Login
Kosova në Luftën e Madhe Turke të viteve 1683-1699
âShĂ«nime dhe reflektime mbi trupat e lavdishme tĂ« forcave perandorake nĂ« vitin 1689â Ă«shtĂ« njĂ« dorĂ«shkrim anonim nĂ« gjuhĂ«n gjermane, i ruajtur nĂ« Arkivin Ushtarak (Kriegsarchiv) nĂ« VjenĂ«, Austri, i cili Ă«shtĂ« pĂ«rkthimi i njĂ« vepre mĂ« tĂ« gjatĂ« nĂ« gjuhĂ«n italiane me titull Origine della guerra fra lâImperatore dei Christiani, e quello de Turchi lâanno 1682. Ai fokusohet, ndĂ«r tĂ« tjera, mbi ofensivĂ«n perandorake austriake kundĂ«r forcave osmane nĂ« KosovĂ«, Maqedoni dhe nĂ« ShqipĂ«rinĂ« veriore gjatĂ« LuftĂ«s sĂ« Madhe Turke tĂ« viteve 1683-1699. DorĂ«shkrimi ka interes tĂ« veçantĂ« pĂ«r historinĂ« shqiptare, pasi pĂ«rshkruan praninĂ« e organizuar tĂ« shqiptarĂ«ve dhe tĂ« forcave tĂ« tyre ushtarake nĂ« KosovĂ«n e shekullit XVII. Me interes Ă«shtĂ« gjithashtu edhe pĂ«rmendja e kryepeshkopit shqiptar PjetĂ«r Bogdani dhe vdekjes sĂ« tij nĂ« Prizren. ShqiptarĂ«t pĂ«rmenden nĂ« kĂ«tĂ« dorĂ«shkrim si albanezĂ« [albanese] dhe arnaut;, ku termi i parĂ« i referohet pa dyshim mĂ« shumĂ« katolikĂ«ve dhe i dyti myslimanĂ«ve, ndĂ«rsa serbĂ«t pĂ«rmenden si rashkjanĂ« [rashkjanĂ«]. Numrat e fletĂ«ve tĂ« dorĂ«shkrimit dhe emrat modernĂ« tĂ« vendeve, aty ku gjenden, janĂ« shtuar nĂ« kllapa pĂ«r lehtĂ«sinĂ« e lexuesit.
Përktheu në anglisht (nga gjermanishtja): Robert Elsie[1]
Përktheu në shqip (nga anglishtja): Agron Shala
[âŠ32r] Besoj se tashmĂ« kam shkruar mjaft pĂ«r TransilvaninĂ« dhe kam detyrimin tĂ« pĂ«rshkruaj veprat e Piccolominit[2] nĂ« pushtimin e Nissa-s [Nish], planifikimin e tij tĂ« shkĂ«lqyer dhe kaosin qĂ« pasoi nĂ« ato anĂ« pas vdekjes sĂ« tij, njĂ« situatĂ« tĂ« cilĂ«n Veterani[3] arriti ta ndreqĂ« me shumĂ« mund, duke pĂ«rdorur gjithĂ« virtytin dhe guximin e vet. Do tĂ« rrĂ«fej gjithashtu çfarĂ« ndodhi midis njerĂ«zve qĂ« ndiqnin Corbellin dhe tĂ« atyre nga ai rajon.
Kur MadhĂ«ria e Tij von Baden[4] u largua nga Nissa, ai ia besoi kontit Piccolomini komandĂ«n e atij qyteti. Duke avancuar drejt Procopia-s [Prokuple], njĂ« qytet i madh dhe i hapur, ai mori nĂ«n zotĂ«rim miellin, tĂ«rshĂ«rĂ«n dhe foragjeret dhe ngriti njĂ« magazinĂ« atje. PĂ«r ta mbrojtur atĂ«, ai e shkatĂ«rroi qytetin e Leskovisza-s [Leskovci] nĂ« tĂ« majtĂ« [33v] dhe pushtoi kĂ«shtjellĂ«n Costnitz [Koznik] nĂ« tĂ« djathtĂ« me 200 trupa gjermane dhe 200 rashkjanĂ« [serbĂ«]. Kur tĂ« gjitha kĂ«to u arritĂ«n, ai u nis mĂ« 14 tetor pĂ«r nĂ« Scopia [Shkup], njĂ« qytet i gjerĂ«, i populluar mirĂ« dhe pothuajse krejtĂ«sisht i pambrojtur e me shumĂ« tregtarĂ«. GjatĂ« marshimit tĂ« tij, hasi njĂ« i arratisur [i cili i tha] se turqit do tĂ« pĂ«rpiqeshin tĂ« rimerrnin Nissa-n. Duke reflektuar mbi pamundĂ«sinĂ« e kryerjes sĂ« njĂ« ndĂ«rmarrjeje tĂ« tillĂ«, Piccolomini megjithatĂ« vazhdoi marshimin dhe mĂ« 12 [tetor] ndodhej nĂ« njĂ« rajon tĂ« ashpĂ«r malor â tĂ« banuar nga fiset Clementa [Kelmendi] â dhe Rosajaceva [RozhajĂ«], qĂ« me vendbanimet dhe fshatrat e tyre tĂ« ndryshme pĂ«rbĂ«jnĂ« njĂ« territor tĂ« konsiderueshĂ«m i cili i çdo vit PortĂ«s ia paguan njĂ« shumĂ« tĂ« caktuar parash. MeqenĂ«se Ă«shtĂ« kohĂ« lufte, perandori turk merr prej tyre trupa tĂ« ndryshme nĂ« vend tĂ« pagesĂ«s. Gjenerali qĂ«ndroi aty pĂ«r disa ditĂ« pĂ«r tĂ« dhĂ«nĂ« urdhra pĂ«r çështjet qĂ« kishin tĂ« bĂ«nin me atĂ« rajon, i cili i ishte nĂ«nshtruar atij vullnetarisht. Reputacioni i kĂ«tij komandanti rritej gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« pĂ«r shkak tĂ« rendit tĂ« tij, aq sa 5 000 arnautĂ« [shqiptarĂ« myslimanĂ«] nĂ« Pristina [PrishtinĂ«], tĂ« cilĂ«t ishin ngritur kundĂ«r turqve, dhe [banorĂ«t e] shumĂ« qytete tĂ« mĂ«dha aty pranĂ«, kishin dhĂ«nĂ« tĂ« kuptohej se do tâi nĂ«nshtroheshin sundimit tĂ« Perandorit. KĂ«shtu, kur ai mbĂ«rriti nĂ« Pristina, ata bĂ«nĂ« betimin e besnikĂ«risĂ« ndaj Perandorit dhe, nĂ« atĂ« çast, kjo hapĂ«sirĂ« e madhe territoriale ra nĂ«n hijen e dafinave tĂ« MadhĂ«risĂ« sĂ« Tij Perandorake.
[33r] Nga Pristina, ai avancoi më datë 23 për në Cazianez [Kaçanik], një qytet në krye të një gryke. Ky qytet kishte një kala me mure të forta, të rrethuara nga hendeqe mjaft të gjera. Kur trupat turke në Cazianeck, gjithsej 150 vetë, dëgjuan për mbërritjen e gjermanëve, ata u arratisën natën përtej Danubit, të ndjekur kot nga një njësi prej 200 hungarezësh dhe 40 kalorësish gjermanë. Por, aty, njerëzit tanë hasën një forcë të madhe barbarësh që po vinin nga Scopia për të forcuar Cazianeck-un, të cilët nuk e dinin se trupat e tyre e kishin braktisur vendin me nxitim. Pasoi një përleshje e armatosur që zgjati mbi një orë. Më pas, turqit u tërhoqën me disa të burgosur, por të krishterët kapën katër flamuj, dhe fusha mbeti e mbushur me trupat e të vrarëve dhe të plagosurve të armikut. Kjo fitore i kushtoi Perandorit gjashtë të burgosur, katër të vrarë dhe dhjetë të plagosur, ndër të cilët ishte edhe një kapiten hungarez i plagosur rëndë.
Më datë 25, falë Zotit, Gjenerali mbërriti nga malet dhe ngriti kampin në fushë. Atje mësoi se shumë osmanë kishin mbërritur në Scopia, dy milje larg prej tyre, për ta mbrojtur atë dhe popullsinë deri në pikën e fundit të gjakut. Megjithatë, ai e dinte nga burime të ndryshme se banorët e atij qyteti ishin të tmerruar nga ardhja e gjermanëve dhe se po përgatiteshin të iknin, aq më tepër për shkak të murtajës që po përhapej në atë qytet të madh.
NdĂ«r shumĂ« lajme dhe raporte tĂ« ndryshme [34v] qĂ« mori Piccolomini, ishte edhe njĂ« qĂ« e njoftonte se Mamut Bassa [Mahmut Pasha] ishte tĂ«rhequr nga Scopia me 8 000 vetĂ«, prej tĂ« cilĂ«ve 6 000 ishin ushtarĂ«, kryesisht rashkjanĂ« [serbĂ«] dhe albanezĂ« [shqiptarĂ«], dhe kishte ngritur kampin nĂ« njĂ« luginĂ« nĂ« tĂ« djathtĂ« tĂ« qytetit, dy orĂ« larg trupave tona perandorake; dhe se ishin mjaft larg nga Scopia pĂ«r tâi bĂ«rĂ« rezistencĂ« Gjeneralit dhe pĂ«r tâiu shmangur sĂ«mundjes qĂ« kishte pĂ«rfshirĂ« qytetin.
