❌

Normal view

There are new articles available, click to refresh the page.
Today — 20 August 2025Main stream

Udhëtim nëpër Kosovë në vitet 1836-1838

✇Telegrafi
By: Agron Shala
20 August 2025 at 13:56

Gjeografi gjermano-austriak, Ami BouĂ© (1794-1881), kishte origjinĂ« nga njĂ« familje hugenote nga Berzheraku nĂ« DordonjĂ« (FrancĂ«) qĂ« ishte shpĂ«rngulur nĂ« Hamburg nĂ« vitin 1705. Ai lindi nĂ« Hamburg dhe ndoqi shkollĂ«n atje dhe nĂ« GjenevĂ«. BouĂ© studioi pĂ«r mjekĂ«si nĂ« Edinburg, midis viteve 1814-1817, por u orientua gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« drejt gjeologjisĂ« dhe botanikĂ«s. Pas pĂ«rfundimit tĂ« studimeve nĂ« mjekĂ«si, ai jetoi kryesisht nĂ« Paris, ku ishte njĂ« nga themeluesit (1830) dhe mĂ« vonĂ« president (1835) i ShoqatĂ«s Gjeologjike Franceze [SociĂ©tĂ© GĂ©ologique de France]. Pasi pĂ«rfitoi njĂ« trashĂ«gimi tĂ« konsiderueshme nga prindĂ«rit, ai udhĂ«toi nĂ«pĂ«r EvropĂ«, kryesisht nĂ« Gjermani, Austri dhe Ballkan. NĂ« vitin 1841 u vendos nĂ« VjenĂ« ku u bĂ« shtetas austriak dhe anĂ«tar i AkademisĂ« sĂ« Shkencave (1848). UdhĂ«timet dhe kĂ«rkimet e bĂ«ra nga Ami BouĂ© nĂ« TurqinĂ« Evropiane, njĂ« rajon qĂ« nĂ« atĂ« kohĂ« njihej pak, patĂ«n ndikim tĂ« thellĂ« te brezat pasues tĂ« dijetarĂ«ve nĂ« tĂ« gjithĂ« EvropĂ«n. VeçanĂ«risht mund tĂ« pĂ«rmendet vepra e tij monumentale nĂ« katĂ«r vĂ«llime, La Turquie d’Europe ou observations sur la gĂ©ographie, la gĂ©ologie, l’histoire naturelle, la statistique, les moeurs, les coutumes, l’archĂ©ologie, l’agriculture, l’industrie, le commerce, les gouvernements divers, le clergĂ©, l’histoire et l’état politique de cet empire [Turqia nĂ« EvropĂ«, ose vĂ«zhgime mbi gjeografinĂ«, gjeologjinĂ«, historinĂ« natyrore, statistikat, adetet dhe zakonet, arkeologjinĂ«, bujqĂ«sinĂ«, industrinĂ«, tregtinĂ«, qeveritĂ« e ndryshme, klerin, dhe historinĂ« e gjendjen politike tĂ« kĂ«saj perandorie], Paris 1840; si dhe vepra nĂ« dy vĂ«llime Recueil d’itinĂ©raire dans la Turquie d’Europe: dĂ©tails gĂ©ographiques, topographiques et statistiques sur cet empire [ItinerarĂ« nĂ« TurqinĂ« evropiane: detaje gjeografike, topografike dhe statistike mbi kĂ«tĂ« perandori), VjenĂ« 1854. Vepra e fundit, nga ku janĂ« marrĂ« ekstraktet e mĂ«poshtme, pĂ«rfshin itinerarĂ«t e udhĂ«timeve tĂ« tij nĂ«pĂ«r KosovĂ« nĂ« vitet 1836-1838.[1]

Nga: Ami Boué
Përktheu (nga frëngjishtja) në anglisht: Robert Elsie
Përktheu (nga anglishtja) në shqip: Agron Shala

Peja

Ipek (sllavisht Pecha, shqip Peja), qĂ« ndodhet 17 orĂ« nga Novipazar-i [Novi Pazar], ka njĂ« vendndodhje shumĂ« tĂ« kĂ«ndshme dhe Ă«shtĂ« e mbrojtur nĂ« Veri nga njĂ« perde gjigante malore. Duke dalĂ« nga gryka e thellĂ« e Streta Gora-s, lumi Bistritza [Bistrica] kalon pĂ«rmes qytetit ndĂ«rmjet maleve Peklen (po ashtu shqiptohet Paklen) dhe Koprivnik pĂ«r rreth gjysmĂ« lige [4.83 kilometra – shĂ«n. i T.]. UjĂ«rat e tij tĂ« rrĂ«mbyeshĂ«m shĂ«rbejnĂ« pĂ«r tĂ« vĂ«nĂ« nĂ« punĂ« mullinjtĂ« dhe pĂ«r tĂ« larguar mbeturinat. Disa rrugĂ« pĂ«rmbyten nga degĂ«t e kĂ«saj rrĂ«keje dhe trotuaret e ngushta kĂ«tu shĂ«rbejnĂ« si ura. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, kjo rezidencĂ« e lashtĂ« e patriarkĂ«ve serbĂ« duket qartĂ«sisht nĂ« rĂ«nie, sepse nuk ka mĂ« shumĂ« se 2 000 shtĂ«pi ose 7 000 deri nĂ« 8 000 banorĂ«, shumica e tĂ« cilĂ«ve duken tĂ« jenĂ« serbĂ« tĂ« fesĂ« greke [ortodokse]. KĂ«to tĂ« dhĂ«na tĂ« mbledhura nĂ« vend ndryshojnĂ« nga ato qĂ« dha Dr. MĂŒller, i cili pĂ«rmend 2 400 shtĂ«pi dhe e rrit numrin e banorĂ«ve nĂ« 12 000, duke pohuar se shumica e tyre janĂ« myslimanĂ« dhe se nuk ka mĂ« shumĂ« se 130 familje tĂ« fesĂ« greke dhe 20 familje tĂ« fesĂ« katolike romane. MegjithatĂ«, ai vĂ«ren se sllavĂ«t pĂ«rbĂ«jnĂ« shumicĂ«n kombĂ«tare, gjĂ« qĂ« bĂ«n tĂ« dyshohet se shumĂ« prej tyre thjesht pretendonin tĂ« ishin myslimanĂ« pĂ«r t’u trajtuar mĂ« mirĂ«. Sipas tij, ka vetĂ«m 62 familje turke, 100 familje shqiptare dhe 28 familje zinzarĂ«sh [vllahĂ«]. NĂ«se popullsia myslimane do tĂ« kishte qenĂ« shumicĂ«, do tĂ« ishte e vĂ«shtirĂ« tĂ« shpjegohej numri i paktĂ« e xhamive. Ne pamĂ« vetĂ«m tri, njĂ« prej tĂ« cilave nĂ« Verilindje, njĂ« pranĂ« tregut dhe njĂ« tjetĂ«r pranĂ« daljes nga qyteti nĂ« JugperĂ«ndim, nĂ« rrugĂ«n pĂ«r nĂ« Detschiani [Deçan]. NĂ« dĂ«shirĂ«n e tij dhe sipas zakonit tĂ« sllavĂ«ve pĂ«r tĂ« ekzagjeruar numrat e tyre, murgu JuriĆĄić i jep Ipek-ut 4 000 shtĂ«pi, prej tĂ« cilave 700 deri nĂ« 800 janĂ« serbe dhe tĂ« fesĂ« greke. Dyqanet, sipas Dr. MĂŒllerit, mbi 960 (?), gjenden tĂ« gjitha nĂ« katĂ«r rrugĂ« qĂ« pĂ«rbĂ«jnĂ« tregun. RrugĂ«t dhe shtĂ«pitĂ« hijesohen herĂ« pas here nga hardhitĂ« nĂ« shtylla. Ka dy ose tri hane, prej tĂ« cilave ai pranĂ« hyrjes sĂ« qytetit nĂ« anĂ«n e Djakova-s [GjakovĂ«s] Ă«shtĂ« mĂ« i miri, sepse ka disa dhoma tĂ« pastra nĂ« katin e sipĂ«rm.

Lexo po ashtu:
– UdhĂ«timi i vitit 1858 nĂ« ShqipĂ«rinĂ« dardane
– NjĂ« udhĂ«tim pĂ«rmes Shkupit dhe KosovĂ«s (1669)
– Kosova nĂ« LuftĂ«n e Madhe Turke tĂ« viteve 1683-1699
– NjĂ« udhĂ«tim nga Prizreni nĂ« ShkodĂ«r mĂ« 1839

NĂ« VeriperĂ«ndim, njĂ« çerek ore nga qyteti ndodhet manastiri serb i ShĂ«n Arsenit, rezidenca e lashtĂ« e patriarkut serb qĂ« Ă«shtĂ« shndĂ«rruar nĂ« kazermĂ«. ËshtĂ« e vendosur mbi njĂ« grykĂ« tĂ« vogĂ«l qĂ« zotĂ«ron qytetin dhe Ă«shtĂ« i rrethuar me mure tĂ« trasha dhe hendekĂ«. NdĂ«rtesa, nĂ« fakt, pĂ«rmbante tri kisha nĂ«n njĂ« çati, njĂ« tĂ« madhe dhe dy tĂ« vogla. NjĂ«ra prej tyre Ă«shtĂ« Kisha e ZonjĂ«s sĂ« Madhe dhe njĂ« tjetĂ«r Ă«shtĂ« Kisha e ShĂ«n DhimitĂ«r Martirit. Ka tri kupola dhe Ă«shtĂ« e mbuluar me plumb. NĂ« hyrje tĂ« kishĂ«s ndodhen tri kolona prej guri dhe dy prej mermeri tĂ« bardhĂ«. Konaku i pashĂ«s, me dy krahĂ«, ndodhet nĂ« skajin mĂ« veriperĂ«ndimor tĂ« qytetit, nĂ« Pehlivan Meidan. ËshtĂ« njĂ« ndĂ«rtesĂ« prej guri me njĂ« kat tĂ« sipĂ«rm, e rrethuar me mure dhe me njĂ« portĂ« tĂ« madhe. PĂ«rballĂ« saj ka njĂ« lulishte me disa pemĂ« dhe njĂ« xhami, tĂ« cilĂ«s i Ă«shtĂ« bashkangjitur njĂ« shkollĂ« ose medrese. Pasha gjithashtu ka njĂ« shtĂ«pi fshati, ose njĂ« pĂ«r haremin e tij tĂ« vendosur nĂ« hyrje tĂ« Streta Gora-s dhe njĂ« tjetĂ«r pranĂ« Novo Selo-s.

PashallĂ«ku i Ipek-ut, dikur njĂ« administrim gjysmĂ«-i trashĂ«guar, Ă«shtĂ« thjesht pjesĂ« e Doukadgin-it [Dukagjinit], dhe pĂ«rfshin kazatĂ« e Ipek-ut, Djakova-s, Has-it ose Hass-it [Has] dhe KĂ©roub-it (?). Ai mbulon kryesisht pjesĂ«n veriore tĂ« Metochiia-s [MetohisĂ«] dhe njĂ« pjesĂ« tĂ« maleve nĂ« Verilindje, ku ka vetĂ«m fshatra dhe katunde. Dr. MĂŒller i jep atij njĂ« popullsi prej 65 000 banorĂ«sh, nga tĂ« cilĂ«t 31 000, sipas tij, janĂ« tĂ« krishterĂ« tĂ« ritit grek.

Pasha Abdularasa flet serbisht dhe turqisht dhe rrjedh nga familja Brenović e BosnjĂ«s. Ai na pranoi me mirĂ«sjellje. Apartamentet e tij dukeshin shumĂ« mĂ« mirĂ« se ato tĂ« pashĂ«s sĂ« Novipazar-it. Ai dha urdhĂ«r qĂ« ne tĂ« strehoheshim te njĂ« qytetar i pasur i qytetit qĂ« zotĂ«ronte dy shtĂ«pi. KĂ«shtu, u detyruam tĂ« linim hanin tonĂ« serb. Kavasi i pashĂ«s trokiti nĂ« disa dyer dhe tĂ« parĂ«t qĂ« i hapĂ«n u detyruan tĂ« ndihmonin nĂ« bartjen e bagazheve tona. PatĂ«m rastin tĂ« vizitonim nipin e pashĂ«s, njĂ« djalĂ« i sĂ«murĂ« qĂ« vuante nga hidrocefalia dhe qĂ« ishte mbĂ«shtjellĂ« nĂ« njĂ« lloj kanapeje me njĂ« tendĂ« tĂ« madhe, tĂ« rĂ«ndĂ«, tĂ« qĂ«ndisur me ar.

U ngjitĂ«m nĂ« majĂ«n e Malit Peklen, qĂ« Ă«shtĂ« maja mĂ« e afĂ«rt me qytetin. Rruga qĂ« tĂ« çon atje ishte ajo e RugovĂ«s, njĂ« fshat me 1 200 shqiptarĂ« myslimanĂ« tĂ« fisit Klementi [Kelmendi], tĂ« cilĂ«t, pak kohĂ« mĂ« parĂ«, kishin qenĂ« katolikĂ«. Ai ndodhet gjashtĂ« ose shtatĂ« orĂ« larg Ipek-ut, pĂ«rtej njĂ« shkrepi tĂ« Malit Haila ose Hailasi [Hajla] (fjala shqipe Ă«shtĂ« haliki, qĂ« do tĂ« thotĂ« shkĂ«mbor), rrĂ«zĂ« Schtedim-it [Shtedim]. Prej andej mund tĂ« vazhdohet deri te lumi Lim dhe te pellgu i Plava-s [PlavĂ«] pĂ«rmes njĂ« lugine tĂ« thellĂ« tĂ« vendosur midis qytetit tregtar tĂ« Plava-s dhe luginĂ«s sĂ« Velika-s. Ka gjithashtu njĂ« fshat tĂ« quajtur Trebigne [Trebinje]. Ky itinerar pĂ«rdoret shumĂ« gjatĂ« verĂ«s nga fshatarĂ«t dhe kuajt e tyre ngarkues tĂ« cilĂ«t vijnĂ« e shkojnĂ« midis BosnjĂ«s jugore dhe pellgut tĂ« lartĂ« tĂ« ShqipĂ«risĂ« sĂ« EpĂ«rme. MegjithĂ«se veshja e tyre ishte e kufizuar vetĂ«m nĂ« atĂ« qĂ« ishte rreptĂ«sisht e domosdoshme dhe disa prej tyre ecnin zbathur ndĂ«rsa qylafĂ«t e tyre tĂ« kuq ishin shumĂ« tĂ« vjetĂ«r, fytyrat e çiltra tĂ« kĂ«tyre qenieve – qĂ« pĂ«r njĂ« tĂ« huaj duken tĂ« egra – ngjanin me ato tĂ« malĂ«sorĂ«ve zviceranĂ«. [
]

Deçani

Bëmë një vizitë në manastirin e famshëm serb të Deçanit që ndodhet dy ligë e gjysmë në jugperëndim të Ipek-ut. Udhëheqësi i të krishterëve të Ipek-ut na dha një nga njerëzit e tij si udhërrëfyes dhe e lamë tartarin tonë në shtëpi. Duke dalë nga qyteti, kaluam pranë një xhamie ku një klerik ishte duke u falur. Ai bëri një shenjë sikur donte të na largonte ose që prania jonë po e ofendonte atë. Në kthim, disa djem të këqij na hodhën mollë, një shenjë se fanatizmi fetar nuk është kapërcyer tërësisht në këto rajone të largëta të Turqisë.

Rruga nga Ipek-u pĂ«r nĂ« Detschiani ose Detschani ndjek kĂ«mbĂ«t e maleve, pĂ«r rreth njĂ« çerek lige prej tyre, dhe kalon nĂ«pĂ«r tri fshatra shqiptare tĂ« quajtura Striatz [Strellc] (Kiepert e quan Striotza), Lioubouscha [LĂ«busha] me rrĂ«nojat e KishĂ«s sĂ« ShĂ«n IlisĂ«, dhe Lioubonitch [Lybeniq]. Na u tha se fshati i dytĂ«, afĂ«rsisht nĂ« mes tĂ« rrugĂ«s, ishte vendi ku 23 ushtarĂ« tĂ« pashĂ«s u vranĂ« nga banorĂ«t vitin e kaluar (1835). Siç shihet, shqiptarĂ«t e urrejnĂ« administratĂ«n turke. MegjithatĂ«, gratĂ« shqiptare, tĂ« cilave guxuam t’u thoshim mirĂ«mĂ«ngjesi gjatĂ« kalimit, u pĂ«rgjigjĂ«n me mirĂ«sjellje, ndryshe nga zakoni oriental. Rrethinat e manastirit dhe madje edhe hyrja e luginĂ«s sĂ« Detschani-t janĂ« tĂ« fshehura nga njĂ« pyll i madh gĂ«shtenjash, Gora Koschtanova (Kestenova). Fshati shqiptar i Detschani-t ndodhet gjysmĂ« ore nĂ« Lindje tĂ« manastirit mbi Bistritza. Rruga mĂ« e shpejtĂ« pĂ«r nĂ« manastir Ă«shtĂ« qĂ« tĂ« kalohet njĂ« kreshtĂ« e vogĂ«l pyjore, nga e cila tĂ« befason panorama e njĂ« lugine tĂ« vogĂ«l, tĂ« bukur dhe tĂ« gjelbĂ«ruar ku kisha dhe manastiri i Detschiani-t janĂ« fshehur nĂ« anĂ«n jugore tĂ« njĂ« kodre tĂ« mbuluar me lisa, rrĂ«zĂ« njĂ« mali shkĂ«mbor tĂ« quajtur Pliesch. MĂ« nĂ« Jug gjenden malet e mbuluara me pisha me kreshta tĂ« ulĂ«ta qĂ« mbajnĂ« emrin Detschiani. BagĂ«tia e manastirit kullot aty nĂ« verĂ«, njĂ« çerek ore larg. PĂ«r tĂ« arritur te porta e rrethimit tĂ« manastirit, duhet kaluar lumi Detschianska Bistritza [LumĂ«bardhi i Deçanit], i cili rrjedh nga VeriperĂ«ndimi nĂ« Juglindje dhe ka njĂ« shtrat me shumĂ« gurĂ«. Manastiri pĂ«rbĂ«het thjesht nga njĂ« ndĂ«rtesĂ« me njĂ« kat tĂ« sipĂ«rm qĂ« ka pamje shumĂ« tĂ« hollĂ«. MegjithatĂ«, kisha e bukur prej mermeri Ă«shtĂ« njĂ« monument qĂ« mund tĂ« gjendej lehtĂ«sisht nĂ« secilin nga qytetet tona. Ka gjithashtu dy kisha mĂ« tĂ« vogla, njĂ« kushtuar ShĂ«n NikollĂ«s dhe njĂ« tjetĂ«r ShĂ«n DhimitĂ«r Martirit.

Në manastir ishin vetëm pesë ose gjashtë murgj. Igumeni ishte i paralizuar dhe kishte kohë të gjatë që rrinte në shtrat. Ai ankohej për borxhet e manastirit të shkaktuara nga kërkesat e vazhdueshme turke. Ky mendim e shqetësonte tmerrësisht, siç thoshte ai, sepse besimtarët mund të pushonin së paguari interesat dhe të rimbursonin shumën e huazuar. Ky murgu i varfër vdiq atë vit dhe më 1837 ishte një abat i ri të cilin e takuam atje. Brenda manastirit ka një kopsht të vogël perimesh dhe jashtë pronës ka kryesisht ara, kullota dhe pyje të mëdha.

NĂ« PerĂ«ndim tĂ« manastirit ndodhet njĂ« djerrinĂ« me pyje dhe male gati dhjetĂ« liga nĂ« gjatĂ«si, pĂ«rmes sĂ« cilĂ«s mund tĂ« arrihet nĂ« luginat e larta tĂ« Prokletija-s [Alpet shqiptare – shĂ«nim i T.] dhe madje tĂ« Shalia-s [Shala] dhe Gouzinie [Gucia]. [
]

Nga Peja në Prishtinë

Rruga nga Ipek-u pĂ«r nĂ« Prischtina [PrishtinĂ«] kalon nĂ«pĂ«r fushĂ«n qĂ« shtrihet nga PerĂ«ndim-VeriperĂ«ndim nĂ« Lindje-Juglindje. Ajo Ă«shtĂ« e kultivuar herĂ« pas here, por kryesisht e mbuluar me kullota dhe grupe pemĂ«sh. NĂ« tĂ« djathtĂ« dhe pĂ«rballĂ« nesh ishin kodrat e quajtura Kraljania (e mbretit). NjĂ« ligĂ« larg Ipek-ut kaluam me radhĂ« Plavian-in [Pavlan], Zachatschi-n [Zahaç] dhe Labian-in ose Lebian-in [Llabjan]. Ky mund tĂ« jetĂ« vendbanimi tĂ« cilit i referohet Dr. MĂŒller si Lebous. Ai gjithashtu pĂ«rmend njĂ« fshat mysliman nĂ« jug tĂ« Ipek-ut me emrin e çuditshĂ«m Voksch [Voksh] (20 orĂ«), dhe tri liga mĂ« tej Ă«shtĂ« Tzrkva [SvĂ«rka] (kishĂ«). NjĂ« grua e vjetĂ«r serbe e varfĂ«r u ankua teksa na ofroi pak ujĂ«: “MĂ« nĂ« fund erdhĂ«t! TĂ« krishterĂ«t kĂ«tu po presin Princ Milloshin si MesinĂ« e tyre, pĂ«r tĂ« na çliruar nga vuajtjet tona”! Duke na parĂ« tĂ« rrethuar nga serbĂ«, ajo mendoj se ishim njĂ« nga ata. NĂ« vend qĂ« tĂ« reagonte me zemĂ«rim, kavasi i Ipek-ut thjesht u pĂ«rgjigj: “Gruaja e vjetĂ«r Ă«shtĂ« e marrĂ«â€! Ky vend ndoshta Ă«shtĂ« njĂ« vend mjaft i pakĂ«ndshĂ«m pĂ«r shĂ«rbĂ«torĂ«t e pashallarĂ«ve, sepse udhĂ«rrĂ«fyesi ynĂ« mori me vete dy palĂ« pistoleta dhe njĂ« pushkĂ«. NĂ« Jug tĂ« Doubaschar-it, disa kodra tĂ« vogla dhe pyje lisi e çojnĂ« udhĂ«tarin nĂ« Novoselo dhe mĂ« pas te lumi Drim [Drin], qĂ« kalohet mbi njĂ« urĂ« druri. Drsnik-u [DĂ«rsnik], gjashtĂ« orĂ« nga Ipek-u, ndodhet nĂ« bregun e kundĂ«rt, rrĂ«zĂ« disa tarracave tĂ« vogla.

PĂ«r tĂ« shkuar prej andej nĂ« Prischtina, kalon nĂ«pĂ«r terrene pyjore dhe shkĂ«mbore nĂ« PerĂ«ndim tĂ« Drsnik-ut, i pari prej tĂ« cilĂ«ve quhet Drsnikbari dhe i dyti Brtschevabari. Copat e gurit gĂ«lqerori eocen shfrytĂ«zohen kĂ«tu pĂ«r mbulimin e çative tĂ« shtĂ«pive nĂ« rrethinĂ«. Dy liga nga Drsnik-t arritĂ«m nĂ« Iglareva [GllarevĂ«], ku kishte kullota tĂ« shoqĂ«ruara nga pyje dhe disa livadhe mjaft tĂ« lagĂ«shta. Pasi kaluam nĂ«pĂ«r fshatrat Kieva [Kjeva] dhe Mletjan [Mleçan], vazhduam nĂ«pĂ«r njĂ« luginĂ« shumĂ« tĂ« gjerĂ«, qĂ« pĂ«rbĂ«hej kryesisht prej livadheve. NĂ« largĂ«si nĂ« Veri ndodheshin disa kreshta tĂ« ulĂ«ta, mĂ« i larti prej tĂ« cilĂ«ve ishte Komoran-i. Nuk kaluam nĂ«pĂ«r fshatin Loschitza [Llazica]. MĂ« nĂ« fund, pa e kuptuar as qĂ« po ngjiteshim, arritĂ«m nga njĂ« degĂ« e luginĂ«s te hani i largĂ«t i Lapouschnik-ut [Llapushnik] qĂ« ndodhet nĂ« njĂ« lartĂ«si prej 1 457 kĂ«mbĂ«sh [0.3 metra – shĂ«nim i T.] ose rreth 400 kĂ«mbĂ« mbi Drimin e BardhĂ«. [
]

Hani i Lapouschnik-ut përbëhet nga një hambar i madh i mbuluar me rrasa guri, përpara të cilit është një oborr katror me kalldrëm. Ai është i mbyllur përpara me një mur dhe portë. Në secilën anë ka një ndërtesë katrore me një kat të sipërm, në njërin nga të cilët kati përdoret për ruajtjen e furnizimeve të hanxhiut dhe për furrën. Dhoma e sipërme në secilën anë ka pesë dritare të vogla me shufra druri. Dhoma ku fjetëm ne ishte e mbushur me objekte si thasë e hasra.

Menjëherë pas Lapouschnik-ut, kaluam lumin Drnitza [Drenica] mbi një urë druri, në një lartësi prej 1 447 këmbësh. Ai rrjedh ngadalë nëpër tokë të zezë argjilore. Përmendja e një fshati të quajtur Janievo si pikë gjeografike në këtë lumë është e dyshimtë. Nëse fshati ekziston, ai do të ishte më afër kthesës së Drnitza-s ku ky hyn në terrenin e Sitnitza-s [Sitnica]. Për të zbritur deri te uji nga hani, duhej të ngjiteshim pak dhe të kalonim disa kreshta të ulëta pyjore me lisa që na ndanin nga Sitnitza. Këto kreshta shtrihen nga Veriu në Jug, duke u rritur në lartësi nga Perëndimi në Lindje, dhe kanë përrenj të vegjël në to, të cilët megjithatë nuk përbëjnë pengesë për qerret me qe. Ka shumë shkurre trëndafili në gardhe, ashtu si në Serbi. [
]

Kullotat dhe tĂ« mbjellat mbulojnĂ« rrjedhĂ«n e Sitnitza-s. HerĂ« pas here, mund tĂ« shihnim fshatra pa asnjĂ« pemĂ«. Zbritja nga maja ishte graduale dhe nuk zgjati mĂ« shumĂ« se njĂ« çerek ore. ArritĂ«m nĂ« fshatin Vragoulia [Vragolia] (ndoshta nga Vragolije, puna e djallit?), dhe mĂ« pas kaluam fshatin Slatina [SllatinĂ«] dhe mĂ« nĂ« fund lumin Sitnitza, i cili rrjedh ngadalĂ« kĂ«tu nĂ« drejtimin Jug-Veri dhe e ujit tĂ«rĂ« rajonin. Pak mĂ« tej, kaluam nĂ«pĂ«r Schaglavitza [Çagllavica], njĂ« degĂ« e vogĂ«l e Sitnitza-s. Mund tĂ« shihnim fshatrat nĂ« Veri dhe JugperĂ«ndim, por vĂ«mendjen tonĂ« mĂ« shumĂ« e tĂ«rhoqĂ«n malet madhĂ«shtore tĂ« Kopaonikut, nĂ« formĂ« tĂ« njĂ« amfiteatri tĂ« mrekullueshĂ«m dhe me shpatet e tij. NĂ« Jug-JugperĂ«ndim ngriheshin malet e ulĂ«ta tĂ« Katschanik-ut [Kaçanik], deri nĂ« 6 400 kĂ«mbĂ«, me konin elegant tĂ« Lioubeten-it [Luboten] nĂ« skajin lindor tĂ« vargut Schar [Sharr].

Fusha ovale e Sitnitza-s është nëntë deri dhjetë ligë e gjatë, duke u shtrirë nga Veriu në Jug, dhe tri ligë e gjerë, në një lartësi mbi 1 400 këmbë. Ajo është e kufizuar me kreshta të ulëta malore në Lindje dhe në Perëndim. Prischtina ndodhet në një luginë të dredhur, ndarë nga vetë fusha nga një kreshtë e vogël e hapur vetëm në Jugperëndim. Në pjesën e sipërme të kësaj lugine të vogël dhe mbi Prischtina ndodhet një burim i këndshëm në mes të argjilës aluviale që mbulon terrenin më të vjetër. Burimi formon një pellg të vogël për gratë rrobalarëse dhe rrjedh nëpër qytet nga Verilindja në Jugperëndim. Para se të arrish në qytet, ndodhet një përrua i quajtur Breitche ose Brzé [Bresje].

Prishtina

Prischtina, tĂ« cilĂ«n kartografĂ«t e quajnĂ« Pristina, e ka marrĂ« emrin nga fjala prischt, “tumor, fryrje”, sepse kodra nĂ« PerĂ«ndim tĂ« qytetit ka njĂ« lloj gryke tĂ« parregullt nĂ« anĂ«n lindore tĂ« luginĂ«s sĂ« Sitnitza-s. Ky qytet Ă«shtĂ« aktualisht mĂ« i madhi nĂ« kĂ«tĂ« pjesĂ« tĂ« SerbisĂ« sĂ« VjetĂ«r (Stara Srbia), nĂ« tĂ« cilĂ«n serbĂ«t pĂ«rfshijnĂ« rrethet e Novipazar-it, Metochie-s [Metohija] dhe pjesĂ«n perĂ«ndimore tĂ« MĂ«zisĂ« sĂ« EpĂ«rme deri nĂ« kufirin maqedonas. NĂ« 17 orĂ« nga Ipek-u, ky qytet i hapur fillon nĂ« luginĂ«n e vogĂ«l dhe shtrihet drejt lindjes nĂ« formĂ« amfiteatri deri te shpatet e fundit tĂ« njĂ« kreshtĂ« tĂ« ulĂ«t, tĂ« pjerrĂ«t, qĂ« duket mjaft e pakĂ«ndshme. Kodrat nĂ« PerĂ«ndim dhe Veri janĂ« tĂ« mbuluara me vreshta, ndĂ«rsa nĂ« Lindje lartĂ«sitĂ« pĂ«rbĂ«hen krejtĂ«sisht nga kullotat e thata, pjesa e poshtme e tĂ« cilave shĂ«rben si varrezĂ« pĂ«r qytetin. Midis saj dhe shtĂ«pive tĂ« para gjenden mbetjet e njĂ« llogoreje tĂ« vogĂ«l dhe njĂ« parapeti tĂ« ulĂ«t qĂ« datojnĂ« nga koha e trazirave tĂ« vitit 1806, kur bandat e kusarĂ«ve terrorizonin fshatrat. Ka njĂ« varrezĂ« tjetĂ«r nĂ« VeriperĂ«ndim. Shumica e rrugĂ«ve janĂ« tĂ« pashtruara dhe tĂ« çrregullta. Ato pastrohen nga shiu dhe nga njĂ« pĂ«rrua i vogĂ«l i pĂ«rmendur mĂ« sipĂ«r. Dyqanet e kasapĂ«ve nĂ« rrugĂ«n kryesore ofrojnĂ« copa tĂ« mĂ«dha mishi qĂ« pikon gjak dhe zorrĂ« tĂ« shpĂ«rndara pĂ«r 20 hapa, dhe qentĂ« ngjyrĂ« kafe grinden mbi mbetjet nĂ« kĂ«tĂ« pamje tĂ« mjerĂ« dhe shumĂ«ngjyrĂ«she.

Ndërtesat e vetme të dukshme në Prischtina janë një kullë sahati dhe dymbëdhjetë xhami, dy prej të cilave janë të larta dhe me formë të rrumbullakët, të pikturuara me arabeska ose me thënie të gjata nga Kurani. Një xhami e vogël u ndërtua nga Jashar Pasha që e mbajti atë post në vitin 1837 dhe 1838. Pazari është i mbuluar me dërrasa, dhe ka një kafene aty ku bashkohen tri rrugët kryesore. Konaku i pashait është një ndërtesë e madhe, ndërtuar pjesërisht prej druri. Ai ka dy krahë dhe një kat të sipërm me një oborr katror të gjerë, korridore të hapura dhe shkallë druri, siç është zakoni. Njëri krah i konakut është i pikturuar me arabeska. Ai lidhet mbi rrugë me haremin, që është gjithashtu një shtëpi mjaft e madhe, kryesisht prej druri, me dritare të mbuluara. Divani i pashait nuk ka dritare me xham. Ato mbyllen thjesht duke palosur dritaret prej druri. Në tavan kishte edhe fole dallëndyshesh.

Prischtina mĂ« dukej se kishte njĂ« popullsi prej rreth 7 000 deri nĂ« 9 000 banorĂ«, ndĂ«r tĂ« cilĂ«t kishte njĂ« numĂ«r tĂ« konsiderueshĂ«m serbĂ«sh ortodoksĂ«, bashkĂ« me shqiptarĂ«t dhe serbĂ«t gjysmĂ«-myslimanĂ«. Z. JuriĆĄić vlerĂ«sonte 3 000 shtĂ«pi, njĂ« e treta e tĂ« cilave ishin serbe. Ky Ă«shtĂ« kryeqyteti i pashallĂ«kut tĂ« vogĂ«l qĂ« pĂ«rfshin jo vetĂ«m pellgun e Sitnitza-s deri nĂ« Vouschitrn [Vushtrri], por edhe njĂ« pjesĂ« tĂ« maleve pĂ«rreth, luginĂ«n e Drnitza-s dhe burimet e sipĂ«rme tĂ« luginĂ«s sĂ« LĂ©penatz-it [Lepenc]. Vendbanimet e vetme tĂ« rĂ«ndĂ«sishme qĂ« gjenden kĂ«tu janĂ« Vouschitrn dhe Kratovo, ku ka ajanĂ«. TĂ« gjitha vendbanimet e tjera, pĂ«rveç qytetit tĂ« Prischtina-s, janĂ« fshatra dhe mĂ«halla qĂ« rrallĂ«herĂ« kanĂ« madje edhe njĂ« agĂ«. Popullsia pĂ«rbĂ«het nga serbĂ« dhe pak bullgarĂ« e shqiptarĂ«, duke pĂ«rfshirĂ« njĂ« numĂ«r serbĂ«sh qĂ« janĂ« bĂ«rĂ« gjysmĂ« shqiptarĂ« dhe myslimanĂ« pĂ«r arsye politike ose pĂ«rmes martesave. ShqiptarĂ«t jetojnĂ« kryesisht nĂ« Jug dhe JugperĂ«ndim tĂ« pashallĂ«kut dhe serbĂ«t nĂ« anĂ«t e kundĂ«rta. Popullsia e pĂ«rgjithshme nuk i kalon 40 000 deri 50 000 banorĂ«, dhe nuk Ă«shtĂ« mĂ« e vogĂ«l se 30 000.

Nga Prishtina në Kaçanik

Rruga nga Prischtina nĂ« Ouskoub [Shkup] ndjek shpatin e fundit tĂ« shpyllĂ«zuar tĂ« kodrinave nĂ« PerĂ«ndim tĂ« luginĂ«s sĂ« Sitnitza-s. GjysmĂ« lige mĂ« tej, ajo kalon njĂ« luginĂ« tĂ« vogĂ«l dhe njĂ« kodĂ«r tĂ« vogĂ«l mbi tĂ« cilĂ«n ndodhet mĂ«halla Schaglavitza [Çagllavica] e rrethuar me pemĂ« kumbulle, dhe pĂ«rtej saj fshati sllav Lapouselo [Llapllasella] (turqisht Kadi-Keui [Kadiköy]), ku banon njĂ« agĂ« nĂ« njĂ« shtĂ«pi katrore nĂ« formĂ« kulle me zgjatime prej druri qĂ« dalin nĂ« majĂ«.

NĂ« vitin 1838, ne thjesht zgjodhĂ«m shtĂ«pinĂ« mĂ« tĂ« mirĂ« serbe pĂ«r tĂ« qĂ«ndruar, pavarĂ«sisht protestave tĂ« grave qĂ« thoshin se nuk kishin çfarĂ« tĂ« na ofronin. Pasi i vumĂ« bagazhet nĂ« shtĂ«pi dhe vendosĂ«m kuajt nĂ« ahur, filluam tĂ« kĂ«rkonim nĂ« arkat e kĂ«tyre njerĂ«zve dhe zbuluam pak elb. MeqĂ« nuk mund t’i fshihnin pulat, kishim gjithçka qĂ« na duhej. NĂ« kĂ«tĂ« moment mbĂ«rriti i zoti i shtĂ«pisĂ« dhe ne e qortuam aq shumĂ« saqĂ« pranoi tĂ« na jepte elbin, ndonĂ«se u shtir sikur sapo e kishte blerĂ«. Pati edhe shumĂ« vonesa para se agai tĂ« pranonte tĂ« na jepte pak sanĂ« nĂ« kĂ«mbim tĂ« pagesĂ«s. TĂ« nesĂ«rmen, ai qĂ«ndroi gjithĂ« ditĂ«n nĂ« shtĂ«pi duke thĂ«nĂ« se mund tĂ« merrte ethe. Pati disa skena tĂ« pakĂ«ndshme me kĂ«ta sllavĂ« qĂ« janĂ« mĂ«suar aq shumĂ« tĂ« grabiten nga turqit saqĂ« mjaftonte tĂ« shihnin paratĂ« tona pĂ«r t’u bindur se do tĂ« paguheshin pĂ«r furnizimet. Tartari ynĂ« nuk e pĂ«rmbajti mĂ« dot zemĂ«rimin nga fyerjet e tyre dhe filloi t’i shante. NĂ« njĂ« çast, serbi kapi sĂ«patĂ«n dhe ishte gati tĂ« pĂ«rgjigjej me forcĂ« nĂ«se tartari do tĂ« vazhdonte me sharjet. Tartari heshti pĂ«r pak dhe mĂ« vonĂ« tha qetĂ«sisht se do tĂ« dĂ«rgonte njĂ« raport nĂ« Prischtina dhe se do tĂ« sillte disa ushtarĂ« tĂ« garnizonit. KĂ«rcĂ«nimi i dha fund disonimit tĂ« keq tĂ« mikpritĂ«sit tonĂ«. Ai u qetĂ«sua dhe arritĂ«m njĂ« marrĂ«veshje. Kur u larguam pasdite, ishim bĂ«rĂ« miq.

NĂ« Lindje mund tĂ« shihnim manastirin e ShĂ«n Stefanit ose tĂ« Graschan-it [Graçan] afĂ«r vendit ku Gratschanitza [Graçanica] zbret nĂ« fushĂ«. Ky manastir u themelua nga mbreti Milutin nĂ« vitin 6730 qĂ« nga krijimi, sipas njĂ« mbishkrimi. ËshtĂ« ndĂ«rtuar me gurĂ« dhe ka pesĂ« kube, vetĂ«m njĂ«ra prej tĂ« cilave Ă«shtĂ« e madhe. NĂ« hyrje tĂ« kishĂ«s ka njĂ« gur me mbishkrim romak tĂ« cilin e kishte vĂ«nĂ« re z. JuriĆĄić. NĂ« vitin 1838, manastiri kishte vetĂ«m tre murgj. NjĂ« ligĂ« nĂ« PerĂ«ndim tĂ« Lapouselo-s ndodhet katundi Dodol, dhe njĂ« ligĂ« nĂ« Veri-VeriperĂ«ndim tĂ« kĂ«tij fshati ndodhet njĂ« tjetĂ«r.

