, f. 293.
[69] Po aty, f. 295.
[70] Po aty, f. 247.
[71] Po aty, f. 364-365.
[72] Po aty, f. 217.
[73] Po aty, f. 233.
[74] Po aty, f. 261.
[75] Po aty, f. 265.
[76] Po aty, f. 267.
[77] Po aty, f. 295.
[78] Këtë përfundim e nxjerrim nëse do të kemi parasysh faktin se thirrja për të marrë pjesë në fushimet ushtarake bëhej sipas të ardhurave që vilnin spahinjtë nga timaret e tyre. Shih më sipër, referencat. nr. 28, 29, 41.
[79] KĂ«tĂ« e mĂ«sojmĂ« nga urdhrat e dhĂ«na pĂ«r furnizimin e anijeve gjatĂ« fushatĂ«s. Shih: A. Cassola, Malta Campaign Register âŠ, f. 357-358.
The post Prania e elementit shqiptar në fushatën osmane të Maltës të vitit 1565 appeared first on Telegrafi.