Kur lejtnant feldmareshali u bind pĂ«r kĂ«tĂ«, ai i pĂ«rgatiti tĂ« gjitha forcat e veta pĂ«r tĂ« sulmuar PashĂ«n. Prandaj, organizoi njĂ« festĂ« tĂ« vogĂ«l nĂ« kampin e tij me breshĂ«ri armĂ«sh dhe, po atĂ« natĂ«, dĂ«rgoi 400 kalorĂ«s dhe 200 kalorĂ«s me parzmore nĂ« drejtimin e pĂ«rmendur, ndĂ«rsa vetĂ« u nis nĂ« marshim mĂ« datĂ« 6, para agimit, pĂ«r tĂ« mbĂ«shtetur trupat e tij dhe pĂ«r tĂ« mundur turqit nĂ«se do tâi hasnin.
Kur Mamuti dĂ«gjoi pĂ«r afrimin e trupave perandorake dhe ushtarĂ«t e tij tĂ« dridhur dĂ«gjuan tĂ« shtĂ«nat [e armĂ«ve] e tyre, ata u tĂ«rhoqĂ«n nĂ« çrregullim tĂ« plotĂ«, dhe kur hungarezĂ«t dhe gjermanĂ«t arritĂ«n aty, u shkaktuan shumĂ« dĂ«me trupave nĂ« tĂ«rheqje. Ărregullimi ishte aq i madh saqĂ« njerĂ«zit e PashĂ«s lanĂ« pas gjithĂ« bagazhet e veta dhe disa flamuj, si dhe gjithçka tjetĂ«r qĂ« kishin me vete, duke lĂ«nĂ« gjithçka nĂ« dorĂ« tĂ« trupave perandorake.
Ky rast çliroi shumĂ« familje tĂ« krishtera nga robĂ«ria, tĂ« cilat pashai barbar Mamut i kishte marrĂ« me vete nĂ« karrocat e tij. [34r] Ai la pas mbi njĂ«qind tĂ« vrarĂ«, si dhe tĂ« burgosur â 100 myslimanĂ« dhe 100 hebrenj. Me tĂ« krishterĂ«t qĂ« po vazhdonin rrugĂ«n e tyre fitimtare, ushtria mbĂ«rriti dhe Gjenerali dĂ«shironte tĂ« ngrinte njĂ« kamp aty ku kishte qenĂ« Pasha. Ky i fundit kishte ikur nĂ« njĂ« pyll dhe po fshihej atje me 200 nga njerĂ«zit e tij mĂ« besnikĂ«. Prej andej, nĂ«n errĂ«sirĂ«n e natĂ«s, ai u nis pĂ«r nĂ« Scopia.
Më 22, Piccolomini dëshironte të afrohej me qytetin e Scopia-s dhe urdhëroi Kontin Czåky, kolonel i husarëve, të shkonte përpara tij dhe ta njoftonte nëse qyteti ishte në të vërtetë i braktisur. Konti u kthye te Gjenerali dhe raportoi se nuk kishte asnjë njeri në Scopia, porse qyteti ishte plot me ushqime dhe se shumë nga dyqanet me harqe të tregtarëve, të gjitha të hapura, ishin të mbushura me mallra të ndryshme të zgjedhura. Duke e dëgjuar këtë, Kont Piccolomini avancoi deri në periferi të qytetit, ku ngriti kampin. Më pas, kureshtar për ta parë vetë vendin, ai zgjodhi të shpërfillte thashethemet se qyteti ishte padyshim i goditur nga murtaja. Kur hyri në qytet, nuhati dhe shqyrtoi gjithçka, për të mirën e trupave të tij.
Scopia Ă«shtĂ« njĂ« vendbanim i gjerĂ«, jo shumĂ« mĂ« i vogĂ«l se Praga, madje ndoshta po aq i madh. UnĂ« e quaj vetĂ«m âvendbanimâ sepse nuk ka mure apo palisada. MegjithatĂ«, ai ka njĂ« hendek [35v] me njĂ« llogore tĂ« vogĂ«l dhe, nĂ« disa pjesĂ«, ka ngritje natyrore tĂ« terrenit. Po ashtu, kĂ«tu kishte shumĂ« xhami madhĂ«shtore dhe ndĂ«rtesa tĂ« larta, tĂ« ndĂ«rtuara sipas zakonit tĂ« turqve, domethĂ«nĂ« prej druri, me pĂ«rjashtim tĂ« themeleve dhe kateve pĂ«rdhese tĂ« cilat janĂ« prej tulle dhe guri. MĂ« larg nga qendra kishte kopshte tĂ« bukura dhe burime, tĂ« vendosura nĂ« lagje tĂ« ndryshme tĂ« Scopia-s, gjĂ« qĂ« ishte kĂ«naqĂ«si pĂ«r syrin e shikuesit.
Pozicioni i tij Ă«shtĂ« gjithashtu i kĂ«ndshĂ«m pĂ«r tâu parĂ«, pasi ndodhet nĂ« njĂ« fushĂ« tĂ« gjerĂ«, pjellore pĂ«r tĂ« gjitha gjĂ«rat dhe e punuar mirĂ«. NĂ« Scopia jetonin deri nĂ« 60 000 njerĂ«z, prej tĂ« cilĂ«ve 3 000 ishin hebrenj. KĂ«shtu, kur popullsia dĂ«gjoi pĂ«r afrimin e trupave perandorake, ata u larguan mĂ« 25 tetor.
Piccolomini e vështroi këtë qytet të gjerë dhe vendosi ta digjte, duke marrë parasysh faktin se do të ishte e pamundur ta mbante. Prandaj, duke nxjerrë prej tij gjithçka me vlerë, ai ia vuri zjarrin atë ditë, më datë 27. Të tjerët kanë shkruar se kjo ndodhi më 26-tën. Por, unë jam i vetmi që shkruaj për të nga përvoja e parë. Kur Gjenerali mbaroi punën e vet aty, shumë gjyqtarë nga fshatrat dhe vendbanimet përreth erdhën për të bërë betimin e besnikërisë ndaj Madhërisë së Tij Perandorake. Të pritur me shumë mirësjellje nga Konti, ata u kthyen jashtëzakonisht të kënaqur në shtëpitë e veta.
[35r] Koha po afrohej dhe Piccolomini vendosi tĂ« kthehej pĂ«rsĂ«ri nĂ« Cazianeck [Kaçanik]. Kur mbĂ«rriti atje, duke e fortifikuar [vendin] me trupa, ai e ndau ushtrinĂ« e tij dhe urdhĂ«roi DukĂ«n e Holsteinit[5] tĂ« nisej mĂ« 1 nĂ«ntor drejt Malit Hemas me regjimentin e tij dhe atĂ« tĂ« Princit August tĂ« Hanoverit, pĂ«r tĂ« eksploruar rajonin e pĂ«rmendur dhe pĂ«r tĂ« mbledhur haraç. Ai mbĂ«rriti me forcat e tij nĂ« Lipari [Lipjan], ku shumĂ« krerĂ« dhe udhĂ«heqĂ«s tĂ« popullsisĂ« vendase ishin mbledhur pĂ«r tĂ« takuar Gjeneralin dhe pĂ«r tâiu lutur atij tĂ« kishte mirĂ«sinĂ« tâi pranonte si vasalĂ« dhe nĂ«nshtetas tĂ« MadhĂ«risĂ« sĂ« Tij, Perandorit tĂ« PerĂ«ndimit.
Mund vetĂ«m tĂ« hamendĂ«soj se sa e madhe duhet tĂ« ketĂ« qenĂ« kĂ«naqĂ«sia e Piccolominit kur pa se palma e fitores po i rritej para syve, pa qenĂ« nevoja tĂ« nxirrte shpatĂ«n nga kĂ«llĂ«fi. Kur komandanti i njĂ« ushtrie nuk ka drejtĂ«si, pĂ«rulĂ«si, mĂ«shirĂ«, mirĂ«kuptim dhe drejtĂ«si, ai kurrĂ« nuk mund tĂ« quhet i madh. ĂshtĂ« detyra e njĂ« ushtari tĂ« ndershĂ«m tĂ« luftojĂ«, por nĂ«se do tĂ« jemi fitimtarĂ« kjo nuk varet aq shumĂ« nga ne, sa nga fakti nĂ«se, pas pĂ«rplasjes sĂ« armĂ«ve, e vĂ«rteta mund tĂ« fitojĂ« dhe tĂ« triumfojĂ«.
Nga Pristina, Gjenerali menjëherë urdhëroi Strasserin të nisej me këmbësorët dhe artilerinë e tij drejt kështjellave të Panza-s dhe Revery-t [Zveçan?], prej të cilave e para, që përbëhej nga tridhjetë vendbanime dhe 300 vetë, [36v] iu dorëzua më 2 nëntor lejtnant kolonelit von Soyrum, Herr Maussberg. E dyta, megjithatë, duhej pushtuar me forcë. Kur Strasseri u nis për në Bosnjë, Piccolomini dha urdhër, para 3 nëntorit, të marshonte drejt Shqipërisë me regjimentin e tij dhe atë të Soyrumit, si dhe disa pjesë artilerie, për të mësuar çfarë kishte arritur lejtnant koloneli i tij, Herr von Hossberg, në Bosnje, kryeqytetin e Epiro-s [Epirit].