PĂ«rtej fshatit tĂ« madh Lapouselo kalohet njĂ« fushĂ« me tokĂ« tĂ« zezĂ«. Kalon Labian-in dhe pastaj Babousch-in ose Babosch-in [Babush] nĂ« PerĂ«ndim. MĂ« tej Ă«shtĂ« fshati shqiptar Podrosch dhe pastaj kalohet lumi Sitnitza mbi njĂ« urĂ«. MĂ« pas arrihet nĂ« njĂ« han tĂ« largĂ«t, pĂ«rtej tĂ« cilit toka fillon tĂ« ngrihet pak. Ky vend Ă«shtĂ« njĂ« orĂ« larg nga Sazlia. KĂ«tu ndodhet njĂ« kodĂ«r e pyllĂ«zuar qĂ« shtrihet nga Lindja nĂ« PerĂ«ndim dhe ndan fushĂ«n e Sitnitza-s nga pellgu i Lepenatz-it ose Lepenitza-s [Lepenc]. Pasi kalon njĂ« shpat tĂ« vogĂ«l nĂ« njĂ« lartĂ«si prej 80 deri nĂ« 100 kĂ«mbĂ« mbi fushĂ«, ngjitesh nĂ« njĂ« pllajĂ« tĂ« pyllĂ«zuar nĂ« 1 580 kĂ«mbĂ« lartĂ«si. Toka kĂ«tu Ă«shtĂ« e zezĂ«, sikur dikur tĂ« ketĂ« qenĂ« moçal. PĂ«rtej kĂ«tij pylli ndodhen moçale tĂ« mĂ«dha dhe njĂ« pĂ«rrua i quajtur Sazlia qĂ« rrjedh nga Veriu nĂ« Jug nĂ« Lepenatz, ndĂ«rsa burimi i Sitnitza-s Ă«shtĂ« mĂ« nĂ« Veri dhe Veri-Verilindje. Ky pĂ«rrua kalohet mbi njĂ« urĂ« guri pĂ«rmes rrugĂ«s sĂ« shtruar dhe mĂ« pas arrihet nĂ« hanin e largĂ«t tĂ« Sazlia-s, i vendosur pesĂ« orĂ« e njĂ« çerek nga Prischtina pranĂ« moçalit. ËshtĂ« njĂ« vend vĂ«rtet i zymtĂ«. NĂ« vitin 1836, ky han pĂ«rbĂ«hej nga njĂ« hambar i madh me njĂ« dhomĂ« shumĂ« tĂ« vogĂ«l me dritare dhe tri kasolle druri pĂ«r sanĂ«n dhe veglat bujqĂ«sore. NjĂ« gardh prej thupre e rrethonte tĂ« gjithĂ« vendin dhe hyrja nĂ« han ishte tepĂ«r e baltosur. Jo larg kishin ngritur kamp njĂ« grup bujqish bullgarĂ« qĂ« po çonin tri karroca me qershi nga Maqedonia nĂ« PrishtinĂ«. Ura e Sazlia-s pĂ«rmendet nĂ« kĂ«ngĂ«t popullore serbe sepse moçali, i vendosur pikĂ«risht mbi rrugĂ«n ushtarake, kishte rĂ«ndĂ«si tĂ« veçantĂ«, nĂ« varĂ«si tĂ« rrethanave.

Duke vazhduar rrugën tonë, kaluam shpejt pranë Varoschka Rieka që rrjedh nga Veriu në Jug dhe duket se merr ujë nga moçali i Sazlia-s dhe vë në punë një mulli uji. Një ligë në të djathtë janë fshatrat Varosch [Varosh] dhe Sirnik. Më tej, katër orë para Katschanik-ut, ndeshëm përroin e Nerodimlia-s [Nerodime], që më parë quhej Porodimlia para vdekjes së dhunshme të Car Uroshit. Në këtë zonë vumë re një numër të madh plepash të bukur të një lloji të veçantë. Së fundmi, dy orë e gjysmë nga Sazlia, arritëm në Novi Han, që formon kufirin jugor të pashallëkut të Prishtinës. Hani zë pjesën e poshtme të një ndërtese dykatëshe, ndërsa në katin e sipërm ndodhet një roje xhandarmërie. Kjo shtëpi është e vendosur në një anë të një oborri katror ku ka edhe dy kasolle të thjeshta njëkatëshe.

Pesë minuta më tej, kaluam një grup tjetër rojesh që i përkisnin pashait të Shkupit, të vendosur mbi një shpat të vogël. Peizazhi ishte i larmishëm, i egër dhe i mbuluar me shkurre. Toka ishte me zhavorr dhe përbëhej nga depozitat aluvionalë. Ky rajon dikur ishte i mbuluar me pyje dhe gjendja e tij e zhveshur daton nga viti 1806, kur shumë kusarë u vendosën aty dhe pushtuan gjithashtu Katschanik-un. As Prishtina nuk shpëtoi nga këto turma që kishin mbështetjen e disa ajanëve. Në atë kohë, u mor vendimi që të digjeshin pyjet, këtu dhe drejt Vranjës e në malet Schar midis Prizrenit dhe Kalkanel-it [Tetovës]. Kështu, në vitin 1807, iu dha fundi kusarisë për të cilën rruga e Katschanik-ut kishte qenë gjithmonë e famëkeqe, siç përmendet në këngët popullore serbe.

Në fund arritëm në shtratin e Lépenatz-it i cili, plot me gurë dhe grykëza zhavorri, dukej sikur kishte gërmuar vetë një kanal përmes tarracave aluvionale. Uji i tij ndoshta ka qenë dikur një liqen që shtrihej deri në Katschanik. Pamë shumë pak të mbjella, vetëm aty-këtu, dhe takuam disa udhëtarë turq si dhe fshatarë serbë dhe bullgarë nga Mëzia e Epërme që po shkonin në Maqedoni për të shitur prodhimet e veta. Ata dukeshin si turq sepse mbanin turbanë të vegjël prej shamive të bardha, dhe disa prej tyre kishin pistoleta. Kishte edhe disa gra mes tyre.

Hyrja nĂ« Katschanik (nĂ«ntĂ« orĂ« e treçerek nga Prishtina) Ă«shtĂ« mjaft e bukur. Fillimisht shfaqet njĂ« xhami dhe njĂ« livadh, sepse vetĂ« fshati i vogĂ«l ndodhet pas tyre nĂ« njĂ« lartĂ«si prej 1 350 kĂ«mbĂ«sh. Duke u ngjitur pak, kalon pranĂ« bazĂ«s sĂ« njĂ« kalaje tĂ« vjetĂ«r serbe dhe hyn nĂ« njĂ« rrugĂ« mjaft tĂ« gjatĂ« qĂ« pĂ«rbĂ«n pjesĂ«n mĂ« tĂ« madhe tĂ« vendbanimit pĂ«rgjatĂ« bregut perĂ«ndimor tĂ« LĂ©penatz-it. Ka edhe disa shtĂ«pi tĂ« fshehura nĂ« anĂ«n tjetĂ«r tĂ« lumit. NĂ« tĂ« dy anĂ«t e lumit kishte kodra tĂ« mbuluara me ahishte dhe, nĂ« PerĂ«ndim, mbi pyje, dukej maja nĂ« formĂ« koni e LioubĂ©ten-it (nga fjalĂ«t shqipe liope “lopĂ«â€ dhe tine qĂ« do tĂ« thotĂ« “enĂ« gjalpi”). Z. Kiepert e vendos atĂ« shumĂ« mĂ« nĂ« Veri, ose Katschanik-un shumĂ« mĂ« nĂ« Jug. NĂ« Veri ngrihen kodrat e ulĂ«ta qĂ« ofrojnĂ« njĂ« pamje mĂ« tĂ« kĂ«ndshme pĂ«r syrin, ndĂ«rsa nĂ« Jug ndodhet Mlad Planina, njĂ« kodĂ«r qĂ« krahasuar me majĂ«n e LioubĂ©ten-it dukej krejt e pakalueshme. MegjithatĂ«, ne vazhduam pĂ«rgjatĂ« LĂ©penatz-it dhe hymĂ« nĂ« kanion. NĂ« bregun lindor ndodhej njĂ« shpat me njĂ« shteg tĂ« prerĂ« me mjeshtĂ«ri nĂ« tĂ«, por mĂ« tej shkĂ«mbinjtĂ« e bĂ«nin kanionin gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« ngushtĂ«. Rrjedha dukej sikur kthehej djathtas. Duhet arritur deri aty pĂ«r tĂ« parĂ« sesi shtegu dhe uji hapin rrugĂ«n mes shkĂ«mbinjve tĂ« pyllĂ«zuar nĂ« male.

Hani i Katschanik-ut dikur mund të ketë qenë i pastër dhe i rehatshëm, por në vitin 1836 të gjitha dhomat dhe korridoret ishin të rrënuara dhe të ndyta. Të paktën secili nga ne mund të kishte dhomën e vet, një luks që nuk e kishim shijuar qëkur lamë Hungarinë. Hanxhiu ishte një shitës i thjeshtë kafeje turke dhe nuk donte të kishte punë me ushqimin tonë në mbrëmje. Meqë tartari ynë aziatik ishte dembel, na u desh të dërgonim shërbëtorët të merrnin ushqim dhe të gatuanim vetë. E përmenda këtë për të treguar rëndësinë që, kur udhëton në Turqi, të kesh një turk evropian për tartar, dhe të njohësh zakonet e vendit, sepse tartari ynë aziatik, të cilin e trajtonim si shërbëtor dhe jo si efendi, pra nuk ftohej kurrë të hante në tryezë apo të pinte kafe me ne, bënte vetëm atë që i thoshim dhe asgjë më shumë për të na kënaqur.

MeqĂ« donim tĂ« ngjiteshim nĂ« majĂ«n e Malit LioubĂ©ten, shkuam tĂ« takonim ajanin vendas pĂ«r t’i kĂ«rkuar njĂ« udhĂ«rrĂ«fyes. Ai banonte nĂ« njĂ« vend tĂ« vogĂ«l brenda mureve qĂ« rrethonin kĂ«shtjellĂ«n e vjetĂ«r tĂ« Katschanik-ut. NjĂ« shkallĂ« shĂ«rbente si hyrje dhe njĂ« dhomĂ« e vogĂ«l me pak qilim ishte divani i tij. Gruaja e tij dukej se banonte nĂ« qytet. Ajani ishte larg dhe kiaja [shĂ«rbĂ«tori] i tij na tha se nuk mund tĂ« na lejonte tĂ« bĂ«nim njĂ« ekskursion tĂ« tillĂ« pa lejen e pashait tĂ« Shkupit. Po tĂ« kishim pasur me vete njĂ« tartar mĂ« tĂ« sjellshĂ«m, kjo fatkeqĂ«si ndoshta nuk do tĂ« kishte ndodhur, sepse ai do tĂ« na kishte paraqitur si nĂ«punĂ«s tĂ« sulltanit, nĂ« vend qĂ« tĂ« pĂ«rforconte dyshimet e ajanit se ishim spiunĂ«. Pas kĂ«tij takimi zhgĂ«njyes, pamĂ« pjesĂ«n tjetĂ«r tĂ« kĂ«shtjellĂ«s dhe u ngjitĂ«m nĂ« njĂ« ngritje nĂ« oborr qĂ« dikur ka qenĂ« ndoshta vendi i njĂ« kulle. Nga kjo pikĂ« patĂ«m njĂ« pamje tĂ« mirĂ« tĂ« maleve pĂ«rreth Katschanik-ut dhe mund tĂ« shihnim se, prej andej, me topa tĂ« kalibrit tĂ« madh, mund tĂ« mbyllej rruga drejt MaqedonisĂ« pĂ«r tĂ« cilĂ«n Katschanik-u Ă«shtĂ« porta nga kjo anĂ«. NjerĂ«zit e ajanit na shikonin me pakĂ«naqĂ«si tĂ« dukshme ndĂ«rsa bĂ«nim kĂ«to vrojtime.

Një çerek ore nga Katschanik-u, rruga ishte plotësisht e bllokuar nga një shkëmb dolomiti përmes të cilit ishte gërmuar një tunel njëzet hapa i gjatë, dhjetë hapa i gjerë dhe dhjetë hapa i lartë. Në hyrjen jugore të tunelit kishte një pllakë që ia atribuonte këtë punë një veziri të Rumelisë që jetoi në vitin 1708, por, pavarësisht stilit pompoz të mbishkrimit turk, dukej mjaft e dyshimtë që ai të qëndronte prapa ndërtimit të rrugës së mirë nga Katschanik-u në Ouskoub, edhe pse kjo nuk përjashtohej. Pak më tej, Lépenatz-i merr ujërat e Kriva Rieka-s (lumi i valëzuar) që rrjedh nga Veri-Verilindja, dhe pak më poshtë një tjetër degë e madhe që zbret nga këmba e Lioubéten-it. Gryka, të cilën sllavët e quajnë Klisoura, shkon fillimisht nga Veriperëndimi në Juglindje dhe pastaj, një ligë e gjysmë nga Katschanik-u, shkon nga Lindja në Perëndim, por në fund merr drejtimin fillestar. Për dy orë e gjysmë, udhëtuam në një shteg të mirë të shtruar mbi një shpat të lehtë përgjatë bregut lindor që kalonte përmes pyjeve dhe grykave të thella të dredhura, me ujërat e Lépenatz-it poshtë nesh. Ecëm sipër shtratit të lumit me disponim të mirë përgjatë këtij shtegu të mrekullueshëm përmes pyjeve aromatike, të stolisura kryesisht me dictamnus albus, orkide dhe një shumëllojshmëri të madhe lulesh si luletogëza (digitalis lutea and purpurea), lulezilja, mosmëharro, luleflutura, silenaciae dhe labiatae etj. U habitëm gjithashtu nga numri i breshkave dhe i vezëve të tyre. Banorët vendas nuk i hanin dhe as nuk i mblidhnin dhe disa prej tyre në Katschanik ende kujtonin me habi kohën kur, në vitin 1806, z. Hugues Pouqueville kaloi aty dhe i gatoi për darkë. Në bregdetin shqiptar ato kapeshin dhe shiteshin për eksport. Një ligë e gjysmë nga Katschanik-u provuam një ujë mineral me shije acidike që buronte nga toka pranë brigjeve të Lépenatz-it, aq shumë saqë përmbyt zonën në kohë shiu.

Nga Gjilani në Prizren

NĂ« jug tĂ« MoravĂ«s ndodhet fshati Smorik dhe, duke u ngjitur nĂ« drejtim tĂ« VeriperĂ«ndimit nĂ« njĂ« kĂ«nd me malet nĂ« Veri, arrijmĂ« nĂ« fshatin serb dhe shqiptar Ropotov. NĂ« kĂ«tĂ« vendbanim, serbĂ«t veshin veshje shqiptare, siç bĂ«jnĂ« nĂ« tĂ« gjithĂ« RashkĂ«n e lashtĂ«. NjĂ« shtrat me gjethe tĂ« thata shĂ«rbeu si dhoma jonĂ« e gjumit nĂ« njĂ« han tĂ« vogĂ«l ku nuk na mungoi asnjĂ« prej komoditeteve tĂ« udhĂ«timit nĂ« Turqi. Rruga pĂ«r nĂ« Ghilan [Gjilan] ngrihet menjĂ«herĂ« pranĂ« njĂ« kishe tĂ« vjetĂ«r serbe, tani nĂ« rrĂ«noja, dhe pas ecjes pĂ«r rreth njĂ« orĂ«, arrijmĂ« nĂ« njĂ« pllajĂ« nĂ« 1 799 kĂ«mbĂ« lartĂ«si e cila ofron njĂ« pamje tĂ« plotĂ« tĂ« pellgut oval tĂ« Ghilan-it qĂ« Ă«shtĂ« 350 kĂ«mbĂ« mĂ« i ulĂ«t dhe Ă«shtĂ« rreth njĂ« ligĂ« nĂ« gjatĂ«si dhe gjysmĂ« lige nĂ« gjerĂ«si. ËshtĂ« e kultivuar mirĂ«, veçanĂ«risht me misĂ«r, nga popullsia serbe dhe shqiptare dhe, nĂ« juglindjen ekstreme, ka njĂ« fermĂ« tĂ« rrethuar nga pemishtet e bukura dhe kopshtet me perime. Nuk ka nevojĂ« tĂ« pĂ«rmendet se kjo Ă«shtĂ« pronĂ« e ajanit tĂ« Ghilan-it. Raja nuk do tĂ« guxonte tĂ« zotĂ«ronte njĂ« pronĂ« tĂ« tillĂ« qĂ«, sipas mendĂ«sisĂ« turke, konsiderohet luksoze.

Rruga me qerre kalon nëpër Ghilan ose Ghilani, i cili është një vendbanim me rreth 1 500 deri në 2 000 banorë, kryesisht arnautë [myslimanë(?), shqiptarë]. Mosbindja e tyre ndaj urdhrave të Sulltan Mehmetit u ndëshkua me dëbimin e përkohshëm të shumë prej tyre në Traki dhe Azi. Nga kjo pikë, rruga ndjek një varg kodrash të ulëta dhe të pyllëzuara deri në pellgun e Prischtina-s [Prishtina] ku udhëtohet nëpër një fushë. Ne zgjodhëm rrugën më të shkurtër, por që ishte e përshtatshme vetëm për kalorësit. Kjo duket të jetë ajo në hartë.

Kur largohesh nga fusha e Ghilan-it dhe vazhdon drejt Lindjes përgjatë kodrave deri në Pousti (shkretëtirë), e cila është gjysmë lige nga Ghilan-i dhe rreth 25 këmbë nga pellgu. Prej andej, ndjek një rrjedhë që derdhet në Moravë nga Verilindja. Pastaj, në Veri të këtij lumi, kalon shpatin lindor të disa maleve të pabanuara që janë mjaft të larta. Në pikën më të lartë është në 2 348 këmbë lartësi. Atje hasëm një karrocë serbe që mbante një kufomë për në vendin e tij të fundit të prehjes, ndoshta në ndonjë varrezë të largët.

Rruga vazhdon në drejtimin veriperëndimor ose verior. Kodrat gradualisht zhduken dhe arrihet në një luginë të lartë ku ka disa shtëpi dhe barinj shqiptarë. Në Veri-Verilindje, ka maja që ngrihen deri në 150 këmbë. Ato janë ndoshta ato që z. Kiepert i quan Vaschounja në hartën e tij. Kullotat e luginës së tij të shkretë më pas shndërrohen në një peizazh malor me zhavorr, të mbuluar me pemë të ulëta lisi. Në mes të kësaj djerrine, shoqëruesi ynë tartar u frikësua për një moment kur hasëm tre shqiptarë. Nga lartësitë, mund të shihet Ghilan-i rreth tre liga larg dhe fshati i vogël arnaut i Novo Brdo-s (Novo Bërda, mali i ri) dy liga në verilindje. Ndodhet në gropëzën e një kreshte rreth 150 këmbë mbi një pikë vëzhgimi dhe të paktën një mijë këmbë mbi fushën e Prischtina-s. Ka rreth njëqind shtëpi, tri ose katër xhami dhe një kështjellë që daton nga koha e serbëve të cilët u zëvendësuan nga shqiptarët. Poshtë çifligut ka një shkrep shkëmbor në Perëndim. Zona, e cila është pak e vizituar dhe e rrethuar nga male të ashpra, sundohet nga një ajan. Malet përreth kanë pak vendbanime dhe janë të mbuluara me kullota ose lisa të ulët. Midis Novo Brdo-s dhe rrugës për në Prischtina ka një luginë mjaft të thellë që shtrihet nga Veriperëndimi në Juglindje, që do të thotë se duhen më shumë se tri orë për të arritur atje. Ne nuk hasëm në fshatin Labjan [Llabjan] të përmendur nga z. Kiepert që ndodhet në Jug të Novo Brdo-s. Nëse ai kishte të drejtë, do të ishin dy vendbanime të quajtura Labjan, pranë njëri-tjetrit, i dyti i vendosur në pellgun e Sitnitza-s midis Lapousélo-s [Llapllasella] dhe Babosch-it [Babush]. Por, kjo nuk do të thotë se ai e ka gabim. Ato ndoshta janë fshatra të themeluara nga personat që kanë jetuar në Lab [Llap], një lumë në Veri të Prishtinës.

Duke përparuar përgjatë kodrave, kaluam një luginë që shtrihej nga Veriu në Jug, pastaj një tjetër që shtrihej nga Lindja në Perëndim. Më pas, më në fund, zbritëm në një luginë më të madhe që shtrihet në Veri dhe Veriperëndim, e pastaj në Perëndim. Kjo luginë mban emrin Graschanitza [Graçanica] në hartën e Vjenës. Mbetjet e zgjyrës nga fonderitë tregonin praninë aty pranë të xehes së hekurit dhe fabrikave të braktisura. Në shtrirjen e saj perëndimore, kjo luginë e pabanuar ngushtohet duke formuar një grykë të pyllëzuar e cila na çoi në një vendbanim me një varrezë të krishterë dhe disa kasolle fshatarësh. Ky ishte fshati Janjevo, i cili ndoshta dikur ishte shumë më i madh dhe është emërtuar sipas fjalës janj, plep. Këtu, dy liga larg Prischtina-s, mund të lësh luginën me përroin që vazhdon rrjedhën në Perëndim, për të arritur pellgun e Prischtina-s.

Nga këtu mund të shkohet direkt në Prischtina, por mund të merret edhe një rrugë e shkurtë duke u ngjitur në Veriperëndim për të arritur në një kodër të mbuluar me pemë lisi. Kjo është ndoshta Janjina Planina që përmendet në këngët popullore serbe. Më pas zbret në një luginë tjetër të vogël që çon në Fushën e Kosovës dhe ka një burim uji. Nga aty, vazhdohet në të njëjtin drejtim dhe kalon disa kodra që shtrihen nga Lindja në Perëndim dhe që janë të mbuluara me lisa. Më e larta nga këto kodra është 1 500 këmbë mbi fushë. Më në fund, mbërrin në majë, nën të cilën ndodhet Prischtina.

Nga maja ka një pamje mahnitëse, me malet Schar [Sharr] dhe majën e tyre lindore Ljoubéten [Luboten] që ngrihen në njërën anë, dhe vargmalin Kopaonik në Serbi që ngrihet në anën tjetër. Përballë këtij vargmali, zbehen lartësitë e asaj pjese të Mëzisë së Epërme, ashtu si ato që ndajnë pellgjet e Prischtina-s dhe Ipek-ut. Vetëm në drejtim të këtij qyteti të fundit dhe të Novibazar-it [Novi Pazar] horizonti është plot me maja malesh që duken po aq të larta sa Kapaoniku.

Një ligë në Jugperëndim të Prischtina-s, ndodhet një fermë dhe më tutje është lumi i vogël i Graschanitza-s që rrjedh lehtësisë nëpër tokën e zezë, shtratin e një ish-liqeni që dikur zinte këtë gropë. Ende më tutje, kalohet Sitnitza ose Schitnitza, i cili nuk është më shumë se një përrua i qetë. Duke e parë atë, është e vështirë të kuptohet se pse Sulltan Murati kishte pasur nevojë për tërë ditën për të kaluar një përrua kaq të vogël para Betejës së Kosovës. Supozohet se Sitnitza ishte vërshuar ose se historianët e kishin ngatërruar këtë lumë me moçalet e Sazlia-s [Sazlia] më në Jug.

Dy liga nga Prischtina ndodhet një fshat bullgar i quajtur Skoula ose Skoulan [Skullan]. Ne qëndruam atje me një familje të sjellshme që zotëronte një kompleks prej gjashtë ose shtatë kasollesh, duke përfshirë edhe një hambar. Këto shtëpi ishin bërë prej druri ose prej degësh të gërshetuara dhe në to jetonin 12 persona. Nga Skoulan-i ka rreth gjysmë lige deri në fshatin mysliman shqiptar Ribar [Ribar] rrëzë disa maleve të pyllëzuara, më të lartën prej të cilave, Goliesch-in [Golesh], e lamë në veriperëndimin tonë. Kaluam mbi kreshtat që shtriheshin në 2 219 këmbë nga Perëndimi në Lindje në një rrugë të ngushtë me zhavorr përmes pyjeve të dendura të lisave që ishin jashtëzakonisht të përshtatshme për hajdutët. Në mes të pyllit pamë disa druvarë. Më pas, më në fund, zbritëm në Jugperëndim përgjatë një shtegu të tmerrshëm që gjarpëronte rreth një humnere të vogël në luginën e hapur ku në 1 725 këmbë lartësi ndodhej një mulli dhe disa shtëpi. Kishim vendosur të hanim darkën atje kur mbërritën disa kiradjis  [drejtues qerresh] të cilët e tmerruan tartarin tonë.

Kjo luginë e Tzernolieva Rieka [Lumi i Carralevës], të cilën z. Hahn gabimisht e quajti Tserolera, shtrihet nga Veriperëndimi në Juglindje dhe, herë pas here, nga Veriu në Jug. Uji i saj derdhet në Lepenatz [Lepenc] dhe jo në Sitnitza dhe kthehet plotësisht drejt juglindjes. Pranë mullirit, lugina mbivendoset nga një shkëmb dhe, duke u ngjitur pak në Veriperëndim, ndodhet fshati shqiptar Kirmaleva ose Tzernolieva [Carraleva] me disa ara misri. Copa tjetër e pjesës së sipërme drejt Perëndimit është e ngushtë, shumë e egër dhe e rrethuar nga pyjet me lisa. Pavarësisht kësaj, kiradjis-ët kalojnë herë pas here këtu, gjë që tregonte se rruga ishte në përdorim.

Vazhduam të ngjitemi pak derisa arritëm në qafën e malit, në lartësinë 2 408 këmbë, ku Tzernlieva Rieka buron dhe ku ujërat ndahen, ku ky përrua ndahet nga ai i Soua Rieka [Suhareka], i shqiptuar Soha Rieka, që do të thotë lumë i thatë. Dy liga para qafës, Tzernolieva Rieka ka një degë që vjen nga Jugu dhe një ligë larg qafës ka një degë tjetër që vjen nga Veriu. Pak në Jug të qafës ndodhet një fshat shqiptar i quajtur Doulé [Duhël] që përbëhet nga rreth njëzet shtëpi të shpërndara, të mbuluara me dërrasa dhe pa oxhaqe.

Nga qafa janĂ« edhe njĂ« orĂ« e gjysmĂ« zbritje deri nĂ« fushĂ«n e vogĂ«l tĂ« Soua Rieka-s qĂ« pĂ«rbĂ«het nga zhavorri dhe formon njĂ« shpat tĂ« gjatĂ« me lisa tĂ« ulĂ«t. PemĂ«t mĂ« tĂ« larta janĂ« quercus cerris mes atyre mĂ« tĂ« vogla tĂ« lisave tĂ« zakonshĂ«m (quercus robur). ËshtĂ« njĂ« rrugĂ« pĂ«r karroca. Duhet edhe gjysmĂ« ore pĂ«r tĂ« kaluar fushĂ«n qĂ« tĂ« çon nĂ« fshat. PĂ«rroi Soua Rieka kalon nĂ«pĂ«r fshatin me tĂ« njĂ«jtin emĂ«r nĂ« lartĂ«sinĂ« 1 100 kĂ«mbĂ« dhe kthehet drejt juglindjes pĂ«r tĂ« buruar rrĂ«zĂ« majave tĂ« fuqishme tĂ« Lioubeten-i qĂ« janĂ« bashkuar me lartĂ«sitĂ« e DoulĂ©-s. Ky vendbanim Ă«shtĂ« i banuar pothuajse tĂ«rĂ«sisht nga shqiptarĂ«t, shtĂ«pitĂ« e tĂ« cilĂ«ve janĂ« kryesisht pĂ«rgjatĂ« anĂ«s veriore tĂ« pĂ«rroit. NĂ« njĂ« distancĂ« prej aty, kishte disa karroca tĂ« mbuluara tĂ« banuara nga zingars-Ă«t [ciganĂ«]. Buallicat e tyre kullosnin rreth tyre dhe qentĂ« e tyre prisnin njĂ« rast pĂ«r t’u vĂ«rsulur ndaj kalimtarĂ«ve.

Hani i Soua Rieka-s Ă«shtĂ« i mjerueshĂ«m. NĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« kasolle e madhe, pjesa mĂ« e madhe e sĂ« cilĂ«s Ă«shtĂ« e zĂ«nĂ« me fuçitĂ« e mĂ«dha tĂ« pĂ«rdorura pĂ«r prodhimin e verĂ«s. Kjo i pĂ«rket fshatit dhe ruhet tek hanxhiu ku vjelja e rrushit bĂ«het kolektivisht dhe prodhimi mĂ« pas ndahet sipas madhĂ«sisĂ« sĂ« vreshtave dhe numrit tĂ« kazanĂ«ve me rrush qĂ« janĂ« sjell nga çdo banor. Pjesa tjetĂ«r e hanit Ă«shtĂ« zĂ«nĂ« nga njĂ« vatĂ«r dhe ka pak vend ku njerĂ«zit mund tĂ« flenĂ«. Nuk ka stalla, kĂ«shtu qĂ« kali duhet tĂ« qĂ«ndrojĂ« jashtĂ« nĂ« pjesĂ«n e mbuluar tĂ« oborrit. Zona e hanit rreth vatrĂ«s ishte e zĂ«nĂ« nga njĂ« grup shqiptarĂ«sh myslimanĂ« tĂ« cilĂ«t nuk e vunĂ« re praninĂ« e udhĂ«tarĂ«ve ose, nĂ«se po, atĂ«herĂ« thjesht na shikonin me pĂ«rbuzje. Tartari ynĂ« ishte i shqetĂ«suar dhe u pĂ«rpoq tĂ« ruante autoritetin duke e angazhuar njĂ« shqiptar nĂ« bisedĂ«. Ky person ishte njĂ« lloj zyrtari udhĂ«tues. NdĂ«rkohĂ«, pasi i kishim vendosur sendet tona nĂ« dysheme mes fuçive tĂ« verĂ«s, menduam tĂ« njiheshim me fshatarĂ«t shqiptarĂ« dhe donim tĂ« ftonim tĂ« paktĂ«n mĂ« tĂ« moshuarin prej tyre pĂ«r njĂ« filxhan kafe. Tartari ynĂ« na tha se ishim tĂ« çmendur qĂ« donim tĂ« bĂ«nim diçka me njĂ« grup tĂ« tillĂ«. Ky kompliment, ndoshta i kuptuar nga arnautĂ«t, i dha fund çdo bisede tĂ« mĂ«tejshme mes nesh dhe atyre. Ky Ă«shtĂ« njĂ« shembull i mirĂ« se si prania e njĂ« turku mund ta pengojĂ« njĂ« udhĂ«tar evropian nĂ« ShqipĂ«ri, sepse, po tĂ« mos kishte qenĂ« me ne, ndoshta do t’i kishim zbutur kĂ«ta fshatarĂ«. Por, ne nuk mund ta bĂ«nim kĂ«tĂ« pa pĂ«lqimin e turkut tonĂ« dhe, po tĂ« kishim vepruar kundĂ«r vullnetit tĂ« tij, ai nuk do tĂ« na kishte parĂ« me sy tĂ« mirĂ«. Respekti i tij pĂ«r ne do tĂ« ishte zvogĂ«luar nĂ« proporcion me afĂ«rsinĂ« tonĂ« me shqiptarĂ«t. Hanxhiu bullgar shpejt u tĂ«rhoq sepse kishte ethe dhe na la nĂ« kujdesin e shĂ«rbĂ«torit tĂ« tij i cili bĂ«ri ç’mundi pĂ«r tĂ« na gatuar njĂ« pulĂ«. Aksham-i [mbrĂ«mja] erdhi dhe mĂ« nĂ« fund shpĂ«tuam nga shqiptarĂ«t djallĂ«zorĂ«, por mbetĂ«m me zyrtarin tonĂ«. Sapo kishim mbaruar sĂ« ngrĂ«ni, kur u soll njĂ« darkĂ« e plotĂ« pĂ«r kĂ«tĂ« personin, pĂ«r tĂ« cilĂ«n ai ftoi burrat tanĂ« tĂ« merrnin pjesĂ«. Ai e ftoi tartarin tĂ« hante me tĂ« dhe pastaj filloi tĂ« pinte pije alkoolike. Pasi piu sa u ngop, filloi tĂ« pĂ«rdridhte mustaqet e veta dhe tĂ« thoshte gjĂ«rat mĂ« fyese. Ai talli njeriun tonĂ«, ferman-in e tij dhe sulltanin e tij. “NĂ«se mĂ« pĂ«lqen tĂ« pi shumĂ«â€, tha ai ndĂ«rsa kĂ«rcente, â€œĂ«shtĂ« sepse e di se çfarĂ« po bĂ«j dhe sa alkool mund tĂ« duroj, por ky tipi kĂ«tu Ă«shtĂ« njĂ« bishĂ« e mjerĂ«â€. Duke u kthyer nga tartari, ai tha: “Ti flet pĂ«r orĂ«t e tua dhe do shumĂ« para pĂ«r to. UnĂ« mund t’i marr lehtĂ«sisht nga ti. MĂ« duhet vetĂ«m tĂ« dal jashtĂ« dhe tĂ« thĂ«rras dy ose tre shqiptarĂ«, dhe ti do tĂ« ishe i detyruar tĂ« mĂ« paguaje mua pĂ«r tĂ« t’i larguar. Ti pesevenk [i pavlerĂ«], ferman-i yt Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« copĂ« letĂ«r, dhe sulltani yt Ă«shtĂ« njĂ« giaour [i pafe] i mjerĂ«â€. FatmirĂ«sisht, Tartari ishte po aq i dehur dhe nuk ishte nĂ« gjendje tĂ« kuptonte se çfarĂ« po thoshte ai personi. Po tĂ« kishte qenĂ« vetĂ«m gjysmĂ« i dehur, gjaku do tĂ« derdhej. E gjithĂ« komedia qĂ« u luajt para nesh nisi tĂ« na irritonte kur shĂ«rbĂ«tori i hanxhiut na pĂ«shpĂ«riti nĂ« vesh se nuk duhet tĂ« flisnim shumĂ« me atĂ« burrĂ«, sepse ai ishte i aftĂ« pĂ«r gjithçka. MegjithatĂ«, nĂ« mbrojtje tĂ« nderit tonĂ«, duhet tĂ« theksoj se ai nuk tha asgjĂ« fyese ndaj nesh. MĂ« pas doli jashtĂ« pĂ«r t’u shtrirĂ« dhe thjesht shtoi se kishte gjetur njĂ« shtrat mĂ« tĂ« mirĂ« se i yni. Sapo doli jashtĂ«, shĂ«rbĂ«tori i hanxhiut mbylli derĂ«n dhe e kyçi me njĂ« shufĂ«r druri, siç Ă«shtĂ« zakoni, dhe pjesa tjetĂ«r e natĂ«s ishte e qetĂ«.

Rruga nga Soua Rieka në Prizren zgjat tre orë e gjysmë. Fillimisht kalon një fushë të ulët ku ka disa këneta. Pastaj kalon përgjatë një përroi që rrjedh drejt Soua Rieka-s nga Juglindja në Veriperëndim. Pastaj ngjitesh në një pllajë pak më të lartë dhe më të gjerë të të njëjtit lloj. Nga këtu, rreth tre orë larg nga Prizreni, mund të shohësh një fshat shqiptar dhe disa fusha me misër në anën e djathtë. Pozicioni ishte një pikë e shkëlqyer vrojtimi për të kuptuar strukturën e pellgut të Prizrenit në anën veriperëndimore të maleve Schar. Lumi Drim [Drin] rrjedh në Jug të Djakova-s [Gjakova] përmes një çarjeje të gjerë në kodra në një lartësi prej 600 deri në 800 këmbë mbi luginë. I bashkuar nga lumi Soua Rieka dhe lumi Maritza [Lumbardh] i Prizrenit, ai rrjedh poshtë luginës ose grykës së vendosur midis maleve në Jug të Gjakovës dhe malit të lartë të Hass-it [Has] ose Schalé-Schoss [Shalë-Shosh?] që pritet në Perëndim nga një çarje e madhe që shkon nga Verilindja në Jugperëndim. Ky është hendeku që i mundëson Drim-it të Bardhë të bashkohet me Drim-in e Zi.

NjĂ« ligĂ« larg nga Prizreni shihen shkĂ«mbinjtĂ« e Schar-it dhe njĂ« e katĂ«rta e njĂ« lige larg nga rruga Ă«shtĂ« fshati shqiptar OritschĂ© ku ka njĂ« pĂ«rrua tĂ« vogĂ«l qĂ« vjen nga Jugu dhe bashkohet me Souha Rieka-n. ËshtĂ« e mundur qĂ« ky tĂ« jetĂ« Srebnitza (nga srebro qĂ« do tĂ« thotĂ« “argjend”) tĂ« cilit iu referua Dr. MĂŒller kur pĂ«rmendi disa fshatra serbe nĂ« fushĂ«, tĂ« cilat ai tha se ishin nĂ« verilindje tĂ« Prizrenit. Kalohet me shpejtĂ«si nĂ«pĂ«r fshat dhe, gjysmĂ« ore mĂ« tej, kalohet fshati Gloubitza ose Loubitza nĂ« tĂ« djathtĂ« dhe njĂ« pĂ«rrua me tĂ« njĂ«jtin emĂ«r i cili, duke rrjedhur nga Jugu nĂ« Veri, derdhet nĂ« lumin Drim. NjĂ« pjesĂ« pjesĂ«risht e kultivuar e fushĂ«s e çon udhĂ«tarin nĂ« Prizren. [
]

Prizren

Prizreni, i quajtur Prizrendi nga shqiptarët dhe Pérsérin nga turqit, është ndërtuar në një lartësi prej 1 149 këmbësh përgjatë dy brigjeve të lumit Marica (Maratsch-i shqiptar) dhe rrëzë maleve Schar, në mënyrë të tillë që një pjesë e qytetit formon një amfiteatër të vërtetë mbi të cilin kurorëzohet një fortesë e lashtë mbi një kep të lartë, rezidencë e disa mbretërve serbë. I rrethuar nga muret me bedena dhe të mirëmbajtura, ai zë një hapësirë të madhe drejtkëndëshe në Perëndim të Maritza-s ku hapet në fushën e Prizrenit. Në drejtim të grykës së këtij përroi, shkëmbi gëlqeror formon një shkëmb nën fortesë duke u ngritur në një lartësi prej gati 60 këmbësh. Meqenëse pjesa tjetër e fshatit është e sheshtë, e kultivuar pjesërisht dhe e zbukuruar me fshatra, qyteti i Prizrenit ka një pozicion vërtet madhështor. Për ta vlerësuar atë, nuk duhet ta shihni nga kodrat përreth Schar-it sepse qyteti zhduket kur shihet së bashku me fushën e gjerë dhe të pasur të Metohisë. Duhet të mbërrish nga Djakova ose Ipek-u. Prej andej, e kupton menjëherë se është një nga qytetet më të bukura dhe më të pasura në Turqi dhe të kaplon habia nga kontrasti midis egërsisë shterpe të maleve Schar dhe bimësisë së pasur dhe popullsisë së fuqishme të fushës. Gjithashtu e kupton rëndësinë e këtij qyteti, i cili gjithmonë ka shërbyer për të mbajtur në mendje përzierjen e grupeve etnike në fushat dhe malet përreth. Industritë dhe tregtia e tij e larmishme në rrugën e tranzitit midis Turqisë dhe Shqipërisë bregdetare kanë kontribuar në rritjen e numrit të banorëve të tij.