Fati e pa me sy të mirë këtë natyrë largpamëse dhe të guximshme, të përcaktuar nga sëmundja e Kontit, që shumë njerëz besonin se ishte murtaja. Me forcë gjithnjë e në rritje, u këputën edhe më shumë dafina fitoreje për Perandorin. Ende i sëmurë, ai mbërriti në Capuznitz dhe qëndroi aty një ditë, më datë 5, por më pas vazhdoi për në Pani, ku mësoi se komandanti i Pirotit, me 600 gjermanë, si këmbësorë ashtu edhe kalorës, dhe dy herë aq rashkjanë [serbë], kishte sulmuar dhe mundur Nahn [?] bej Dragomanin me mbi 3 000 këmbësorë turq. Duke mos pasur kujdes, ai u përpoq të depërtonte edhe më tej në atë vend derisa, më në fund, më datë 4, u mund rëndë nga dy njësi turqish me gjithsej 4 000 vetë.
ĂshtĂ« e habitshme sa i tronditur nga kjo ishte Piccolomini, i cili kurrĂ« nuk e humbte optimizmin,. Ai urdhĂ«roi Strasserin tĂ« shkonte nĂ« Nissa qĂ« armiku tĂ« mos pĂ«rfitonte nga incidenti dhe tĂ« bĂ«nte mĂ« keq. Nga ana e tij, ai vazhdoi marshimin dhe mĂ« datĂ« 6, siç Ă«shtĂ« raportuar mĂ« parĂ«, mbĂ«rriti nĂ« Prisiran [Prizren], kryeqytet i ShqipĂ«risĂ«, ku u prit nga Kryepeshkopi[6] [36r] i atij vendi dhe nga Patriarku i Clementa-s [Kelmend] me ceremonitĂ« e tyre tĂ« ndryshme fetare.
Jashtë Priserin-it [Prizren] kishte të paktën 6 000 albanezë [shqiptarë], si dhe të tjerë që më parë kishin qenë në shërbim të turqve dhe që njihen si arnautë. Kur trupat gjermane kaluan aty pranë, ata qëlluan tri herë me breshëri zjarri si shenjë gëzimi dhe më pas bënë betimin e besnikërisë ndaj Perandorit, sipas zakonit të tyre. Piccolomini kështu kishte nën urdhrat e tij mbi 20 000 rashkjanë dhe albanezë, të gjithë burra me temperament luftarak, të gatshëm të ndërmerrnin çdo ndërmarrje, sado e madhe të ishte, në përputhje me vullnetin e Gjeneralit.
Konti nuk harroi tĂ« merrte kĂ«shillĂ« nga Kryepeshkopi dhe nga udhĂ«heqĂ«sit e tjerĂ« gjermanĂ« nĂ«se ishte ide e mirĂ« tâi besonte njĂ« force tĂ« tillĂ« njerĂ«zish qĂ« kishin ndĂ«rruar anĂ« dhe qĂ« ishte trefishi i forcave tĂ« tij. Kryepeshkopi, megjithatĂ«, jo vetĂ«m qĂ« e siguroi, por madje e inkurajoi ta vazhdonte kursin e tij fitimtar me kĂ«to trupa etnike dhe, si i tillĂ«, ai dha urdhra dhe udhĂ«zime tĂ« ndryshme pĂ«r tĂ« siguruar para dhe ushqim tĂ« mjaftueshĂ«m pĂ«r tĂ« mbajtur njĂ« milici tĂ« tillĂ«, pa e rĂ«nduar tepĂ«r popullsinĂ« nga e cila shpresonte tĂ« ndihmohej mĂ« vonĂ«.
Në fakt, fati i Piccolominit nuk vinte natyrshëm, megjithëse ishte, me hirin e Zotit, për lavdinë më të madhe të Madhërisë së Tij Perandorake. Mënyra e tij e veprimit, [37v] guximi i tij dhe kujdesi në çdo çështje bënë që ai të vlerësohej me nderim të madh nga populli. Vartësit e tij do të bënin mirë të imitonin një burrë kaq të madh, i cili ishte i gatshëm të sakrifikonte interesat e veta për të mirën e përgjithshme. Ai ishte ai që vuri themelet e vërteta për monarkinë universale të Perandorit Leopold.
Nëse të gjithë komandantët e tjerë ushtarakë të Perandorit do të kishin bërë të njëjtën gjë, nuk do të kishte më turq në Evropë, dhe nuk jam i sigurt se si do të ishte pastaj puna me francezët, sado të guximshëm që janë.
Duhet ta mbyllim këtë kapitull sepse ende nuk kishte ardhur koha që armët romake të ktheheshin në lavdinë e tyre të lashtë dhe që shqiponja të hijezonte tokën në fluturimin e saj madhështor. Megjithatë, shpresoj ta përjetoj këtë para vdekjes sime.
NdĂ«rkohĂ«, vĂ«shtirĂ«sitĂ« e gjeneralit u shtuan. Ai u pĂ«rpoq tâi jepte shpirtit tĂ« tij tĂ« thyer forcĂ« hyjnore dhe sakramentale, ashtu siç ia ofroi Kryepeshkopi. I zhveshur nga çdo forcĂ«, ai u pĂ«rgatit pĂ«r njĂ« largim tĂ« afĂ«rt nĂ« pĂ«rjetĂ«si, gjĂ« qĂ« trupat perandorake e shihnin me shumĂ« frikĂ«. NĂ« kĂ«tĂ« pikĂ«, dĂ«shiroj tĂ« lavdĂ«roj devotshmĂ«rinĂ« dhe karakterin katolik tĂ« Piccolominit. Do tĂ« them vetĂ«m kĂ«tĂ«: se, duke qenĂ« nĂ« çdo kohĂ« njĂ« zotĂ«ri katolik dhe i krishterĂ«, si gjeneral i Perandorit, ai ia dorĂ«zoi shpirtin Zotit mĂ« datĂ« 9, nĂ« orĂ«n shtatĂ« tĂ« mĂ«ngjesit [37r], duke lĂ«nĂ« pas kujtime tek ata qĂ« e njihnin dhe aq mĂ« tepĂ«r tek ata qĂ« do tĂ« njihen me veprat e tij tĂ« lavdĂ«rueshme.
Pak para vdekjes së tij, Piccolomini ia dorëzoi komandën Dukës së Holsteinit, duke e informuar me hollësi për të gjitha çështjet. Përndryshe gjërat do të kishin marrë një rrjedhë tjetër, sepse, kur humbet timonieri, një anije në det të hapur do të përplaset nga erërat dhe do të fundoset.
Për shkak se albaneszët ishin trajtuar keq në një mënyrë aq arrogante, ata filluan ta humbnin përbuzjen e tyre ndaj turqve. Meqë nuk po mbaheshin në nderimin e duhur, shumë prej tyre u kthyen më pas në anën e turqve.
MeqenĂ«se njerĂ«zit tani ishin nĂ«n njĂ« barrĂ« mĂ« tĂ« madhe nga sa Piccolomini u kishte premtuar, ata filluan tĂ« protestonin dhe u treguan tĂ« vĂ«shtirĂ« pĂ«r tâu qetĂ«suar, veçanĂ«risht pĂ«r shkak tĂ« mungesĂ«s sĂ« disiplinĂ«s midis ushtarĂ«ve. Ajo qĂ« i zemĂ«roi mĂ« shumĂ« ishte fakti qĂ«, kur shkonin te oficerĂ«t pĂ«r tâu ankuar dhe pĂ«r tĂ« kĂ«rkuar dĂ«mshpĂ«rblim pĂ«r padrejtĂ«sitĂ« qĂ« kishin pĂ«suar nga milicia, nuk merrnin asgjĂ« tjetĂ«r veçse pĂ«rbuzje, tallje dhe fyerje. NĂ« kĂ«tĂ« situatĂ« mbĂ«rritĂ«n tre regjimentet e thirrura nga Badeni dhe u vendosĂ«n me urdhĂ«r tĂ« DukĂ«s nĂ« zonĂ«n e Priserin-it, drejtimi i vendqĂ«ndrimit tĂ« tyre duke u shtrirĂ« deri nĂ« Nissa. [38v] Pas kĂ«saj, mĂ« 13 nĂ«ntor, arnautĂ«t dhe shumĂ« kĂ«mbĂ«sorĂ« rashkjanĂ«, gjithsej 1 000 vetĂ«, dhe 100 kalorĂ«s gjermanĂ« nĂ«n urdhrat e Herr Sanoskit, njĂ« kapiten nga regjimenti i Piccolominit, u sulmuan dy milje nga Prisserin-i [Prizren] nga njĂ« forcĂ« prej 1 500 turqish qĂ« po vinin nga drejtimi i Scopia-s, tĂ« cilĂ«t, pasi patĂ«n sukses nĂ« sulmin e tyre, u tĂ«rhoqĂ«n dhe lanĂ« pas nĂ« fushĂ«n e betejĂ«s 80 tĂ« vrarĂ« nga tĂ« dyja palĂ«t dhe njĂ« numĂ«r tĂ« ngjashĂ«m tĂ« burgosurish, prej tĂ« cilĂ«ve vetĂ«m 12 ishin marrĂ« nga forcat tona perandorake.