Prizreni ndodhet 13 orĂ« larg nga Ouskoub-i [Shkupi], tri orĂ« e gjysmĂ« nga Djakova, nĂ«ntĂ« orĂ« nga Ipek-u, 11 deri nĂ« 11 orĂ« e gjysmĂ« nga Prischtina dhe 28 ose ndoshta mĂ« saktĂ« 30 orĂ« nga Scutari [Shkodra]. Popullsia e tij i kalon 26 000 banorĂ«, sepse nĂ« vitin 1838 z. MĂŒller numĂ«roi 25 550 banorĂ« nĂ« 6 000 shtĂ«pi, duke pĂ«rfshirĂ«: 18 000 sllavĂ«, kryesisht serbĂ« tĂ« fesĂ« greke [ortodokse], dhe rreth 2 000 zinzarĂ« [vllahĂ«], 2 150 shqiptarĂ« katolikĂ«, 4 000 shqiptarĂ« myslimanĂ«, si dhe shumĂ« pak turq tĂ« vĂ«rtetĂ« dhe 600 zingarĂ« [ciganĂ«]. Garnizoni turk nuk pĂ«rfshihet nĂ« kĂ«to statistika dhe varion midis 700 dhe 3 000 burrave nĂ« varĂ«si tĂ« faktit nĂ«se vendi Ă«shtĂ« i qetĂ« apo jo. Ata kanĂ« njĂ« bandĂ« tĂ« mirĂ« muzikantĂ«sh. Sikur z. MĂŒller tĂ« mos e kishte deklaruar qartĂ« se shifrat e tij rridhnin nga regjistri i taksave haraç, do tĂ« kishim menduar se numri i sllavĂ«ve qĂ« dha ishte i ekzagjeruar, megjithĂ«se kjo nuk do tĂ« kishte qenĂ« tipike pĂ«r tĂ«.

Qyteti është i ndarë në tri lagje: e para është në Jug të Maritza-s dhe zë një pjesë të shpatit të kodrës që ngrihet në fortesë, në mënyrë të tillë që disa nga rrugët këtu janë në një pjerrësi. Këtu ndodhet konaku i pashait, i rrethuar nga mure të larta dhe i përbërë kryesisht nga katër ndërtesa prej druri me pamje kah një oborr i brendshëm dhe një kopsht. Në Perëndim janë varrezat turke dhe pikërisht poshtë fortesës janë shtëpitë e zingarëve, të cilët janë kryesisht farkëtarë. Në Veriperëndim të kësaj lagjeje të quajtur Sulejmit është një lagje e quajtur Eminit ku gjendet pothuajse e gjithë industria dhe tregtia. Pazari i mbuluar shtrihet përgjatë disa rrugicave të gjata të hapura, secila prej të cilave i kushtohet një profesioni të caktuar. Ne u mahnitëm veçanërisht nga rrugicat e armëtarëve dhe të zanatlinjve të shalave. Lagjja Ahmit, kryesisht në Veri të Maritza-s, është e banuar në një pjesë të mirë nga të krishterët. Këtu gjenden jo vetëm rrënojat e një kishe, por edhe xhamia e madhe e Ahmedit, e cila nuk është gjë tjetër veçse katedralja e lashtë mbretërore e Sveta Petka-s nga koha e Perandorisë Serbe. Ende mund të shihen dritaret e mëdha e të bukura dhe, në anën veriore, gjen të shkruara në tulla fjalët Sabba srbski (Serbi Sabba). Kisha e vjetër serbe e Zonjës së Madhe është shndërruar gjithashtu në një xhami të së premtes. Jo shumë larg saj është stacioni i postës, menzilhane, një ndërtesë e madhe me një kat të sipërm me shumë dhoma për udhëtarët dhe një stallë me vend për më shumë se 80 kuaj. Tani është një hostel i mbajtur keq.

NdĂ«rtesat e tjera tĂ« Prizrenit pĂ«rbĂ«hen nga njĂ« duzinĂ« xhamish tĂ« mĂ«dha. Z. MĂŒller vlerĂ«soi se numri i tyre Ă«shtĂ« 42. Ekziston gjithashtu njĂ« sahat kulle, njĂ« kishĂ« e vogĂ«l katolike romake e fshehur nga pamja dhe njĂ« kishĂ« greke. Prizreni Ă«shtĂ« rezidenca e peshkopit grek pĂ«r ShqipĂ«rinĂ« e Veriut dhe e njĂ« prifti katolik.

Qyteti nuk është aq i ndotur sa shumë të tjerë në Turqi, sepse disa nga rrugët janë në një shpat dhe përshkohet nga kanale me ujin e pastër që rrjedh. Këto rrjedhin kryesisht nga Maritza (Maria e vogël) dhe mbajnë emra sllavë si Velika, Mala dhe Sredna Rieka, domethënë, lumi i madh, lumi i vogël dhe lumi i mesëm. Uji i pijshëm është i mrekullueshëm. Shkëmbinjtë gëlqerorë përreth janë plot me të dhe mund ta shohësh duke rrjedhur prej burimeve nga të gjitha anët.

Ashtu si qytetet e tjera tĂ« mĂ«dha tĂ« TurqisĂ«, edhe ky ka vendet e veta tĂ« kohĂ«s sĂ« lirĂ«, tĂ« pĂ«rbĂ«ra kryesisht nga kafenetĂ« pĂ«rgjatĂ« brigjeve tĂ« lumit Maritza. Disa prej tyre janĂ« nĂ« lagjen Ahmed nĂ« bregun verior tĂ« lumit Maritza, jo shumĂ« larg njĂ« ure druri dhe katedrales serbe. Plepat e lartĂ«, verrat dhe rrapet bĂ«jnĂ« hije dhe e mbrojnĂ« qytetin nga rrezet e diellit, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« mund tĂ« ecĂ«sh pĂ«rgjatĂ« brigjeve me rĂ«rĂ«. KafenetĂ« e tjera janĂ« tĂ« vendosura nĂ« hyrje tĂ« grykĂ«s sĂ« Schar-it nga ku rrjedh lumi Maritza. Disa rrape orientale ofrojnĂ« mbrojtje nga dielli dhe janĂ« po aq tĂ« kĂ«ndshĂ«m sa uji qĂ« rrjedh me shpejtĂ«si dhe freskon ajrin me avujt e tij. ËshtĂ« kĂ«naqĂ«si kĂ«tu tĂ« vĂ«zhgosh shkĂ«mbinjtĂ« nĂ«n fortesĂ«.

Duke u ngjitur nĂ« grykĂ«n dredha-dredha tĂ« Maritza-s, arrin te rrĂ«nojat e njĂ« manastiri tĂ« vogĂ«l, njĂ« orĂ« larg nga Prizreni. KĂ«tu vinin pĂ«r pelegrinazhe serbĂ«t ose sllavĂ«t. A mund tĂ« jetĂ« ky manastiri i KryeengjĂ«llit MĂ«hill, ku u varros Car Dushani? Sipas murgut JuriĆĄić, diku nĂ« male, gjysmĂ« ore larg nga Prizreni, ka tri kisha greke: ajo e ZonjĂ«s sĂ« Madhe, e ShĂ«n Gjergjit Martir dhe e KryeengjĂ«llit (Arandjel). NĂ« majĂ« tĂ« njĂ« shkĂ«mbi tĂ« lartĂ« ndodhen rrĂ«nojat e njĂ« fortese. NĂ«se vazhdoni mĂ« tej, ngjiteni gradualisht pĂ«rgjatĂ« kodrave gĂ«lqerore qĂ« shĂ«rbejnĂ« si shteg pĂ«r tĂ« arritur nĂ« shpatet e larta tĂ« Ljoubeten-it, nga ku mund tĂ« zbrisni nĂ« Katchanik. KĂ«to kanĂ« pamje nga Fusha e KosovĂ«s dhe njĂ« pjesĂ« e mirĂ« e MĂ«zisĂ« sĂ« EpĂ«rme e cila kufizohet nga vargmalet nĂ« Veri dhe nĂ« Jug. Ne morĂ«m kĂ«tĂ« rrugĂ«, ose mĂ« saktĂ« shteg, nĂ« vitin 1837. NĂ« atĂ« kohĂ« ishte shumĂ« e pĂ«rshkruar me njĂ« turmĂ« shqiptarĂ«sh tĂ« gĂ«zuar qĂ« ktheheshin nĂ« fshatrat e veta. KĂ«ta ishin burra tĂ« cilĂ«t pashai i kishte armatosur dhe i kishte veshur veshje evropiane. Ata ishin njĂ« lloj roje kombĂ«tare, ose Redif, qĂ« zbriste nĂ« Prizreni herĂ« pas here pĂ«r ushtrime. Ata ishin kryesisht tĂ« rinj dhe kĂ«naqeshin shumĂ« kur mĂ« lejonin tĂ« inspektoja armĂ«t e tyre. LartĂ«sitĂ« banohen nga njĂ« pĂ«rzierje e fortĂ« shqiptarĂ«sh dhe serbĂ«sh, me fshatra qĂ« pĂ«rgjithĂ«sisht fshihen nĂ« gryka. /Telegrafi/

_____________

[1] PjesĂ« nga Ami BouĂ©, Recueil d’itinĂ©raires dans la Turquie d’Europe. dĂ©tails gĂ©ographiques, topographiques et statistiques sur cet empire (Vienna: W. BraumĂŒller, 1854), fq. 192-208, 346-352 dhe 315-318. PĂ«rkthyer nga frĂ«ngjishtja nga Robert Elsie.

The post Udhëtim nëpër Kosovë në vitet 1836-1838 appeared first on Telegrafi.

Enver Hoxha, biri i llastuar i një tregtari të mirë

✇Telegrafi
By: Agron Shala
20 August 2025 at 09:47

Time, 22 dhjetor 1961

E irrituar qĂ« ShqipĂ«ria “me paramendim vazhdon tĂ« agravojĂ« marrĂ«dhĂ«niet me Bashkimin Sovjetik”, Rusia, javĂ«n qĂ« shkoi, urdhĂ«roi ambasadorin e saj nĂ« TiranĂ«, tĂ« ngarkonte valixhet e tĂ« nisej nĂ« shtĂ«pi. Nga ana tjetĂ«r, ambasadori i ShqipĂ«risĂ« u urdhĂ«rua gjithashtu tĂ« linte MoskĂ«n, ndĂ«rsa tĂ« dyja vendet kĂ«mbyen akuza tĂ« ndĂ«rsjella se kishin spiunuar e pĂ«rgjuar ambasadat respektive.

Ishte hera e parĂ« qĂ« dy kombe tĂ« kuqe, ndĂ«rprisnin marrĂ«dhĂ«niet diplomatike (madje as nĂ« vitin 1948, kur Stalini pati atĂ« prishje spektakolare me JugosllavinĂ« e Marshall Titos, nuk u ndĂ«rprenĂ« lidhjet diplomatike). QĂ«kurse nĂ« Kongresin e 22-tĂ« tĂ« PartisĂ« Komuniste tĂ« Bashkimit tĂ« Republikave Socialiste Sovjetike, kur Hrushovi nĂ« mĂ«nyrĂ« publike denoncoi ShqipĂ«rinĂ« pĂ«r shpĂ«rfilljen qĂ« ajo i kishte bĂ«rĂ« direktivave anti-staliniste, vendi i vogĂ«l u bĂ« kĂ«shtu “surrogat” ku Moska e Pekini shtrydhĂ«n konfliktet e tyre.

Duke u ndarë zyrtarisht me Shqipërinë, Hrushovi tashmë po përpiqet të pajtohet me Pekinin, duke mos e detyruar Kinën e Kuqe as të afrohet e as të thellojë ndarjen që ekziston mes tyre. Ndërkohë, Shqipëria me tone të larta vazhdon të sfidojë Moskën si enklava e fundit e stilit të komunizmit Stalinist në Evropë.

GjetkĂ« nĂ« EvropĂ«n komuniste, bustet e portretet, dikur tĂ« kudondodhura, janĂ« zhdukur, por vizitorĂ«t qĂ« e kanĂ« shkelur ShqipĂ«rinĂ« kohĂ«t e fundit, ku bie nĂ« sy sidomos njĂ« grup gazetarĂ«sh gjermanĂ«, akoma gjejnĂ« portrete dhe metodat e vjetra tĂ« Stalinit – nĂ« karakatinĂ«n e harruar tĂ« Ballkanit. NĂ« kryeqytetin e vendit, TiranĂ«, nĂ« sheshin e gjerĂ« “SkĂ«nderbej”, shihen tre policĂ« trafiku nĂ« detyrĂ«, tĂ« veshur me uniforma tĂ« bardha, por pĂ«r ta nuk ka fare trafik pĂ«r tĂ« drejtuar.

UshtarĂ« e policĂ« tĂ« armatosur rĂ«ndĂ« rrinĂ« para ministrive e ambasadave, nĂ« cepat e rrugĂ«ve, nĂ« parqe, pĂ«rballĂ« dhe pas hoteleve. TĂ« tjerĂ« roje mbajnĂ« nĂ« duar automatikĂ« dhe ecin para rezidencave tĂ« zyrtarĂ«ve kryesorĂ« tĂ« Kuq, pĂ«r t‘i mbrojtur ata nga “admiruesit tepĂ«r entuziastĂ«â€.

Përveç njerëzve me uniformë, Tirana mbytet nga njerëzit me kostume civile të Sigurimit, policia sekrete e Shqipërisë, metodat e hetimit të të cilës variojnë nga përdorimi i gjarpërinjve të helmatisur, deri tek elektroshoku që e tund mirë të burgosurin kur ai përpiqet të ngrihet apo të ulet. Sipas një raporti të OKB-së, 80 000 nga 1 700 000 banorë që ka Shqipëria, janë depërtuar në kampe përqendrimi që nga viti 1945 deri në 1956-ën dhe 16 000 prej tyre kanë vdekur atje.

VjeshtĂ«n e shkuar, njĂ« grup prej dhjetĂ«ra oficerĂ«sh tĂ« UshtrisĂ« sĂ« MarinĂ«s Shqiptare, dolĂ«n para njĂ« gjyqi tĂ« improvizuar, nĂ« njĂ« nga mjediset e pĂ«rshtatura si gjykatĂ« te kinema “Partizani”, duke u akuzuar si spiunĂ« pro-sovjetikĂ«. U gjendĂ«n fajtorĂ« e u dĂ«rguan menjĂ«herĂ« drejt njĂ« vendi tĂ« braktisur aty pranĂ« dhe u ekzekutuan nga njĂ« skuadĂ«r pushkatimi.

PĂ«r njĂ« turist tĂ« rastĂ«sishĂ«m, Sigurimi duket mĂ« shumĂ« komik, se i efektshĂ«m e vdekjeprurĂ«s. Toga tĂ« tĂ«ra tĂ« pĂ«rbĂ«ra nga dy persona u bĂ«jnĂ« hije, ndĂ«rsa u ecin pas vizitorĂ«ve tĂ« huaj. Çdo pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« folur me njĂ« shqiptar tĂ« zakonshĂ«m, dĂ«shton, pasi kĂ«tyre tĂ« fundit nuk u vjen zĂ«ri ngaqĂ« marrin ndonjĂ« paralajmĂ«rim me njĂ« shtytje tĂ« vogĂ«l nĂ« shpatull, nga agjentĂ«t sekrete tĂ« veshur civilĂ«.

NjĂ« turist nĂ« plazhin e DurrĂ«sit ia doli t‘u shmangej pĂ«rndjekjes sĂ« tyre, duke notuar larg pĂ«r tĂ« takuar njĂ« vajzĂ« shqiptare me bikini. Vajza, duke ecur nĂ« ujĂ«, tha: “UnĂ« do tĂ« doja tĂ« flisja gjatĂ« me ju, por ju duhet tĂ« dini se nĂ« kĂ«tĂ« vend, kjo Ă«shtĂ« e pamundur”.

VizitorĂ«t rrallĂ« dallojnĂ« ndonjĂ« tendencĂ« nga ana e shqiptarĂ«ve pĂ«r tĂ« kritikuar qeverinĂ« apo, tĂ« denoncojnĂ« prapambetjen e vendit dhe Sigurimi i Shtetit nuk Ă«shtĂ« e vetmja arsye pĂ«r kĂ«tĂ«. Tradicionalisht krenarĂ«, dyshues pĂ«r tĂ« huajt, tĂ« mbushur me njĂ« mentalitet klanor, shqiptarĂ«t refuzojnĂ« tĂ« ankohen pĂ«r vendin e tyre me kĂ«mbĂ«ngulje. “Kjo Ă«shtĂ« dhe pĂ«rseja e kĂ«saj pune”, pra qĂ« shumica e shqiptarĂ«ve do tĂ« belbĂ«zonin e ulnin kokĂ«n, kur tĂ« binte fjala pĂ«r kĂ«si gjĂ«rash, duke tĂ« thĂ«nĂ«: “Ju duhet tĂ« na kuptoni“!

I njëjti mentalitet kombëtar është shfaqur vazhdimisht edhe te lideri i kuq, Enver Hoxha, dhe përfaqëson kështu shumë nga karakteri e tij. Shqiptarët kanë një prirje mesdhetare për fjalime të zjarrta e plot ton denoncues dhe Hoxha është i njohur mirë, madje edhe ndër armiqtë e tij, si një mjeshtër i kësaj lloj oratorie. I gjatë, i pashëm, me flokë të shtrira e të shkëlqyeshme, që tashmë po i thinjen, Hoxha korr duartrokitje të forta, për sharjet e tij ndaj Hrushovit.

Portreti i Hoxhës është varur thuajse në çdo mur në vend. Profili i tij shihet edhe te monedha kombëtare e Shqipërisë, Leku, dhe në mbledhjet e Komitetit Qendror të PPSh-së (ku shumica e anëtarëve të tij, janë të lidhur me njëri-tjetrin, edhe me udhëheqësin në lidhje gjaku apo martesore). Hoxha flet nga një podium i zbukuruar me një bust allçie të tijin.

Ashtu sikurse dhe vendi i tij, Enver Hoxha fsheh plot surpriza. NĂ« vend qĂ« tĂ« ishte njĂ« shef me prejardhje malĂ«sore e tĂ« ashpĂ«r, ai nĂ« fakt Ă«shtĂ« njĂ« ish-mĂ«sues shkolle dhe ka qenĂ« i biri i llastuar i njĂ« tregtari tĂ« mirĂ« mysliman. MegjithĂ«se ai kishte mentalitetin e njĂ« “garipi”, mĂ«nyrat e tij janĂ« ato tĂ« njĂ« borgjezi tĂ« edukuar dhe reflektojnĂ« arsimimin e tij nĂ« universitetet e FrancĂ«s e tĂ« BelgjikĂ«s.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Hoxha bashkoi lidershipin e grupeve guerile komuniste dhe jo vetëm që çliroi Shqipërinë nga pushtuesit italianë, por edhe eliminoi grupet rivale guerile në vend. Ai po ashtu eliminoi zërat kundër brenda radhëve të partisë së tij e, si rrjedhojë, sot, nga 14 anëtarë që përbënin dikur Byronë Politike të Komitetit Qendror të Partisë, Hoxha është i vetmi që ka mbijetuar.

Regjimi i tij i mbyllur stalinist, ka bërë pak për të ngritur ekonominë e dobët shqiptare. Ato pak rrugë të shtruara dhe disa ndërtesa të mëdha që janë ndërtuar, janë relike të pushtimit italian. Gjithashtu, aty nuk ka as makina e autobusë privatë; shqiptarët udhëtojnë nga fshati në fshat me gomar, ose në kamionë të hapur. Hekurudha e vetme e shtruar është vetëm 70 milje e gjatë dhe porti i vetëm detar në vend, Durrësi, mund të përpunojë një anije në ditë.

Kontrasti mĂ« i madh Ă«shtĂ« ai mes varfĂ«risĂ« sĂ« masave e luksit grotesk tĂ« elitĂ«s komuniste. Nuk ka shtresĂ« tĂ« mesme mes fshatarit me karrocĂ« me gomar dhe shoferit qĂ« nget “Mercedes” nga ofiçina shtetĂ«rore. Toka bujqĂ«sore thuajse Ă«shtĂ« totalisht e kolektivizuar dhe shumĂ« fshatarĂ« paguhen praktikisht me lekĂ« e me premtime.

Tirana ka njĂ« stacion televiziv, qĂ« transmeton pĂ«r njĂ« total prej 200 televizorĂ«sh nĂ« vend, tĂ« cilĂ«t zotĂ«rohen nga zyrtarĂ«t e partisĂ«. PunĂ«torĂ«t shqiptarĂ« arnojnĂ« vrimat nĂ« pantallonat e tyre me copa leckash tĂ« gomuara, por nĂ« “jet class”-in e ri, “djemtĂ« mbajnĂ« veshur kostume me prerje italiane dhe vajzat mbajnĂ« fustane mbrĂ«mjeje, qĂ« tĂ« lenĂ« mbresa”.

Teknikët sovjetikë e ato të vendeve të tjera satelite, janë zëvendësuar nga ata kinezë që nga prishja me Moskën. Kinezët marrin të njëjtat rroga si kolegët e tyre shqiptarë dhe e kalojnë kohën e lirë në mënyrë të devotshme, duke studiuar gjuhën e vështirë të vendasve, por shumica e shqiptarëve ksenofobë, i shohin ata si të sapodalë nga kopshti zoologjik.

Filmat kinezĂ« shfaqen nĂ« kinema tĂ« panumĂ«rta tĂ« hapura (njĂ« vizitor komentonte se ShqipĂ«ria ka “kinema tĂ« lĂ«vizshme pĂ«r kalimtarĂ«t”) dhe nĂ« errĂ«sirĂ« studentĂ«t e fishkĂ«llejnĂ« shpesh propagandĂ«n e verbĂ«r zyrtare.

ShqipĂ«ria, nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« vazhdueshme, Ă«shtĂ« pĂ«rballur me fqinjĂ« fuqishĂ«m, duke ia nisur qysh nga Roma, te Perandoria Bizantine e deri te turqit. Madje, edhe nĂ«n komunizĂ«m duket se s‘ka humbur asgjĂ« nga talenti i saj, pĂ«r tĂ« pasur komplekse ndaj pavĂ«mendshmĂ«risĂ«.

Por, nëse Enver Hoxha do të vazhdojë apo jo me këtë mënyrë, kjo varet tashmë jo prej tij, por prej Kinës së Kuqe, që ndodhet larg. Për sa i përket kësaj çështje, kjo nuk përbën nënshtrim të Shqipërisë ndaj Hrushovit, por ndaj Pekinit.

PĂ«r kohĂ«n nĂ« tĂ« cilĂ«n po flasim, Hoxha ka vazhduar ta denoncojĂ« Hrushovin si tradhtar i Marksizmit, ndĂ«rsa Peking Review e KinĂ«s sĂ« Kuqe, proklamonte me tĂ« madhe se: “ShqipĂ«ria do tĂ« qĂ«ndrojĂ« gjithmonĂ« si njĂ« shkĂ«mb graniti, duke mbetur kĂ«shtjella e vetme nĂ« EvropĂ«n Juglindore e kampit socialist”. /Memorie.al/

 

The post Enver Hoxha, biri i llastuar i një tregtari të mirë appeared first on Telegrafi.

Yesterday — 19 August 2025Main stream

Diplomacia evropiane me armët e amerikanëve!

✇Telegrafi
By: Agron Shala
19 August 2025 at 08:25

Edvin Kulluri 

“Trumpi u poshtĂ«rua nga Putini”, “Putini fiton nĂ« AlaskĂ«â€, “ushtarĂ«t amerikanĂ« gjunjĂ«zohen para Putinit”, “gjuha e trupit tregoi superioritetin e Putin” etj. KĂ«to ishin pak a shumĂ« disa tituj tĂ« gazetave tĂ« majta nĂ« EvropĂ« e diçka mĂ« pak mes atyre nĂ« ShBA pas takimit tĂ« presidentĂ«ve tĂ« ShBA-sĂ« dhe RusisĂ« nĂ« AlaskĂ«.

Takimi nga i cili shumë prisnin armëpushim të menjëhershëm, disa marrëveshje përfundimtare mes Ukrainës dhe Rusisë me ndërmjetësimin amerikan, për momentin thjesht i ka dhënë një shans paqes. Ndërsa të tjerë që mezi prisnin dështimin e tryezës edhe si kundërshtarë të Trumpit edhe si triumfatorë mbi Rusinë, nuk morën as njërën e as tjetrën, por vetëm shtyrjen në kohë të përfundimit të bisedimeve.

Në fakt tabloja pas takimit nuk kënaqi asnjërën palë. As ata që prisnin marrëveshje e as ata që duan që lufta të vazhdojë deri në fitoren përfundimtare mbi Rusinë.

E, për këtë ka disa arsye që më shumë e kanë origjinën te kritikët e takimit sesa te palët në takim. Një pjesë e Evropës dhe kundërshtarët e përhershëm ideologjikë të Trumpit nuk e kanë ende të qartë nëse kundërshtari është Trumpi apo Putini. Bile, më keq akoma, i barazvlerësojnë deri në marrëzi. Zelli i së majtës kundër presidentit amerikan që i ka rrënjët që në fitoren e tij në mandatin e parë, pra në 2016, jo vetëm që nuk është shuar, por edhe është rritur.

PavarĂ«sisht se kĂ«tĂ« herĂ« nuk po “djegin” rrugĂ«t e AmerikĂ«s me lĂ«vizjen “woke”, nĂ« nivel retorike jemi nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n pikĂ«. I vetmi qĂ« e ka kuptuar qĂ« politika nuk funksionon kĂ«shtu Ă«shtĂ« Rama, qĂ« nga e folura si “e ema e Zeqos nĂ« majĂ« tĂ« thanĂ«s” nĂ« CNN, tashmĂ« pĂ«rpiqet tĂ« qerasĂ« Kushnerin me Sazanin! Por, Rama s’ka asnjĂ« peshĂ« nĂ« politikĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare, ndaj ata qĂ« kanĂ« vĂ«rtet rĂ«ndĂ«si nĂ« kampin e majtĂ« apo liberal, duke vazhduar tĂ« njĂ«jtĂ«n qasje, mĂ« shumĂ« ngatĂ«rrojnĂ« punĂ« sesa zgjidhin. Derisa tĂ« pĂ«rcaktojnĂ« se kush Ă«shtĂ« kundĂ«rshtari, janĂ« tĂ« dĂ«nuar tĂ« mbjellin konfuzion.

Por, le tĂ« marrim nĂ« analizĂ« kundĂ«rshtitĂ« qĂ« mbart pas-takimi i Enkorixh. SĂ« pari, akterĂ«t tĂ« sipĂ«rpĂ«rmendur agresivĂ« harrojnĂ«, me dashje, se gjatĂ« presidencĂ«s Biden, PerĂ«ndimi as nuk e mposhti dot RusinĂ« nĂ« UkrainĂ«, as arritĂ«n tĂ« rifitojnĂ« njĂ« pjesĂ« tĂ« territoreve tĂ« pushtuara, pĂ«rveçse harxhuan qindra miliarda dollarĂ« pĂ«r njĂ« luftĂ« tĂ« tipit “tĂ«rhiq e mos e kĂ«put”, por qĂ« ndĂ«rkohĂ« ka marrĂ« miliona jetĂ« njerĂ«zish nga tĂ« dyja palĂ«t, e shkaktuar miliarda euro dĂ«me nĂ« tĂ« gjitha krahĂ«t.

Por, çuditĂ«risht pĂ«r liberalĂ«t qĂ« kanĂ« nĂ« qendĂ«r tĂ« ekzistencĂ«s sĂ« tyre “njeriun”, vlera e jetĂ«s nuk pĂ«rbĂ«n mĂ« ndonjĂ« problem tĂ« madh. PĂ«rndryshe, do shfaqnin mĂ« pak pasion dhe mĂ« shumĂ« qetĂ«si. Sepse, sipas tyre, nĂ«se Rusia nuk ndalet tani, oreksi i saj do rritet. Çështja Ă«shtĂ« se rusĂ«t e mendojnĂ« njĂ«soj kĂ«rcĂ«nues zgjerimin e NATO-s nĂ« UkrainĂ«, ndaj morĂ«n vendimin pĂ«r tĂ« pushtuar territoret lindore e mbi tĂ« gjitha KrimenĂ«, njĂ« mollĂ« sherri shekullore pĂ«r sigurinĂ« nĂ« Detin e Zi. Kjo Ă«shtĂ« po aq e vĂ«rtetĂ« sa edhe fakti qĂ« Rusia nuk ka fuqi tĂ« nisĂ« njĂ« luftĂ« diku tjetĂ«r, pĂ«r sa kohĂ« nuk po fiton dot atĂ« tĂ« nisur e pa bitisur nĂ« UkrainĂ«.

Trumpi i njeh dhe pranon tĂ« dyja kĂ«to pandehma, edhe pamundĂ«sinĂ« e RusisĂ« pĂ«r tĂ« zgjeruar agresionin nĂ« vende tĂ« tjera, edhe kĂ«mbĂ«nguljen e saj pĂ«r ta mbajtur UkrainĂ«n jashtĂ« NATO-s si kĂ«rcĂ«nim pĂ«r sigurinĂ« e saj. E, ndĂ«rkohĂ«, interesat ruse nĂ« Siri dhe Armeni janĂ« goditur keq, ç’ka e shfryn mitin e “imperializmit rus”. Ndaj, frika ndaj rrezikut rus pĂ«rtej UkrainĂ«s pĂ«rbĂ«n mĂ« shumĂ« njĂ« paranojĂ« sesa njĂ« kĂ«rcĂ«nim real, njĂ«soj si rusĂ«t qĂ« e shohin NATO-n si kĂ«rcĂ«nim, por qĂ« nĂ« fakt mĂ« shumĂ« Ă«shtĂ« psikozĂ« historike sesa njĂ« realitet konkret.

Por, kundërshtarët nuk i vizaton dot, duhen marrë siç janë e të punosh me ta aq sa mundesh.

E, pra, çështja mbetet se ku do gjendet “mesi i artĂ«â€, ç’ka nĂ« njĂ« konflikt pĂ«rfaqĂ«son negociatat. Negociatat janĂ« arti i marrĂ«veshjes ku tĂ« dy palĂ«t duhet tĂ« lĂ«shojnĂ« diçka pĂ«r tĂ« marrĂ«. Putini nuk ka ndĂ«rmend tĂ« lĂ«shojĂ« KrimenĂ« dhe edhe njĂ« pjesĂ« tjetĂ«r tĂ« territoreve tĂ« fituara nĂ« luftĂ«, pĂ«rndryshe del i humbur. KĂ«tĂ« llogari e ka bĂ«rĂ« para ndĂ«rhyrjes, e situata nĂ« terren nuk ka pse ta bĂ«jĂ« qĂ« tĂ« ndryshojĂ« mendje.

Ushtria ukrainase pĂ«rmes rezistencĂ«s sĂ« saj dhe mbĂ«shtetjes sĂ« PerĂ«ndimit, mund ta mbajĂ« konfliktin pa njĂ« fitues e humbĂ«s, por ndĂ«rkohĂ« disavantazhi ekonomik, numrave nĂ« nivel njerĂ«zor nĂ« rekrutim, dhe industrisĂ« ushtarake inferiore nuk janĂ« tĂ« dhĂ«na inkurajuese. Çka nĂ«se nuk e japin humbĂ«se sot, mund ta çojnĂ« drejt disfatĂ«s nesĂ«r. Kjo do tĂ« thotĂ« humbje totale e sovranitetit. E, 80  pĂ«r qind e UkrainĂ«s nuk ka pse bie nĂ«n Rusi pĂ«r shkak tĂ« 20 pĂ«rqindĂ«shit tĂ« pushtuar e populluar nga shumicĂ« ruse.

Në anën tjetër, sipas Wall Street Journal-it, skenari korean i ndarjes me garanci të forta ushtarake është një opsion që po diskutohet fort.

Ajo çfarë do të prodhojnë bisedimet e këtyre ditëve, nuk e bëjnë takimin e Alaskës dështim për Trump e fitore për Putin! Dhe, askush për rrjedhojë nuk ka pse hap shampanjën për vazhdimin e luftës. Ai takim thjesht i hapi rrugën bisedimeve pas tre vitesh ku është folur veçse me krismat e armëve e shkaktuar një tërmet gjeopolitik global.

Ndaj fillimi i diskutimeve nuk i sjell asnjĂ« tĂ« keqe askujt, pĂ«rveç atyre qĂ« duan njĂ« Trump tĂ« mposhtur pavarĂ«sisht viktimave qĂ« ky konflikt prodhon çdo ditĂ«. Natyrisht qĂ« edhe radikalĂ«t ultra-nacionalistĂ« rusĂ« do tĂ« ishin tĂ« lumtur tĂ« vazhdonin luftĂ«n me qĂ«llim lodhjen e UkrainĂ«s deri nĂ« dorĂ«zimin e saj. Por, tĂ« dy palĂ«t harrojnĂ« njĂ« gjĂ«: lufta nuk Ă«shtĂ« bixhoz ku “paratĂ«â€, pra jetĂ«n humbin ata qĂ« luftojnĂ« e jo ata qĂ« prodhojnĂ« fitore virtuale nga divani! Disa Ă«ndrra mirĂ« Ă«shtĂ« tĂ« mbeten nĂ« sirtar! QoftĂ« liberale, qoftĂ« ultranacionaliste!

Rusët duhet të kuptojnë që nuk ringjallen dot si ish-Bashkimi Sovjetik me një Prodhim Kombëtar Bruto të përafërt me ekonomitë angleze, franceze apo italiane të marra veçmas. Ashtu siç falkonët evropianë, kryesisht Macroni e Starmeri nuk duhet të harrojnë se luftë me fuqinë e ShBA-së pas krahëve mund të bëjë vetëm ShBA-ja! Askush tjetër për sa kohë këto të fundit duan paqe!

 

The post Diplomacia evropiane me armët e amerikanëve! appeared first on Telegrafi.

Before yesterdayMain stream

Manifesti radikal i fshehur në kryeveprën e vitit 1884 të Georges Seuratit

✇Telegrafi
By: Agron Shala
14 August 2025 at 14:39

Nga: Kelly Grovier / BBC
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Veprat mĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« artit na mĂ«sojnĂ« tĂ« shohim ndryshe. Nga Portreti Arnolfini i Jan van Eyckut (1434), me pasqyrĂ«n e fryrĂ« nĂ« formĂ«n e syri peshkut qĂ« Ă«shtĂ« ngjitur nĂ« murin e dhomĂ«s sĂ« gjumit dhe qĂ« shtrembĂ«ron realitetin, deri te NjĂ« bar nĂ« Foli-Berzher nga Édouard Manet (1882) me pĂ«rplasjen enigmatike tĂ« shikimeve, kĂ«to piktura luajnĂ« me perspektivĂ«n tonĂ« dhe na ofrojnĂ« shkĂ«ndija tĂ« botĂ«s nĂ« gjithĂ« habinĂ« e saj. Natyrisht, disa piktura e kryejnĂ« magjinĂ« mĂ« fshehtas, pa njĂ« pasqyrĂ« nĂ« pamje. Merrni, pĂ«r shembull, LarĂ«sit nĂ« Asnier tĂ« Georges Seuratit – njĂ« madhĂ«shti e dukshme e verĂ«s, qĂ« me njĂ« vĂ«shtrim mĂ« tĂ« afĂ«rt zhvesh perceptimin tonĂ« mbi vetĂ« perceptimin pĂ«rmes njĂ« pasioni dhe intensiteti qĂ« e bĂ«jnĂ« kĂ«tĂ« vepĂ«r po aq aktuale dhe tĂ« rĂ«ndĂ«sishme sot sa ç’ka qenĂ« ndonjĂ«herĂ« mĂ« parĂ«.

NĂ« pamje tĂ« parĂ«, kanavaca kolosale e Seuratit prej dy metra me tri metra – shumĂ« mĂ« e madhe nga çfarĂ« ishin mĂ«suar tĂ« shihnin vizitorĂ«t e galerive – Ă«shtĂ« njĂ« kremtim i zmadhuar i dritĂ«s sĂ« qetĂ« tĂ« stinĂ«s, qĂ« pĂ«rjetĂ«son gjendjen e çlodhur tĂ« punĂ«torĂ«ve qĂ« bĂ«jnĂ« pushim nga fabrikat pranĂ«, teksa lahen nĂ« dritĂ«n e pĂ«rjetshme tĂ« diellit nĂ« brigjet e SenĂ«s nĂ« veriperĂ«ndim tĂ« Parisit qendror. Drita qĂ« ndriçon lĂ«kurĂ«n e zbehtĂ« tĂ« trupave qĂ« kanĂ« kaluar shumĂ« kohĂ« duke u pĂ«rvĂ«luar nĂ« fonderitĂ« e errĂ«ta (ata “mullinj tĂ« errĂ«t satanikĂ«â€ pĂ«r tĂ« cilĂ«t dikur shkroi William Blake), nĂ« fillim duket se u jep atyre njĂ« monumentalitet tĂ« rrallĂ« pĂ«r artin bashkĂ«kohor dhe njĂ« madhĂ«shti qĂ« zakonisht i rezervohet mitit dhe historisĂ«. Por, shikoni mĂ« afĂ«r dhe trupat e tyre tĂ« lĂ«muar dhe nĂ« dukje tĂ« ngurtĂ« papritmas fillojnĂ« tĂ« shpĂ«rbĂ«hen, tĂ« zhbĂ«hen nĂ« njĂ« rrjetĂ« tĂ« lirshme tĂ« pulsimeve fotonike – valĂ« tĂ« ngjyrave tĂ« pastra dhe pigmente tĂ« dallueshme nga forma. PunĂ«torĂ«t janĂ« tĂ« gjallĂ«ruar nĂ« palĂ«vizshmĂ«rinĂ« e tyre: njĂ«kohĂ«sisht tĂ« rĂ«ndĂ« dhe pa peshĂ«.

NĂ« duart e Seuratit, vetĂ« tipari i dritĂ«s – elementi mĂ« bazik qĂ« e bĂ«n tĂ« mundur perceptimin – nuk Ă«shtĂ« mĂ« njĂ« burim i drejtpĂ«rdrejtĂ« ndriçimi. Ajo Ă«shtĂ« njĂ« substancĂ« qĂ« mundet dhe duhet tĂ« shpĂ«rbĂ«het dhe tĂ« ribashkohet pĂ«rsĂ«ri. Larg sĂ« qeni njĂ« kremtim i thjeshtĂ« i pĂ«rtacisĂ« verore apo i çlirimit tĂ« mendjes dhe muskujve mbi njĂ« tapiceri tĂ« nxehtĂ«sisĂ« dhe mjegullĂ«s sĂ« pasdites, LarĂ«sit nĂ« Asnier Ă«shtĂ« njĂ« analizĂ« e hollĂ«sishme e mirazhit tĂ« pamjeve sipĂ«rfaqĂ«sore – njĂ« ushtrim i sofistikuar nĂ« zhbĂ«rjen e vellove shoqĂ«rore dhe psikologjike qĂ« e mbulojnĂ« shikimin tonĂ« dhe qĂ« skalit botĂ«n tonĂ«. ËshtĂ« njĂ« pikturĂ« qĂ« sheh nĂ« jetĂ«n e gjĂ«rave.

PĂ«r tĂ« hapur shtresat e fshehta tĂ« kuptimit nĂ« kĂ«tĂ« vepĂ«r, duhet njĂ« çelĂ«s dhe njĂ« udhĂ«rrĂ«fyes prej eksperti. PĂ«r fat, Seurati na ka ofruar tĂ« dyja, tĂ« fshehura nĂ« shikim tĂ« parĂ«, duke na sinjalizuar vĂ«mendjen tonĂ« mĂ« afĂ«r vetĂ« qendrĂ«s sĂ« pikturĂ«s. Aty, pak sipĂ«r mbi supet e varura tĂ« figurĂ«s qendrore pa kĂ«mishĂ«, me flokĂ« nĂ« formĂ« helmete si njĂ« kapele ngjyrĂ« gĂ«shtenje, ndodhet njĂ« oxhak i hollĂ« qĂ« nxjerr tym – njĂ« nga disa oxhaqet qĂ« shpojnĂ« qiellin e lagĂ«sht – i cili njĂ«kohĂ«sisht ndĂ«rpret vizionin e Seuratit dhe, me shumĂ« gjasĂ«, Ă«shtĂ« pĂ«rgjegjĂ«s pĂ«r çdo aspekt tĂ« tij.

Piktura e vitit 1884 e Seuratit, Larësit në Asnier, paraqet punëtorët nga fabrikat aty pranë duke pushuar pranë lumit Senë në veriperëndim të Parisit (Burimi: Galeria Kombëtare, Londër)

Oxhaku ngrihet nga njĂ«ra prej shumĂ« fabrikave nĂ« lagjen e afĂ«rt tĂ« Klishit, qĂ« nĂ« atĂ« kohĂ« ishte qendra e prodhimit francez tĂ« qirinjve – njĂ« industri jashtĂ«zakonisht fitimprurĂ«se e bĂ«rĂ« e mundur nga mjeshtĂ«ria shkencore e Michel EugĂšne Chevreulit, e kimistit pionier francez njohuritĂ« intelektuale tĂ« tĂ« cilit ndihmuan nĂ« formĂ«simin e shekullit XIX. PĂ«rveç izolimit tĂ« acidit sterik – njĂ« pĂ«rbĂ«rĂ«s thelbĂ«sor i dhjamit shtazor, prej tĂ« cilit mund tĂ« krijohej qiriu pa erĂ« dhe qĂ« digjej pastĂ«r – Chevreulit i atribuohet formulimi i njĂ« teorie jashtĂ«zakonisht me ndikim mbi ngjyrĂ«n, mbi tĂ« cilĂ«n çdo centimetĂ«r i pikturĂ«s sĂ« Seuratit Ă«shtĂ« ndĂ«rtuar me kujdes tĂ« pĂ«rpiktĂ«. PĂ«r tĂ« kuptuar thelbin e vizionit tĂ« veçantĂ« tĂ« Seuratit, dikush duhet tĂ« pĂ«rvetĂ«sojĂ« thelbin e mendjes sĂ« njeriut qĂ«, nĂ« njĂ« kuptim tĂ« vĂ«rtetĂ«, ndezi fitilin si tĂ« subjektit material tĂ« veprĂ«s, ashtu edhe tĂ« mĂ«nyrĂ«s revolucionare tĂ« mĂ«nyrĂ«s se si shohim.

Kur Seurati filloi punĂ«n nĂ« LarĂ«sit nĂ« Asnier nĂ« vitin 1884, ai ishte njĂ« artist 24-vjeçar parisien, i shkolluar nĂ« ShkollĂ«n e Arteve tĂ« Bukura [École des Beaux-Arts] – njĂ« shkollĂ« prestigjioze qĂ« kishte nxjerrĂ« shumĂ« nga piktorĂ«t mĂ« tĂ« shquar tĂ« kohĂ«s, nga Delacroix te Degas. GjatĂ« kohĂ«s nĂ« shkollĂ«n e artit, Seurati hasi pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« idetĂ« e Chevreulit mbi ngjyrĂ«n, tĂ« cilat kishin qenĂ« themeli i traktatit tĂ« kimistit, Mbi ligjin e kontrastit tĂ« njĂ«kohshĂ«m tĂ« ngjyrave [De la loi du contraste simultanĂ© des couleurs], botuar katĂ«r dekada e gjysmĂ« mĂ« parĂ«, nĂ« vitin 1839. Chevreuli tĂ«rhoqi vĂ«mendjen nga prodhimi i qirinjve drejt teorisĂ« sĂ« ngjyrĂ«s nĂ« vitet ’30 tĂ« shekullit XX, pasi ishte kontaktuar nga njĂ« esnaf i endĂ«sve pĂ«r tĂ« shpjeguar se pse ngjyrat e tyre dukeshin tĂ« zbehta. Ai pĂ«rfundoi se problemi nuk qĂ«ndronte te vetĂ« ngjyrat. Problemi ishte nĂ« radhitjen e tyre. Ai tregoi se dy ngjyra komplementare, kur vendosen njĂ«ra pranĂ« tjetrĂ«s, e pasurojnĂ« njĂ«ra-tjetrĂ«n nĂ« sytĂ« e atyre qĂ« perceptojnĂ«. Çdo ngjyrĂ« qĂ« Ă«shtĂ« nĂ« kontrast duket mĂ« e freskĂ«t dhe mĂ« e dallueshme sesa do tĂ« dukej nĂ« rrethana tjera – njĂ« zbulim i thjesht elegant qĂ« do tĂ« jehonte nĂ« botĂ«t e shkencĂ«s dhe tĂ« artit.

Michel EugÚne Chevreulit i atribuohet formulimi i një teorie me ndikim të madh mbi ngjyrën, mbi të cilën është ndërtuar me përpikëri piktura e Seuratit (Burimi: Getty Images)

NdĂ«rsa shumĂ« prej pararendĂ«sve impresionistĂ« tĂ« Seuratit ishin nĂ« dijeni tĂ« pĂ«rfundimeve tĂ« Chevreulit, ata i konsideronin udhĂ«zimet e tij, pĂ«r vendosjen e ngjyrave – kaltĂ«r pranĂ« portokallisĂ«, verdhĂ« pranĂ« vjollcĂ«s etj. – mĂ« shumĂ« si sugjerime tĂ« lirshme poetike sesa si urdhĂ«resa tĂ« rrepta shkencore. Jo edhe Seurati. I pĂ«rcaktuar pĂ«r tĂ« hapur terren tĂ« ri artistik, ai i pa LarĂ«sit si njĂ« mundĂ«si pĂ«r tĂ« paraqitur njĂ« teknikĂ« tĂ«rĂ«sisht tĂ« re vizuale, tĂ« aftĂ« pĂ«r tĂ« ilustruar idetĂ« e Chevreulit me rreptĂ«si mĂ« tĂ« madhe sistematike sesa kishte provuar kushdo tjetĂ«r mĂ« parĂ«.

Seurati filloi tĂ« konceptonte LarĂ«sit si njĂ« provĂ« matematikore tĂ« “ligjit tĂ« kontrastit tĂ« njĂ«kohshĂ«m” tĂ« Chevreulit. PĂ«rpikĂ«ria Ă«shtĂ« e dukshme nĂ« mĂ«nyrĂ«n se si ai e vendos mishin e skuqur ngjyrĂ« portokalli kundrejt ujit kaltĂ«r-gjelbĂ«r; se si bari njolloset me shkĂ«ndija tĂ« verdha-jargavan; dhe se si ai i pĂ«rshkruan me nuanca tĂ« kaltra tonet e ngrohta dhe rozĂ« tĂ« lĂ«kurĂ«s sĂ« djemve, duke e intensifikuar figurĂ«n dhe duke e bĂ«rĂ« tĂ« pulsojĂ« nĂ« aspektin vizual. NĂ« kĂ«to momente, Seurati arrin tĂ« fshijĂ« shĂ«njuesit artificialĂ« shoqĂ«rorĂ« tĂ« klasĂ«s dhe statusit. Ajo qĂ« mbetet Ă«shtĂ« shpirti i ngjyrĂ«s, i shkundur pĂ«rmes sitĂ«s sĂ« teorisĂ« sĂ« Chevreulit.

Ky pĂ«rdorim i pĂ«rllogaritur i pigmentit do tĂ« shĂ«rbente si njĂ« hap vendimtar drejt risisĂ« sĂ« famshme piktoreske tĂ« Seuratit – pointilizmit, ose pikat e vendosura me mjeshtĂ«ri qĂ« pĂ«rzihen nĂ« mendjen e shikuesit nĂ« vend tĂ« paletĂ«s sĂ« piktorit – duke amplifikuar kĂ«shtu efektin e tyre. Teknikat pointiliste, qĂ« ofronin njĂ« mĂ«nyrĂ« mĂ« tĂ« saktĂ« pĂ«r tĂ« nxjerrĂ« nĂ« pah idetĂ« e Chevreulit, shpejt bĂ«nĂ« debutimin e madh nĂ« vazhdimin e famshĂ«m tĂ« Seuratit pĂ«r parisienĂ«t qĂ« pushojnĂ«, NjĂ« pasdite e sĂ« dielĂ«s nĂ« ishullin Grand-Zhat (1884). Edhe pse LarĂ«sit nuk u pikturua fillimisht me pika, por me njĂ« matricĂ« tĂ« zgjuar penelatash tĂ« kryqĂ«zuara qĂ« zvogĂ«loheshin nĂ« madhĂ«si teksa i afroheshin horizontit, artisti do tĂ« rikthehej te kanavaca mĂ« 1886 dhe 1987, pĂ«r ta ndryshuar sipĂ«rfaqen, aty-kĂ«tu, me njolla tĂ« vogla qĂ« do tĂ« pĂ«rkufizonin stilin e tij tĂ« pjekurisĂ«. TĂ« gjitha njollat, pĂ«rveç atyre tĂ« subkoshiencĂ«s tĂ« sĂ« kaltrĂ«s sĂ« mbyllur, tĂ« shtuara mĂ« vonĂ« nĂ« pjesĂ«n e pasme tĂ« kapelĂ«s portokalli mbi djalin qĂ« klith me duar, ia prishin stabilitetin. Ato e bĂ«jnĂ« atĂ« tĂ« vibrojĂ«.

Teknika poantiliste bĂ«ri debutimin e saj tĂ« madh nĂ« vazhdimin e famshĂ«m tĂ« Seuratit, NjĂ« pasdite e sĂ« dielĂ«s nĂ« ishullin Grand-Zhat, 1884 (Burimi: Instituti i Artit i Çikagos)

QĂ« nĂ« fillim, Seurati ishte i pĂ«rcaktuar qĂ« LarĂ«sit nĂ« AsniĂšr tĂ« mos ishte thjesht njĂ« tjetĂ«r pikturĂ«. Ishte njĂ« manifest i guximshĂ«m mbi mĂ«nyrĂ«n se si e shohim botĂ«n kur shenjat artificiale tĂ« klasĂ«s dhe statusit, formĂ«s dhe funksionit, filtrohen pĂ«r tĂ« zbuluar vibracionin jetĂ«sor tĂ« ngjyrĂ«s, tĂ« ngjyrĂ«s sĂ« pastĂ«r – njĂ« deklaratĂ« e menduar me kujdes pĂ«r njĂ« qĂ«llim dhe synim artistik. NĂ« pĂ«rgatitje pĂ«r veprĂ«n, Seurati u largua nĂ« mĂ«nyrĂ« dramatike nga spontaniteti impresionist dhe zakoni i tij pĂ«r tĂ« punuar me nxitim nĂ« ambient tĂ« hapur, duke realizuar nĂ« studion e tij mĂ« shumĂ« se njĂ« duzinĂ« skicash nĂ« vaj dhe pothuajse po aq vizatime me laps dylli, i bindur se kjo do tĂ« ishte vepra madhore qĂ« do tĂ« pĂ«rcaktonte vendin e tij nĂ« botĂ«n e artit. LarĂ«sit, besonte ai, do tĂ« ishte piktura qĂ« njerĂ«zit do ta vĂ«renin – qĂ« do tĂ« mund t’ia paraqiste me vetĂ«besim jurisĂ« famĂ«keqe e tĂ« pamĂ«shirshme tĂ« Sallonit [ekspozitĂ«s sĂ« Parisit] me ndikim, tĂ« institucionit nga i cili, po tĂ« siguroje njĂ« vlerĂ«sim, sado tĂ« vaktĂ«, mund tĂ« pĂ«rcaktonte perspektivat e karrierĂ«s sĂ« çdo artisti aspirant. KĂ«shtu qĂ« ai e dorĂ«zoi atĂ«. Dhe, ata e refuzuan.

MegjithĂ«se sot admirohet gjerĂ«sisht si njĂ« kryevepĂ«r e atmosferĂ«s sĂ« evokimit, rruga e LarĂ«sve nĂ« Asnier drejt njĂ« vlerĂ«simi kritik ishte, nĂ« rastin mĂ« tĂ« mirĂ«, e vĂ«shtirĂ«. I lĂ«nduar, por i pathyer nga refuzimi i Sallonit, Seurati mbeti i pĂ«rcaktuar qĂ« kanavaca e tij tĂ« shihej. Ai shpejt u bashkua me njĂ« grup tĂ« guximshĂ«m tĂ« tĂ« refuzuarve, po aq tĂ« dĂ«shpĂ«ruar nga Salloni kokĂ«fortĂ«, ku pĂ«rfshiheshin Paul Signac dhe Odilon Redon. Duke u vetĂ«quajtur Grupi i ArtistĂ«ve tĂ« Pavarur [Groupe des Artistes IndĂ©pendants], ky grup nxitoi tĂ« organizonte njĂ« ekspozitĂ« rivale nĂ« njĂ« pavijon tĂ« pĂ«rkohshĂ«m prej druri, pranĂ« Sheshit Konkord [Place de la Concorde]. FatkeqĂ«sisht pĂ«r Seuratin, madhĂ«sia e papĂ«rshtatshme e kanavacĂ«s sĂ« tij dhe vendimi i organizatorĂ«ve pĂ«r tĂ« mbushur muret e papĂ«rpunuara me mĂ« shumĂ« se 400 vepra, rezultoi qĂ« puna e tij tĂ« shtyhej nĂ« njĂ« vend tĂ« pahijshĂ«m tĂ« ekspozitĂ«s, ku u prit me habi nga ata tĂ« paktĂ«t qĂ« i kushtuan vĂ«mendje. Edhe pse njĂ« recensues i hershĂ«m i pikturĂ«s ishte i pĂ«rmbajtur, duke kĂ«mbĂ«ngulur se nuk do tĂ« “guxonte tĂ« tallej me tĂ«â€, njĂ« tjetĂ«r nuk pati asnjĂ« hezitim ta quante “monstruoze”, “vulgare” dhe “tĂ« keqe nga çdo kĂ«ndvĂ«shtrim”.

Do tĂ« kalonte edhe njĂ« gjysmĂ« shekulli tjetĂ«r, dhe shumĂ« kohĂ« pasi vetĂ« Seurati do tĂ« vdiste – para kohe, nĂ« mars tĂ« vitit 1891, nĂ« moshĂ«n vetĂ«m 31-vjeçare – qĂ« kryevepra e tij tĂ« fillonte tĂ« shihej si njĂ« moment i rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« historinĂ« e artit. Pasi qĂ«ndroi nĂ« duar private pĂ«r 60 vjet, vepra LarĂ«sit u ble nĂ« vitin 1924 nga Galeria “Tate” nĂ« LondĂ«r, duke ia rritur vlerĂ«n. E pozicionuar siç duhet nĂ« njĂ« mur muzeu, me hapĂ«sirĂ« tĂ« bollshme qĂ« sytĂ« e vizitorĂ«ve tĂ« thithnin fuqinĂ« e saj, LarĂ«sit nĂ« Asnier nisi tĂ« fitonte vĂ«mendje kritike si pĂ«r filtrimin e hollĂ« tĂ« vetĂ« thelbit tĂ« stinĂ«s sĂ« verĂ«s, ashtu edhe si njĂ« mrekulli moderne nĂ« artin e tĂ« parit. /Telegrafi/

 

The post Manifesti radikal i fshehur në kryeveprën e vitit 1884 të Georges Seuratit appeared first on Telegrafi.

Kasëm Trebeshina banon në katin e katërt të njërit nga pallatet e shumtë pa ngjyrë!

✇Telegrafi
By: Agron Shala
13 August 2025 at 12:45

Nga: Ardian Klosi (1957–2012)

KasĂ«m Trebeshina banon nĂ« katin e katĂ«rt tĂ« njĂ«rit nga pallatet e shumtĂ« pa ngjyrĂ«, pa suva dhe pa gĂ«zim tĂ« TiranĂ«s. Hyrja Ă«shtĂ« tepĂ«r e ngushtĂ«. KasĂ«mi punon nĂ« dhomĂ«n ku priten miqtĂ«. TĂ« vjen çudi se si mund tĂ« strehohen nĂ« atĂ« dhomĂ« tĂ« vogĂ«l gjithĂ« ato dorĂ«shkrime qĂ« ka shkruar ai nĂ« jetĂ«n e tij. Nga jashtĂ« nuk duket pothuaj asgjĂ«, veç zbukurimeve nĂ« bufenĂ« dymbĂ«dhjetĂ«mijĂ«she, sheh disa libra nĂ« rusisht dhe anglisht. MeqĂ« kjo dhomĂ« pritjeje Ă«shtĂ« e vogĂ«l, aty s’ka vend pĂ«r tryezĂ« pune. Shkrimtari e vĂ« makinĂ«n e shkrimit mbi divan dhe punon i pĂ«rkulur mbi tĂ«. QĂ«kurse ka dalĂ« nga burgu, jeton me njĂ« pension prej 370 lekĂ«sh.

NĂ« fĂ«mini kishim frikĂ« nga KasĂ«m Trebeshina, i cili Ă«shtĂ« martuar me njĂ« kushĂ«rirĂ«n time. TĂ« rriturit na thoshin se, pĂ«r fat tĂ« keq, nĂ« rrethin tonĂ« prej familjesh tĂ« mira, komuniste, kemi edhe njĂ« njeri jo tĂ« mirĂ« qĂ« Partia dhe shteti detyrohen ta mbyllin nĂ« burg, prej ligĂ«sisĂ« sĂ« tij. Pastaj, Kaso Ă«shtĂ« pak i sĂ«murĂ«, vĂ«renin. PĂ«r hir tĂ« sĂ« vĂ«rtetĂ«s duhet thĂ«nĂ« edhe qĂ« nĂ« fund tĂ« kĂ«tij rundi bisede pĂ«r KasĂ«min, im atĂ« shtonte: “megjithatĂ« nĂ« LuftĂ« ka qĂ«nĂ« shumĂ« trim, Ă«shtĂ« plagosur pesĂ« herĂ«â€. Prandaj, sa herĂ« shkonim pĂ«r vizitĂ« te kushĂ«rira, unĂ« kisha frikĂ« nĂ« zemĂ«r se mos na dilte si fantazĂ«m nga dhoma e tij ai njeri i frikshĂ«m, me kobure nĂ« dorĂ«, dhe bĂ«nte ndonjĂ« veprim tĂ« sĂ«murĂ«. “Po punon”, thoshte e shoqja. NĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«, KasĂ«mi nuk dilte tĂ« na takonte.

 

The post Kasëm Trebeshina banon në katin e katërt të njërit nga pallatet e shumtë pa ngjyrë! appeared first on Telegrafi.

NJË SHI I RRËMBYESHËM KA ME RA

✇Telegrafi
By: Agron Shala
13 August 2025 at 10:33

Nga: Bob Dylan
PĂ«rktheu: Agron Shala

Oh, ku ishe ti, biri im me sy të kaltër?
Oh, ku ishe ti, vogëlushi im i dashur?
Ngeca rrëzë dymbëdhjetë maleve me mjegull
Eca dhe u zvarrita në gjashtë rrugë dredha-dredha
Shkela nëpër shtatë pyje të trishtueshme
U çorientova në një duzinë oqeanesh të vdekura
I kalova dhjetë mijë milje në birucën e një varreze
Dhe është i rrëmbyeshëm, dhe është i rrëmbyeshëm, është i rrëmbyeshëm, dhe është i rrëmbyeshëm
Dhe një shi i rrëmbyeshëm ka me ra

Oh, çka ke pa ti, biri im me sy të kaltër?
Oh, çka ke pa ti, vogëlushi im i dashur?
Pashë një foshnjë të porsalindur mes ujqërve të egër
Pashë një rrugë me diamante pa asnjë njeri mbi të
Pashë një degë të zezë me gjakun që pikonte pa pra
Pashë një dhomë plot burra me çekiçët e tyre që rridhnin gjak
Pashë një shkallë të bardhë të mbuluar me ujë
Pashë dhjetë mijë folës gjuhët e të cilëve ishin prishur
Pashë armë dhe shpata të mprehta në duart e fëmijëve të vegjël
Dhe është i rrëmbyeshëm, dhe është i rrëmbyeshëm, është i rrëmbyeshëm, është i rrëmbyeshëm
Dhe një shi i rrëmbyeshëm ka me ra

E, çka dëgjove ti, biri im me sy të kaltër?
E, çka dëgjove ti, vogëlushi im i dashur?
Dëgjova zhurmën e bubullimës që ulërinte si paralajmërim
Dëgjova gjëmimin e një dallge që mund të përmbyste gjithë botën
Dëgjova njëqind daullexhinj duart e të cilëve digjeshin flakë
Dëgjova dhjetë mijë vetë që pëshpëritnin, por askush nuk i dëgjonte
Dëgjova një njeri që vdiste nga uria, dëgjova shumë të tjerë që qeshnin
Dëgjova këngën e një poeti që vdiq në një pellg
Dëgjova zërin e një palaçoje që qante në një rrugicë
Dhe është i rrëmbyeshëm, dhe është i rrëmbyeshëm, është i rrëmbyeshëm, është i rrëmbyeshëm
Dhe një shi i rrëmbyeshëm ka me ra

Oh, me kë u takove, biri im me sy të kaltër?
Kë takove ti, vogëlushi im i dashur?
Takova një fëmijë të vogël pranë një poni të ngordhur
Takova një burrë të bardhë që shëtiste një qen të zi
Takova një grua të re trupi i së cilës po digjej
Takova njĂ« vajzĂ« tĂ« re – ajo ma dha njĂ« ylber
Takova një burrë të lënduar nga dashuria
Takova një tjetër të plagosur nga urrejtja
Dhe është i rrëmbyeshëm, është i rrëmbyeshëm, është i rrëmbyeshëm, është i rrëmbyeshëm
Një shi i rrëmbyeshëm ka me ra

Oh, çfarë do të bësh tani, biri im me sy të kaltër?
Oh, çfarë do të bësh tani, vogëlushi im i dashur?
Sërish do të dalë, para se të fillojë shiu
Do të lëviz drejt thellësive të pyllit më të errët
Aty ku njerëzit janë të shumtë, por duart i kanë krejt bosh
Aty ku plumbat me helm përmbytin ujërat e tyre
Aty ku shtëpia në luginë puçet me burgun e lagësht e të fëlliqtë
Aty ku fytyra e xhelatit është gjithnjë e maskuar
Aty ku uria është e shëmtuar, ku shpirtrat janë harruar
Aty ku e zeza është ngjyrë, ku hiçi është numër
Dhe do ta them, do ta mendoj, do ta rrëfej dhe nga kjo do të marrë frymë
Dhe do ta pasqyroj nga maja e malit që të gjithë shpirtrat ta shohin
Pastaj do të qëndroj mbi oqean, derisa të filloj të fundosem
Por do ta njoh mirë këngën time para se ta këndoj
Dhe është i rrëmbyeshëm, është i rrëmbyeshëm, është i rrëmbyeshëm, është i rrëmbyeshëm
Një shi i rrëmbyeshëm ka me ra

/Telegrafi/

The post NJË SHI I RRËMBYESHËM KA ME RA appeared first on Telegrafi.

Prania e elementit shqiptar në fushatën osmane të Maltës të vitit 1565

✇Telegrafi
By: Agron Shala
12 August 2025 at 14:55

Nga: Eduart Caka

Hyrje

Marrja e KostandinopojĂ«s prej Sulltan Mehmed Fatihut II qe njĂ« pikĂ« kthese nĂ« historinĂ« e botĂ«s e cila, pĂ«rveç tĂ« tjerash, nxori edhe njĂ« aktor tĂ« ri nĂ« gjeopolitikĂ«n botĂ«rore tĂ« asaj periudhe, PerandorinĂ« Osmane.[1] KatĂ«r dekada pas vdekjes sĂ« sulltanit qĂ« mori KostandinopojĂ«n, Mehmedit II, nĂ« fronin e shtetit osman do tĂ« vinte njĂ«ri prej sundimtarĂ«ve mĂ« tĂ« mĂ«dhenj tĂ« kĂ«saj dinastie, Sulltan Sulejmani I. I njohur me nofkĂ«n LigjvĂ«nĂ«si (Kanuniu) ose i MadhĂ«rishmi (Magnificent), ai arriti ta kthejĂ« PerandorinĂ« Osmane nĂ« njĂ« fuqi dominuese dhe imponuese thuajse ndaj tĂ« gjitha shteteve e mbretĂ«rive nĂ« pellgun e Mesdheut. Ekspansioni i pandalshĂ«m osman do tĂ« shkaktonte te tĂ« tjerĂ«t njĂ« ndjenjĂ« frike ndaj ushtrive turke tĂ« cilat, nĂ« syrin e fuqive europiane, qenĂ« tĂ« veshura me petkun e mitit “tĂ« pathyeshmĂ«risĂ«â€.[2]

Parë në një këndvështrim mikro, megjithëse kishte kaluar në një periudhë më të vonë nën sundimin osman, nëse do ta krahasojmë me brendësinë e territorit të vendit,[3] bregdeti shqiptar gjatë këtyre sulmeve do të shërbejë si një bazë e flotës turke për aksionet e saj në det, aspekt i cili nxirret në pah edhe nga kronikat dhe dokumentet e kohës. Për shembull, në korrik të vitit 1554 flota turke do të organizojë një sulm në  Pulje duke e rrënuar kështjellën e duke zënë një numër të madh robërish.[4] Pas këtij sulmi, mësojmë se anijet osmane do të kthehen në Vlorë për të kryer meremetimin e pjesëve që ishin dëmtuar gjatë aksionit në fjalë.[5] Vlora meriton të trajtohet në mënyrë të veçantë sidomos në periudhën e Kanuniut kur u kthye në një pikë strategjike për sulmet përtej Adriatikut. Vetë Sulejmani I kishte ardhur këtu në vitin 1537, gjatë fushatës ushtarake kundër Italisë, marshim në të cilin kishte dhënë edhe urdhrin për fillimin e rregullimeve, zgjerimeve dhe ndërtimit të kalasë së Vlorës.[6] Si përfundim, edhe në fushatën e rëndësishme të Maltës të vitit 1565, e cila është edhe objekt i këtij artikulli, shqiptarët dhe hapësira shqiptare duket se kanë patur një rol të konsiderueshëm.

Beteja e MaltĂ«s e vitit 1565 nuk Ă«shtĂ« njĂ« temĂ« e panjohur pĂ«r ata qĂ« merren me historinĂ« e PerandorisĂ« Osmane apo atĂ« tĂ« Mesdheut. ParĂ« nga ky kĂ«ndvĂ«shtrim, edhe synimi i kĂ«tij artikulli nuk lidhet nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« me kĂ«tĂ« pĂ«rleshje epike midis flotĂ«s osmane dhe mbrojtĂ«sve tĂ« ishullit, pra kalorĂ«sve tĂ« urdhrit tĂ« ShĂ«n Gjonit. MegjithĂ«se, arena e zhvillimit tĂ« ngjarjeve mbetet kjo gjeografi dhe ajo ngjarje e madhe, qĂ«llimi ynĂ« Ă«shtĂ« tĂ« evidentojmĂ« elementin shqiptar dhe rolin qĂ« shqiptarĂ«t luajtĂ«n nĂ« tĂ« dy anĂ«t e luftĂ«s. Duke u bazuar nĂ« dokumentacionin osman, konkretisht nĂ« informacionin qĂ« gjejmĂ« nĂ« MĂŒhimme Defterleri[7] dhe nĂ« Regjistrin e FushatĂ«s sĂ« MaltĂ«s,[8] pĂ«rpiqemi tĂ« nxjerrim

në pah zhvillimet që ndodhën në qytetet bregdetare shqiptare në kuadër të kësaj beteje si dhe elementin njerëzor shqiptar, i cili qe pjesë e kësaj lufte.

a. Kalorësit e Maltës dhe lufta për hegjemoni në Mesdhe

Nuk ka asnjë dyshim se osmanët qenë një fuqi e madhe në avancimin ushtarak nga ana tokësore. Por, e njëjta gjë nuk mund të thuhet në atë detare. Kjo në vetvete ka edhe një linjë logjike pasi gjeografia ku osmanët patën përparuar qe brendësia e tokës dhe përballja me detin kishte ardhur vetëm me ekspansionin territorial të tyre. Një vlerësim krejt i ndryshëm vlen për Republikën e Shën Markut, lidhja e së cilës me detin qe natyrale. Venediku qe një fuqi ekonomike dhe një rivale ushtarake e rëndësishme e osmanëve në Mesdhe duke patur nën zotërim thuajse të gjitha brigjet lindore të Adriatikut, por edhe ishuj me peshë strategjike të detit Jon.[9] Nëse osmanët kishin si synim parësor zgjerimin e tyre territorial, e njëjta gjë nuk vlente për Republikën e Shën Markut e cila pikësëpari qe një fuqi ekonomike. Për këtë arsye, të dyja fuqitë i ruheshin një përballjeje me njëra-tjetrën.[10] Uljet dhe ngritjet e tensionit, por edhe të paqes në marrëdhëniet midis venecianëve dhe osmanëve, do të vëreheshin edhe në hapësirën shqiptare e cila në të njëjtën kohë qe edhe një vijë kufiri. Kështu, në vitin 1479 vetë Sulltan Mehmedi II do të dërgonte emin Halil Beun me qëllim caktimin e kufirit me venecianët. Pjesë e inspektimeve të tij dhe e vijës kufitare padyshim që ishin edhe zona e qytete shqiptare duke nisur nga Himara në jug për të vijuar drejt Shkodrës e Ulqinit në veri.[11]

Një aktor tjetër i rëndësishëm në Mesdhe gjatë periudhës së sundimit të Sulejmanit I qe edhe Spanja. Në fundin e shek. XVI, Mbretëria Spanjolle shtrihej në pjesë të ndryshme të Afrikës së Veriut, thuajse në të gjithë gadishullin Iberik dhe në një pjesë të konsiderueshme të Italisë së sotme duke u kthyer në njërën prej fuqive më të mëdha ushtarako-politike e ekonomike të Mesdheut.[12] Të ardhurat ekonomike që i përfitonte kryesisht nga kontinenti amerikan bënë që Spanja të rritej ekonomikisht dhe ushtarakisht duke i kaluar edhe kufijtë e Mesdheut. E gjitha kjo shtrirje gjeografike e Spanjës i falej edhe fuqisë së saj ushtarake e cila konsistonte në një flotë të fuqishme detare, mbronte anijet tregtare spanjolle veçanërisht ndaj sulmeve pirate të cilat asokohe ishin një nga kërcënimet më të mëdha të detarëve në Mesdhe.[13] Gjithashtu, ndryshe nga Venediku, i cili elementin tregtar e kishte objektivin parësor, spanjollët qenë më të angazhuar ushtarakisht kundër osmanëve, duke i mbështetur të gjitha aktet që do të ndërmerreshin në këtë kontekst.[14] Ky rivalitet i ashpër midis këtyre dy fuqive të mëdha të kohës do të vijonte deri në vitin 1581 kur Perandoria Osmane dhe Spanja do të firmosnin një marrëveshje paqeje, si në det ashtu edhe në tokë, për një periudhë trevjeçare.[15] Parë nga ky këndvështrim, më shumë se fuqia e Republikës së Shën Markut, dukej se qe Mbretëria Spanjolle ajo që përbënte pengesën më të madhe për avancimin osman.[16]

Rivaliteti ekonomiko-politik pĂ«r hegjemoni nĂ« Mesdhe nĂ« shek. XVI do tĂ« arrinte kulmin e vet me betejat e mĂ«dha qĂ« e karakterizuan kĂ«tĂ« periudhĂ«.[17] KĂ«shtu, dy fuqive tĂ« mĂ«dha detare e tregtare, siç ishte Spanja dhe Venediku, do t’u bashkĂ«ngjitej edhe njĂ« e tretĂ«: Perandoria Osmane. PĂ«rveç synimit tĂ« tyre pĂ«r tĂ« avancuar nĂ« krahun jugor, pra nĂ« det, osmanĂ«t kishin edhe njĂ« arsye tjetĂ«r qĂ« i detyronte ata tĂ« forcoheshin nĂ« aspektin ushtarak detar; qysh prej vitit 1516-17 ata kishin futur nĂ«n zotĂ«rim pjesĂ« tĂ« SirisĂ« e tĂ« Egjiptit tĂ« cilat, jo vetĂ«m qĂ« pĂ«rbĂ«nin tĂ« ardhura kolosale pĂ«r buxhetin perandorak. por, gjithashtu qenĂ« edhe rrugĂ« mĂ« tĂ« shpejta pĂ«r pelegrinĂ«t myslimanĂ« tĂ« cilĂ«t shkonin nĂ« Haxh.[18]

PikĂ«risht nĂ« mesin e rivalitetit ekonomiko-ushtarak tĂ« tri fuqive tĂ« mĂ«sipĂ«rme, nga njĂ«ra anĂ«, dhe tĂ« kĂ«rcĂ«nimit tĂ« kusarĂ«ve, nga ana tjetĂ«r, historia detare e Mesdheut tĂ« shek. XVI do tĂ« formĂ«sohet nga njĂ« lĂ«vizje strategjike me shumĂ« rĂ«ndĂ«si: vendosjen e urdhrit tĂ« ShĂ«n Gjonit nĂ« ishullin e MaltĂ«s. JanĂ« disa elemente tĂ« cilat e bĂ«jnĂ« njĂ« lĂ«vizje tĂ« rĂ«ndĂ«sishme instalimin e kĂ«tij urdhri kalorĂ«siak, i cili qe dĂ«buar sĂ« fundmi nga osmanĂ«t prej Rodosit duke mos patur njĂ« qendĂ«r tĂ« tyren. SĂ« pari, nĂ« aspektin hierarkik ata vareshin nga Papa i RomĂ«s, pĂ«r vetĂ« faktin se ishin njĂ« urdhĂ«r fetar. NdĂ«rsa, nĂ« aspektin juridiko-politik, besnikĂ«ria e tyre ishte ndaj MbretĂ«risĂ« sĂ« SpanjĂ«s pĂ«r arsye se Malta varej nga kjo e fundit.[19] SĂ« dyti, vendosja e urdhrit nĂ« MaltĂ« qe jo vetĂ«m njĂ« lĂ«vizje pĂ«r tĂ« ruajtur rrugĂ«t kryesore tregtare nga sulmet e piratĂ«ve, por gjithashtu pĂ«r tĂ« treguar kujdes edhe ndaj ndonjĂ« sulmi tĂ« mundshĂ«m osman drejt hapĂ«sirave perĂ«ndimore tĂ« Mesdheut.[20] Me inkursionet e tyre drejt hapĂ«sirave detare qĂ« ndodheshin nĂ« domenin osman, kalorĂ«sit pĂ«rbĂ«nin njĂ« rrezik tĂ« vazhdueshĂ«m pĂ«r ekonominĂ« dhe rrugĂ«t detare osmane. Prandaj, sulmi osman nuk do tĂ« vonohej, nĂ« vitin 1565, ishulli i MaltĂ«s dhe kalorĂ«sit qĂ« ndodheshin aty do tĂ« rrethoheshin nga flota osmane. Dhe, ndoshta elementi mĂ« kryesor qĂ« e bĂ«ri tĂ« rĂ«ndĂ«sishme vendosjen e urdhrit nĂ« kĂ«tĂ« gjeografi lidhet me faktin se suksesi qĂ« ata treguan nĂ« mbrojtjen e ishullit duke i shkaktuar disfatĂ« flotĂ«s osmane, jo vetĂ«m qĂ« i bĂ«ri ushtritĂ« perĂ«ndimore tĂ« besonin se mund t’i thyenin osmanĂ«t, por gjithashtu ngjalli tek ta sĂ«rish shpresĂ«n e reconquista’s ose tĂ« rimarrjes sĂ«

atyre qĂ« kishin humbur.[21] NdĂ«rsa, pĂ«r autorĂ«t dhe sundimtarĂ«t perĂ«ndimorĂ«, rezistenca e kalorĂ«sve do tĂ« konsiderohej si “mbrojtje e Krishterimit nĂ« skajin mĂ« jugor tĂ« EuropĂ«s”.[22]

ParĂ« nga ky kĂ«ndvĂ«shtrim, mĂ« shumĂ« se sigurimi i rrugĂ«ve tĂ« brendshme tregtare detare dhe sigurimi i rrugĂ«s sĂ« Haxhit, argument qĂ« do tĂ« pĂ«rdorej nĂ« nisjen e fushatĂ«s, pĂ«r osmanĂ«t, marrja e MaltĂ«s kishte njĂ« rĂ«ndĂ«si strategjike mĂ« sĂ« shumti nĂ« planin gjeopolitik. KĂ«shtu, marrja e MaltĂ«s do t’u jepte osmanĂ«ve pĂ«rparĂ«si nĂ« dy aspekte tejet kritike pĂ«r avancimin e tyre drejt konsolidimit tĂ« vendosjes nĂ« Mesdhe. SĂ« pari, pĂ«rmes vendosjes kĂ«tu, osmanĂ«t do tĂ« siguronin njĂ« lidhje tĂ« qĂ«ndrueshme e tĂ« sigurt me zotĂ«rimet e tyre nĂ« AfrikĂ«n Veriore, pĂ«rkatĂ«sisht me Trablusgarb’in (Tripoli) i cili kishte qenĂ« vazhdimisht nĂ«n kĂ«rcĂ«nimin e spanjollĂ«ve.[23] SĂ« dyti, duke qenĂ« se ndodhej shumĂ« afĂ«r SicilisĂ«, Malta kishte njĂ« rĂ«ndĂ«si strategjike pĂ«r osmanĂ«t tĂ« cilĂ«t kishin tentuar qysh nĂ« kohĂ«n e Sulltan Mehmedit II tĂ« organizonin sulme drejt jugut tĂ« ItalisĂ«.