Ndërsa kjo njësi armike po kthehej, Pasha i Scopia-s, i quajtur Ahmet, i cili kishte ardhur nga Adrianopoja [Edirne] me njerëzit e tij, deshi të provonte fatin dhe më 16 nëntor, për aq sa di unë, për fatin tonë të keq, hasi një grup tjetër rashkjanëve, të udhëhequr nga komisari Kessler, pothuajse 900 vetë, duke përfshirë disa ushtarë gjermanë dhe shërbëtorët e tyre. Meqenëse dielli nuk shkëlqen gjithmonë dhe komisari nuk ishte i aftë të përgjigjej si një komandant i vërtetë, ai u mund dhe u kap rob. Kjo i bëri barbarët edhe më të guximshëm. Pasha i përmendur më pas mblodhi 3 000 turq dhe tartarë dhe shumë refugjatë nga Stipo [Shtip] dhe i çoi përsëri në atë vend.
Stipo Ă«shtĂ« njĂ« vendbanim mjaft i madh me njĂ« barrikadĂ« mbrojtĂ«se ose palisadĂ«. Kur milicia mbĂ«rriti atje, banorĂ«t qĂ«ndruan tĂ« qetĂ« pĂ«r tĂ« vĂ«zhguar lĂ«vizjet e trupave tona perandorake. [38r] Kur Duka i Holsteinit mori vesh pĂ«r praninĂ« e tyre, ai mblodhi regjimentin e tij, atĂ« tĂ« Princit Carl tĂ« Hanoverit,[7]  Seranit, Piccolominit dhe husarĂ«t e Csakyt dhe shumĂ« rashkjanĂ« dhe arnautĂ«, meqenĂ«se ata ishin furnizuar me municion dhe ushqim pĂ«r disa ditĂ«, dhe u nis mĂ« 24 nĂ«ntor pĂ«r Orisovia [Orizari?]. Duke marshuar me shpejtĂ«si, ai mbĂ«rriti pranĂ« Stipo-s mĂ« datĂ« 27 nĂ« orĂ«t e para tĂ« mĂ«ngjesit, ku hasi jo vetĂ«m 3 000 tĂ« pafe tĂ« Mamut PashĂ«s, ish-komandant i Scopia-s, por edhe 3 000 myslimanĂ« tĂ« tjerĂ«. KĂ«shtu, ishin gjithsej 6 000 prej tyre, kryesisht nĂ« kalorĂ«si, si dhe 80 jeniçerĂ« dhe shumĂ« arnautĂ«. Avangarda e trupave perandorake udhĂ«hiqej nga MadhĂ«ria e Tij, Princi Carl i Hanoverit, i cili sulmoi rojet e barbarĂ«ve si njĂ« luan me 400 kalorĂ«sit e tij. Ata u mbrojtĂ«n me guxim, por nĂ« fund u detyruan tâi hapnin rrugĂ« vrullit tĂ« tĂ« krishterĂ«ve dhe u tĂ«rhoqĂ«n nĂ« kaos drejt ushtrisĂ« sĂ« tyre. Trupat kryesore, duke dĂ«gjuar alarmin, dolĂ«n nga qyteti ku po qĂ«ndronin dhe deshĂ«n tĂ« pĂ«rgatiteshin pĂ«r betejĂ« si duhet, por nuk arritĂ«n ta bĂ«nin kĂ«tĂ«, sepse u pushtuan nga skuadrat e ndryshme qĂ« u dĂ«rguan pĂ«r tĂ« ndihmuar avangardĂ«n. Prandaj, Princi dhe katĂ«r standardet e regjimentit tĂ« tij morĂ«n disa shtĂ«pi dhe hambarĂ« pĂ«r tĂ« forcuar krahun e djathtĂ« tĂ« ushtrisĂ«, nĂ« dĂ«m tĂ« turqve, dhe detyruan [39v] forcat armike, qĂ« ende nuk ishin rreshtuar pĂ«r betejĂ«, tĂ« ktheheshin nĂ« fushĂ«, duke shkaktuar çrregullim nĂ« kampin e tyre.
Kur MadhĂ«ria e Tij, Duka i Hanoverit, kuptoi çfarĂ« kishte ndodhur me trupat dhe krahun e djathtĂ«, ai nxitoi me trupat kryesore [Corps de Bataille] dhe krahun e majtĂ«, tĂ« cilin arriti ta formonte me kohĂ« para myslimanĂ«ve, dhe mundi tâi shpĂ«rndante ata dhe tâi detyronte tĂ« iknin. MĂ« shumĂ« se 1 000 prej tyre u therĂ«n nga musketarĂ«t gjermanĂ« dhe nga shpatat e husarĂ«ve, dhe shumĂ« tĂ« tjerĂ« u morĂ«n rob.
Ajo që mbetej për njerëzit tanë, për të qenë në gjendje të thoshin se kishin arritur një fitore të plotë, ishte të shtypnin forcën rezervë (e cila ishte bashkuar me shumë osmanë trima). Duka, pra, urdhëroi kalorësit të sulmonin. Ky sulm doli shumë më i vështirë se sa ishte planifikuar, sepse mbrojtësit, në situatën e tyre të dëshpëruar, bënë gjithçka që mundën për ta kundërshtuar këtë ndërmarrje, e cila dështoi. Forcat perandorake humbën 150 ushtarë, dhe nëse nuk do të kishin vendosur të digjnin palisadën, të krishterët dhe trupat e tyre nuk do të kishin arritur kurrë ta shkatërronin Stipo-n.
Ndërsa flakët digjnin drurin e thatë, ata përfituan nga rasti për të bërë një sulm të ri, i cili doli më i suksesshëm se i mëparshmi. Të rrethuar dhe të sulmuar nga të gjitha anët, pra nga zjarri, gjermanët, ulërimat dhe të qarat e grave dhe fëmijëve të tyre, [39r] barbarët më në fund ranë viktimë e shpatave të të krishterëve. Plaçka ishte aq e madhe sa do të dukej si përrallë po të përshkruhej. Më kanë thënë burime të besueshme se ushtarët mbushën kapelat e tyre deri në me realë argjendi dhe lyventalerë [monedha].
Ky sukses i shquar i armëve perandorake do të kishte sjellë përfitime të mëdha, sikur të ishin ndjekur parimet e të ndjerit Piccolomini. Megjithatë, duke qenë se ato u shpërfillën krejtësisht, ngjarjet në terren u komplikuan shpejt.
Kur Madhëria e Tij von Holstein u largua nga Stipo, ata forcuan mbrojtjen e Priseren-it me pesë kompani të Regjimentit të Hanoverit dhe nga vetë Princi Carl, i cili siguroi mbrojtjen e qytetit dhe të rajonit së bashku me pesë kompani të tjera të Piccolominit. Kërcënimet e reja erdhën nga Mamut Pasha, i cili bënte zhurmë se do ta kthente qytetin në hi. Kishte gjithashtu mosmarrëveshje të ndryshme me udhëheqësit e arnautëve të cilët Duka i urdhëroi të dorëzonin armët dhe të shpërndanin milicinë e tyre dhe të paguanin haraç për gjermanët, siç bënin fshatarët. Kjo ishte një fyerje e patolerueshme për këtë komb të lirë dhe luftarak.
Ndërkohë, Duka ishte i mendimit se nëse armiku mund të mposhtej në të gjitha qytetet, këto toka të pushtuara mund të viheshin nën kontroll të përhershëm dhe banorët [40v] mund të detyroheshin të nënshtroheshin për të pranuar rregullat e zotërimeve patrimoniale të Perandorit, ashtu siç bënë hungarezët, bohemianët, sllavonët dhe gjermanët. Ai, pra, vendosi ta ndiqte Mamut Pashën me 1 000 kalorës nga të gjitha regjimentet dhe një numër të barabartë këmbësorësh gjermanë, disa topa dhe shumë husarë dhe rashkjanë, gjithsej rreth 3 000 vetë.
Ai kështu u nis nga Priseren-i më 2 dhjetor dhe, duke marshuar shpejt, arriti në malet e Lumës ku e dinte se Mamut Pasha ishte tërhequr me pesë deri gjashtë mijë njerëz. Mbërritja e të krishterëve i alarmoi shumë trupat e Mamutit, aq sa oficerët e tyre shkuan tek ai dhe protestuan se nuk do të luftonin me trupat tona në asnjë rrethanë dhe se ai duhet të jepte urdhrin e tërheqjes një ditë para se të mbërrinte Duka, më 3 dhjetor. Me të, banorët e zonës përreth u larguan menjëherë, duke marrë me vete pasuritë e veta. Ata gjithmonë kishin refuzuar të paguanin haraç për forcat perandorake, sepse kishin dhënë betimin e besnikërisë.