Sipas të dhënave që japin studiuesit, numri i urdhrit të Shën Gjonit[24] të cilët mbrojtën Maltën në vitin 1565, arrinte shifrën e 540 kalorësve, ndërsa në vitin 1631 i gjithë urdhri në total kishte 1.755 kalorës.[25] Sigurisht që në betejën e tyre për mbrojtjen e ishullit numri mendohet të ketë qenë disa herë më i madh pasi ata kishin marrë edhe bujq apo mercenarë në atë rezistencë rreth katërmujore, dhe burimet gjithashtu, theksojnë faktin se atyre u kishin ardhur edhe përforcime.[26] Gjithsesi, qëllimi këtu nuk është të paraqitet zhvillimi i luftës për mbrojtjen e ishullit pasi kjo temë është lëvruar gjerësisht nga studiuesit. Ajo çka ne kemi si qëllim është evidentimi i elementëve shqiptarë të cilët kanë dalë në dritë nga burimet e fundit arkivore që flasin për këtë betejë.

b. Masat osmane në hapësirën shqiptare në kuadër të fushatës së Maltës

Kur Sulltan Sulejmani dha urdhër për organizimin e fushatës ushtarake drejt Maltës, thuajse po mbushte të shtatëdhjetat. Megjithëse për të marrja e Maltës kishte një rëndësi strategjike, duket se osmanët e kishin nënvleftësuar këtë fushatë pasi në të njëjtën kohë ushtria osmane qe ndarë në dy fronte: nga deti u nisën drejt Maltës, ndërsa nga toka vijonin përgatitjet për marshimin drejt Austrisë.[27] Madje, duhet theksuar se me kërkesë të prijësit (Hanit) të Tataristanit ishte kërkuar ndërmarrja e një fushate ushtarake drejt Moskovit (Rusisë), fushatë e cila do të shtyhet në kohë për shkak të përgatitjes për frontin e Hungarisë në tokë dhe atë të Maltës në det.[28] Vetë sulltani, me një urdhër që mban datën 23 mars 1565[29] ia besoi detyrën e komandantit të fushatës drejt Maltës, vezir Mustafa Pashës[30] të cilin do ta ndihmonin nga afër admirali i flotës Pijale Pasha dhe Turgut Pasha,[31] ky i fundit bejlerbej i Tripolit dhe që kishte njohuri shumë të mira të ishullit e terrenit. Pas disa muaj përgatitjesh, më 26 Shaban të vitit 972 Hixhri (29 mars 1565)[32] flota osmane e drejtuar nga Pijale Pasha u nis drejt Maltës me një numër që i kalonte 200 anijet të cilat kishin në bord rreth 36 mijë ushtarë.[33]

Historiografia shqiptare nuk i ka kushtuar vëmendje fushatës osmane për pushtimin e Maltës. Mostrajtimi i kësaj ngjarjeje të rëndësishme në vetvete mbart një linjë logjike, sepse as vendi ku janë zhvilluar luftimet e as palët që morën pjesë në këtë luftë nuk kanë lidhje të drejtpërdrejtë me Shqipërinë. Por, burimet arkivore osmane dhe ato perëndimore na paraqesin të dhëna krejtësisht të ndryshme, duke nxjerrë në pah argumente se elementi shqiptar ishte i pranishëm në fazën përgatitore të kësaj fushate, gjatë rrjedhës së saj dhe luajti rol edhe në zhvillimin e kësaj lufte të ashpër.

JanĂ« dy elementĂ« tĂ« cilĂ«t e bĂ«nin tĂ« detyrueshĂ«m edhe pĂ«rfshirjen e elementit shqiptar nĂ« betejĂ«n e MaltĂ«s por edhe thuajse nĂ« tĂ« gjitha ekspeditat osmane nĂ« Adriatik e Jon: aspekti ushtarak dhe ai gjeografik. I pari ka tĂ« bĂ«jĂ« me anĂ«n njerĂ«zore: nĂ« rast tĂ« njĂ« mobilizimi ushtarak osman pĂ«r t’u nisur drejt frontit, edhe sanxhaqet shqiptare ishin tĂ« detyruara tĂ« dĂ«rgonin ushtarĂ« sipas numrit tĂ« kĂ«rkuar. NdĂ«rsa aspekti i dytĂ« ka tĂ« bĂ«jĂ« me pozitĂ«n gjeografike tĂ« hapĂ«sirĂ«s shqiptare. Duke qenĂ« se ShqipĂ«ria pozicionohej nĂ« skajin mĂ« perĂ«ndimor tĂ« PerandorisĂ« Osmane, domosdoshmĂ«risht qytetet, kĂ«shtjellat dhe portet e saj do tĂ« shĂ«rbenin si pika organizimi drejt frontit tĂ« luftĂ«s, ashtu edhe si pozicione fortifikimi nĂ« rast tĂ« njĂ« sulmi tĂ« mundshĂ«m qĂ« mund tĂ« vinte nga deti. Si pĂ«rfundim, kĂ«tĂ« logjikĂ« e vĂ«rejmĂ« edhe gjatĂ« fazĂ«s pĂ«rgatitore pĂ«r fushatĂ«n ushtarake drejt MaltĂ«s.

Trupat ushtarake tĂ« mbledhura pĂ«r fushatĂ«n pĂ«rbĂ«heshin nga jeniçerĂ«, kalorĂ«s, spahinj, kapitenĂ« e marinarĂ«. Nga shqyrtimi i defterĂ«ve lidhur me kĂ«tĂ« fushatĂ« vĂ«rehet se nga pjesa e RumelisĂ«, shumica dĂ«rrmuese e forcave tĂ« mbledhura i pĂ«rkisnin vendeve si Selanik, Rodos, Çirmen, Moton, Karli-ili, Morea etj.[34] Sigurisht qĂ«, pjesĂ« e kĂ«tyre formacioneve ushtarake qĂ« u nisĂ«n drejt MaltĂ«s ishin edhe trupat e mbledhura nga hapĂ«sira shqiptare. NĂ« krye tĂ« sanxhaqeve shqiptare, nga u mblodhĂ«n ushtarĂ«t, vinte ai i Elbasanit. NĂ« urdhrin qĂ« vjen nga Stambolli pĂ«r Shaban Beun, sanxhakbeun e Elbasanit, kĂ«rkohet qĂ« tĂ« gjithĂ« spahinjtĂ« qĂ« zotĂ«rojnĂ« timare me tĂ« ardhura mĂ« shumĂ« se 5 mijĂ« akçe, tĂ« pĂ«rgatiten e tĂ« jenĂ« tĂ« gatshĂ«m pĂ«r t’iu bashkĂ«ngjitur flotĂ«s.[35] NjĂ« numĂ«r i konsiderueshĂ«m ushtarĂ«sh, kryesisht kĂ«mbĂ«sori e pajisur lehtĂ«, mendohet tĂ« jenĂ« mbledhur edhe nga sanxhaku i VlorĂ«s. Interesante janĂ« edhe vlerĂ«simet nĂ« lidhje me kapacitetin luftarak tĂ« trupave qĂ« u mblodhĂ«n nga viset shqiptare. PĂ«r shembull, ndĂ«rsa ushtarĂ«t qĂ« u mblodhĂ«n nga Elbasani qenĂ« mĂ« sĂ« shumti kalorĂ«s, ata qĂ« vinin nga Vlora ishin tĂ« aftĂ« tĂ« luftonin nĂ« det dhe nĂ« tokĂ«.[36]

Pas kapacitetit luftarak, njĂ« mjet tjetĂ«r i domosdoshĂ«m pĂ«r luftĂ«n nĂ« det padyshim qĂ« ishin edhe anijet. NĂ« fazĂ«n pĂ«rgatitore tĂ« fushatĂ«s vĂ«rejmĂ« se ka disa vendime nĂ« tĂ« cilat urdhĂ«rohet ndĂ«rtimi i anijeve luftarake. PĂ«rveç kantierit kryesor tĂ« flotĂ«s osmane qĂ« ndodhej nĂ« Stamboll, nĂ« ishullin e Rodit, e nĂ« Çanakkale mĂ«sojmĂ« se ndĂ«rtimi i galerave qe bĂ«rĂ« edhe nĂ« pjesĂ«t e Anadollit por edhe nĂ« zonĂ«n e RumelisĂ«, pĂ«rkatĂ«sisht edhe nĂ« VlorĂ«. PikĂ«risht kĂ«tu na tĂ«rheq vĂ«mendjen njĂ« vendim qĂ« u pĂ«rket muajve janar/shkurt tĂ« vitit 1565. KĂ«shtu, nĂ« kuadĂ«r tĂ« pĂ«rgatitjeve pĂ«r fushatĂ«n ushtarake, mĂ«sojmĂ« se kapitenĂ«t detarĂ« tĂ« portit tĂ« VlorĂ«s kanĂ« dalĂ« vetĂ« vullnetarĂ« duke thĂ«nĂ« se janĂ« tĂ« aftĂ« tĂ« ndĂ«rtojnĂ« dy varka me nga tetĂ«mbĂ«dhjetĂ« rrema. NĂ« vendim, theksohet se, pritet qĂ« ato varka tĂ« ndĂ«rtohen me cilĂ«si e tĂ« bĂ«hen pjesĂ« e flotĂ«s perandorake dhe, nĂ«se nuk janĂ« ndĂ«rtuar nĂ« mĂ«nyrĂ« cilĂ«sore, tĂ« shkatĂ«rrohen.[37] NĂ« vijim tĂ« tĂ« njĂ«jtit vendim, njĂ« urdhĂ«r tjetĂ«r i Ă«shtĂ« dĂ«rguar edhe agait tĂ« azepĂ«ve tĂ« VlorĂ«s, Hasan Agait ku urdhĂ«rohet qĂ« sĂ« bashku me forcat qĂ« ka nĂ«n urdhĂ«r dhe me varkat qĂ« do tĂ« pĂ«rgatisin, tĂ« jenĂ« tĂ« gatshĂ«m pĂ«r t’i shĂ«rbyer flotĂ«s nĂ« fushatĂ«n qĂ« do tĂ« ndĂ«rmerret drejt MaltĂ«s.[38]

Një fushatë e tillë ushtarake, e cila do të zgjaste për një periudhë të gjatë kohore kërkonte edhe një përgatitje në ushqime, po të kihet parasysh edhe numri i madh i ushtrisë që ishte dërguar në front. Për këtë arsye, vërejmë se nga pjesë të ndryshme të Anadollit dhe të Rumelisë janë mbledhur ushqime të nevojshme për konsumim nga ana e ushtarëve gjatë periudhës, kur ata do të ishin në front. Për shembull, Mustafa Pasha ishte urdhëruar të blinte në tregjet e Anadollit dhe të Rumelisë[39] sasi të mëdha galetash, artikull i cili ishte ushqimi kryesor që përdorej nga detarët asokohe.[40] Gjithashtu, edhe gjatë kohës kur flota gjendej në fushatë, ajo do të furnizohej vazhdimisht me miell e grurë të cilat qenë përbërësit kryesorë për përgatitjen e galetave, por edhe me ushqime të tjera dhe municione.[41]

Lënda parësore në luftë janë armët. Për këtë arsye, flota osmane duket se ka bërë përgatitje të mëdha si në modernizimin e mjeteve të luftës ashtu edhe në atë të materialeve bazë, siç ishte baruti. Në shek. XV, teknologjia e luftës kishte ndryshuar shumë. Përveç topave që përdoreshin gjerësisht për rrahjen e anijeve në det, por edhe të fortesave në rrethimin e Maltës, vërejmë se janë përdorur në masë lloje të tjera të artilerisë, siç ishte arkebuzi apo pushka. Sidomos në një terren të vështirë apo gjatë rrethimit kur lufta ballë për ballë ndodhte rrallë, përdorimi i armëve të tilla qe gjithnjë e më i shpeshtë. Kjo për vetë faktin se një pjesë e konsiderueshme e luftimeve realizoheshin në distancë të largët, ndryshe nga betejat trup më trup ku nevojitej më së shumti shpata. Sipas burimeve, në rrethimin e Maltës ushtria osmane kishte hedhur drejt forcave mbrojtëse mbi 60.000 predha.[42] Sigurisht që i gjithi ky armatim kërkonte përgatitje të mëdha nga zyrtarët osmanë të cilët, me sa duket, sigurimin e barutit e kanë patur një problem më vete. Kështu, pas përfundimit të fushatës ushtarake të Maltës, duket se osmanët u përballën me mungesa baruti. Në një shkresë që mban datën 2 tetor 1565, u kërkohet informacion, mbi sasinë e barutit që kanë në dispozicion, disa kalave në bregdetin e Jonit, mes tyre edhe kalave e fortesave të Janinës.[43] Gjithashtu, në një shkresë dërguar dizdarëve të kalave të Vlorës dhe Kaninës, në mars të vitit 1566, urdhërohet që të mos gjuhet me top në shenjë festimi kur sanxhakbeu vjen në Vlorë, për arsye se këto kohë nuk kishte sasi të mjaftueshme baruti. Prandaj, duhej treguar kujdes në përdorimin e rezervave.[44]

Dokumentacioni osman mbi fushatën e Maltës na jep të dhëna me rëndësi edhe për masat që u morën lidhur me ruajtjen e brigjeve, të qyteteve e kalave bregdetare, në rast të një sulmi të mundshëm gjatë kohës kur flota osmane qe angazhuar në rrethimin e Maltës. Janë një sërë vendimesh e urdhrash që vijnë nga Stambolli për bejlerët e dizdarët e të gjitha brigjeve në Adriatik e Jon, porse ne këtu do të mjaftohemi vetëm duke paraqitur ato dokumente që flasin për qytetet dhe kalatë në brigjet shqiptare. Në urdhrat që lëshohen në fillimet e muajit qershor të vitit 1565, ndërkohë që ushtria ndodhej në front, spahinjtë dhe ushtarët e mbetur urdhëroheshin të mbronin kalatë dhe brigjet. Përkatësisht: sanxhakbeu i Elbasanit kishte për detyrë të mbronte edhe kalanë e Durrësit,[45] ndërsa spahinjtë e Karli-ilit do të mbronin kalanë e Prevezës.[46] Beu i Delvinës gjithashtu duhet të dërgonte spahinjtë me të ardhura mbi 3 mijë akçe për ruajtjen e kalasë së Prevezës,[47] ndërsa në veri, beu i Dukagjinit kishte për detyrë edhe ruajtjen e rendit dhe të qetësisë në sanxhakun e Shkodrës.[48]

c. Shqiptarët në luftë kundër shqiptarëve

Dokumentacioni arkivor na jep të dhëna interesante lidhur me elementin shqiptar në betejën e Maltës. Madje, si pjesë e të dyja palëve në luftë. Më sipër u paraqitën hollësisht mënyra e mbledhjes së ushtarëve të cilët morën pjesë në përbërjen e ushtrisë osmane, si dhe përgatitjet që u bënë në qytetet bregdetare shqiptare për organizimin e fushatës. Në vijim do të paraqitet edhe një listë e personave nga qytete të ndryshme të hapësirës shqiptare, që ranë në këtë luftë nga radhët e turqve. Por, një element tjetër që meriton vëmendje është edhe prezenca e ushtarakëve shqiptarë në krahun e forcave mbrojtëse, pra, të kalorësve që mbronin Maltën. Madje, burimet historike flasin edhe për një person me mbiemrin Kastrioti për të cilin supozohet se ishte ndër pasardhësit e Skënderbeut.[49]

Figura e Kostantin Kastriotit, si pasardhĂ«s i SkĂ«nderbeut, na paraqitet nga njĂ« dĂ«shmi e shek. XVII qĂ« flet pĂ«r betejĂ«n e Sant’Elmos, e cila ishte njĂ«ra ndĂ«r betejat mĂ« tĂ« pĂ«rgjakshme tĂ« fushatĂ«s osmane tĂ« MaltĂ«s.

Madje, nĂ« kĂ«tĂ« betejĂ«, Kastrioti nĂ« fjalĂ«, biri i markezit tĂ« TripaldĂ«s,[50] na del protagonist nĂ« njĂ« situatĂ« tepĂ«r tĂ« vĂ«shtirĂ« pĂ«r ushtarĂ«t qĂ« gjendeshin tĂ« rrethuar nĂ« njĂ« pjesĂ« tĂ« kĂ«shtjellĂ«s dhe kishin vendosur tĂ« dorĂ«zoheshin, ndĂ«rsa ai propozon tĂ« shkojĂ« me 600 ushtarĂ« pĂ«r t’i bĂ«rĂ« ballĂ« sulmit nga jashtĂ«.[51] Baudier e pĂ«rshkruan me kĂ«to fjalĂ« skenĂ«n:

“Kastrioti, biri i markezit tĂ« TripaldĂ«s (i cili thuhet se ishte nga pasardhĂ«sit e SkĂ«nderbeut) duke parĂ« kĂ«tĂ« pĂ«rzierje, sepse kishte qenĂ« urdhri nga ana e Mjeshtrit tĂ« Madh, u tregua i gatshĂ«m tĂ« mblidhte 600 burra, nĂ« varosh dhe nĂ« [gjithĂ«] ishullin dhe tĂ« futet brenda
 AtĂ«herĂ«, ata iu pĂ«rgjigjĂ«n [Mjeshtrit tĂ« Madh] se nuk njihnin tĂ« tjerĂ« mĂ« tĂ« aftĂ« se veten e tyre pĂ«r ta mbrojtur atĂ« forcome, dhe se ata donin tĂ« vdisnin me kĂ«tĂ« vendim. Kjo gjĂ« u bĂ« shkak qĂ« tĂ« largohet kompania e Kastriotit dhe qĂ« t’i dĂ«rgoheshin [njerĂ«z] pĂ«r ta falenderuar
”[52]

Të dhënat në lidhje me Kastriotin nuk janë kaq të pakta. Në arkivat e kalorësve të urdhrit të Shën Gjonit gjenden edhe shumë dokumente e të dhëna të tjera të cilat hedhin dritë mbi figurën e tij. Ai cilësohet si njëri prej dhjetë kapitenëve më të rëndësishëm e guximtarë që morën pjesë në mbrojtjen e ishullit.[53] Përveç aktivitetit të tij të spikatur ushtarak, burimet shkruajnë se Kostantin Kastrioti kishte edhe një pasion tjetër, atë të profilit letrar duke arritur madje edhe të botonte vepra të shkruara prej tij.[54] Një aspekt tjetër që thekson Malcolm në lidhje me profilin e Kastriotit, ka të bëjë me faktin se ai kishte mbajtur gjithashtu lidhje edhe me pinjollë të tjerë të familjeve të mëdha shqiptare të kësaj periudhe.[55]

Prania e shqiptarëve, si pjesëtarë të urdhrit, nuk është e kufizuar vetëm me Kostantin Kastriotin që përmendëm më sipër. Një tjetër shqiptar, Gasparo Bruni, do të bëhej pjesëtar i urdhrit në vitin 1567, dy vite pas rrethimit të madh të Maltës nga flota osmane. Malcolm na jep të dhëna me rëndësi për origjinën e Brunit, jetën dhe aktivitetin e tij brenda urdhrit.[56] Prandaj, ne nuk do të futemi në detaje të kësaj teme, pasi është jashtë qëllimit të këtij artikulli. Por, ajo çka duam të theksojmë ka të bëjë me faktin se prania e elementit shqiptar[57] në urdhrin e kalorësve të Shën Gjonit dhe, për pasojë edhe pjesëmarrja e tyre në mbrojtjen e Maltës, duket se ka qenë një realitet. Si rrjedhojë, rrethimi i madh i Maltës i vitit 1565 jo vetëm që përplasi osmanët me trupat perëndimore, por, në këndvështrimin mikro, kjo ngjarje na rezulton të ketë sjellë përballë njëri- tjetrit në fushën e betejës edhe shqiptarë kundër shqiptarësh.

d. Të dhënat mbi shqiptarët e vrarë e të plagosur në fushatën e Maltës

Sigurisht që është e pamundur që të nxjerrim një numër të saktë të trupave shqiptare të cilët morën pjesë në të dyja anët e frontit e veçanërisht ata që ishin pjesë e ushtrisë osmane që, siç duket edhe nga urdhrat e lëshuara për mobilizim, nuk kanë qenë të paktë në numër. Parë nga ky këndvështrim, një dokument që hedh dritë mbi trupat që morën pjesë në këtë fushatë është Regjistri i fushatës së Maltës i cili përmban emrat e 533 ushtarëve osmanë të plagosur apo të vrarë gjatë rrethimit rreth katërmujor të ishullit.[58]

Siç u theksua edhe mĂ« sipĂ«r, forcat qĂ« iu bashkuan flotĂ«s osmane, nga hapĂ«sira shqiptare, qenĂ« kryesisht spahinj dhe ushtarĂ« tĂ« cilĂ«t nĂ« pjesĂ«n dĂ«rrmuese vinin nga sanxhakĂ«t e Elbasanit dhe tĂ« VlorĂ«s. NĂ« sistemin e timarit ka raste tĂ« shumta kur poseduesi i timarit Ă«shtĂ« i ardhur, porse nĂ« shek. XVI kĂ«tĂ« fenomen e hasim mĂ« rrallĂ« nga shekulli paraardhĂ«s. Kjo pĂ«r vetĂ« faktin se tanimĂ« pushteti osman qe konsoliduar dhe se konvertimi nĂ« fenĂ« islame kishte bĂ«rĂ« qĂ« spahinjtĂ« e vjetĂ«r t’i ruanin zotĂ«rimet e veta. Pra, megjithĂ«se elementi etnik i ushtarĂ«ve tĂ« rĂ«nĂ« nuk Ă«shtĂ« shĂ«nuar, fakti se ata vinin nga njĂ«si administrative tĂ« banuara prej shqiptarĂ«sh, na jep tĂ« mendojmĂ« se ishin shqiptarĂ«. Ashtu sikurse edhe spahinjtĂ« qĂ« duken se posedojnĂ« timare nĂ« sanxhaqe tĂ« tjera tĂ« RumelisĂ« e Anadollit mund t’i pĂ«rkisnin etnisĂ« shqiptare. MegjithatĂ«, ka edhe raste tĂ« qarta kur personi qĂ« ka marrĂ« pjesĂ« nĂ« kĂ«tĂ« luftĂ« ishte shqiptar. Si shembull kĂ«tu mund tĂ« pĂ«rmendim Ismail arnavudin (shqiptarin) nga regjimenti i 34, i cili kishte treguar guxim tĂ« madh nĂ« marrjen e fortesĂ«s sĂ« Santarnas dhe nĂ« tĂ« gjithĂ« periudhĂ«n e luftĂ«s nĂ« MaltĂ«, madje duke u plagosur nĂ« kĂ«tĂ« betejĂ«. PĂ«r trimĂ«rinĂ« qĂ« kishte treguar, propozohet qĂ« atij t’i jepej posti i allajbeut tĂ« sanxhakut tĂ« Bigas sĂ« bashku me zeametin e tĂ« njĂ«jtit sanxhak, pasi ai mĂ«parshĂ«m, Haxhi Osmani kishte rĂ«nĂ« dĂ«shmor nĂ« kĂ«tĂ« fushatĂ« dhe ky post kishte mbetur vakant.[59]

Nga regjistri i mësipërm mësojmë se në këtë betejë kanë rënë: Ahmedi, spahi që zotëronte një timar në sanxhakun e Vlorës e që është vrarë në rrethimin e fortesës së Santarmas;[60] Hasani, spahi në sanxhakun e Vlorës, vrarë në Degirmen Burcu;[61] Isai, timarli në sanxhakun e Vlorës;[62] Hasani, timarli në sanxhakun e Elbasanit ishte vrarë në Degirmen Burcu;[63] Hasan Agai, aga i azapëve të Vlorës ishte vrarë në betejën për marrjen e fortesës së Maltës;[64] Zikriu nga azapët e Vlorës ishte vrarë në përpjekje për marrjen e fortesës së Santarmas;[65] po nga azapët e kalasë së Vlorës kishin rënë edhe Ali bin Mustafai dhe Jusuf bin Jakubi;[66] Aliu, një timarli nga sanxhaku i Elbasanit gjithashtu kishte mbetur i vrarë në ishullin e Maltës;[67] Mahmudi, timarli nga sanxhaku i Elbasanit kishte rënë në përpjekje për marrjen e fortesës së Maltës;[68] Jusufi, timarli nga sanxhaku i Elbasanit gjithashtu kishte rënë në këtë luftë.[69]

Megjithëse nuk dihet numri i saktë i të plagosurve nga pala osmane, fakti është se shumica e tyre, së bashku me ata që treguan trimëri në luftë, u promovuan në detyrë ose u shpërblyen me prona e pasuri pas përfundimit të fushatës. E njëjta procedurë vërejmë të jetë ndjekur edhe me trupat të cilat vinin nga sanxhaqet shqiptare e që morën pjesë në luftë. Për shembull, Hiziri, i biri i Mustafait që ishte plagosur në betejën për marrjen e fortesës së Santarmas, është promovuar në postin e rojes në sanxhakun e Vlorës.[70] Të plagosur të tjerë që rezultojnë nga sanxhaqet e hapësirës shqiptare rezultojnë edhe Aliu nga sanxhaku i Janinës, Ismail arnavudi (shqiptari) që përmendëm më sipër, Iljasi nga sanxhaku i Delvinës dhe Sulejmani nga sanxhaku i Prizrenit.[71]

NĂ« regjistrin osman tĂ« fushatĂ«s sĂ« MaltĂ«s tĂ«rheqin vĂ«mendjen edhe disa kĂ«rkesa pĂ«r promovim ose shpĂ«rblim tĂ« luftĂ«tarĂ«ve qĂ« kishin marrĂ« pjesĂ« nĂ« kĂ«tĂ« betejĂ«. KĂ«tu mund tĂ« veçohen disa prej tyre qĂ« vinin nga hapĂ«sira shqiptare. PĂ«r shembull: Isai qĂ« dikur kishte patur njĂ« timar nĂ« sanxhakun e DelvinĂ«s, bĂ«n kĂ«rkesĂ« pĂ«r tĂ« marrĂ« timarin e Jakubit, i rĂ«nĂ« nĂ« betejĂ«n e MaltĂ«s, qĂ« ndodhej nĂ« sanxhakun e Selanikut;[72] njĂ« vendim tjetĂ«r urdhĂ«ron qĂ« timari i Mustafait nga sanxhaku i Selanikut qĂ« kishte vdekur nĂ« rrethimin e MaltĂ«s t’i kalojĂ« Jusufit nga sanxhaku i ShkodrĂ«s;[73] njĂ« vendim tjetĂ«r urdhĂ«ron qĂ« timari i Ramazanit nga Moreja, i cili u vra nĂ« rrethimin e MaltĂ«s, t’i kalojĂ« Sulejmanit nga sanxhaku i Prizrenit qĂ« zotĂ«ron njĂ« timar me tĂ« ardhura prej 3.000 akçesh;[74] Hyseni i cili zotĂ«ronte njĂ« timar nĂ« Selanik kishte rĂ«nĂ« nĂ« rrethimin e ishullit tĂ« MaltĂ«s dhe, doli vendimi se timari i tij duhet t’i jepej ShuxhasĂ«, djali i Aliut qĂ« ishte prej spahinjve tĂ« Elbasanit;[75] gjithashtu, edhe posti i allajbeut tĂ« Selanikut, zotĂ«ruesi i tĂ« cilit kishte rĂ«nĂ« martir, iu dha Mehmedit qĂ« zotĂ«ronte njĂ« ziamet nĂ« DurrĂ«s;[76] Jusufi qĂ« zotĂ«ronte njĂ« timar nĂ« sanxhakun e Ohrit deklaronte se Hidiri, i cili kishte njĂ« timar nĂ« sanxhakun e Elbasanit, ishte vrarĂ« nĂ« MaltĂ« dhe se kĂ«rkonte t’i jepej atij timari i mbetur pa posedues.[77]

Ajo qĂ« tĂ« tĂ«rheq vĂ«mendjen nĂ« shĂ«nimet e mĂ«sipĂ«rme Ă«shtĂ« se ushtarĂ«t prej zonave tĂ« ShqipĂ«risĂ«, shumica e tĂ« cilĂ«ve ishin spahinj, kanĂ« kĂ«rkuar qĂ« atyre t’u jepen timare tĂ« mbetura vakante nga zona tĂ« afĂ«rta siç ishte Moreja apo Selaniku. ParĂ« nga ky kĂ«ndvĂ«shtrim, regjistri i fushatĂ«s sĂ« MaltĂ«s vlen tĂ« studiohet edhe pĂ«r çështje tĂ« tjera qĂ« kanĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« kryesisht me ekonominĂ« e hapĂ«sirĂ«s sĂ« Ballkanit gjatĂ« kĂ«saj periudhe. KĂ«tu mund tĂ« veçohen elemente tĂ« ndryshme, siç ishte gjendja ekonomike e spahinjve qĂ« u thirrĂ«n pĂ«r luftĂ«,[78] mallrat qĂ« prodhonte secili sanxhak,[79] por edhe kapacitetin ndĂ«rtues tĂ« mjeteve tĂ« lundrimit ku vĂ«rejmĂ« se nĂ« Selanik, VlorĂ«, PrevezĂ« etj., janĂ« ndĂ«rtuar varka tĂ« cilĂ«sisĂ« sĂ« lartĂ« tĂ« cilat janĂ« pĂ«rdorur nĂ« frontin e luftĂ«s si pjesĂ« pĂ«rbĂ«rĂ«se tĂ« flotĂ«s osmane.

PĂ«rfundim

Rrethimi osman i MaltĂ«s i vitit 1565 ishte njĂ«ra ndĂ«r betejat mĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« shek. XVI e cila, mĂ« shumĂ« se aspekti ushtarak, ka hyrĂ« nĂ« histori pĂ«r rĂ«ndĂ«sinĂ« e madhe qĂ« ajo kishte nĂ« ekuilibrat gjeopolitike tĂ« Mesdheut. MegjithĂ«se kjo betejĂ« nuk kishte asnjĂ« lidhje me hapĂ«sirat shqiptare dhe shqiptarĂ«t nĂ« pĂ«rgjithĂ«si, pozitat e saj strategjike duke qenĂ« nĂ« skajin perĂ«ndimor tĂ« PerandorisĂ« Osmane dhe gjendja nĂ«n sundimin osman na tregon se elementi shqiptar qe i pranishĂ«m edhe nĂ« kĂ«tĂ« betejĂ« tĂ« madhe. ParĂ« nga ky kĂ«ndvĂ«shtrim, dokumentacioni arkivor na jep tĂ« dhĂ«na tĂ« rĂ«ndĂ«sishme nĂ« lidhje me pĂ«rgatitjet qĂ« osmanĂ«t kryen nĂ« viset shqiptare teksa planifikonin mĂ«symjen drejt MaltĂ«s, momente tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« mbrojtjes sĂ« ishullit ku, pĂ«rveç shqiptarĂ«ve tĂ« cilĂ«t kanĂ« shkuar nĂ« kĂ«tĂ« luftĂ« si ushtarĂ« tĂ« flotĂ«s osmane, hasim edhe nĂ« shqiptarĂ« tĂ« tjerĂ« tĂ« cilĂ«t janĂ« pjesĂ« tĂ« Urdhrit tĂ« ShĂ«n Gjonit e qĂ« janĂ« tĂ« angazhuar nĂ« mbrojtjen e MaltĂ«s, duke nxjerrĂ« nĂ« pah njĂ« panoramĂ« tĂ« çuditshme ku shqiptarĂ« luftojnĂ« kundĂ«r shqiptarĂ«sh nĂ« njĂ« betejĂ« e cila nuk ka lidhje as me shqiptarĂ«t e aq me gjeografinĂ« ku ata jetonin. NĂ« kĂ«tĂ« kontekst, duke u pĂ«rqendruar te rrethimi i MaltĂ«s i vitit 1565, ky artikull pĂ«rpiqet tĂ« nxjerrĂ« nĂ« pah disa aspekte tĂ« historisĂ« detare tĂ« shqiptarĂ«ve, por edhe tĂ« gjurmojĂ« pjesĂ«marrjen e tyre nĂ« ngjarje tĂ« pĂ«rmasave botĂ«rore e historike siç ishte edhe beteja nĂ« fjalĂ«. /Akademia e Studimeve Albanologjike – Instituti i HistorisĂ«/

__________

[1] Halil inalcik, Osmanli Imparatorlugu, Klasik Çag (1300-1600), çev. Ruçen Sezer, Yapi Kredi Yayinlari, istanbul: 2003, f. 31.
[2] Sipas autorëve të ndryshëm, duke nisur nga marrja e Kostandinopojës në vitin 1453 deri në rrethimin e dytë të Vjenës të vitit 1683, ushtritë osmane qenë perceptuar prej europianëve si të pathyeshëm. Ky element, më shumë se në aspektin ekonomiko- politik, qe një pengesë psikologjike që ndikonte tek ushtritë e mbretërive perëndimore në përballje me osmanët. Për më shumë shih: Arnold Cassola, The 1565 Ottoman Malta Campaign Register, with the Collaboration of Idris Bostan and Thomas Scheben, Malta: Publishers Enterprises Press, 1998, f. 59.
[3] KĂ«tu kemi parasysh faktin se qendra tĂ« rĂ«ndĂ«sishme si Berati e Gjirokastra ishin futur nĂ«n sundimin osman qysh nĂ« dekadat e para tĂ« shek. XV, ndĂ«rsa qyteti i DurrĂ«sit qe marrĂ« nĂ« vitin 1501. Shih: Michael Kiel, “Diraç”, TDV Islam Ansiklopedisi, c. IX, istanbul: 1994, f. 522.
[4] NĂ« fakt, sulmet drejt brigjeve italiane nga Vlora kishin filluar qysh nĂ« vitet 80’ tĂ« shek. XV, kur Ahmed Gedik Pasha, asokohe sanxhakbej i VlorĂ«s, kishte sulmuar Otranton. Shih: Hedda Reindl Kiel, “Gedik Ahmed Paça”, TDV Islam Ansiklopedisi, c. XIII, Istanbul: 1996, f. 543.
[5] Dokumente të shekujve XVI-XVII për historinë e Shqipërisë, vëll. I, përg. Injac Zamputi, Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Instituti i Historisë, Tiranë: 1989, f. 188-189.
[6] PĂ«r mĂ« shumĂ« tĂ« dhĂ«na mbi fushatĂ«n e Sulejmanit I dhe rregullimet e bĂ«ra nĂ« kalanĂ« e VlorĂ«s, shih: Michael Kiel, “Avlonya”, TDV Islam Ansiklopedisi, c. IV, istanbul: 1991, f. 118-120. Gjithashtu shih: Michael Kiel, Arkitektura osmane nĂ« ShqipĂ«ri 1385-1912, pĂ«rktheu Klodiana Smajlaj, AIITC, TiranĂ« 2002.
[7] BĂ«het fjalĂ« pĂ«r regjistra qĂ« pĂ«rmbajnĂ« vendimet e nxjerra nga diskutimet qĂ« bĂ«heshin nĂ« DivĂąn-ı HumayĂ»n pĂ«r çështje tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« karakterit politik, ekonomik, ushtarak e shoqĂ«ror. Konkretisht, vendimet e marra nĂ« lidhje me fushatĂ«n ushtarake ndaj MaltĂ«s i gjejmĂ« nĂ« defterĂ«t nr. 5 dhe 6, tĂ« cilat janĂ« pĂ«rgatitur pĂ«r botim nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pĂ«rmbledhur ose tĂ« trasnkriptuar edhe nga Drejtoria e PĂ«rgjithshme e Arkivave tĂ« TurqisĂ«. Shih: 5 Numaralı MĂŒhimme Defteri (973/ 1565-1566) (Özet ve Indeks), Babakanlık Devlet Arivleri Genel MĂŒdĂŒrlĂŒĂŒ Osmanlı Arivi Daire Bakanlıı, Ankara: 1994; 6 Numaralı MĂŒhimme Defteri (972/ 1564-1565) (Özet, Transkripsiyon ve Indeks), I-II, Babakanlık Devlet Arivleri Genel MĂŒdĂŒrlĂŒĂŒ Osmanlı Arivi Daire Bakanlıı, Ankara: 1995.
[8] Regjistri nĂ« fjalĂ« pĂ«rbĂ«het nga kĂ«rkesa pĂ«r ndryshime, promovime e rritje rrogash tĂ« trupave qĂ« kanĂ« marrĂ« pjesĂ« nĂ« fushatĂ«n ushtarake drejt MaltĂ«s. Ai gjendej i koleksionuar nĂ« DrejtorinĂ« e PĂ«rgjithshme tĂ« Arkivave tĂ« Shtetit nĂ« Stamboll, pĂ«rkatĂ«sisht nĂ« fondin Kamil Kepeci me indikacionin Divan-ı Humayun Tahvil Kalemi, Genel Sayı- 7501, Özel Sayı- 358 dhe Ă«shtĂ« pĂ«rgatitur pĂ«r botim nga studiuesi maltez Arnold Cassola.
[9] Rreth marrĂ«dhĂ«nieve veneto-osmane dhe kufirit tĂ« tyre gjatĂ« shek. XV-XVIII, shih: Maria Pia Pedani, The Ottoman-Venetian Border (15-18th Centuries), transl. Mariateresa Sala, Edizioni Ca’ Foscari, Venezia: 2017; NdĂ«rsa pĂ«r marrĂ«dhĂ«niet e ngatĂ«rruara ekonomike nĂ« Adriatik gjatĂ« rivalitetit veneto-osman dhe luftĂ«rat midis kĂ«tyre dy fuqive, shih: H. Inalcik, Klasik çag
, f. 140. NĂ« lidhje me gjendjen politike, ekonomike, shoqĂ«rore e ushtarake tĂ« hapĂ«sirave tĂ« banuara prej shqiptarĂ«ve qĂ« ishin nĂ«n sundimin e Venedikut gjatĂ« mĂ«symjeve osmane tĂ« shek. XV nĂ« kĂ«tĂ« gjeografi, shih: Olivers Jens Schmitt, ArbĂ«ria Venedike (1392-1479), shqip nga Ardian Klosi, TiranĂ«: Fjala Publishing, 2014. Madje, duke nisur qĂ« nga gjysma e parĂ« e shek. XV, Venediku paguante tribut tek osmanĂ«t pĂ«r disa zotĂ«rime qĂ« posedonin nĂ« hapĂ«sirĂ«n shqiptare. Shih: Peter Bartl, Ballkani PerĂ«ndimor midis MonarkisĂ« Spanjolle dhe PerandorisĂ« Osmane. Mbi çështjet e luftĂ«s antiturke nĂ« kapĂ«rcyell tĂ« shekujve XVI dhe XVII, pĂ«rktheu PĂ«llumb Xhufi, TiranĂ«: Dituria, 2011, f. 71.
[10] MegjithĂ«se ushtritĂ« osmane do tĂ« dilnin nĂ« brigjet e Adriatikut qysh nĂ« fillimin e shek. XV, pĂ«rballjet e vĂ«rteta luftarake me venedikasit do tĂ« ndodhin vetĂ«m gjysmĂ« shekulli mĂ« pas. Duke nisur nga gjysma e dytĂ« e shek. XV, tĂ« dyja fuqitĂ« do tĂ« pĂ«rballen nĂ« disa luftĂ«ra tĂ« gjata dhe traktate tĂ« herĂ«pashershme paqeje pĂ«r tĂ« ardhur deri nĂ« vitin 1573 kur ata do tĂ« nĂ«nshkruanin njĂ« traktat paqeje tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m. NĂ« lidhje me rivalitetin ekonomiko-ushtarak midis Venedikut dhe PerandorisĂ« Osmane gjatĂ« shek. XV-XVI shih: H. Inalcik, Klasik Çag
, f. 148-149; Gjithashtu shih: Suraiya Faroqhi, “The Venetian Presenve in the Ottoman Empire (1600-1630)”, The Journal of European Economic History, no. 15, Rome: 1986, f. 345-384.
[11] Burimet e shumta dokumentare tĂ« botuara nga studiuesit shqiptarĂ« e tĂ« huaj nxjerrin nĂ« pah elementĂ« dhe ngjarje tĂ« shumta ku nga lufta apo traktati i paqes midis Venedikut dhe PerandorisĂ« Osmane ndikohet edhe gjeografia e banuar prej shqiptarĂ«ve, ekonomia e kĂ«saj hapĂ«sire, aktivitetin tregtar dhe ruajtjen nga sulmet e piratĂ«ve nĂ« Adriatik. Traktatet e paqes pĂ«rfshinin edhe shkĂ«mbime zonash e territoresh. NjĂ« shembull nĂ« kĂ«tĂ« rast mund tĂ« jepet propozimi i sulltanit pĂ«r shkĂ«mbimin e DurrĂ«sit me ishullin e Santa Mauras (LefkadhĂ«s) me venecianĂ«t nĂ« vitin 1502, marrĂ«veshje e cila nuk do tĂ« bĂ«hej, ose rikalimin e Ishullit tĂ« LezhĂ«s (1503 ?) nga venecianĂ«t tek osmanĂ«t, pikĂ« e parashikuar nĂ« marrĂ«veshjen e paqes. PĂ«r mĂ« shumĂ« shih: I “Documenti Turchi” Dell’Archivio di Stato di Venezia, Inventario della miscellanea a cura di Maria Pia Pedani Fabris, con l’edicione dei regesti di Alessio Bombaci, Pubblicazioni Degli Archivi di Stato, Venezia: 1994, f. 37. NĂ« lidhje me marrĂ«dhĂ«niet veneto-osmane dhe impaktin e kĂ«tyre marrĂ«dhĂ«nieve edhe nĂ« hapĂ«sirĂ«n shqiptare e cila, nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« qe edhe njĂ« hapĂ«sirĂ« kufitare midis tĂ« dy fuqive shih: PĂ«llumb Xhufi, ArbĂ«rit e Jonit: Vlora, Delvina e Janina nĂ« shek. XV-XVII, TiranĂ«: Onufri, 2016, f. 469-474. Lidhur me vendosjen e kufirit veneto-osman dhe marrĂ«veshjen e paqes tĂ« vitit 1479 midis dy fuqive tĂ« sipĂ«rpĂ«rmendura shih: M. Pedani, The Ottoman-Venedian Border 
, f. 50.
[12] Bartl, Ballkani Perëndimor midis Monarkisë Spanjolle dhe Perandorisë Osmane 
, f. 32-33.
[13] Një kërcënim i vërtetë për anijet tregtare në këtë periudhë ishin piratët që vinin nga Afrika Veriore. Për më shumë të dhëna rreth sulmeve të tyre shih: Noel Malcolm, Agjentë Perandorakë. Një familje shqiptare në botën mesdhetare të shekullit të gjashtëmbëdhjetë, përktheu Kastriot Myftiu, Tiranë: Dudaj, 2016, f. 93.
[14] Spanja u kushtoi vĂ«mendje dhe mbĂ«shtetje si fushatave ushtarake qĂ« u pĂ«rpoqĂ«n tĂ« ndĂ«rmerren kundrejt osmanĂ«ve nga shtetet europiane, ashtu sikurse mbĂ«shteti edhe aksionet çlirimtare nĂ« pjesĂ« tĂ« ndryshme tĂ« Ballkanit pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar nga sundimi osman. PĂ«r mĂ« shumĂ« tĂ« dhĂ«na nĂ« lidhje me kĂ«tĂ« temĂ« shih: P. Bartl, Ballkani PerĂ«ndimor midis MonarkisĂ« Spanjolle dhe PerandorisĂ« Osmane 
, f. 10-15.
[15] A. Cassola, Malta Campaign Register 
, f. 77.
[16] A. Cassola, Malta Campaign Register 
, f. 77.
[17] Rrethimi i MaltĂ«s (1565) nuk qe e vetmja betejĂ« e madhe qĂ« u zhvillua gjatĂ« shek. XVI nĂ« Mesdhe. Ky shekull u karakterizua edhe nga beteja tĂ« tjera tĂ« mĂ«dha si ajo e PrevezĂ«s (1538), e Lepantos (1571), e Cerbes (1510, 1520, 1560) etj. PĂ«r mĂ« shumĂ« shih: Fernand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz DĂŒnyası, v. I, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Eren Yayincilik, istanbul: 1989, f. 79.
[18] PikĂ«risht sulmi i templarĂ«ve tĂ« ShĂ«n Gjonit mbi anijet tregtare osmane dhe me ato tĂ« mbushura me pelegrinĂ« paraqiten nga studiuesit edhe si shkaku qĂ« Sulejmani do tĂ« jepte urdhrin pĂ«r organizimin e fushatĂ«s ushtarake drejt ishullit tĂ« MaltĂ«s. Shih: M. Akif Erdogdu, “The Great Siege of Malta (1565): New Information from the Ottoman Perspective”, SDU Faculty of Sciences Journal of Social Sciences, A Tribute to Kemal GODE, Isparta, 2013, f. 384-385; Levent Kirval, “Osmanli imparatorlugu’nun 1565 Malta Kuçatmasi ve 16. Yuzyilda Kanuni Sultan Suleyman’in Akdeniz Stratejisi”, Journal of ETA Maritime Science, v. I, no. 2, Izmir, 2014, f. 42; A. Cassola, Malta Campaign Register 
, f. 96-97.
[19] Për më shumë shih: N. Malcolm, Agjentë Perandorakë 
, f. 93.
[20] P. Bartl, Ballkani Perëndimor midis Monarkisë Spanjolle dhe Perandorisë Osmane 
, f. 29.
[21] KĂ«tĂ« gjĂ« e vĂ«rejmĂ« tek “lĂ«vizjet çlirimtare” tĂ« organizuara kryesisht nga Spanja por edhe nga Roma pĂ«r organizimin e lĂ«vizjeve me qĂ«llim rimarrjen e zonave tĂ« humbura tek osmanĂ«t, kryesisht nĂ« pjesĂ«n e Ballkanit. Shih: P. Bartl, Ballkani PerĂ«ndimor midis MonarkisĂ« Spanjolle dhe PerandorisĂ« Osmane 
, f. 29.
[22] A. Cassola, Malta Campaign Register 
, f. 83.
[23] Duhet theksuar se kjo gjeografi pati njĂ« rĂ«ndĂ«si tĂ« veçantĂ« nĂ« historinĂ« detare tĂ« PerandorisĂ« Osmane. PĂ«r arsye se kishin qenĂ« vazhdimisht nĂ« lidhje me detin, ishin marrĂ« pĂ«r periudha shumĂ« tĂ« gjata me kusari dhe i njihnin shumĂ« mirĂ« hapĂ«sirat perĂ«ndimore tĂ« Mesdheut ashtu si edhe flotat perĂ«ndimore, admiralĂ«t dhe marinarĂ«t qĂ« erdhĂ«n nga Trablusgarbi luajtĂ«n njĂ« rol tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m brenda flotĂ«s osmane. Madje, edhe nĂ« rastin e rrethimit tĂ« MaltĂ«s, thuajse i gjithĂ« konfigurimi strategjik i sulmeve i qe besuar pashait tĂ« Trablusgarbit, Murat Reisit. PĂ«r mĂ« shumĂ« rreth historisĂ« sĂ« Trablusgarbit nĂ«n administrimin osman shih: Ahmet Kavas, “Trablusgarp”, TDVIslam Ansiklopedisi, c. XLI, Istanbul: 2012, f. 288-291.
[24] Njihen si urdhri i ShĂ«n Gjonit nĂ« Jeruzalem ose si Hospitallers. Ata u themeluan si urdhĂ«r me qĂ«llimin pĂ«r t’u ardhur nĂ« ndihmĂ« pelegrinĂ«ve dhe tĂ« sĂ«murĂ«ve qĂ« udhĂ«tonin drejt tokave tĂ« shenjta. Me kalimin e shekujve do tĂ« ktheheshin nĂ« njĂ« urdhĂ«r ushtarak. Ata qenĂ« tĂ« pozicionuar nĂ« vende tĂ« ndryshme dhe me deportimin nga Franca nĂ« vitin 1312, fillimisht u vendosĂ«n nĂ« Qipro e mĂ« pas nĂ« ishullin e Rodit. Me ekspansionin osman dhe sulmet e herĂ«pashershme tĂ« tyre ndaj kĂ«tij ishulli, nĂ« vitin 1522 ata do ta braktisnin Rodin pĂ«r tĂ« kaluar nĂ« MaltĂ«, qendĂ«r e cila kalorĂ«sve iu ishte dhuruar nga perandori Karli V. PĂ«r mĂ« shumĂ« tĂ« dhĂ«na mbi historinĂ« e urdhrit shih: Corlis K. Slack, Historical Dictionary of the Crusades, Oxford: The Scarecrow Press, 2003, f. 172-173; N. Malcolm, AgjentĂ« PerandorakĂ« 
, f. 92-93.
[25] Anthony Luttrell, “The Military Orders, 1312-1798”, The Oxford History of the Crusades, ed. Jonathan Riley-Smith, Oxford University Press, Oxford: 1999, f. 339. AnĂ«tarĂ«simi nĂ« urdhĂ«r nuk ishte njĂ« procedurĂ« e thjeshtĂ«. PĂ«rkundrazi, kandidatĂ«t duhet tĂ« ishin pinjollĂ« tĂ« familjeve tĂ« njohura e me traditĂ« dhe se kushtet qĂ« duhet tĂ« plotĂ«sonte kandidati qĂ« dĂ«shironte tĂ« ishte pjesĂ« e urdhrit ishin tĂ« pĂ«rcaktuara me statut. Shih: Papas Francesco Chetta-Schiro, I Castriota Principi D’Albania Nell’Ordine Sovrano e Militare di Malta, Valletta: Tipografia del “Malta”,1929, f. 62- 63.
[26] Studiuesit shprehen se numri i pĂ«rgjithshĂ«m i mbrojtĂ«sve qĂ« organizuan kalorĂ«sit e ShĂ«n Gjonit arrinin deri nĂ« 9000. Shih: L. Kirval, Osmanli Imparatorlugu’nun 1565 Malta Ku§atmasi
, f. 42. Me zgjatjen e rezistencĂ«s atyre do t’u vijnĂ« nĂ« ndihmĂ« edhe pĂ«rforcime tĂ« tjera. NĂ« lidhje me shifrat e ushtarĂ«ve qĂ« u nisĂ«n nĂ« ndihmĂ« tĂ« kalorĂ«sve tĂ« cilĂ«t mbronin MaltĂ«n dhe vendet nga u nisĂ«n kĂ«to pĂ«rforcime shih: A. Cassola, Malta Campaign Register
, f. 84-86. Gjithashtu shih. P. F. Chetta-Schiro, I Castriota Principi D’Albania 
, f. 71.
[27] M. A. Erdogdu, The Great Siege of Malta 
, f. 385.
[28] NĂ« kĂ«tĂ« periudhĂ« kjo gjeografi nga osmanĂ«t emĂ«rtohej si knjazllĂ«ku i Moskovit. NĂ« lidhje me urdhrin pĂ«r Hanin tatar shih: 6 Numaralı MĂŒhimme Defteri 
, vendimet nr. 868, 906.
[29] Po aty, vendimi nr. 902.
[30] Po aty, vendimet nr. 429, 565. Gjithashtu shih: A. Cassola, Malta Campaign Register 
, f. 97.
[31] PĂ«r mĂ« shumĂ« tĂ« dhĂ«na nĂ« lidhje me Turgut PashĂ«n dhe rolin e tij nĂ« fushatĂ«n e MaltĂ«s shih: Idris Bostan, “Turgut Reis”, TDV Islam Ansiklopedisi, Istanbul: 2012, f. 417- 418.
[32] A. Cassola, Malta Campaign Register 
, f. 112.
[33] Uzunçarçili e paraqet si 300 numrin e anijeve osmane qĂ« morĂ«n pjesĂ« nĂ« kĂ«tĂ« ekspeditĂ« ushtarake. Shih: ismail Hakki Uzunçarçili, Osmanli Tarihi, C. III, Turk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara: 1964, f. 389. MegjithatĂ«, duhet theksuar fakti se si nĂ« lidhje me numrin e anijeve ashtu edhe me atĂ« tĂ« ushtarĂ«ve qĂ« u nisĂ«n drejt MaltĂ«s ka ende debate. MegjithatĂ«, shifrat qĂ« jepen arrijnĂ« deri nĂ« 40.000. PĂ«r mĂ« shumĂ« shih: M. A. Erdogdu, The Great Siege of Malta 
, f. 389-391; L. Kirval, Osmanli Imparatorlugu’nun 1565 Malta Ku$atmasi
, f. 42.
[34] Urdhri pĂ«r pĂ«rgatitjen pĂ«r luftĂ« tĂ« subashĂ«ve, spahinjve dhe xhebeluve dĂ«rguar sanxhakbejlerĂ«ve tĂ« Anadollit dhe RumelisĂ« pĂ«r fushatĂ«n ushtarake qĂ« do tĂ« ndĂ«rmerrte flota perandorake vĂ«rejmĂ« tĂ« jetĂ« dĂ«rguar nĂ« fundin e vitit 1564-1565. Kopjet e urdhrit, pĂ«r pjesĂ«n e RumelisĂ« u janĂ« nisur pĂ«rkatĂ«sisht sanxhakbejlerĂ«ve tĂ« Karli-ili, Çirmen, Agriboz, MoresĂ« (nga Moreja urdhĂ«rohen tĂ« shkojnĂ« nĂ« fushatĂ« ata qĂ« kanĂ« tĂ« ardhurat nĂ«n 4000 akçe), Inebahti, Midilli, Rodosit dhe MenteshesĂ«. Shih: 6 Numaralı MĂŒhimme Defteri
, vendimi nr. 453. Gjithashtu shih: A. Cassola, Malta Campaign Register 
, f. 92-93.
[35] 6 Numaralı MĂŒhimme Defteri
, vendimi nr. 570; A. Cassola, Malta Campaign Register 
, f. 92.
[36] M. A. Erdogdu, The Great Siege of Malta 
, f. 390.
[37] 6 Numaralı MĂŒhimme Defteri
, vendimi nr. 476.
[38] Shih: po aty, vendimi nr. 566.
[39] Nga urdhrat e dhĂ«na pĂ«r furnizime me galeta nĂ« pjesĂ«n e RumelisĂ« vĂ«rejmĂ« se nga sanxhaku i MoresĂ« Ă«shtĂ« kĂ«rkuar pĂ«rgatitja dhe pjekja e 5.250 kantarĂ«ve me galeta, nga Koroni 1.000 kantarĂ«, ndĂ«rsa nga Selaniku 1.000 mydde me grurĂ«. Shih: A. Cassola, Malta Campaign Register 
, f. 332-332. NjĂ« urdhĂ«r tjetĂ«r qĂ« vlen tĂ« veçohet Ă«shtĂ« edhe ai qĂ« u dĂ«rgohet tĂ« gjithĂ« kadilerĂ«ve tĂ« RumelisĂ« ku thuhet se kapiteni i quajtur Shollok Mehmed Reis ishte dĂ«rguar nĂ« kĂ«to zona pĂ«r njĂ« detyrĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme dhe se, nĂ« rast tĂ« ndonjĂ« nevoje qĂ« do tĂ« kishte, ata duhet ta ndihmonin kapitenin me tĂ« holla pĂ«r tĂ« blerĂ« gjithçka qĂ« i nevojitej. Po aty, f. 335.
[40] Po aty, f. 113.
[41] M. A. Erdogdu, The Great Siege of Malta 
, f. 389, 394. NĂ« njĂ« shkresĂ« qĂ« mban datĂ«n 24 gusht 1565 dĂ«rguar Mustafa PashĂ«s, theksohet se kohĂ«t e fundit qenĂ« dĂ«rguar nga Stambolli shtatĂ« anije tĂ« mbushura me municione dhe materiale ushqimore pĂ«r flotĂ«n osmane qĂ« ndodhej nĂ« fushatĂ«n e MaltĂ«s. Shih: 5 Numaralı MĂŒhimme Defteri 
, vendimi nr. 146. PĂ«r njĂ« listĂ« tĂ« plotĂ« tĂ« furnizimeve qĂ« i Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« ushtrisĂ« nĂ« front gjatĂ« periudhĂ«s sĂ« rrethimit sipas datave, sasisĂ« dhe vendit nga janĂ« nisur kĂ«to furnizime shih: A. Cassola, Malta Campaign Register 
, f. 358.
[42] Fernand Braudel, Civilisation and Capitalism (15th– 18th Century), V. I, Translation from French Revised by Sian Reynolds, London: William Collins Sons & Co Ltd, 1981, f. 396.
[43] A. Cassola, Malta Campaign Register 
, f. 355.
[44] 5 Numaralı MĂŒhimme Defteri 
, vendimi nr. 1272.
[45] 6 Numaralı MĂŒhimme Defteri 
, vendimi nr. 1210.
[46] Po aty, vendimi nr. 1208.
[47] Po aty, vendimi nr. 1239. Praktikisht, allajbeu i Delvinës, Osman Beu mësohet se me spahinjtë që kishte nën urdhra e që kishin të ardhura mbi 3.000 akçe janë urdhëruar për të kryer shërbimin e caktuar në kalanë e Prevezës. Shih: po aty, vendimi nr. 1240.
[48] Kjo për faktin se një pjesë e forcave të sanxhakut të Shkodrës, nën komandën e Tur Aliut, qenë thirrur për të marrë pjesë në fushatën ushtarake drejt Erdelit. Për më shumë shih: po aty, vendimi nr. 1238, 1299.
[49] Michel Baudier, Inventaire de L’histoire Generalle des Turcz, Paris: Chez Sebastien
Chappelet, 1617, f. 379. Gjithashtu shih: Dokumente të shekujve XVI-XVII 
, f. 214.
[50] Noli thekson se ishte Vrana Konti ai qĂ« mbante titullin “Markez i TripaldĂ«s” i cili, nga ana e tĂ« atit ishte nip i Simon Altisferit, Princ i ShqipĂ«risĂ« dhe Zot i DanjĂ«s. NdĂ«rsa nga e Ă«ma qe TripaldĂ«, çka pĂ«rkon edhe me mbiemrin e Vojsava Kastriotit, nĂ«nĂ«s sĂ« SkĂ«nderbeut. VetĂ« ai (Vrana Konti), sipas Nolit, qe martuar me njĂ« vajzĂ« nga dera e TripaldĂ«s. Pra, nĂ«se do tĂ« konsiderohet nga ky kĂ«ndvĂ«shtrim, Vrana Konti del tĂ« kishte edhe lidhje farefisnore me KastriotĂ«t. PĂ«r mĂ« shumĂ« shih: Fan S. Noli, Historia e SkĂ«nderbeut (Gjerq Kastriotit) Mbretit tĂ« ShqipĂ«risĂ« 1412-1468, Boston: Shtypshkronja e “Diellit”, 1921, f. 123. Nisur nga shpjegimi i mĂ«sipĂ«rm i Nolit por edhe tĂ« dhĂ«na tĂ« tjera qĂ« ka zbuluar, Chetta-Schiro thekson se Kostandin Kastrioti qe i biri i Alfonsos, Markezit tĂ« TripaldĂ«s dhe ishte bĂ«rĂ« pjesĂ« e urdhrit nĂ« vitin 1561. PĂ«r mĂ« shumĂ« shih: P. F. Chetta-Schiro, I Castriota Principi D’Albania 
, f. 55; N. Malcolm, AgjentĂ« PerandorakĂ« 
, f. 102-103.
[51] N. Malcolm, Agjentë Perandorakë 
, f. 102.
[52] M. Baudier, Inventaire de L’histoire Generalle .., f. 379; Dokumente tĂ« shekujve XVI-XVII.., f. 214; P. F. Chetta-Schiro, I Castriota Principi D’Albania 
, f. 77-78.
[53] P. F. Chetta-Schiro, I Castriota Principi D’Albania 
, f. 81.
[54] N. Malcolm, Agjentë Perandorakë 
, f. 103.
[55] Në mesin e procedurave për anëtarësim në Urdhër ishte edhe verifikimi i personit nëse me të vërtetë i përkiste një familjeje fisnike apo jo. Në këtë kontekst, njëri prej personave prej të cilëve Urdhri ka kërkuar dëshmi mbi prejardhjen e Kostantin Kastriotit duket se ka qenë edhe Kostantino Muzaka, pasardhës i familjes së famshme të Muzakajve, e cila qe vendosur në Napoli. Shih: N. Malcolm, Agjentë Perandorakë 
, f. 103.
[56] Po aty, f. 92; P. F. Chetta-Schiro, I Castriota Principi D’Albania 
, f. 89-93.
[57] NjĂ« figurĂ« tjetĂ«r qĂ« ishte pjesĂ« e urdhrit tĂ« ShĂ«n Gjonit dhe qĂ« lidhet me hapĂ«sirĂ«n shqiptare ishte edhe Françesko Antonio Bertuçi. MegjithĂ«se nĂ« lidhje me origjinĂ«n e tij nuk dihen shumĂ« gjĂ«ra, Bertuçi ishte nga Ballkani (ka mundĂ«si kroat, boshnjak ose shqiptar) dhe gjatĂ« shek. XVII ai kishte qenĂ« tejet aktiv nĂ« projektet çlirimtare tĂ« popujve ballkanas nga osmanĂ«t. PĂ«r mĂ« shumĂ« tĂ« dhĂ«na mbi jetĂ«n dhe aktivitetin e Bertuçit nĂ« hapĂ«sirĂ«n e Ballkanit e nĂ« veçanti tĂ« ShqipĂ«risĂ« shih: P. Bartl, Ballkani PerĂ«ndimor midis MonarkisĂ« Spanjolle dhe PerandorisĂ« Osmane 
, f. 130-142.
[58] A. Cassola, Malta Campaign Register 
, f. 123.
[59] Për më shumë shih: po aty, f. 285.
[60] Po aty, f. 207.
[61] Po aty, f. 239.
[62] Po aty, f. 259.
[63] Po aty, f. 267.
[64] Po aty, f. 275.
[65] Po aty, f. 281.
[66] Po aty.
[67] Po aty.
[68] Po aty, f. 293.
[69] Po aty, f. 295.
[70] Po aty, f. 247.
[71] Po aty, f. 364-365.
[72] Po aty, f. 217.
[73] Po aty, f. 233.
[74] Po aty, f. 261.
[75] Po aty, f. 265.
[76] Po aty, f. 267.
[77] Po aty, f. 295.
[78] Këtë përfundim e nxjerrim nëse do të kemi parasysh faktin se thirrja për të marrë pjesë në fushimet ushtarake bëhej sipas të ardhurave që vilnin spahinjtë nga timaret e tyre. Shih më sipër, referencat. nr. 28, 29, 41.
[79] Këtë e mësojmë nga urdhrat e dhëna për furnizimin e anijeve gjatë fushatës. Shih: A. Cassola, Malta Campaign Register 
, f. 357-358.

The post Prania e elementit shqiptar në fushatën osmane të Maltës të vitit 1565 appeared first on Telegrafi.

Kosova në Luftën e Madhe Turke të viteve 1683-1699

✇Telegrafi
By: Agron Shala
11 August 2025 at 16:41

“ShĂ«nime dhe reflektime mbi trupat e lavdishme tĂ« forcave perandorake nĂ« vitin 1689” Ă«shtĂ« njĂ« dorĂ«shkrim anonim nĂ« gjuhĂ«n gjermane, i ruajtur nĂ« Arkivin Ushtarak (Kriegsarchiv) nĂ« VjenĂ«, Austri, i cili Ă«shtĂ« pĂ«rkthimi i njĂ« vepre mĂ« tĂ« gjatĂ« nĂ« gjuhĂ«n italiane me titull Origine della guerra fra l’Imperatore dei Christiani, e quello de Turchi l’anno 1682. Ai fokusohet, ndĂ«r tĂ« tjera, mbi ofensivĂ«n perandorake austriake kundĂ«r forcave osmane nĂ« KosovĂ«, Maqedoni dhe nĂ« ShqipĂ«rinĂ« veriore gjatĂ« LuftĂ«s sĂ« Madhe Turke tĂ« viteve 1683-1699. DorĂ«shkrimi ka interes tĂ« veçantĂ« pĂ«r historinĂ« shqiptare, pasi pĂ«rshkruan praninĂ« e organizuar tĂ« shqiptarĂ«ve dhe tĂ« forcave tĂ« tyre ushtarake nĂ« KosovĂ«n e shekullit XVII. Me interes Ă«shtĂ« gjithashtu edhe pĂ«rmendja e kryepeshkopit shqiptar PjetĂ«r Bogdani dhe vdekjes sĂ« tij nĂ« Prizren. ShqiptarĂ«t pĂ«rmenden nĂ« kĂ«tĂ« dorĂ«shkrim si albanezĂ« [albanese] dhe arnaut;, ku termi i parĂ« i referohet pa dyshim mĂ« shumĂ« katolikĂ«ve dhe i dyti myslimanĂ«ve, ndĂ«rsa serbĂ«t pĂ«rmenden si rashkjanĂ« [rashkjanĂ«]. Numrat e fletĂ«ve tĂ« dorĂ«shkrimit dhe emrat modernĂ« tĂ« vendeve, aty ku gjenden, janĂ« shtuar nĂ« kllapa pĂ«r lehtĂ«sinĂ« e lexuesit.

Përktheu në anglisht (nga gjermanishtja): Robert Elsie[1]
Përktheu në shqip (nga anglishtja): Agron Shala

[
32r] Besoj se tashmĂ« kam shkruar mjaft pĂ«r TransilvaninĂ« dhe kam detyrimin tĂ« pĂ«rshkruaj veprat e Piccolominit[2] nĂ« pushtimin e Nissa-s [Nish], planifikimin e tij tĂ« shkĂ«lqyer dhe kaosin qĂ« pasoi nĂ« ato anĂ« pas vdekjes sĂ« tij, njĂ« situatĂ« tĂ« cilĂ«n Veterani[3] arriti ta ndreqĂ« me shumĂ« mund, duke pĂ«rdorur gjithĂ« virtytin dhe guximin e vet. Do tĂ« rrĂ«fej gjithashtu çfarĂ« ndodhi midis njerĂ«zve qĂ« ndiqnin Corbellin dhe tĂ« atyre nga ai rajon.

Kur MadhĂ«ria e Tij von Baden[4] u largua nga Nissa, ai ia besoi kontit Piccolomini komandĂ«n e atij qyteti. Duke avancuar drejt Procopia-s [Prokuple], njĂ« qytet i madh dhe i hapur, ai mori nĂ«n zotĂ«rim miellin, tĂ«rshĂ«rĂ«n dhe foragjeret dhe ngriti njĂ« magazinĂ« atje. PĂ«r ta mbrojtur atĂ«, ai e shkatĂ«rroi qytetin e Leskovisza-s [Leskovci] nĂ« tĂ« majtĂ« [33v] dhe pushtoi kĂ«shtjellĂ«n Costnitz [Koznik] nĂ« tĂ« djathtĂ« me 200 trupa gjermane dhe 200 rashkjanĂ« [serbĂ«]. Kur tĂ« gjitha kĂ«to u arritĂ«n, ai u nis mĂ« 14 tetor pĂ«r nĂ« Scopia [Shkup], njĂ« qytet i gjerĂ«, i populluar mirĂ« dhe pothuajse krejtĂ«sisht i pambrojtur e me shumĂ« tregtarĂ«. GjatĂ« marshimit tĂ« tij, hasi njĂ« i arratisur [i cili i tha] se turqit do tĂ« pĂ«rpiqeshin tĂ« rimerrnin Nissa-n. Duke reflektuar mbi pamundĂ«sinĂ« e kryerjes sĂ« njĂ« ndĂ«rmarrjeje tĂ« tillĂ«, Piccolomini megjithatĂ« vazhdoi marshimin dhe mĂ« 12 [tetor] ndodhej nĂ« njĂ« rajon tĂ« ashpĂ«r malor – tĂ« banuar nga fiset Clementa [Kelmendi] – dhe Rosajaceva [RozhajĂ«], qĂ« me vendbanimet dhe fshatrat e tyre tĂ« ndryshme pĂ«rbĂ«jnĂ« njĂ« territor tĂ« konsiderueshĂ«m i cili i çdo vit PortĂ«s ia paguan njĂ« shumĂ« tĂ« caktuar parash. MeqenĂ«se Ă«shtĂ« kohĂ« lufte, perandori turk merr prej tyre trupa tĂ« ndryshme nĂ« vend tĂ« pagesĂ«s. Gjenerali qĂ«ndroi aty pĂ«r disa ditĂ« pĂ«r tĂ« dhĂ«nĂ« urdhra pĂ«r çështjet qĂ« kishin tĂ« bĂ«nin me atĂ« rajon, i cili i ishte nĂ«nshtruar atij vullnetarisht. Reputacioni i kĂ«tij komandanti rritej gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« pĂ«r shkak tĂ« rendit tĂ« tij, aq sa 5 000 arnautĂ« [shqiptarĂ« myslimanĂ«] nĂ« Pristina [PrishtinĂ«], tĂ« cilĂ«t ishin ngritur kundĂ«r turqve, dhe [banorĂ«t e] shumĂ« qytete tĂ« mĂ«dha aty pranĂ«, kishin dhĂ«nĂ« tĂ« kuptohej se do t’i nĂ«nshtroheshin sundimit tĂ« Perandorit. KĂ«shtu, kur ai mbĂ«rriti nĂ« Pristina, ata bĂ«nĂ« betimin e besnikĂ«risĂ« ndaj Perandorit dhe, nĂ« atĂ« çast, kjo hapĂ«sirĂ« e madhe territoriale ra nĂ«n hijen e dafinave tĂ« MadhĂ«risĂ« sĂ« Tij Perandorake.

[33r] Nga Pristina, ai avancoi më datë 23 për në Cazianez [Kaçanik], një qytet në krye të një gryke. Ky qytet kishte një kala me mure të forta, të rrethuara nga hendeqe mjaft të gjera. Kur trupat turke në Cazianeck, gjithsej 150 vetë, dëgjuan për mbërritjen e gjermanëve, ata u arratisën natën përtej Danubit, të ndjekur kot nga një njësi prej 200 hungarezësh dhe 40 kalorësish gjermanë. Por, aty, njerëzit tanë hasën një forcë të madhe barbarësh që po vinin nga Scopia për të forcuar Cazianeck-un, të cilët nuk e dinin se trupat e tyre e kishin braktisur vendin me nxitim. Pasoi një përleshje e armatosur që zgjati mbi një orë. Më pas, turqit u tërhoqën me disa të burgosur, por të krishterët kapën katër flamuj, dhe fusha mbeti e mbushur me trupat e të vrarëve dhe të plagosurve të armikut. Kjo fitore i kushtoi Perandorit gjashtë të burgosur, katër të vrarë dhe dhjetë të plagosur, ndër të cilët ishte edhe një kapiten hungarez i plagosur rëndë.

Më datë 25, falë Zotit, Gjenerali mbërriti nga malet dhe ngriti kampin në fushë. Atje mësoi se shumë osmanë kishin mbërritur në Scopia, dy milje larg prej tyre, për ta mbrojtur atë dhe popullsinë deri në pikën e fundit të gjakut. Megjithatë, ai e dinte nga burime të ndryshme se banorët e atij qyteti ishin të tmerruar nga ardhja e gjermanëve dhe se po përgatiteshin të iknin, aq më tepër për shkak të murtajës që po përhapej në atë qytet të madh.

NdĂ«r shumĂ« lajme dhe raporte tĂ« ndryshme [34v] qĂ« mori Piccolomini, ishte edhe njĂ« qĂ« e njoftonte se Mamut Bassa [Mahmut Pasha] ishte tĂ«rhequr nga Scopia me 8 000 vetĂ«, prej tĂ« cilĂ«ve 6 000 ishin ushtarĂ«, kryesisht rashkjanĂ« [serbĂ«] dhe albanezĂ« [shqiptarĂ«], dhe kishte ngritur kampin nĂ« njĂ« luginĂ« nĂ« tĂ« djathtĂ« tĂ« qytetit, dy orĂ« larg trupave tona perandorake; dhe se ishin mjaft larg nga Scopia pĂ«r t’i bĂ«rĂ« rezistencĂ« Gjeneralit dhe pĂ«r t’iu shmangur sĂ«mundjes qĂ« kishte pĂ«rfshirĂ« qytetin.

Kur lejtnant feldmareshali u bind pĂ«r kĂ«tĂ«, ai i pĂ«rgatiti tĂ« gjitha forcat e veta pĂ«r tĂ« sulmuar PashĂ«n. Prandaj, organizoi njĂ« festĂ« tĂ« vogĂ«l nĂ« kampin e tij me breshĂ«ri armĂ«sh dhe, po atĂ« natĂ«, dĂ«rgoi 400 kalorĂ«s dhe 200 kalorĂ«s me parzmore nĂ« drejtimin e pĂ«rmendur, ndĂ«rsa vetĂ« u nis nĂ« marshim mĂ« datĂ« 6, para agimit, pĂ«r tĂ« mbĂ«shtetur trupat e tij dhe pĂ«r tĂ« mundur turqit nĂ«se do t’i hasnin.

Kur Mamuti dĂ«gjoi pĂ«r afrimin e trupave perandorake dhe ushtarĂ«t e tij tĂ« dridhur dĂ«gjuan tĂ« shtĂ«nat [e armĂ«ve] e tyre, ata u tĂ«rhoqĂ«n nĂ« çrregullim tĂ« plotĂ«, dhe kur hungarezĂ«t dhe gjermanĂ«t arritĂ«n aty, u shkaktuan shumĂ« dĂ«me trupave nĂ« tĂ«rheqje. Çrregullimi ishte aq i madh saqĂ« njerĂ«zit e PashĂ«s lanĂ« pas gjithĂ« bagazhet e veta dhe disa flamuj, si dhe gjithçka tjetĂ«r qĂ« kishin me vete, duke lĂ«nĂ« gjithçka nĂ« dorĂ« tĂ« trupave perandorake.

Ky rast çliroi shumĂ« familje tĂ« krishtera nga robĂ«ria, tĂ« cilat pashai barbar Mamut i kishte marrĂ« me vete nĂ« karrocat e tij. [34r] Ai la pas mbi njĂ«qind tĂ« vrarĂ«, si dhe tĂ« burgosur – 100 myslimanĂ« dhe 100 hebrenj. Me tĂ« krishterĂ«t qĂ« po vazhdonin rrugĂ«n e tyre fitimtare, ushtria mbĂ«rriti dhe Gjenerali dĂ«shironte tĂ« ngrinte njĂ« kamp aty ku kishte qenĂ« Pasha. Ky i fundit kishte ikur nĂ« njĂ« pyll dhe po fshihej atje me 200 nga njerĂ«zit e tij mĂ« besnikĂ«. Prej andej, nĂ«n errĂ«sirĂ«n e natĂ«s, ai u nis pĂ«r nĂ« Scopia.

Më 22, Piccolomini dëshironte të afrohej me qytetin e Scopia-s dhe urdhëroi Kontin Czåky, kolonel i husarëve, të shkonte përpara tij dhe ta njoftonte nëse qyteti ishte në të vërtetë i braktisur. Konti u kthye te Gjenerali dhe raportoi se nuk kishte asnjë njeri në Scopia, porse qyteti ishte plot me ushqime dhe se shumë nga dyqanet me harqe të tregtarëve, të gjitha të hapura, ishin të mbushura me mallra të ndryshme të zgjedhura. Duke e dëgjuar këtë, Kont Piccolomini avancoi deri në periferi të qytetit, ku ngriti kampin. Më pas, kureshtar për ta parë vetë vendin, ai zgjodhi të shpërfillte thashethemet se qyteti ishte padyshim i goditur nga murtaja. Kur hyri në qytet, nuhati dhe shqyrtoi gjithçka, për të mirën e trupave të tij.