Kur MadhĂ«ria e Tij mbĂ«rriti atje, ai nuk ishte nĂ« gjendje tĂ« merrte asnjĂ« informacion mbi vendndodhjen e armikut. PĂ«r tâi ndĂ«shkuar banorĂ«t, ai dogji disa fshatra. Pastaj ata u kthyen nĂ« Pristina, me qĂ«llim qĂ« tĂ« vizitonin Peechia-n [Peja], ku pesĂ« kompanitĂ« e tjera tĂ« Piccolominit ishin [40r] vendosur. Aty, ata kishin ndĂ«rmend tĂ« tĂ«rhiqnin njĂ« vijĂ« nga vendqĂ«ndrimi i tyre deri nĂ« Petropopol nĂ« drejtim tĂ« Arcecovina-s [Hercegovina], njĂ« vendbanim i fortifikuar nĂ«n kontrollin e Topat [Topal] PashĂ«s,[8] ish-guvernator i BosnjĂ«s.
Për të penguar veprimet tona, qielli vendosi që Kryepeshkopi i Shqipërisë të vdiste, ai që kishte mbajtur nën kontroll të gjithë popullin e tij dhe shumicën e arnautëve nën nënshtetësinë e Madhërisë së Tij Perandorake. Kështu, kur më 8 dhjetor ai e braktisi këtë luginë të errësirës për gëzimet e Parajsës, fati ynë në tokë na la përkohësisht bashkë me të.
Ndërkohë, edhe Duka nuk ishte mirë nga shëndeti. Megjithatë, ai vendosi të eksploronte zona dhe toka të ndryshme, duke dërguar kapitenin e Piccolominit, Herr von Sanoski, me 100 këmbësorë gjermanë dhe 400 rashkjanë.
Pasi u nis nga Pristina më 20 dhjetor, ai mbërriti brenda dy ditësh në qytetin Vellez [Veles], pesë milje nga Scopia, të cilin e gjeti të hapur. Ata e sulmuan qytetin nga të gjitha anët dhe e morën, duke i detyruar banorët të iknin. Tridhjetë vetë nga armiku u vranë dhe shumë u morën rob, dhe një numër i panumërt turqish dhe të krishterësh që banonin aty u shpërndanë.
Pas këtij suksesi, të krishterët morën shumë krerë bagëtish. Kështu, Sanoski, i kënaqur, po kthehej kur hasi një trupë të madhe të jeniçerëve. Ai mori me vete dhjetë kalorës [41v] dhe shkoi në një vend pranë rojës së pasme për të hetuar, por u plagos për vdekje dhe katër orë më vonë dha shpirt në Caczenek [Kaçanik], ku ishte transportuar në gjendje të mjerueshme nga njerëzit e tij.
Kur Duka kuptoi se nuk mund të përfitonte asgjë nga kokëfortët apo nga maksimat tona, ai filloi të bisedonte me ta dhe me turqit në mënyrë të sjellshme dhe të dashur. Ah, sikur ta kishte bërë këtë që në fillim! Atëherë gjërat do të kishin qenë shumë më mirë. Por, ishte tepër vonë sepse albanezët tani ishin të tërbuar nga koprracia dhe arroganca e oficerëve gjermanë që i përbuznin ata dhe kështu sollën rënien e tyre.
Megjithatë, ai arriti të bënte disi paqe dhe, po të mos ishte ndeshur Strasseri me një fatkeqësi të tillë, Holsteini me siguri do të kishte qenë në gjendje të mbante territorin dhe kufijtë e pushtuar deri në mbërritjen e Veteranit. Një shembull i kësaj ishte Rosajo [Rozhaja?], një qytet mjaft i madh dhe i fortifikuar që ishte rebeluar kundër Portës dhe ishte vënë nën mbrojtjen e forcave perandorake më 12 dhjetor. Për të dhënë një dëshmi më të qartë të besnikërisë së tyre, ata vendosën të shkatërronin mbrojtjet e banorëve të Pilippopoli-t [Plovdiv?].
Kur beu i qytetit të përmendur Pilippopoli mësoi për sjelljen e guximshme të Rosajo-s, ai mbërriti më datë 23 personalisht me 50 jeniçerë, tre topa, 1 000 arnautë dhe 500 kalorës. Ai i vendosi arnautët mbi një kodër dhe filloi të qëllonte mbi [41r] fortesën e Rosajo-s. Njerëzit brenda fortesës u gjendën në presion të madh dhe kërkuan falje. Kur kjo iu dha nga beu, ata u dorëzuan dhe u kthyen në besnikëri ndaj Portës.
Pas këtij suksesi, Duka u informua nga lejtnant koloneli von Apremont se një forcë e madhe armike prej 2 000 vetash dhe edhe më shumë kalorësish kishte ardhur nga drejtimi i Soffia-s [Sofja] dhe kishte detyruar banorët e Palancka-s [Kriva Palanka] të iknin më datë 20. Banorët e qytetit përbëheshin nga rashkjanë të ndryshëm, ushtarë dhe gjermanë të ndryshëm. E njëjta gjë ndodhi me pushtuesit gjermanë të Orsova-s më datë 22. Ai vuri re gjithashtu se kjo forcë mburrej se së shpejti do të rritej në 18 000 turq dhe tartarë dhe, me një fuqi të tillë, do të përpiqeshin të dëbonin forcat perandorake nga rajoni i Nissa-s. Gjithçka që shkroi [në mesazh e tij] e kishte mësuar nga dy burime.
Kur informacionet e tilla u morën edhe nga burime të tjera, Madhëria e Tij Perandorake thirri një këshill lufte më 27 dhjetor, ku u vendos të rezistohej armiku me çdo kusht dhe të mblidhej milicia. Në të njëjtën kohë, u morën lajme të papritura se tre mijë tartarë nën urdhrat e Sulltan Naradinit [Nureddin] kishin kaluar në territoret e sapopushtuara përmes shtigjeve malore dhe kishin djegur shumë fshatra në rajon.
[42v] PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, Duka urdhĂ«roi kolonelin Strasser, komandantin e Nissa-s, i cili kishte mbĂ«rritur pĂ«r tâu marrĂ« me çështje tĂ« ndryshme tĂ« nevojshme, qĂ« tĂ« shkonte dhe tĂ« shtypte tartarĂ«t me milicinĂ« nga Pristina dhe tâi shtynte ata larg kufijve.
Kur Strasseri mori komandën atë ditë, me një milici prej 600 këmbësorësh gjermanë, 500 kalorësish dhe 1 000 rashkjanë, Sultan Naradini deshi ta sulmonte me 1 300 kalorës të zgjedhur dhe, në të njëjtën kohë, ai vetë u tërhoq me njerëzit e tij, së bashku me plaçkën dhe robërit, përfshirë disa gjermanë të kapur, salvagardë, hungarezë dhe vendas.
Duke arritur kĂ«tĂ«, ai mbĂ«rriti nĂ« buzĂ« tĂ« njĂ« pylli dhe hasi ballin e forcave tona perandorake. Sipas zakonit ushtarak, ata u rreshtuan, duke i dhĂ«nĂ« Naradinit kohĂ« tĂ« mjaftueshme pĂ«r tĂ« vĂ«zhguar kapacitetin luftarak tĂ« njerĂ«zve tanĂ« dhe pĂ«r tâi sulmuar. Mendimi i tij i vetĂ«m ishte tĂ« kapte robĂ«r dhe tâi merrte nĂ« pyetje pĂ«r tĂ« zbuluar çfarĂ« planifikonin forcat katolike. Ai ia doli tĂ« bĂ«nte tĂ« gjitha kĂ«to. ĂshtĂ« e vĂ«rtetĂ« se ai humbi pesĂ« ose gjashtĂ« vetĂ« dhe la shumĂ« robĂ«r nĂ« duart e forcave perandorake. Nga ana e tij, ai kapi dy hungarezĂ« dhe dy gjermanĂ«.
Kur Strasseri kuptoi se armiku kishte lĂ«nĂ« rajonin dhe se do tĂ« ishte humbje kohe ta ndiqte, ai u kthye [42r] nĂ« Pristina, ku MadhĂ«ria e Tij Perandorake, pasi bĂ«ri njĂ« kĂ«shillim nĂ« ditĂ«n e parafundit tĂ« dhjetorit, kuptoi se Caccianech-u [Kaçanik], qĂ« po mbrohej nga jo mĂ« shumĂ« se 100 musketarĂ«, po rrethohej dhe se sĂ« shpejti do tĂ« binte nĂ« duart e turqve me 18 000 njerĂ«z tĂ« tyre. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, Duka, pa pritur mĂ« tej, urdhĂ«roi qĂ« i pĂ«rmenduri kolonel Strasser tĂ« pĂ«rgatiste ushtrinĂ« pĂ«r betejĂ«, pa mbledhur mĂ« tej furnizime pĂ«r tĂ«. KalorĂ«sia kishte 300 kalorĂ«s nga Stiria, 300 nga Hanoveri, 300 nga Holshtajni â gjithsej 900 kalorĂ«s, tĂ« cilĂ«ve do tâu bashkohej atje regjimenti i Piccolominit i pĂ«rbĂ«rĂ« nga 500 ushtarĂ«. TĂ« gjitha trupat e pĂ«rmendura mĂ« sipĂ«r do tĂ« ishin nĂ«n urdhrat e MadhĂ«risĂ« sĂ« Tij, Princit Carl tĂ« Hanoverit. Sa pĂ«r kĂ«mbĂ«sorinĂ«, kishte vetĂ«m 400 ose mĂ« pak musketarĂ« tĂ« komanduar nga koloneli Kont Solari. GjermanĂ«ve iu bashkuan pothuajse 1 500 luftĂ«tarĂ«, si rashkjanĂ« ashtu edhe arnautĂ«, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« e gjithĂ« ushtria e mbledhur nĂ« Pristina mĂ« 1 janar 1690 kishte 3 500 vetĂ« gjithsej.