Scopia Ă«shtĂ« njĂ« vendbanim i gjerĂ«, jo shumĂ« mĂ« i vogĂ«l se Praga, madje ndoshta po aq i madh. UnĂ« e quaj vetĂ«m “vendbanim” sepse nuk ka mure apo palisada. MegjithatĂ«, ai ka njĂ« hendek [35v] me njĂ« llogore tĂ« vogĂ«l dhe, nĂ« disa pjesĂ«, ka ngritje natyrore tĂ« terrenit. Po ashtu, kĂ«tu kishte shumĂ« xhami madhĂ«shtore dhe ndĂ«rtesa tĂ« larta, tĂ« ndĂ«rtuara sipas zakonit tĂ« turqve, domethĂ«nĂ« prej druri, me pĂ«rjashtim tĂ« themeleve dhe kateve pĂ«rdhese tĂ« cilat janĂ« prej tulle dhe guri. MĂ« larg nga qendra kishte kopshte tĂ« bukura dhe burime, tĂ« vendosura nĂ« lagje tĂ« ndryshme tĂ« Scopia-s, gjĂ« qĂ« ishte kĂ«naqĂ«si pĂ«r syrin e shikuesit.

Pozicioni i tij Ă«shtĂ« gjithashtu i kĂ«ndshĂ«m pĂ«r t’u parĂ«, pasi ndodhet nĂ« njĂ« fushĂ« tĂ« gjerĂ«, pjellore pĂ«r tĂ« gjitha gjĂ«rat dhe e punuar mirĂ«. NĂ« Scopia jetonin deri nĂ« 60 000 njerĂ«z, prej tĂ« cilĂ«ve 3 000 ishin hebrenj. KĂ«shtu, kur popullsia dĂ«gjoi pĂ«r afrimin e trupave perandorake, ata u larguan mĂ« 25 tetor.

Piccolomini e vështroi këtë qytet të gjerë dhe vendosi ta digjte, duke marrë parasysh faktin se do të ishte e pamundur ta mbante. Prandaj, duke nxjerrë prej tij gjithçka me vlerë, ai ia vuri zjarrin atë ditë, më datë 27. Të tjerët kanë shkruar se kjo ndodhi më 26-tën. Por, unë jam i vetmi që shkruaj për të nga përvoja e parë. Kur Gjenerali mbaroi punën e vet aty, shumë gjyqtarë nga fshatrat dhe vendbanimet përreth erdhën për të bërë betimin e besnikërisë ndaj Madhërisë së Tij Perandorake. Të pritur me shumë mirësjellje nga Konti, ata u kthyen jashtëzakonisht të kënaqur në shtëpitë e veta.

[35r] Koha po afrohej dhe Piccolomini vendosi tĂ« kthehej pĂ«rsĂ«ri nĂ« Cazianeck [Kaçanik]. Kur mbĂ«rriti atje, duke e fortifikuar [vendin] me trupa, ai e ndau ushtrinĂ« e tij dhe urdhĂ«roi DukĂ«n e Holsteinit[5] tĂ« nisej mĂ« 1 nĂ«ntor drejt Malit Hemas me regjimentin e tij dhe atĂ« tĂ« Princit August tĂ« Hanoverit, pĂ«r tĂ« eksploruar rajonin e pĂ«rmendur dhe pĂ«r tĂ« mbledhur haraç. Ai mbĂ«rriti me forcat e tij nĂ« Lipari [Lipjan], ku shumĂ« krerĂ« dhe udhĂ«heqĂ«s tĂ« popullsisĂ« vendase ishin mbledhur pĂ«r tĂ« takuar Gjeneralin dhe pĂ«r t’iu lutur atij tĂ« kishte mirĂ«sinĂ« t’i pranonte si vasalĂ« dhe nĂ«nshtetas tĂ« MadhĂ«risĂ« sĂ« Tij, Perandorit tĂ« PerĂ«ndimit.

Mund vetĂ«m tĂ« hamendĂ«soj se sa e madhe duhet tĂ« ketĂ« qenĂ« kĂ«naqĂ«sia e Piccolominit kur pa se palma e fitores po i rritej para syve, pa qenĂ« nevoja tĂ« nxirrte shpatĂ«n nga kĂ«llĂ«fi. Kur komandanti i njĂ« ushtrie nuk ka drejtĂ«si, pĂ«rulĂ«si, mĂ«shirĂ«, mirĂ«kuptim dhe drejtĂ«si, ai kurrĂ« nuk mund tĂ« quhet i madh. ËshtĂ« detyra e njĂ« ushtari tĂ« ndershĂ«m tĂ« luftojĂ«, por nĂ«se do tĂ« jemi fitimtarĂ« kjo nuk varet aq shumĂ« nga ne, sa nga fakti nĂ«se, pas pĂ«rplasjes sĂ« armĂ«ve, e vĂ«rteta mund tĂ« fitojĂ« dhe tĂ« triumfojĂ«.

Nga Pristina, Gjenerali menjëherë urdhëroi Strasserin të nisej me këmbësorët dhe artilerinë e tij drejt kështjellave të Panza-s dhe Revery-t [Zveçan?], prej të cilave e para, që përbëhej nga tridhjetë vendbanime dhe 300 vetë, [36v] iu dorëzua më 2 nëntor lejtnant kolonelit von Soyrum, Herr Maussberg. E dyta, megjithatë, duhej pushtuar me forcë. Kur Strasseri u nis për në Bosnjë, Piccolomini dha urdhër, para 3 nëntorit, të marshonte drejt Shqipërisë me regjimentin e tij dhe atë të Soyrumit, si dhe disa pjesë artilerie, për të mësuar çfarë kishte arritur lejtnant koloneli i tij, Herr von Hossberg, në Bosnje, kryeqytetin e Epiro-s [Epirit].

Fati e pa me sy të mirë këtë natyrë largpamëse dhe të guximshme, të përcaktuar nga sëmundja e Kontit, që shumë njerëz besonin se ishte murtaja. Me forcë gjithnjë e në rritje, u këputën edhe më shumë dafina fitoreje për Perandorin. Ende i sëmurë, ai mbërriti në Capuznitz dhe qëndroi aty një ditë, më datë 5, por më pas vazhdoi për në Pani, ku mësoi se komandanti i Pirotit, me 600 gjermanë, si këmbësorë ashtu edhe kalorës, dhe dy herë aq rashkjanë [serbë], kishte sulmuar dhe mundur Nahn [?] bej Dragomanin me mbi 3 000 këmbësorë turq. Duke mos pasur kujdes, ai u përpoq të depërtonte edhe më tej në atë vend derisa, më në fund, më datë 4, u mund rëndë nga dy njësi turqish me gjithsej 4 000 vetë.

ËshtĂ« e habitshme sa i tronditur nga kjo ishte Piccolomini, i cili kurrĂ« nuk e humbte optimizmin,. Ai urdhĂ«roi Strasserin tĂ« shkonte nĂ« Nissa qĂ« armiku tĂ« mos pĂ«rfitonte nga incidenti dhe tĂ« bĂ«nte mĂ« keq. Nga ana e tij, ai vazhdoi marshimin dhe mĂ« datĂ« 6, siç Ă«shtĂ« raportuar mĂ« parĂ«, mbĂ«rriti nĂ« Prisiran [Prizren], kryeqytet i ShqipĂ«risĂ«, ku u prit nga Kryepeshkopi[6] [36r] i atij vendi dhe nga Patriarku i Clementa-s [Kelmend] me ceremonitĂ« e tyre tĂ« ndryshme fetare.

Jashtë Priserin-it [Prizren] kishte të paktën 6 000 albanezë [shqiptarë], si dhe të tjerë që më parë kishin qenë në shërbim të turqve dhe që njihen si arnautë. Kur trupat gjermane kaluan aty pranë, ata qëlluan tri herë me breshëri zjarri si shenjë gëzimi dhe më pas bënë betimin e besnikërisë ndaj Perandorit, sipas zakonit të tyre. Piccolomini kështu kishte nën urdhrat e tij mbi 20 000 rashkjanë dhe albanezë, të gjithë burra me temperament luftarak, të gatshëm të ndërmerrnin çdo ndërmarrje, sado e madhe të ishte, në përputhje me vullnetin e Gjeneralit.

Konti nuk harroi tĂ« merrte kĂ«shillĂ« nga Kryepeshkopi dhe nga udhĂ«heqĂ«sit e tjerĂ« gjermanĂ« nĂ«se ishte ide e mirĂ« t’i besonte njĂ« force tĂ« tillĂ« njerĂ«zish qĂ« kishin ndĂ«rruar anĂ« dhe qĂ« ishte trefishi i forcave tĂ« tij. Kryepeshkopi, megjithatĂ«, jo vetĂ«m qĂ« e siguroi, por madje e inkurajoi ta vazhdonte kursin e tij fitimtar me kĂ«to trupa etnike dhe, si i tillĂ«, ai dha urdhra dhe udhĂ«zime tĂ« ndryshme pĂ«r tĂ« siguruar para dhe ushqim tĂ« mjaftueshĂ«m pĂ«r tĂ« mbajtur njĂ« milici tĂ« tillĂ«, pa e rĂ«nduar tepĂ«r popullsinĂ« nga e cila shpresonte tĂ« ndihmohej mĂ« vonĂ«.

Në fakt, fati i Piccolominit nuk vinte natyrshëm, megjithëse ishte, me hirin e Zotit, për lavdinë më të madhe të Madhërisë së Tij Perandorake. Mënyra e tij e veprimit, [37v] guximi i tij dhe kujdesi në çdo çështje bënë që ai të vlerësohej me nderim të madh nga populli. Vartësit e tij do të bënin mirë të imitonin një burrë kaq të madh, i cili ishte i gatshëm të sakrifikonte interesat e veta për të mirën e përgjithshme. Ai ishte ai që vuri themelet e vërteta për monarkinë universale të Perandorit Leopold.

Nëse të gjithë komandantët e tjerë ushtarakë të Perandorit do të kishin bërë të njëjtën gjë, nuk do të kishte më turq në Evropë, dhe nuk jam i sigurt se si do të ishte pastaj puna me francezët, sado të guximshëm që janë.

Duhet ta mbyllim këtë kapitull sepse ende nuk kishte ardhur koha që armët romake të ktheheshin në lavdinë e tyre të lashtë dhe që shqiponja të hijezonte tokën në fluturimin e saj madhështor. Megjithatë, shpresoj ta përjetoj këtë para vdekjes sime.

NdĂ«rkohĂ«, vĂ«shtirĂ«sitĂ« e gjeneralit u shtuan. Ai u pĂ«rpoq t’i jepte shpirtit tĂ« tij tĂ« thyer forcĂ« hyjnore dhe sakramentale, ashtu siç ia ofroi Kryepeshkopi. I zhveshur nga çdo forcĂ«, ai u pĂ«rgatit pĂ«r njĂ« largim tĂ« afĂ«rt nĂ« pĂ«rjetĂ«si, gjĂ« qĂ« trupat perandorake e shihnin me shumĂ« frikĂ«. NĂ« kĂ«tĂ« pikĂ«, dĂ«shiroj tĂ« lavdĂ«roj devotshmĂ«rinĂ« dhe karakterin katolik tĂ« Piccolominit. Do tĂ« them vetĂ«m kĂ«tĂ«: se, duke qenĂ« nĂ« çdo kohĂ« njĂ« zotĂ«ri katolik dhe i krishterĂ«, si gjeneral i Perandorit, ai ia dorĂ«zoi shpirtin Zotit mĂ« datĂ« 9, nĂ« orĂ«n shtatĂ« tĂ« mĂ«ngjesit [37r], duke lĂ«nĂ« pas kujtime tek ata qĂ« e njihnin dhe aq mĂ« tepĂ«r tek ata qĂ« do tĂ« njihen me veprat e tij tĂ« lavdĂ«rueshme.

Pak para vdekjes së tij, Piccolomini ia dorëzoi komandën Dukës së Holsteinit, duke e informuar me hollësi për të gjitha çështjet. Përndryshe gjërat do të kishin marrë një rrjedhë tjetër, sepse, kur humbet timonieri, një anije në det të hapur do të përplaset nga erërat dhe do të fundoset.

Për shkak se albaneszët ishin trajtuar keq në një mënyrë aq arrogante, ata filluan ta humbnin përbuzjen e tyre ndaj turqve. Meqë nuk po mbaheshin në nderimin e duhur, shumë prej tyre u kthyen më pas në anën e turqve.

MeqenĂ«se njerĂ«zit tani ishin nĂ«n njĂ« barrĂ« mĂ« tĂ« madhe nga sa Piccolomini u kishte premtuar, ata filluan tĂ« protestonin dhe u treguan tĂ« vĂ«shtirĂ« pĂ«r t’u qetĂ«suar, veçanĂ«risht pĂ«r shkak tĂ« mungesĂ«s sĂ« disiplinĂ«s midis ushtarĂ«ve. Ajo qĂ« i zemĂ«roi mĂ« shumĂ« ishte fakti qĂ«, kur shkonin te oficerĂ«t pĂ«r t’u ankuar dhe pĂ«r tĂ« kĂ«rkuar dĂ«mshpĂ«rblim pĂ«r padrejtĂ«sitĂ« qĂ« kishin pĂ«suar nga milicia, nuk merrnin asgjĂ« tjetĂ«r veçse pĂ«rbuzje, tallje dhe fyerje. NĂ« kĂ«tĂ« situatĂ« mbĂ«rritĂ«n tre regjimentet e thirrura nga Badeni dhe u vendosĂ«n me urdhĂ«r tĂ« DukĂ«s nĂ« zonĂ«n e Priserin-it, drejtimi i vendqĂ«ndrimit tĂ« tyre duke u shtrirĂ« deri nĂ« Nissa. [38v] Pas kĂ«saj, mĂ« 13 nĂ«ntor, arnautĂ«t dhe shumĂ« kĂ«mbĂ«sorĂ« rashkjanĂ«, gjithsej 1 000 vetĂ«, dhe 100 kalorĂ«s gjermanĂ« nĂ«n urdhrat e Herr Sanoskit, njĂ« kapiten nga regjimenti i Piccolominit, u sulmuan dy milje nga Prisserin-i [Prizren] nga njĂ« forcĂ« prej 1 500 turqish qĂ« po vinin nga drejtimi i Scopia-s, tĂ« cilĂ«t, pasi patĂ«n sukses nĂ« sulmin e tyre, u tĂ«rhoqĂ«n dhe lanĂ« pas nĂ« fushĂ«n e betejĂ«s 80 tĂ« vrarĂ« nga tĂ« dyja palĂ«t dhe njĂ« numĂ«r tĂ« ngjashĂ«m tĂ« burgosurish, prej tĂ« cilĂ«ve vetĂ«m 12 ishin marrĂ« nga forcat tona perandorake.

Ndërsa kjo njësi armike po kthehej, Pasha i Scopia-s, i quajtur Ahmet, i cili kishte ardhur nga Adrianopoja [Edirne] me njerëzit e tij, deshi të provonte fatin dhe më 16 nëntor, për aq sa di unë, për fatin tonë të keq, hasi një grup tjetër rashkjanëve, të udhëhequr nga komisari Kessler, pothuajse 900 vetë, duke përfshirë disa ushtarë gjermanë dhe shërbëtorët e tyre. Meqenëse dielli nuk shkëlqen gjithmonë dhe komisari nuk ishte i aftë të përgjigjej si një komandant i vërtetë, ai u mund dhe u kap rob. Kjo i bëri barbarët edhe më të guximshëm. Pasha i përmendur më pas mblodhi 3 000 turq dhe tartarë dhe shumë refugjatë nga Stipo [Shtip] dhe i çoi përsëri në atë vend.

Stipo Ă«shtĂ« njĂ« vendbanim mjaft i madh me njĂ« barrikadĂ« mbrojtĂ«se ose palisadĂ«. Kur milicia mbĂ«rriti atje, banorĂ«t qĂ«ndruan tĂ« qetĂ« pĂ«r tĂ« vĂ«zhguar lĂ«vizjet e trupave tona perandorake. [38r] Kur Duka i Holsteinit mori vesh pĂ«r praninĂ« e tyre, ai mblodhi regjimentin e tij, atĂ« tĂ« Princit Carl tĂ« Hanoverit,[7]  Seranit, Piccolominit dhe husarĂ«t e Csakyt dhe shumĂ« rashkjanĂ« dhe arnautĂ«, meqenĂ«se ata ishin furnizuar me municion dhe ushqim pĂ«r disa ditĂ«, dhe u nis mĂ« 24 nĂ«ntor pĂ«r Orisovia [Orizari?]. Duke marshuar me shpejtĂ«si, ai mbĂ«rriti pranĂ« Stipo-s mĂ« datĂ« 27 nĂ« orĂ«t e para tĂ« mĂ«ngjesit, ku hasi jo vetĂ«m 3 000 tĂ« pafe tĂ« Mamut PashĂ«s, ish-komandant i Scopia-s, por edhe 3 000 myslimanĂ« tĂ« tjerĂ«. KĂ«shtu, ishin gjithsej 6 000 prej tyre, kryesisht nĂ« kalorĂ«si, si dhe 80 jeniçerĂ« dhe shumĂ« arnautĂ«. Avangarda e trupave perandorake udhĂ«hiqej nga MadhĂ«ria e Tij, Princi Carl i Hanoverit, i cili sulmoi rojet e barbarĂ«ve si njĂ« luan me 400 kalorĂ«sit e tij. Ata u mbrojtĂ«n me guxim, por nĂ« fund u detyruan t’i hapnin rrugĂ« vrullit tĂ« tĂ« krishterĂ«ve dhe u tĂ«rhoqĂ«n nĂ« kaos drejt ushtrisĂ« sĂ« tyre. Trupat kryesore, duke dĂ«gjuar alarmin, dolĂ«n nga qyteti ku po qĂ«ndronin dhe deshĂ«n tĂ« pĂ«rgatiteshin pĂ«r betejĂ« si duhet, por nuk arritĂ«n ta bĂ«nin kĂ«tĂ«, sepse u pushtuan nga skuadrat e ndryshme qĂ« u dĂ«rguan pĂ«r tĂ« ndihmuar avangardĂ«n. Prandaj, Princi dhe katĂ«r standardet e regjimentit tĂ« tij morĂ«n disa shtĂ«pi dhe hambarĂ« pĂ«r tĂ« forcuar krahun e djathtĂ« tĂ« ushtrisĂ«, nĂ« dĂ«m tĂ« turqve, dhe detyruan [39v] forcat armike, qĂ« ende nuk ishin rreshtuar pĂ«r betejĂ«, tĂ« ktheheshin nĂ« fushĂ«, duke shkaktuar çrregullim nĂ« kampin e tyre.

Kur MadhĂ«ria e Tij, Duka i Hanoverit, kuptoi çfarĂ« kishte ndodhur me trupat dhe krahun e djathtĂ«, ai nxitoi me trupat kryesore [Corps de Bataille] dhe krahun e majtĂ«, tĂ« cilin arriti ta formonte me kohĂ« para myslimanĂ«ve, dhe mundi t’i shpĂ«rndante ata dhe t’i detyronte tĂ« iknin. MĂ« shumĂ« se 1 000 prej tyre u therĂ«n nga musketarĂ«t gjermanĂ« dhe nga shpatat e husarĂ«ve, dhe shumĂ« tĂ« tjerĂ« u morĂ«n rob.

Ajo që mbetej për njerëzit tanë, për të qenë në gjendje të thoshin se kishin arritur një fitore të plotë, ishte të shtypnin forcën rezervë (e cila ishte bashkuar me shumë osmanë trima). Duka, pra, urdhëroi kalorësit të sulmonin. Ky sulm doli shumë më i vështirë se sa ishte planifikuar, sepse mbrojtësit, në situatën e tyre të dëshpëruar, bënë gjithçka që mundën për ta kundërshtuar këtë ndërmarrje, e cila dështoi. Forcat perandorake humbën 150 ushtarë, dhe nëse nuk do të kishin vendosur të digjnin palisadën, të krishterët dhe trupat e tyre nuk do të kishin arritur kurrë ta shkatërronin Stipo-n.

Ndërsa flakët digjnin drurin e thatë, ata përfituan nga rasti për të bërë një sulm të ri, i cili doli më i suksesshëm se i mëparshmi. Të rrethuar dhe të sulmuar nga të gjitha anët, pra nga zjarri, gjermanët, ulërimat dhe të qarat e grave dhe fëmijëve të tyre, [39r] barbarët më në fund ranë viktimë e shpatave të të krishterëve. Plaçka ishte aq e madhe sa do të dukej si përrallë po të përshkruhej. Më kanë thënë burime të besueshme se ushtarët mbushën kapelat e tyre deri në me realë argjendi dhe lyventalerë [monedha].

Ky sukses i shquar i armëve perandorake do të kishte sjellë përfitime të mëdha, sikur të ishin ndjekur parimet e të ndjerit Piccolomini. Megjithatë, duke qenë se ato u shpërfillën krejtësisht, ngjarjet në terren u komplikuan shpejt.

Kur Madhëria e Tij von Holstein u largua nga Stipo, ata forcuan mbrojtjen e Priseren-it me pesë kompani të Regjimentit të Hanoverit dhe nga vetë Princi Carl, i cili siguroi mbrojtjen e qytetit dhe të rajonit së bashku me pesë kompani të tjera të Piccolominit. Kërcënimet e reja erdhën nga Mamut Pasha, i cili bënte zhurmë se do ta kthente qytetin në hi. Kishte gjithashtu mosmarrëveshje të ndryshme me udhëheqësit e arnautëve të cilët Duka i urdhëroi të dorëzonin armët dhe të shpërndanin milicinë e tyre dhe të paguanin haraç për gjermanët, siç bënin fshatarët. Kjo ishte një fyerje e patolerueshme për këtë komb të lirë dhe luftarak.

Ndërkohë, Duka ishte i mendimit se nëse armiku mund të mposhtej në të gjitha qytetet, këto toka të pushtuara mund të viheshin nën kontroll të përhershëm dhe banorët [40v] mund të detyroheshin të nënshtroheshin për të pranuar rregullat e zotërimeve patrimoniale të Perandorit, ashtu siç bënë hungarezët, bohemianët, sllavonët dhe gjermanët. Ai, pra, vendosi ta ndiqte Mamut Pashën me 1 000 kalorës nga të gjitha regjimentet dhe një numër të barabartë këmbësorësh gjermanë, disa topa dhe shumë husarë dhe rashkjanë, gjithsej rreth 3 000 vetë.

Ai kështu u nis nga Priseren-i më 2 dhjetor dhe, duke marshuar shpejt, arriti në malet e Lumës ku e dinte se Mamut Pasha ishte tërhequr me pesë deri gjashtë mijë njerëz. Mbërritja e të krishterëve i alarmoi shumë trupat e Mamutit, aq sa oficerët e tyre shkuan tek ai dhe protestuan se nuk do të luftonin me trupat tona në asnjë rrethanë dhe se ai duhet të jepte urdhrin e tërheqjes një ditë para se të mbërrinte Duka, më 3 dhjetor. Me të, banorët e zonës përreth u larguan menjëherë, duke marrë me vete pasuritë e veta. Ata gjithmonë kishin refuzuar të paguanin haraç për forcat perandorake, sepse kishin dhënë betimin e besnikërisë.

Kur MadhĂ«ria e Tij mbĂ«rriti atje, ai nuk ishte nĂ« gjendje tĂ« merrte asnjĂ« informacion mbi vendndodhjen e armikut. PĂ«r t’i ndĂ«shkuar banorĂ«t, ai dogji disa fshatra. Pastaj ata u kthyen nĂ« Pristina, me qĂ«llim qĂ« tĂ« vizitonin Peechia-n [Peja], ku pesĂ« kompanitĂ« e tjera tĂ« Piccolominit ishin [40r] vendosur. Aty, ata kishin ndĂ«rmend tĂ« tĂ«rhiqnin njĂ« vijĂ« nga vendqĂ«ndrimi i tyre deri nĂ« Petropopol nĂ« drejtim tĂ« Arcecovina-s [Hercegovina], njĂ« vendbanim i fortifikuar nĂ«n kontrollin e Topat [Topal] PashĂ«s,[8] ish-guvernator i BosnjĂ«s.

Për të penguar veprimet tona, qielli vendosi që Kryepeshkopi i Shqipërisë të vdiste, ai që kishte mbajtur nën kontroll të gjithë popullin e tij dhe shumicën e arnautëve nën nënshtetësinë e Madhërisë së Tij Perandorake. Kështu, kur më 8 dhjetor ai e braktisi këtë luginë të errësirës për gëzimet e Parajsës, fati ynë në tokë na la përkohësisht bashkë me të.

Ndërkohë, edhe Duka nuk ishte mirë nga shëndeti. Megjithatë, ai vendosi të eksploronte zona dhe toka të ndryshme, duke dërguar kapitenin e Piccolominit, Herr von Sanoski, me 100 këmbësorë gjermanë dhe 400 rashkjanë.

Pasi u nis nga Pristina më 20 dhjetor, ai mbërriti brenda dy ditësh në qytetin Vellez [Veles], pesë milje nga Scopia, të cilin e gjeti të hapur. Ata e sulmuan qytetin nga të gjitha anët dhe e morën, duke i detyruar banorët të iknin. Tridhjetë vetë nga armiku u vranë dhe shumë u morën rob, dhe një numër i panumërt turqish dhe të krishterësh që banonin aty u shpërndanë.

Pas këtij suksesi, të krishterët morën shumë krerë bagëtish. Kështu, Sanoski, i kënaqur, po kthehej kur hasi një trupë të madhe të jeniçerëve. Ai mori me vete dhjetë kalorës [41v] dhe shkoi në një vend pranë rojës së pasme për të hetuar, por u plagos për vdekje dhe katër orë më vonë dha shpirt në Caczenek [Kaçanik], ku ishte transportuar në gjendje të mjerueshme nga njerëzit e tij.

Kur Duka kuptoi se nuk mund të përfitonte asgjë nga kokëfortët apo nga maksimat tona, ai filloi të bisedonte me ta dhe me turqit në mënyrë të sjellshme dhe të dashur. Ah, sikur ta kishte bërë këtë që në fillim! Atëherë gjërat do të kishin qenë shumë më mirë. Por, ishte tepër vonë sepse albanezët tani ishin të tërbuar nga koprracia dhe arroganca e oficerëve gjermanë që i përbuznin ata dhe kështu sollën rënien e tyre.

Megjithatë, ai arriti të bënte disi paqe dhe, po të mos ishte ndeshur Strasseri me një fatkeqësi të tillë, Holsteini me siguri do të kishte qenë në gjendje të mbante territorin dhe kufijtë e pushtuar deri në mbërritjen e Veteranit. Një shembull i kësaj ishte Rosajo [Rozhaja?], një qytet mjaft i madh dhe i fortifikuar që ishte rebeluar kundër Portës dhe ishte vënë nën mbrojtjen e forcave perandorake më 12 dhjetor. Për të dhënë një dëshmi më të qartë të besnikërisë së tyre, ata vendosën të shkatërronin mbrojtjet e banorëve të Pilippopoli-t [Plovdiv?].

Kur beu i qytetit të përmendur Pilippopoli mësoi për sjelljen e guximshme të Rosajo-s, ai mbërriti më datë 23 personalisht me 50 jeniçerë, tre topa, 1 000 arnautë dhe 500 kalorës. Ai i vendosi arnautët mbi një kodër dhe filloi të qëllonte mbi [41r] fortesën e Rosajo-s. Njerëzit brenda fortesës u gjendën në presion të madh dhe kërkuan falje. Kur kjo iu dha nga beu, ata u dorëzuan dhe u kthyen në besnikëri ndaj Portës.

Pas këtij suksesi, Duka u informua nga lejtnant koloneli von Apremont se një forcë e madhe armike prej 2 000 vetash dhe edhe më shumë kalorësish kishte ardhur nga drejtimi i Soffia-s [Sofja] dhe kishte detyruar banorët e Palancka-s [Kriva Palanka] të iknin më datë 20. Banorët e qytetit përbëheshin nga rashkjanë të ndryshëm, ushtarë dhe gjermanë të ndryshëm. E njëjta gjë ndodhi me pushtuesit gjermanë të Orsova-s më datë 22. Ai vuri re gjithashtu se kjo forcë mburrej se së shpejti do të rritej në 18 000 turq dhe tartarë dhe, me një fuqi të tillë, do të përpiqeshin të dëbonin forcat perandorake nga rajoni i Nissa-s. Gjithçka që shkroi [në mesazh e tij] e kishte mësuar nga dy burime.

Kur informacionet e tilla u morën edhe nga burime të tjera, Madhëria e Tij Perandorake thirri një këshill lufte më 27 dhjetor, ku u vendos të rezistohej armiku me çdo kusht dhe të mblidhej milicia. Në të njëjtën kohë, u morën lajme të papritura se tre mijë tartarë nën urdhrat e Sulltan Naradinit [Nureddin] kishin kaluar në territoret e sapopushtuara përmes shtigjeve malore dhe kishin djegur shumë fshatra në rajon.

[42v] PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, Duka urdhĂ«roi kolonelin Strasser, komandantin e Nissa-s, i cili kishte mbĂ«rritur pĂ«r t’u marrĂ« me çështje tĂ« ndryshme tĂ« nevojshme, qĂ« tĂ« shkonte dhe tĂ« shtypte tartarĂ«t me milicinĂ« nga Pristina dhe t’i shtynte ata larg kufijve.

Kur Strasseri mori komandën atë ditë, me një milici prej 600 këmbësorësh gjermanë, 500 kalorësish dhe 1 000 rashkjanë, Sultan Naradini deshi ta sulmonte me 1 300 kalorës të zgjedhur dhe, në të njëjtën kohë, ai vetë u tërhoq me njerëzit e tij, së bashku me plaçkën dhe robërit, përfshirë disa gjermanë të kapur, salvagardë, hungarezë dhe vendas.

Duke arritur kĂ«tĂ«, ai mbĂ«rriti nĂ« buzĂ« tĂ« njĂ« pylli dhe hasi ballin e forcave tona perandorake. Sipas zakonit ushtarak, ata u rreshtuan, duke i dhĂ«nĂ« Naradinit kohĂ« tĂ« mjaftueshme pĂ«r tĂ« vĂ«zhguar kapacitetin luftarak tĂ« njerĂ«zve tanĂ« dhe pĂ«r t’i sulmuar. Mendimi i tij i vetĂ«m ishte tĂ« kapte robĂ«r dhe t’i merrte nĂ« pyetje pĂ«r tĂ« zbuluar çfarĂ« planifikonin forcat katolike. Ai ia doli tĂ« bĂ«nte tĂ« gjitha kĂ«to. ËshtĂ« e vĂ«rtetĂ« se ai humbi pesĂ« ose gjashtĂ« vetĂ« dhe la shumĂ« robĂ«r nĂ« duart e forcave perandorake. Nga ana e tij, ai kapi dy hungarezĂ« dhe dy gjermanĂ«.

Kur Strasseri kuptoi se armiku kishte lĂ«nĂ« rajonin dhe se do tĂ« ishte humbje kohe ta ndiqte, ai u kthye [42r] nĂ« Pristina, ku MadhĂ«ria e Tij Perandorake, pasi bĂ«ri njĂ« kĂ«shillim nĂ« ditĂ«n e parafundit tĂ« dhjetorit, kuptoi se Caccianech-u [Kaçanik], qĂ« po mbrohej nga jo mĂ« shumĂ« se 100 musketarĂ«, po rrethohej dhe se sĂ« shpejti do tĂ« binte nĂ« duart e turqve me 18 000 njerĂ«z tĂ« tyre. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, Duka, pa pritur mĂ« tej, urdhĂ«roi qĂ« i pĂ«rmenduri kolonel Strasser tĂ« pĂ«rgatiste ushtrinĂ« pĂ«r betejĂ«, pa mbledhur mĂ« tej furnizime pĂ«r tĂ«. KalorĂ«sia kishte 300 kalorĂ«s nga Stiria, 300 nga Hanoveri, 300 nga Holshtajni – gjithsej 900 kalorĂ«s, tĂ« cilĂ«ve do t’u bashkohej atje regjimenti i Piccolominit i pĂ«rbĂ«rĂ« nga 500 ushtarĂ«. TĂ« gjitha trupat e pĂ«rmendura mĂ« sipĂ«r do tĂ« ishin nĂ«n urdhrat e MadhĂ«risĂ« sĂ« Tij, Princit Carl tĂ« Hanoverit. Sa pĂ«r kĂ«mbĂ«sorinĂ«, kishte vetĂ«m 400 ose mĂ« pak musketarĂ« tĂ« komanduar nga koloneli Kont Solari. GjermanĂ«ve iu bashkuan pothuajse 1 500 luftĂ«tarĂ«, si rashkjanĂ« ashtu edhe arnautĂ«, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« e gjithĂ« ushtria e mbledhur nĂ« Pristina mĂ« 1 janar 1690 kishte 3 500 vetĂ« gjithsej.

Nuk e di pse Duka nuk iu bashkua vetë kësaj ekspedite. Dikush mund të përgjigjej, siç u tha, se ai ishte i sëmurë në atë kohë. Kur mori vesh për disfatën e forcave tona, ai u nis me ngut, i sëmurë, për në Nissa.

Kam dĂ«gjuar se ai nuk donte tĂ« vuante reputacionin e atij qĂ« kishte humbur kĂ«to toka kufitare pĂ«r Perandorin, veçanĂ«risht kur pa se hapat e parĂ« kishin shkuar keq. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, ia dorĂ«zoi komandĂ«n Strasserit. Ai shpresonte, ashtu siç i ishte urdhĂ«ruar, se nuk do t’i duhej tĂ« pĂ«rballej me njĂ« forcĂ« shumĂ« mĂ« tĂ« madhe, por se do tĂ« kishte kohĂ« tĂ« mblidhte mĂ« shumĂ« njerĂ«z dhe tĂ« provonte fatin vetĂ« nĂ« njĂ« betejĂ« tĂ« pĂ«rgatitur siç duhet dhe do tĂ« ishte nĂ« gjendje tĂ« rivendoste rendin me fitore.

Madhëria e Tij Perandorake zbuloi se nga 20 000 arnautë që nën ndikimin e Piccolominit kishin bërë betimin e besnikërisë ndaj Perandorit, vetëm 300 prej tyre mbeteshin të besueshëm, sepse ishin trajtuar aq keq nga Madhëria e Tij dhe oficerët e tjerë. Po të mos kishte ndërruar mendje Duka kur e kuptoi gabimin, nuk do të kishte asnjë prej tyre nën komandën e tij. Edhe pse ata pak të mbetur marshonin mes forcave tona perandorake, në zemrat e tyre nuk ishin të gatshëm.

Gabon kushdo qĂ« mendon se mund t’i nĂ«nshtrojĂ« vendet e mĂ«dha me ashpĂ«rsi, disiplinĂ« dhe forca modeste. Mund tĂ« arrihet shumĂ« me njĂ« ushtri mesatare, por vetĂ«m duke ndjekur rregullat dhe duke marrĂ« kĂ«shilla kur bĂ«hen gabimet.

Holsteini fillimisht i hodhi poshtë këto popullsi si të panevojshme dhe i konsideronte si konkurrencë dhe pengesë për interesat e Madhërisë së Tij Perandorake. Pasi u bind nga disa prijës se të gjithë këta popuj të nënshtruar dhe ata që kishin bërë betimin e besnikërisë [43r] duhej të paguanin haraç dhe të mos mbanin armë, ai besonte se një forcë e vogël do të mjaftonte për të mbajtur një mbretëri të tërë nën kontroll.

VetĂ«m atĂ«herĂ« ai e kuptoi mjetin e nevojshĂ«m pĂ«r t’i mbajtur kĂ«to toka tĂ« pushtuara tĂ« qeta dhe pĂ«r t’i nxitur vazhdimisht kundĂ«r turqve. Kur ata kishin riorganizuar milicinĂ« e tyre tĂ« mĂ«parshme, vendosĂ«n tĂ« sulmonin garnizonet e austriakĂ«ve dhe, tĂ« nxitur nga arnautĂ«t qĂ« ishin trajtuar keq nga njerĂ«zit tanĂ«, u kthyen nĂ« besnikĂ«rinĂ« e tyre tĂ« mĂ«parshme ndaj myslimanĂ«ve.

Duke u kthyer te Strasseri, ai besonte se mund të bënte mrekulli me korpusin e tij mendjemadh dhe të dëbonte armikun deri në Sophia. Nga natyra ishte njeri i dhunshëm dhe jo veçanërisht i sjellshëm. Kishte zakon të shkëmbente fyerje me oficerët, si gjermanë ashtu edhe rashkjanë, gjë që i neveriste njerëzit tanë. Madje edhe Princi Carl më shumë se një herë ishte penduar që e kishte nën komandën e tij.

MeqĂ« Strasseri ishte nĂ« thelb ushtar, megjithĂ«se disi tepĂ«r i rreptĂ«, ai donte t’i provokonte barbarĂ«t qĂ« tĂ« dilnin nĂ« betejĂ« me tĂ«. Prandaj, bĂ«ri hapin e parĂ«, duke besuar se njerĂ«zit e tij, tĂ« cilĂ«t nĂ« fakt nuk e donin, nuk do ta braktisnin.

[44v] Kur trupat kishin marshuar pĂ«r katĂ«r orĂ«, arritĂ«n nĂ« njĂ« grykĂ«, mĂ« pak se njĂ« milje nga Caccianek-u [Kaçanik], tĂ« cilin zbuluan se turqit e kishin marrĂ«. Koloneli ngriti kampin aty dhe, kur u nis nĂ« orĂ«n dy tĂ« mĂ«ngjesit, u paralajmĂ«rua nga njĂ« lejtnant kolonel i arnautĂ«ve qĂ« tĂ« mos avanconte mĂ« tej, sepse forcat turke ishin tepĂ«r tĂ« mĂ«dha. MegjithatĂ«, ai e talli atĂ« dhe e quajti potron [mace?]. Pas kĂ«saj, shqiptari shkĂ«mbeu disa fjalĂ« tĂ« tjera. I zemĂ«ruar, Strasseri nxori pistoletĂ«n dhe e qĂ«lloi nĂ« krah, duke e plagosur rĂ«ndĂ«. Madje, shkoi edhe mĂ« tej dhe ekzekutoi njĂ« tjetĂ«r ushtar, nga radhĂ«t e albanezĂ«ve, pĂ«r njĂ« faj tĂ« vogĂ«l. Duke shpĂ«rfillur tĂ« gjitha paralajmĂ«rimet, ai vazhdoi pĂ«rmes grykĂ«s sĂ« Cacianeck-ut [Kaçanik] dhe ndaloi pĂ«r tĂ« pushuar me trupat e tij nĂ« njĂ« kĂ«netĂ«, ku turqit nuk mund t’i sulmonin lehtĂ«.