Nuk e di pse Duka nuk iu bashkua vetë kësaj ekspedite. Dikush mund të përgjigjej, siç u tha, se ai ishte i sëmurë në atë kohë. Kur mori vesh për disfatën e forcave tona, ai u nis me ngut, i sëmurë, për në Nissa.
Kam dĂ«gjuar se ai nuk donte tĂ« vuante reputacionin e atij qĂ« kishte humbur kĂ«to toka kufitare pĂ«r Perandorin, veçanĂ«risht kur pa se hapat e parĂ« kishin shkuar keq. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, ia dorĂ«zoi komandĂ«n Strasserit. Ai shpresonte, ashtu siç i ishte urdhĂ«ruar, se nuk do tâi duhej tĂ« pĂ«rballej me njĂ« forcĂ« shumĂ« mĂ« tĂ« madhe, por se do tĂ« kishte kohĂ« tĂ« mblidhte mĂ« shumĂ« njerĂ«z dhe tĂ« provonte fatin vetĂ« nĂ« njĂ« betejĂ« tĂ« pĂ«rgatitur siç duhet dhe do tĂ« ishte nĂ« gjendje tĂ« rivendoste rendin me fitore.
Madhëria e Tij Perandorake zbuloi se nga 20 000 arnautë që nën ndikimin e Piccolominit kishin bërë betimin e besnikërisë ndaj Perandorit, vetëm 300 prej tyre mbeteshin të besueshëm, sepse ishin trajtuar aq keq nga Madhëria e Tij dhe oficerët e tjerë. Po të mos kishte ndërruar mendje Duka kur e kuptoi gabimin, nuk do të kishte asnjë prej tyre nën komandën e tij. Edhe pse ata pak të mbetur marshonin mes forcave tona perandorake, në zemrat e tyre nuk ishin të gatshëm.
Gabon kushdo qĂ« mendon se mund tâi nĂ«nshtrojĂ« vendet e mĂ«dha me ashpĂ«rsi, disiplinĂ« dhe forca modeste. Mund tĂ« arrihet shumĂ« me njĂ« ushtri mesatare, por vetĂ«m duke ndjekur rregullat dhe duke marrĂ« kĂ«shilla kur bĂ«hen gabimet.
Holsteini fillimisht i hodhi poshtë këto popullsi si të panevojshme dhe i konsideronte si konkurrencë dhe pengesë për interesat e Madhërisë së Tij Perandorake. Pasi u bind nga disa prijës se të gjithë këta popuj të nënshtruar dhe ata që kishin bërë betimin e besnikërisë [43r] duhej të paguanin haraç dhe të mos mbanin armë, ai besonte se një forcë e vogël do të mjaftonte për të mbajtur një mbretëri të tërë nën kontroll.
VetĂ«m atĂ«herĂ« ai e kuptoi mjetin e nevojshĂ«m pĂ«r tâi mbajtur kĂ«to toka tĂ« pushtuara tĂ« qeta dhe pĂ«r tâi nxitur vazhdimisht kundĂ«r turqve. Kur ata kishin riorganizuar milicinĂ« e tyre tĂ« mĂ«parshme, vendosĂ«n tĂ« sulmonin garnizonet e austriakĂ«ve dhe, tĂ« nxitur nga arnautĂ«t qĂ« ishin trajtuar keq nga njerĂ«zit tanĂ«, u kthyen nĂ« besnikĂ«rinĂ« e tyre tĂ« mĂ«parshme ndaj myslimanĂ«ve.
Duke u kthyer te Strasseri, ai besonte se mund të bënte mrekulli me korpusin e tij mendjemadh dhe të dëbonte armikun deri në Sophia. Nga natyra ishte njeri i dhunshëm dhe jo veçanërisht i sjellshëm. Kishte zakon të shkëmbente fyerje me oficerët, si gjermanë ashtu edhe rashkjanë, gjë që i neveriste njerëzit tanë. Madje edhe Princi Carl më shumë se një herë ishte penduar që e kishte nën komandën e tij.
MeqĂ« Strasseri ishte nĂ« thelb ushtar, megjithĂ«se disi tepĂ«r i rreptĂ«, ai donte tâi provokonte barbarĂ«t qĂ« tĂ« dilnin nĂ« betejĂ« me tĂ«. Prandaj, bĂ«ri hapin e parĂ«, duke besuar se njerĂ«zit e tij, tĂ« cilĂ«t nĂ« fakt nuk e donin, nuk do ta braktisnin.
[44v] Kur trupat kishin marshuar pĂ«r katĂ«r orĂ«, arritĂ«n nĂ« njĂ« grykĂ«, mĂ« pak se njĂ« milje nga Caccianek-u [Kaçanik], tĂ« cilin zbuluan se turqit e kishin marrĂ«. Koloneli ngriti kampin aty dhe, kur u nis nĂ« orĂ«n dy tĂ« mĂ«ngjesit, u paralajmĂ«rua nga njĂ« lejtnant kolonel i arnautĂ«ve qĂ« tĂ« mos avanconte mĂ« tej, sepse forcat turke ishin tepĂ«r tĂ« mĂ«dha. MegjithatĂ«, ai e talli atĂ« dhe e quajti potron [mace?]. Pas kĂ«saj, shqiptari shkĂ«mbeu disa fjalĂ« tĂ« tjera. I zemĂ«ruar, Strasseri nxori pistoletĂ«n dhe e qĂ«lloi nĂ« krah, duke e plagosur rĂ«ndĂ«. Madje, shkoi edhe mĂ« tej dhe ekzekutoi njĂ« tjetĂ«r ushtar, nga radhĂ«t e albanezĂ«ve, pĂ«r njĂ« faj tĂ« vogĂ«l. Duke shpĂ«rfillur tĂ« gjitha paralajmĂ«rimet, ai vazhdoi pĂ«rmes grykĂ«s sĂ« Cacianeck-ut [Kaçanik] dhe ndaloi pĂ«r tĂ« pushuar me trupat e tij nĂ« njĂ« kĂ«netĂ«, ku turqit nuk mund tâi sulmonin lehtĂ«.
Më pas, pa menduar la kampin e tij të zgjedhur mirë dhe u ndal në një zonë të hapur, e cila ishte e ekspozuar ndaj sulmeve nga të gjitha anët. Princi i Hanoverit dhe oficerët e tjerë e kundërshtuan këtë, duke i shpjeguar se sapo të mbërrinte regjimenti i Piccolominit dhe trupat e tjera, fitorja do të ishte e sigurt dhe se nuk duhej të rrezikonin kot së koti kurorën e Madhërisë së Tij.
[44r] Nëse është e shkruar të kesh fat të keq, këshillat e mira shpërfillen dhe nuk bëhen përgatitjet për katastrofën e ardhshme. I tillë ishte Strasseri i cili, i bindur për guximin e njerëzve të tij dhe pa marrë parasysh numrin e tyre të vogël, e vuri veten në rrezik të hapur dhe e provokoi armikun me të shtëna topash dhe me zhurmë nga pajisjet ushtarake, në mënyrë që ky të dilte dhe të luftonte.
Ushtria turke, e komanduar nga pashallarët e lartpërmendur Ahmet dhe Mamut, përbëhej nga 3 000 tartarë nën Sultan Naradinin, një numër i barabartë spahinjsh, 4 000 arnautë me agën e tyre dhe mbi 1 500 jeniçerë gjithashtu me agën e tyre. Arnautët tradhtarë mbanin lidhje me njerëzit tanë. Ata kishin braktisur anën tonë për shkak të trajtimit të keq që kishin marrë nga Koloneli dhe sepse Strasseri kishte dënuar me vdekje një prej shokëve të tyre. Ata e bënë të qartë se, nëse gjermanët do të sulmonin vërtet, ata do të kalonin në anën osmane dhe do të ndihmonin në shkatërrimin e plotë të forcave perandorake. Pasi u arrit një marrëveshje me këtë komb barbar e çnjerëzor, ose më mirë të themi, sepse Strasseri ashtu deshi, Naradini avancoi me tartarët e tij në të djathtë të trupave perandorake ku ishin vendosur rashkjanët. Fillimisht ata qëndruan të fortë, por më pas u thyen dhe u tërhoqën duke lënë zonën [45v] të hapur. Kalorësia dhe këmbësoria pësuan humbje të mëdha kur tartarët u dyndën brenda.
NdĂ«rsa kjo po ndodhte nĂ« krahun e djathtĂ«, spahinjtĂ« nĂ« krahun e majtĂ« po pĂ«sonin njĂ« fat tĂ« ngjashĂ«m. Pasi bĂ«nĂ« njĂ« rezistencĂ« tĂ« dobĂ«t, ata u braktisĂ«n nga arnautĂ«t dhe gjithĂ« formacioni ynĂ« u hodh nĂ« rrĂ«mujĂ«. Strasseri pastaj u pĂ«rpoq tĂ« riparonte dĂ«min, ashtu si edhe trimi Princi Carl, por ishte e kotĂ«. NĂ« kĂ«tĂ« situatĂ« tĂ« skajshme, duke parĂ« se nuk kishte çâtĂ« bĂ«nte, doli nĂ« pah guximi i njĂ« burri tĂ« madh. Ai u hodh mes armikut me armĂ« nĂ« dorĂ«, duke hapur rrugĂ« pĂ«r tâi ardhur nĂ« ndihmĂ« trupave tĂ« veta tĂ« ndryshme. Pasi kreu disa vepra tĂ« jashtĂ«zakonshme me kĂ«tĂ« armik e atĂ« armik, tĂ« cilĂ«t i rrĂ«zoi dhe i vrau, mĂ« nĂ« fund ra edhe vetĂ«, viktimĂ« e sulmit tĂ« egĂ«r tĂ« armikut.
Megjithëse gjermanët bujarë kishin humbur Princin Carl të dashur të tyre, i cili ishte i dashur dhe i nderuar më shumë se shumë të tjerë, dhe panë veten të përballur me një ditë kaq fatale, ata megjithatë e kthyen situatën, të vendosur të mos e shisnin lirë jetën e tyre. Komandantët morën këshillë dhe i shtynë turqit [45r] dhe tartarët përsëri drejt rreshtave të tyre dhe, në mes të zjarrit, duke u bashkuar pjesërisht me shpatat, shigjetat, me therje e vdekje, vazhduan betejën për një farë kohe, duke kryer vepra të mrekullueshme.
NĂ« mungesĂ« tĂ« Strasserit tĂ« plagosur, i cili kishte mbetur nĂ« rrĂ«mujĂ« gjatĂ« sulmit tĂ« parĂ« [tĂ« armikut], Kont Solari, me ndihmĂ«n e kalorĂ«sisĂ«, arriti tĂ« rikthente rreshtin e musketarĂ«ve dhe tâi bĂ«nte ata tĂ« kryenin detyrĂ«n e vet. Beteja u ndez edhe mĂ« shumĂ« dhe u bĂ« mĂ« e pĂ«rgjakshme. Turqit nuk do tĂ« kishin mundur kurrĂ« tĂ« arrinin fitoren nĂ«se njerĂ«zit tanĂ« do tĂ« kishin mundur tĂ« mbanin mbrojtjen nĂ« pjesĂ«n e pasme dhe anĂ«sore. Por, duke qenĂ« se ndodheshin nĂ« njĂ« fushĂ« tĂ« hapur dhe tĂ« rrethuar nga armiku, ata filluan tĂ« humbnin shpresĂ«n, sidomos sepse municioni u pakĂ«sua.
Kur osmanët vunë re se forcat perandorake kishin ulur të shtënat, kuptuan se nuk kishin më plumba e barut. Pa humbur kohë, trupi kryesor i ushtrisë avancoi, duke sulmuar katolikët e pathyeshëm përpara, nga prapa dhe nga anët. Pesha e sulmit ishte e tillë që nuk mund të ndodhte ndryshe veçse të mundeshin. Shpirtrat e tyre, megjithatë, nuk u mundën nga barra e jetës së tyre të shkurtër dhe të vështirë, por dolën fitimtarë, duke mbajtur me vete palmën e fitores për të forcuar radhët e Parajsës. [46v] Pak nga shumë njerëzit tanë u morën robër ose mbetën gjallë. Disa, nën errësirën e natës, në pyjet aty pranë, ikën mbrapsht në Pristina, ku arritën të nesërmen. Shumë nga oficerët, përfshirë Kontin Solari, u morën robër. Sa për Strasserin, disa thonë se u pa i vrarë. Të tjerët janë të sigurt se u plagos dhe u kap rob dhe ia dorëzoi shpirtin Zotit. Thuhet se fusha ishte e mbushur me trupat e ushtrisë perandorake, dhe megjithatë një numër i dyfishtë i të pafeve u shfaros.
Kur Duka mori lajmin e kĂ«tij rasti tĂ« hidhur, ai u tĂ«rhoq nĂ« Nissa, duke treguar kujdes tĂ« madh. U shkaktua njĂ« shkatĂ«rrim i pafund dhe reputacioni gjerman ndĂ«r banorĂ«t e rajonit u dĂ«mtua. Milicia e mbetur austriake ishte e tmerruar. NĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, ata braktisĂ«n me mendjelehtĂ«si qytetin e Pristina-s dhe magazinĂ«n e tij e cila ishte mjaft e madhe pĂ«r tĂ« ushqyer tre deri nĂ« katĂ«r mijĂ« njerĂ«z pĂ«r katĂ«r muaj dhe qĂ« pĂ«rmbante mjaft ushqim pĂ«r tĂ« kaluar dimrin pĂ«r 1 200 kuaj. Nuk kishte mĂ« çâtĂ« bĂ«hej, dhe po tĂ« mos ishte kthyer Veterani nĂ« kĂ«tĂ« zonĂ« kufitare, ajo do tĂ« ishte humbur deri nĂ« Beograd. FatkeqĂ«sia e Strasserit [46r] ishte njĂ« nga arsyet e kĂ«saj katastrofe. UshtritĂ« e MadhĂ«risĂ« sĂ« Tij nĂ« Transilvani dhe nĂ« Serbi ishin shkatĂ«rruar dhe nuk ishin nĂ« gjendje tĂ« rimĂ«kĂ«mbeshin dhe tĂ« rezistonin ndaj çdo avancimi qĂ« armiku do tĂ« ndĂ«rmerrte seriozisht, siç ndodhi mĂ« vonĂ«.
NdĂ«rkohĂ«, regjimenti i Piccolominit po marshonte nĂ«n komandĂ«n e kolonelit, Kontit Monticelli, pĂ«r tâu takuar me Holsteinin. Ai mbĂ«rriti pranĂ« vendit ku kishte ndodhur humbja, ditĂ«n pas betejĂ«s, d.m.th. mĂ« datĂ« 3, pa e ditur aspak se çfarĂ« kishte ndodhur.
Duke hasur njësi të ndryshme tartarësh këtu e atje, ai i sulmoi dhe i detyroi të tërhiqeshin. Gjatë kësaj, kapi tre burra rob. Duke i marrë në pyetje, kuptoi me lot në sy tragjedinë që kishte rënë mbi ushtarët perandorakë. Për këtë arsye, pa hezituar më tej, marshoi për në Pristina.
Kishte marshuar për vetëm gjysmë ore kur pa gjithë furinë e tartarëve pas tij me shpejtësi të plotë. Ishin një mijë, me vetë Sultan Naradinin, i cili kishte mbetur pas me pjesën më të madhe të njerëzve të tij, ndërsa turqit triumfues po largoheshin për në Pilipoppoli [Plovdiv], duke marrë me vete [47v] plaçkën, robërit dhe topat.
Nga marrja nĂ« pyetje e tre robĂ«rve tĂ« pĂ«rmendur mĂ« sipĂ«r, Monticelli ishte i bindur se me shumĂ« gjasĂ« do tâi duhej tĂ« luftonte. KĂ«shtu, ai iu drejtua oficerĂ«ve dhe njerĂ«zve tĂ« tij, duke i frymĂ«zuar tĂ« jetonin dhe tĂ« vdisnin bashkĂ« me tĂ«. Kur pa tufĂ«n e armikut qĂ« po afrohej shpejt, ai kĂ«rkoi vetĂ«m tĂ« kalonte njĂ« urĂ« dhe tĂ« vendoste njerĂ«zit e tij nĂ« njĂ« kĂ«netĂ« tĂ« vogĂ«l. Duke u pĂ«rgatitur aty, priti armikun. Ai gjithashtu caktoi njĂ« toger trim dhe 40 kalorĂ«s pĂ«r tĂ« ruajtur urĂ«n tĂ« cilĂ«n sapo e kishte kaluar i gjithĂ« regjimenti.
Beteja zgjati mbi dy orë. Të krishterët qëllonin breshëri pas breshërie mbi barbarët me koburet e tyre dhe barbarët hodhën shigjeta mbi katolikët. Por, ura dhe këneta qëndronin mes tyre. Si rrjedhojë, tartarët nuk ishin në gjendje, ose nuk patën guximin, të sulmonin njerëzit tanë nga prapa. Kur u afrua mbrëmja, koloneli, i pajisur plotësisht për betejë, i udhëhoqi njerëzit e tij përmes kënetës, të shoqëruar për një kohë nga ulërimat dhe britmat e myslimanëve, por nuk u ngacmuan shumë nga afër. Në këtë gjendje, ai mbërriti në Pristina pas [47r] mesnate dhe konstatoi se kishte humbur vetëm njëzet ushtarë dhe se vetëm një kapiten dhe disa ushtarë të thjeshtë ishin plagosur.
Monticelli bëri përgatitjet në Pristina dhe thjesht i plotësoi trupat. Pastaj u nis përsëri për në Scopia. Duhet të lavdërohet virtyti, guximi dhe sjellja e atij Konti.
Të gjithë oficerët duhet të jenë si ai. Duhet hyrë në betejë vetëm kur është absolutisht e nevojshme ose kur sheh një përparësi për eprorët dhe për vendin në përgjithësi. Të shmangësh betejën me një fuqi të madhe është shenjë e vërtetë guximi dhe jo frike. Por, kur je i detyruar të luftosh, duhet ta bësh këtë dhe do të dalësh fitimtar, sepse virtyti i vërtetë dhe guximi i vërtetë janë shokë të pandashëm të fatit.
Veterani ishte plagosur në Vllahi. Ai mori urdhra nga Hirësi e Tij von Baden që të bashkohej me komandën në Nissa. Në këtë situatë ai u nis për në Beograd, thjesht sepse ai dhe njerëzit e tij nuk kishin ushqim dhe as sanë për kuajt. Për këtë arsye, marshimi në mes të dimrit ishte veçanërisht i mundimshëm.
[48v] Kur më në fund mbërriti në Beograd, ai mësoi për fatin e Strasserit dhe të shumë oficerëve e ushtarëve të tjerë të njohur dhe kështu u nis me vrull të madh në atë drejtim.
Ndërsa Konti po përpiqej të arrinte sa më shpejt në Nissa, u ndesh me dy korrierë, pesë orë larg njëri-tjetrit, të cilët Duka i kishte dërguar në Oborr për ta informuar mbi mbledhjen e madhe të forcave turke. Prej tyre ai mori një letër nga koloneli, Konti von Herberstein, i cili e informonte për humbjen e Strasserit. Teksa Konti vazhdonte rrugën e tij, vërente gjithnjë e më shumë shenjat e frikës së gjermanëve.
NĂ« njĂ« situatĂ« kaq kaotike, hutimi dhe frika po e pushtonin gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« DukĂ«n. TĂ« gjitha garnizonet ishin nĂ« lĂ«vizje dhe secili ose po braktiste milicinĂ«, ose po tĂ«rhiqej nĂ« rrĂ«mujĂ«, ose sillej si zog mbi degĂ«, gati pĂ«r fluturim. Duka ishte gati tâia linte Nissa-n armikut, sepse i dukej e pamundur ta mbronte. MegjithatĂ«, falĂ« urdhrit tĂ« rreptĂ« dhe tĂ« pathyer tĂ« Veteranit, tĂ« cilin ushtarĂ«t e shpĂ«rndarĂ« e respektonin dhe qĂ« uli nivelin e konfuzionit, kjo nuk ndodhi.
[48r] Vetë ai arriti së shpejti në Nissa, duke sjellë me vete rendin dhe, duke mbledhur aty, nga qyteti i pushtuar dhe nga rrethinat një korpus burrash dhe tre topa, u nis në drejtim të barbarëve më 9 janar.
Ai u dha guxim trupave të trembura perandorake me këto vepra prej një Gjenerali dhe me fjalë të guximshme për të gjithë. Njëkohësisht, ai dërgoi urdhra të rreptë në të gjitha garnizonet dhe njësitë që të gjithë oficerët dhe ushtarët të qëndronin aty ku ishin, nën dënimin me vdekje, edhe nëse nuk kishin më ushqim dhe sanë për kafshët. Edhe pse turqit dhe tartarët po digjnin dhe po shkatërronin tokat që paguanin haraç, ata do të duhej ta bënin domosdoshmërinë virtyt, për pak kohë, dhe të hanin mish kali dhe, nëse ishte e nevojshme, të avanconin pozicionet e veta.
Vetëm Veterani ishte i aftë të kapërcente një situatë kaq të tmerrshme. Nevoja ishte për një milici të patrembur dhe të vendosur, e cila do të tregonte dashuri dhe respekt për të, për një njeri që me mirësjellje zbatonte drejtësinë dhe e mbante fjalën e vet.
NdĂ«rsa pĂ«rparonte, mĂ« shumĂ« pĂ«r tĂ« lĂ«nĂ« pĂ«rshtypje sesa pĂ«r tĂ« gjetur dhe pĂ«r ta ballafaquar armikun, ai nuk harroi tâu shkruante tĂ« gjitha autoriteteve tĂ« vendit pĂ«r tâi nxitur qĂ« tĂ« vazhdonin tĂ« tregonin besnikĂ«ri ndaj Perandorit [49v] dhe u premtoi se shumĂ« shpejt do tĂ« çliroheshin dhe do tĂ« shpĂ«tonin nga turqit.
Në të vërtetë, nuk e di me siguri nëse emri i Veteranit i trembte ata apo thjesht ishte çështje fati. Ai, sidoqoftë, ishte mjaft i njohur dhe i nderuar edhe nga myslimanët. Mund të them vetëm se u zhdukën përgatitjet e mëdha dhe shfaqja e forcës që këta të fundit kishin bërë vetëm disa ditë më parë, ashtu si lindja dhe rritja të çojnë në vdekje. Kjo i dha Gjeneralit kohë për të rregulluar punët e veta dhe për të vendosur gjithçka në rregull në selinë e tij, si vijon: Ai urdhëroi që regjimentet e Strasserit dhe Herbersteinit dhe gjysma e regjimentit të Seranit të vendoseshin në Nissa. Pjesa tjetër e njerëzve të Seranit do të vendosej në Procopia nën komandën e kolonel lejtnantit të hajdutëve i cili kishte të vendosur atje të gjithë regjimentin e tij. Në Pristina ai urdhëroi Dukën e Holsteinit me regjimentet e Apremontit, Aueshpergut dhe kalorësit me parzmore të Hanoverit. Me këto regjimente u bashkuan edhe regjimentet e kalorësve me parzmore të Stirisë, Hanoverit dhe Holshtajnit. Në Prisren [Prizren] ai dërgoi kolonelin Antonio me rashkjansët e tij, shumë arnautë dhe 200 musketarë. Pasi mori këto vendime, ai rivendosi themelet e kongresit të popullit [?] dhe u kthye menjëherë në fushë, veçanërisht kur dëgjoi se të pafetë [49r] e kishin braktisur atë.
ĂshtĂ« vĂ«rtet e pabesueshme se si turqit u vunĂ« pĂ«rsĂ«ri nĂ« vendin e vet kur, nĂ« njĂ« moment tĂ« caktuar, vunĂ« re se gjermanĂ«t qĂ« po tĂ«rhiqeshin kishin kthyer ballin e tyre tĂ« patrembur drejt tyre dhe kishin rimarrĂ« pozicionet e mĂ«parshme. Ata madje avancuan deri nĂ« kufijtĂ« e MaqedonisĂ« dhe Caczianeck-ut [Kaçanik], njĂ« qytet i madh qĂ« ishte braktisur nga forcat perandorake qĂ« para vdekjes sĂ« Kryepeshkopit tĂ« ShqipĂ«risĂ«. KĂ«to rajone u pushtuan sĂ«rish dhe Veterani u pĂ«rpoq tĂ« merrte dhe tĂ« ribashkonte jo vetĂ«m tokat pĂ«rpara tij, por edhe ato prapa dhe anash. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, ai u tregua veçanĂ«risht i sjellshĂ«m me udhĂ«heqĂ«sit e rashkjanĂ«ve, kolonelĂ«t Pranisova dhe Studeniza, dhe i vendosi ata nĂ« zonĂ«n e JagodinĂ«s pĂ«r tĂ« mbajtur rrugĂ«t nĂ« atĂ« rajon. Pasi gjithçka u bĂ« dhe u urdhĂ«rua sipas vullnetit tĂ« tij krenar, ai dĂ«rgoi njĂ« korrier pĂ«rsĂ«ri nĂ« Oborr dhe pak mĂ« pas dĂ«rgoi njĂ« kolonel, Kontin Seran, pĂ«r tâi informuar mbi kĂ«to ngjarje.
Tani duket se ka ardhur koha që unë të largohem për një kohë nga Serbia dhe të kthehem te veprat e Kont Corbellit gjatë rrethimit të Grosva5rdajnit [Oradea] ⊠/Telegrafi/
____________________
[1] Ekstrakt nga Annotationes und Reflexiones der gloriosen kayserlichen Waffen im Jahr 1689. nĂ«: Arkivat e Shtetit Austriak (Ăsterreichisches Staatsarchiv), Arkivat Ushtarake (Kriegsarchiv), VjenĂ«, AFA, Kartoni 195, 1689-13-1, fl. 32r-49r. PĂ«rkthyer nga gjermanishtja nga Robert Elsie.
[2] Giovanni Norberto Piccolomini (1650-1689).
[3] Friedrich von Veterani (1630-1695).
[4] Margrave Ludwig Wilhelm of Baden (1655-1707).
[5] Christian von Holstein.
[6] PjetĂ«r Bogdani (rreth 1630-1689), ital. Pietro Bogdano, shkrimtar dhe figurĂ« fetare katolike shqiptare. NĂ« vitin 1656, Bogdani u emĂ«rua Peshkop i ShkodrĂ«s dhe, nga viti 1677 deri nĂ« vdekjen e tij, shĂ«rbeu si âKryepeshkop i Shkupit dhe Administrator i MbretĂ«risĂ« sĂ« SerbisĂ«â.
[7] Princi Karl Philipp i Hanoverit (1669-1690), vëllai i Mbretit të ardhshëm George I të Britanisë së Madhe.
[8] Topal Gazi HĂŒsein Pascha (regj. 1688, 1688-1689).
The post Kosova në Luftën e Madhe Turke të viteve 1683-1699 appeared first on Telegrafi.