Më pas, pa menduar la kampin e tij të zgjedhur mirë dhe u ndal në një zonë të hapur, e cila ishte e ekspozuar ndaj sulmeve nga të gjitha anët. Princi i Hanoverit dhe oficerët e tjerë e kundërshtuan këtë, duke i shpjeguar se sapo të mbërrinte regjimenti i Piccolominit dhe trupat e tjera, fitorja do të ishte e sigurt dhe se nuk duhej të rrezikonin kot së koti kurorën e Madhërisë së Tij.

[44r] Nëse është e shkruar të kesh fat të keq, këshillat e mira shpërfillen dhe nuk bëhen përgatitjet për katastrofën e ardhshme. I tillë ishte Strasseri i cili, i bindur për guximin e njerëzve të tij dhe pa marrë parasysh numrin e tyre të vogël, e vuri veten në rrezik të hapur dhe e provokoi armikun me të shtëna topash dhe me zhurmë nga pajisjet ushtarake, në mënyrë që ky të dilte dhe të luftonte.

Ushtria turke, e komanduar nga pashallarët e lartpërmendur Ahmet dhe Mamut, përbëhej nga 3 000 tartarë nën Sultan Naradinin, një numër i barabartë spahinjsh, 4 000 arnautë me agën e tyre dhe mbi 1 500 jeniçerë gjithashtu me agën e tyre. Arnautët tradhtarë mbanin lidhje me njerëzit tanë. Ata kishin braktisur anën tonë për shkak të trajtimit të keq që kishin marrë nga Koloneli dhe sepse Strasseri kishte dënuar me vdekje një prej shokëve të tyre. Ata e bënë të qartë se, nëse gjermanët do të sulmonin vërtet, ata do të kalonin në anën osmane dhe do të ndihmonin në shkatërrimin e plotë të forcave perandorake. Pasi u arrit një marrëveshje me këtë komb barbar e çnjerëzor, ose më mirë të themi, sepse Strasseri ashtu deshi, Naradini avancoi me tartarët e tij në të djathtë të trupave perandorake ku ishin vendosur rashkjanët. Fillimisht ata qëndruan të fortë, por më pas u thyen dhe u tërhoqën duke lënë zonën [45v] të hapur. Kalorësia dhe këmbësoria pësuan humbje të mëdha kur tartarët u dyndën brenda.

NdĂ«rsa kjo po ndodhte nĂ« krahun e djathtĂ«, spahinjtĂ« nĂ« krahun e majtĂ« po pĂ«sonin njĂ« fat tĂ« ngjashĂ«m. Pasi bĂ«nĂ« njĂ« rezistencĂ« tĂ« dobĂ«t, ata u braktisĂ«n nga arnautĂ«t dhe gjithĂ« formacioni ynĂ« u hodh nĂ« rrĂ«mujĂ«. Strasseri pastaj u pĂ«rpoq tĂ« riparonte dĂ«min, ashtu si edhe trimi Princi Carl, por ishte e kotĂ«. NĂ« kĂ«tĂ« situatĂ« tĂ« skajshme, duke parĂ« se nuk kishte ç’tĂ« bĂ«nte, doli nĂ« pah guximi i njĂ« burri tĂ« madh. Ai u hodh mes armikut me armĂ« nĂ« dorĂ«, duke hapur rrugĂ« pĂ«r t’i ardhur nĂ« ndihmĂ« trupave tĂ« veta tĂ« ndryshme. Pasi kreu disa vepra tĂ« jashtĂ«zakonshme me kĂ«tĂ« armik e atĂ« armik, tĂ« cilĂ«t i rrĂ«zoi dhe i vrau, mĂ« nĂ« fund ra edhe vetĂ«, viktimĂ« e sulmit tĂ« egĂ«r tĂ« armikut.

Megjithëse gjermanët bujarë kishin humbur Princin Carl të dashur të tyre, i cili ishte i dashur dhe i nderuar më shumë se shumë të tjerë, dhe panë veten të përballur me një ditë kaq fatale, ata megjithatë e kthyen situatën, të vendosur të mos e shisnin lirë jetën e tyre. Komandantët morën këshillë dhe i shtynë turqit [45r] dhe tartarët përsëri drejt rreshtave të tyre dhe, në mes të zjarrit, duke u bashkuar pjesërisht me shpatat, shigjetat, me therje e vdekje, vazhduan betejën për një farë kohe, duke kryer vepra të mrekullueshme.

NĂ« mungesĂ« tĂ« Strasserit tĂ« plagosur, i cili kishte mbetur nĂ« rrĂ«mujĂ« gjatĂ« sulmit tĂ« parĂ« [tĂ« armikut], Kont Solari, me ndihmĂ«n e kalorĂ«sisĂ«, arriti tĂ« rikthente rreshtin e musketarĂ«ve dhe t’i bĂ«nte ata tĂ« kryenin detyrĂ«n e vet. Beteja u ndez edhe mĂ« shumĂ« dhe u bĂ« mĂ« e pĂ«rgjakshme. Turqit nuk do tĂ« kishin mundur kurrĂ« tĂ« arrinin fitoren nĂ«se njerĂ«zit tanĂ« do tĂ« kishin mundur tĂ« mbanin mbrojtjen nĂ« pjesĂ«n e pasme dhe anĂ«sore. Por, duke qenĂ« se ndodheshin nĂ« njĂ« fushĂ« tĂ« hapur dhe tĂ« rrethuar nga armiku, ata filluan tĂ« humbnin shpresĂ«n, sidomos sepse municioni u pakĂ«sua.

Kur osmanët vunë re se forcat perandorake kishin ulur të shtënat, kuptuan se nuk kishin më plumba e barut. Pa humbur kohë, trupi kryesor i ushtrisë avancoi, duke sulmuar katolikët e pathyeshëm përpara, nga prapa dhe nga anët. Pesha e sulmit ishte e tillë që nuk mund të ndodhte ndryshe veçse të mundeshin. Shpirtrat e tyre, megjithatë, nuk u mundën nga barra e jetës së tyre të shkurtër dhe të vështirë, por dolën fitimtarë, duke mbajtur me vete palmën e fitores për të forcuar radhët e Parajsës. [46v] Pak nga shumë njerëzit tanë u morën robër ose mbetën gjallë. Disa, nën errësirën e natës, në pyjet aty pranë, ikën mbrapsht në Pristina, ku arritën të nesërmen. Shumë nga oficerët, përfshirë Kontin Solari, u morën robër. Sa për Strasserin, disa thonë se u pa i vrarë. Të tjerët janë të sigurt se u plagos dhe u kap rob dhe ia dorëzoi shpirtin Zotit. Thuhet se fusha ishte e mbushur me trupat e ushtrisë perandorake, dhe megjithatë një numër i dyfishtë i të pafeve u shfaros.

Kur Duka mori lajmin e kĂ«tij rasti tĂ« hidhur, ai u tĂ«rhoq nĂ« Nissa, duke treguar kujdes tĂ« madh. U shkaktua njĂ« shkatĂ«rrim i pafund dhe reputacioni gjerman ndĂ«r banorĂ«t e rajonit u dĂ«mtua. Milicia e mbetur austriake ishte e tmerruar. NĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, ata braktisĂ«n me mendjelehtĂ«si qytetin e Pristina-s dhe magazinĂ«n e tij e cila ishte mjaft e madhe pĂ«r tĂ« ushqyer tre deri nĂ« katĂ«r mijĂ« njerĂ«z pĂ«r katĂ«r muaj dhe qĂ« pĂ«rmbante mjaft ushqim pĂ«r tĂ« kaluar dimrin pĂ«r 1 200 kuaj. Nuk kishte mĂ« ç’tĂ« bĂ«hej, dhe po tĂ« mos ishte kthyer Veterani nĂ« kĂ«tĂ« zonĂ« kufitare, ajo do tĂ« ishte humbur deri nĂ« Beograd. FatkeqĂ«sia e Strasserit [46r] ishte njĂ« nga arsyet e kĂ«saj katastrofe. UshtritĂ« e MadhĂ«risĂ« sĂ« Tij nĂ« Transilvani dhe nĂ« Serbi ishin shkatĂ«rruar dhe nuk ishin nĂ« gjendje tĂ« rimĂ«kĂ«mbeshin dhe tĂ« rezistonin ndaj çdo avancimi qĂ« armiku do tĂ« ndĂ«rmerrte seriozisht, siç ndodhi mĂ« vonĂ«.

NdĂ«rkohĂ«, regjimenti i Piccolominit po marshonte nĂ«n komandĂ«n e kolonelit, Kontit Monticelli, pĂ«r t’u takuar me Holsteinin. Ai mbĂ«rriti pranĂ« vendit ku kishte ndodhur humbja, ditĂ«n pas betejĂ«s, d.m.th. mĂ« datĂ« 3, pa e ditur aspak se çfarĂ« kishte ndodhur.

Duke hasur njësi të ndryshme tartarësh këtu e atje, ai i sulmoi dhe i detyroi të tërhiqeshin. Gjatë kësaj, kapi tre burra rob. Duke i marrë në pyetje, kuptoi me lot në sy tragjedinë që kishte rënë mbi ushtarët perandorakë. Për këtë arsye, pa hezituar më tej, marshoi për në Pristina.

Kishte marshuar për vetëm gjysmë ore kur pa gjithë furinë e tartarëve pas tij me shpejtësi të plotë. Ishin një mijë, me vetë Sultan Naradinin, i cili kishte mbetur pas me pjesën më të madhe të njerëzve të tij, ndërsa turqit triumfues po largoheshin për në Pilipoppoli [Plovdiv], duke marrë me vete [47v] plaçkën, robërit dhe topat.

Nga marrja nĂ« pyetje e tre robĂ«rve tĂ« pĂ«rmendur mĂ« sipĂ«r, Monticelli ishte i bindur se me shumĂ« gjasĂ« do t’i duhej tĂ« luftonte. KĂ«shtu, ai iu drejtua oficerĂ«ve dhe njerĂ«zve tĂ« tij, duke i frymĂ«zuar tĂ« jetonin dhe tĂ« vdisnin bashkĂ« me tĂ«. Kur pa tufĂ«n e armikut qĂ« po afrohej shpejt, ai kĂ«rkoi vetĂ«m tĂ« kalonte njĂ« urĂ« dhe tĂ« vendoste njerĂ«zit e tij nĂ« njĂ« kĂ«netĂ« tĂ« vogĂ«l. Duke u pĂ«rgatitur aty, priti armikun. Ai gjithashtu caktoi njĂ« toger trim dhe 40 kalorĂ«s pĂ«r tĂ« ruajtur urĂ«n tĂ« cilĂ«n sapo e kishte kaluar i gjithĂ« regjimenti.

Beteja zgjati mbi dy orë. Të krishterët qëllonin breshëri pas breshërie mbi barbarët me koburet e tyre dhe barbarët hodhën shigjeta mbi katolikët. Por, ura dhe këneta qëndronin mes tyre. Si rrjedhojë, tartarët nuk ishin në gjendje, ose nuk patën guximin, të sulmonin njerëzit tanë nga prapa. Kur u afrua mbrëmja, koloneli, i pajisur plotësisht për betejë, i udhëhoqi njerëzit e tij përmes kënetës, të shoqëruar për një kohë nga ulërimat dhe britmat e myslimanëve, por nuk u ngacmuan shumë nga afër. Në këtë gjendje, ai mbërriti në Pristina pas [47r] mesnate dhe konstatoi se kishte humbur vetëm njëzet ushtarë dhe se vetëm një kapiten dhe disa ushtarë të thjeshtë ishin plagosur.

Monticelli bëri përgatitjet në Pristina dhe thjesht i plotësoi trupat. Pastaj u nis përsëri për në Scopia. Duhet të lavdërohet virtyti, guximi dhe sjellja e atij Konti.

Të gjithë oficerët duhet të jenë si ai. Duhet hyrë në betejë vetëm kur është absolutisht e nevojshme ose kur sheh një përparësi për eprorët dhe për vendin në përgjithësi. Të shmangësh betejën me një fuqi të madhe është shenjë e vërtetë guximi dhe jo frike. Por, kur je i detyruar të luftosh, duhet ta bësh këtë dhe do të dalësh fitimtar, sepse virtyti i vërtetë dhe guximi i vërtetë janë shokë të pandashëm të fatit.

Veterani ishte plagosur në Vllahi. Ai mori urdhra nga Hirësi e Tij von Baden që të bashkohej me komandën në Nissa. Në këtë situatë ai u nis për në Beograd, thjesht sepse ai dhe njerëzit e tij nuk kishin ushqim dhe as sanë për kuajt. Për këtë arsye, marshimi në mes të dimrit ishte veçanërisht i mundimshëm.

[48v] Kur më në fund mbërriti në Beograd, ai mësoi për fatin e Strasserit dhe të shumë oficerëve e ushtarëve të tjerë të njohur dhe kështu u nis me vrull të madh në atë drejtim.

Ndërsa Konti po përpiqej të arrinte sa më shpejt në Nissa, u ndesh me dy korrierë, pesë orë larg njëri-tjetrit, të cilët Duka i kishte dërguar në Oborr për ta informuar mbi mbledhjen e madhe të forcave turke. Prej tyre ai mori një letër nga koloneli, Konti von Herberstein, i cili e informonte për humbjen e Strasserit. Teksa Konti vazhdonte rrugën e tij, vërente gjithnjë e më shumë shenjat e frikës së gjermanëve.

NĂ« njĂ« situatĂ« kaq kaotike, hutimi dhe frika po e pushtonin gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« DukĂ«n. TĂ« gjitha garnizonet ishin nĂ« lĂ«vizje dhe secili ose po braktiste milicinĂ«, ose po tĂ«rhiqej nĂ« rrĂ«mujĂ«, ose sillej si zog mbi degĂ«, gati pĂ«r fluturim. Duka ishte gati t’ia linte Nissa-n armikut, sepse i dukej e pamundur ta mbronte. MegjithatĂ«, falĂ« urdhrit tĂ« rreptĂ« dhe tĂ« pathyer tĂ« Veteranit, tĂ« cilin ushtarĂ«t e shpĂ«rndarĂ« e respektonin dhe qĂ« uli nivelin e konfuzionit, kjo nuk ndodhi.

[48r] Vetë ai arriti së shpejti në Nissa, duke sjellë me vete rendin dhe, duke mbledhur aty, nga qyteti i pushtuar dhe nga rrethinat një korpus burrash dhe tre topa, u nis në drejtim të barbarëve më 9 janar.

Ai u dha guxim trupave të trembura perandorake me këto vepra prej një Gjenerali dhe me fjalë të guximshme për të gjithë. Njëkohësisht, ai dërgoi urdhra të rreptë në të gjitha garnizonet dhe njësitë që të gjithë oficerët dhe ushtarët të qëndronin aty ku ishin, nën dënimin me vdekje, edhe nëse nuk kishin më ushqim dhe sanë për kafshët. Edhe pse turqit dhe tartarët po digjnin dhe po shkatërronin tokat që paguanin haraç, ata do të duhej ta bënin domosdoshmërinë virtyt, për pak kohë, dhe të hanin mish kali dhe, nëse ishte e nevojshme, të avanconin pozicionet e veta.

Vetëm Veterani ishte i aftë të kapërcente një situatë kaq të tmerrshme. Nevoja ishte për një milici të patrembur dhe të vendosur, e cila do të tregonte dashuri dhe respekt për të, për një njeri që me mirësjellje zbatonte drejtësinë dhe e mbante fjalën e vet.

NdĂ«rsa pĂ«rparonte, mĂ« shumĂ« pĂ«r tĂ« lĂ«nĂ« pĂ«rshtypje sesa pĂ«r tĂ« gjetur dhe pĂ«r ta ballafaquar armikun, ai nuk harroi t’u shkruante tĂ« gjitha autoriteteve tĂ« vendit pĂ«r t’i nxitur qĂ« tĂ« vazhdonin tĂ« tregonin besnikĂ«ri ndaj Perandorit [49v] dhe u premtoi se shumĂ« shpejt do tĂ« çliroheshin dhe do tĂ« shpĂ«tonin nga turqit.

Në të vërtetë, nuk e di me siguri nëse emri i Veteranit i trembte ata apo thjesht ishte çështje fati. Ai, sidoqoftë, ishte mjaft i njohur dhe i nderuar edhe nga myslimanët. Mund të them vetëm se u zhdukën përgatitjet e mëdha dhe shfaqja e forcës që këta të fundit kishin bërë vetëm disa ditë më parë, ashtu si lindja dhe rritja të çojnë në vdekje. Kjo i dha Gjeneralit kohë për të rregulluar punët e veta dhe për të vendosur gjithçka në rregull në selinë e tij, si vijon: Ai urdhëroi që regjimentet e Strasserit dhe Herbersteinit dhe gjysma e regjimentit të Seranit të vendoseshin në Nissa. Pjesa tjetër e njerëzve të Seranit do të vendosej në Procopia nën komandën e kolonel lejtnantit të hajdutëve i cili kishte të vendosur atje të gjithë regjimentin e tij. Në Pristina ai urdhëroi Dukën e Holsteinit me regjimentet e Apremontit, Aueshpergut dhe kalorësit me parzmore të Hanoverit. Me këto regjimente u bashkuan edhe regjimentet e kalorësve me parzmore të Stirisë, Hanoverit dhe Holshtajnit. Në Prisren [Prizren] ai dërgoi kolonelin Antonio me rashkjansët e tij, shumë arnautë dhe 200 musketarë. Pasi mori këto vendime, ai rivendosi themelet e kongresit të popullit [?] dhe u kthye menjëherë në fushë, veçanërisht kur dëgjoi se të pafetë [49r] e kishin braktisur atë.

ËshtĂ« vĂ«rtet e pabesueshme se si turqit u vunĂ« pĂ«rsĂ«ri nĂ« vendin e vet kur, nĂ« njĂ« moment tĂ« caktuar, vunĂ« re se gjermanĂ«t qĂ« po tĂ«rhiqeshin kishin kthyer ballin e tyre tĂ« patrembur drejt tyre dhe kishin rimarrĂ« pozicionet e mĂ«parshme. Ata madje avancuan deri nĂ« kufijtĂ« e MaqedonisĂ« dhe Caczianeck-ut [Kaçanik], njĂ« qytet i madh qĂ« ishte braktisur nga forcat perandorake qĂ« para vdekjes sĂ« Kryepeshkopit tĂ« ShqipĂ«risĂ«. KĂ«to rajone u pushtuan sĂ«rish dhe Veterani u pĂ«rpoq tĂ« merrte dhe tĂ« ribashkonte jo vetĂ«m tokat pĂ«rpara tij, por edhe ato prapa dhe anash. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, ai u tregua veçanĂ«risht i sjellshĂ«m me udhĂ«heqĂ«sit e rashkjanĂ«ve, kolonelĂ«t Pranisova dhe Studeniza, dhe i vendosi ata nĂ« zonĂ«n e JagodinĂ«s pĂ«r tĂ« mbajtur rrugĂ«t nĂ« atĂ« rajon. Pasi gjithçka u bĂ« dhe u urdhĂ«rua sipas vullnetit tĂ« tij krenar, ai dĂ«rgoi njĂ« korrier pĂ«rsĂ«ri nĂ« Oborr dhe pak mĂ« pas dĂ«rgoi njĂ« kolonel, Kontin Seran, pĂ«r t’i informuar mbi kĂ«to ngjarje.

Tani duket se ka ardhur koha që unë të largohem për një kohë nga Serbia dhe të kthehem te veprat e Kont Corbellit gjatë rrethimit të Grosva5rdajnit [Oradea] 
 /Telegrafi/

____________________

[1] Ekstrakt nga Annotationes und Reflexiones der gloriosen kayserlichen Waffen im Jahr 1689. nĂ«: Arkivat e Shtetit Austriak (Österreichisches Staatsarchiv), Arkivat Ushtarake (Kriegsarchiv), VjenĂ«, AFA, Kartoni 195, 1689-13-1, fl. 32r-49r. PĂ«rkthyer nga gjermanishtja nga Robert Elsie.
[2] Giovanni Norberto Piccolomini (1650-1689).
[3] Friedrich von Veterani (1630-1695).
[4] Margrave Ludwig Wilhelm of Baden (1655-1707).
[5] Christian von Holstein.
[6] PjetĂ«r Bogdani (rreth 1630-1689), ital. Pietro Bogdano, shkrimtar dhe figurĂ« fetare katolike shqiptare. NĂ« vitin 1656, Bogdani u emĂ«rua Peshkop i ShkodrĂ«s dhe, nga viti 1677 deri nĂ« vdekjen e tij, shĂ«rbeu si “Kryepeshkop i Shkupit dhe Administrator i MbretĂ«risĂ« sĂ« SerbisĂ«â€.
[7] Princi Karl Philipp i Hanoverit (1669-1690), vëllai i Mbretit të ardhshëm George I të Britanisë së Madhe.
[8] Topal Gazi HĂŒsein Pascha (regj. 1688, 1688-1689).

The post Kosova në Luftën e Madhe Turke të viteve 1683-1699 appeared first on Telegrafi.

VETJA IME

✇Telegrafi
By: Agron Shala
11 August 2025 at 12:30

Poezi nga: Edgar Albert Guest
PĂ«rktheu: Alfred Kola

pra, me veten time duhet ta jetoj kĂ«t’ kohĂ«
dua të jem i denjë që vetja të më njohë.
dua të jem në gjendje, ndërsa ditët shkojnë,
veten drejt në sy ta shikoj gjithmonë;
nuk dua të qëndroj me diellin që ulet tej
për gjërat që kam bërë veten ta urrej.
nuk dua të mbaj brenda një dollapi kthine
grumbuj me të fshehta përreth vetes time
dhe të mashtroj veten ndërsa shkoj e vij
duke u menduar se askush s’do dijĂ«
llojin e personit të vërtet si xhins,
veten me mashtrim s’dua ta stolis.
dua tĂ« dal jashtĂ« tĂ« mbaj lart kĂ«t’ kokĂ«
të meritoj nderin e njerëzve në botë;
për famë e kamje dua të bëj përpjekjen
dua të jem i zoti të pëlqej vetveten.
s’dua tĂ« shikoj, vetes t’ia mĂ«soj
se jam mburrje, shtirje, apo shfaqje bosh.
kurrë nuk mund ta fsheh vetveten nga unë;
shoh at’ qĂ« tĂ« tjerĂ«t s’mund ta shohin kurrĂ«;
di at’ qĂ« tĂ« tjerĂ«t nuk dinĂ« asnjĂ« qime,
pra, s’mund ta mashtroj kurrĂ« veten time,
çfarëdo të më ndodhë dua të jem njeri
Me nderim ndaj vetes, ndërgjegje pakufi.

The post VETJA IME appeared first on Telegrafi.

Turpet e njerëzimit të sotëm

✇Telegrafi
By: Agron Shala
11 August 2025 at 10:50

Pano Hallko

Për afër katër vjet luftëra në dy pikat më të nxehta Ukrainë dhe Palestinë, kanë rënë gjithë përkufizimet mbi luftën, që kemi mësuar dhe njohur.

MĂ« sĂ« pari ra pĂ«rkufizimi qĂ« e pĂ«rcaktonte luftĂ«n, si 
 “vazhdim i politikĂ«s, me mjete tĂ« tjera”. VĂ«rtet, cila Ă«shtĂ« “politika”, e cilat janĂ« “mjetet”?

Ka pasĂ« ekzistuar shprehja: “Kur vritet njĂ« njeri, Ă«shtĂ« vrarĂ« gjithĂ« njerĂ«zimi”. DĂ«ngla! Po qĂ« nga fillimvitet `90-tĂ« e deri sot, qĂ« po arrijnĂ« miliona tĂ« vrarĂ«, çfarĂ« po bĂ«n “njerĂ«zimi”? A Ă«shtĂ« ende gjallĂ«?

Gjasme analistët dhe gjasme intelektualët e Tiranës, vazhdojnë e lëpijnë si karamele këto shprehje koti, saqë të vjen ndot t`i dëgjosh 


NdĂ«r pak gjĂ«rat qĂ« nuk kanĂ« ndryshuar, Ă«shtĂ« fakti se thellĂ« nĂ« rrĂ«njĂ«n e luftĂ«rave, qĂ«ndrojnĂ« fetĂ«. Madje edhe brenda tĂ« njĂ«jtit “besim”, si nĂ« rastin e UkrainĂ«s 


Njerëzimi (nëse ende mund të quhet kështu), ndjek nëpër kanale televizive në kohë reale, bombardime të lagjeve të varfra, të spitaleve publike dhe të shkollave publike. Njerëzit, shikojnë skelete njerëzorë në kuptimin e plotë të fjalës, që mbajnë në duar tenxhere të vogla me bisht të gjatë, për ndonjë lugë supë, ose në rastin më të mirë mos gjejnë ndonjë copë bukë.

ShikojnĂ« nĂ«na qĂ« nuk kanĂ« ujĂ« pĂ«r tĂ« hedhur nĂ« biberonĂ«t e foshnjave, e çfarĂ« nuk shikojnĂ«. FĂ«mijĂ«, brinjĂ«t dhe vertebrat e tĂ« cilĂ«ve numĂ«rohen “live”, nĂ«n lĂ«kurĂ«n e holluar si letĂ«r cigareje. Edhe nĂ« ndonjĂ« rast fatlum, kur makinave tĂ« Kryqit tĂ« Kuq botĂ«ror iu lejohet tĂ« futen nĂ« Rripin e GazĂ«s, sapo fillon ndarja e ndihmave, “krejt rastĂ«sisht” mbi kokat e tyre lĂ«shojnĂ« predha helikopterĂ«t qĂ« fluturojnĂ« nĂ« 10 metra lartĂ«si, pĂ«r t`i goditur nĂ« kokĂ«.

Për furnizim me energji dhe me ujë, nuk bëhet fjalë, sepse flitet për një racë njerëzore të dorës së katërt, e cila nuk duhet t`i ketë këto.

Propaganda e ndyrĂ« nĂ« kohĂ« paqeje (kudo nĂ« botĂ«), bĂ«het edhe mĂ« e ndyrĂ« nĂ« kohĂ« lufte. Aq mĂ« tepĂ«r nĂ« njĂ« luftĂ«, kur njĂ«ra palĂ«, ka vendosur tĂ« zhdukĂ« me gjithsej palĂ«n tjetĂ«r. MegjithatĂ«, edhe informatat “mĂ« entuziaste”, raportojnĂ« se nĂ« Gaza futen nĂ«n dhĂ© pĂ«r çdo ditĂ« “qĂ« ka falur Zoti”, plot njĂ«zetĂ« e tetĂ« fĂ«mijĂ«. DomethĂ«nĂ«, zhduket njĂ« klasĂ« e shkollĂ«s fillore. Sepse mĂ«suesit, ka kohĂ« qĂ« janĂ« vrarĂ«.

Shihen çdo ditë njerëz që përkulen duke ulëritur mbi thasë plasmasi të bardhë, brenda të cilëve duket qartë kufoma njerëzore.

MĂ« datĂ«n 2 gusht, Hamas-i tregoi para kamerave izraelitin 24-vjeçar Evgjiatar Davidi tĂ« zĂ«nĂ« rob, teksa po hapte njĂ« gropĂ« tĂ« cekĂ«t. Edhe ai, skelet i gjallĂ«. “Edhe robĂ«rit, vuajnĂ« nga uria, se nuk kemi ushqime”, nĂ«nvizonte Hamas-i!

OKB (kush e pyet kĂ«tĂ«?!) dhe Programi botĂ«ror i furnizimit me ushqime nĂ« raste fatkeqĂ«sish, deklaruan para pak ditĂ«sh: “ParalajmĂ«rojmĂ« njĂ« shfarosje tĂ«rĂ«sore tĂ« popullatĂ«s, nga uria dhe sĂ«mundjet, pĂ«r tĂ« cilat deri tani nuk Ă«shtĂ« folur”.

Gazeta gjermane “SĂŒddeutsche Zeitung”, publikoi njĂ« pamje nga fotografi palestinez Anas Zajed Ftejha, e cila tregon njĂ« fĂ«mijĂ« me dĂ«mtime nervore, çka tregon pĂ«r gjendjen e tij trupore.

Kur po shkruheshin kĂ«to radhĂ«, Ministria e ShĂ«ndetĂ«sisĂ« sĂ« GazĂ«s, raportonte se nĂ« harkun e 18 orĂ«ve, ishin vrarĂ« “vetĂ«m” 138 njerĂ«z. E nga kĂ«ta, “vetĂ«m” 67 njerĂ«z u vranĂ« duke qĂ«ndruar nĂ« radhĂ« pĂ«r marrĂ« ndihma 


Qeveria e Izraelit ka ndaluar rreptĂ«sishtĂ« hyrjen e gazetarĂ«ve tĂ« huaj. PĂ«rfaqĂ«suesi i OrganizatĂ«s sĂ« GazetarĂ«ve pa kufij, z. Kristofer Res, paralajmĂ«ron: “Kur gazetarĂ«t stigmatizohen si propagandistĂ«, janĂ« nĂ« rrezik. Madje shumĂ« prej tyre, kĂ«rcĂ«nohen hapur pĂ«r jetĂ«t e tyre”.

Lidhja e GazetarĂ«ve gjermanĂ« (DVJ) deklaroi mĂ« 5 gusht: “GjithĂ« palĂ«t ndĂ«rluftuese-doemos Izraeli, i pĂ«rdorin figurat pĂ«r tĂ« sensibilizuar opinionin publik. Pyetja nuk shtrohet nĂ«se fotografitĂ« tregojnĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«n, por cilĂ«n tĂ« vĂ«rtetĂ« tregojnĂ«â€? 


Dy dëshmorët e parë 


Sado e pamundur të duket kjo, dy dëshmorët e parë ndër dhjetëra mijë fëmijë, ishin Omeri dhe Omari. Ata ishin bashkëmoshatarë, katërvjeçarë.

Omer Siman Tov lindi nĂ« pjesĂ«n qĂ« Izraeli ka pushtuar me kohĂ«, e Omari nĂ« atdheun e tĂ« parĂ«ve tĂ« tij ndĂ«r shekuj, nĂ« Rripin e GazĂ«s. TĂ« dy, njĂ«soj tĂ« pafajshĂ«m dhe tĂ« çiltĂ«r si mosha qĂ« kishin. I vetmi “ndryshim”, ishte se u vranĂ« katĂ«r ditĂ« njĂ«ri pas tjetrit. Omeri u vra mĂ« datĂ«n 7 tetor nĂ« kibucin “Nir Oz” kur terroristĂ«t sulmuan, e Omari mĂ« datĂ«n 11 tetor, kur nisĂ«n bombardimet izraelite.

Omari u vra nga bomba nĂ« oborrin e shtĂ«pisĂ« sĂ« tij, duke luajtur me njĂ« kukull, e cila ishte njĂ« “djalĂ« i gjatĂ« e i bĂ«shĂ«m” 


Kishin tĂ« njĂ«jtat Ă«ndrra, edhe pse me cinizmin “perĂ«ndimor”, Omar Bilal al Bana palestinez, nuk do duhej tĂ« kishte Ă«ndrra. FotografitĂ« flasin vetĂ«, edhe pse propaganda izraelite shkruante ato ditĂ«, se nĂ« çarçafin me tĂ« cilin transportohej Omari i vrarĂ«, “nuk ishte fĂ«mijĂ«, por ishte kukull” 


MegjithatĂ«, askush nuk e mendonte ato ditĂ«, as mendjet mĂ« tĂ« errĂ«ta tĂ« botĂ«s, se nĂ« atdheun e Omarit, do varroseshin pĂ«r çdo ditĂ« “qĂ« ka falur zoti” e kaq kohĂ«, 25-28 fĂ«mijĂ«.

Pra, do ketĂ« bota njĂ« listĂ« me qindra mijĂ« fĂ«mijĂ« dĂ«shmorĂ«, me kĂ«tĂ« “ritĂ«m” qĂ« po ecet 


Presidenti amerikan, sa i takon luftĂ«s nĂ« UkrainĂ«, edhe pse pĂ«rpiqet ta pushojĂ«, Ă«shtĂ« “i qetĂ«â€. Sepse ajo luftĂ«, Ă«shtĂ« tekefundit “lufta e Bajdenit” 
 Kurse pĂ«r kĂ«tĂ« luftĂ«n nĂ« Gaza, ai pati njĂ« ide origjinale qĂ« e gjithĂ« popullata tĂ« largohej, deri sa aty tĂ« pĂ«rfundonte ndĂ«rtimi i grataçelave.

Mesa duket, largimin tërësor të popullatës nga faqja e atij dheu, do ta realizojë Izraeli. Por, në një mënyrë tjetër, duke i varrosur të gjithë, pa asnjë përjashtim.

Vetë hebrenjtë, kundër!

GjashtĂ«qind intelektualĂ« hebrenj, shumĂ« gjeneralĂ« dhe ushtarakĂ« tĂ« niveleve tĂ« ndryshme, por edhe ish shefa tĂ« shĂ«rbimit sekret izraelit, mĂ« saktĂ« njĂ« pjesĂ« e tyre qĂ« kanĂ« vrarĂ« njerĂ«z pa fund nĂ« PalestinĂ«, dhanĂ« e japin dorĂ«heqjet edhe kĂ«to ditĂ«, pĂ«r tĂ« ndaluar lumenjtĂ« e gjakut, “pĂ«r tĂ« ndaluar vuajtjet e njerĂ«zve”-i drejtohen presidentit tĂ« AmerikĂ«s.

Në pamundësi që të bindin Netanjahun, i drejtohen atij. Letra mban datën 1 gusht, por shqiptarët e kastruar e publikuan pjesërisht, vetëm një javë më pas. Në media, asnjë fjalë!

“I dashur z. President, Ndaloni luftĂ«n nĂ« GazĂ«! NĂ« emĂ«r tĂ« CIS-it (komandantĂ«t pĂ«r sigurinĂ« e Izraelit), grupit mĂ« tĂ« madh tĂ« ish gjeneralĂ«ve tĂ« IDF-sĂ« (forcat e mbrojtjes sĂ« Izraelit) dhe Mossad-it, Shin Bet, PolicisĂ« dhe trupit diplomatik, ju inkurajojmĂ« t`i jepni fund luftĂ«s nĂ« GazĂ«. Ju e bĂ«tĂ« kĂ«tĂ« nĂ« Liban. ËshtĂ« koha pĂ«r ta bĂ«rĂ«, edhe nĂ« Gaza.

IDF ka përmbushur dy objektiva afatgjatë që mund të arriheshin me anë të forcës: shpërbërjen e formacioneve ushtarake dhe qeverisjes të Hamasit. E treta dhe më e rëndësishmja, mund të arrihet vetëm nëpërmjet një marrëveshjeje: Kthimi i pengjeve në shtëpi.

NĂ« gjykimin tonĂ« profesional, Hamasi nuk pĂ«rbĂ«n mĂ« njĂ« kĂ«rcĂ«nim strategjik pĂ«r Izraelin. PĂ«rvoja jonĂ« na tregon se Izraeli ka gjithçka qĂ« duhet, pĂ«r t’u pĂ«rballur me çfarĂ« terroriste ka mbetur prej tij. NĂ« distancĂ«, ose ndryshe.

Ndjekja e drejtuesve të mbetur të Hamasit mund të bëhet më pas. Pengjet nuk mund të presin më.

Besimi i shumicĂ«s dĂ«rrmuese tĂ« izraelitĂ«ve tek personi juaj, jua mundĂ«son ndikimin tuaj te Kryeministri Netanyahu dhe te qeveria e tij, pĂ«r ta orientuar nĂ« drejtimin e duhur: T’i jepni fund luftĂ«s, tĂ« ktheni pengjet, tĂ« ndaloni vuajtjet e njerĂ«zve dhe tĂ« krijohet njĂ« koalicion rajonal-ndĂ«rkombĂ«tar qĂ« ndihmon Autoritetin Palestinez (pasi tĂ« reformohet), t`i ofrojĂ« GazĂ«s dhe gjithĂ« palestinezĂ«ve, njĂ« alternativĂ« ndaj Hamasit dhe ideologjisĂ« sĂ« tij tĂ« egĂ«r”.

Letra u nĂ«nshkrua nga 600 personalitete, pĂ«rfshirĂ« anĂ«tarĂ« tĂ« lartĂ« tĂ« KomandantĂ«ve pĂ«r SigurinĂ« e Izraelit (CIS), pĂ«rfshirĂ« ish-drejtorin e Mossadit Tamir Pardo, ish-kreun e Shin Bet Ami Ayalon, ish-komisionerin e PolicisĂ« Izraelite Assaf Hefetz dhe ish-zĂ«vendĂ«sshefin e Shtabit tĂ« IDF-sĂ« Matan Vilnai” 


Shumë prej këtyre, kanë vrarë palestinezë sa u ka ngrënë krahu, por ardhka një ditë, që edhe kriminelët, i zë gjaku 


Zgjidhja që mbeti në mes 


Kur po mbyllej shekulli i 19-të, rabini më i respektuar në Evropë, Zhadok Kan, trokiti në derën e bankierit më të fuqishëm të kohës, të baronit gjermano-hebre Moris de Hirs. Kryerabini, duke parë përndjekjet ndaj komunitetit hebraik jo vetëm në Francë, por edhe por edhe në gjithë Evropën, i paraqiti një plan bankierit për të sistemuar hebrenjtë në Argjentinë.

KundĂ«rshtari mĂ« i egĂ«r i rabinit, ishte “babai i sionizmit”, Teodor Hercl, njĂ«ri nga personalitetet mĂ« tĂ« dyshimtĂ« tĂ« historisĂ« sĂ« hebraizmit. Dhe, ky e konsideronte planin e Kanit, si “shumĂ« tĂ« shtrenjtĂ«â€ qĂ« tĂ« realizohej.

Gazetari sionist Hercl, gjithnjë e vlerësonte si variant të përkryer drejtimin e hebrenjve në Palestinë, qoftë edhe me koston e përzënies së vendasve arabë.

Megjithatë Hirsi i fuqishëm në vitin 1891 e krijoi Bashkimin e Kolonive Hebraike, nga ndërmarrjet më njerëzore në gjithë botën, sa i takon motivit të ndërtimit të tij.

Realisht, ajo qendër lehtësonte emigrimin e përbashkët të hebrenjve të Rusisë dhe të Evropës lindore, duke i sistemuar në vendbanime të gatshme, me toka të begata, të cilat i bleu hebreu i shquar, Moris de Hirs.

Kryerabini Zandok Kan, frymëzuesi i transferimit të hebrenjve planifikonte toka të begata në Amerikën veriore (Kanada dhe ShBA), e në Amerikën jugore (Argjentinë dhe Brazil).

Kur vdiq hebreu i shquar Hirs nĂ« vitin 1896, bashkimi i komunitetit izraelit, kishte blerĂ« njĂ« sipĂ«rfaqe toke sa trefishi i Rripit tĂ« GazĂ«s, pra 1000 kilometra katrore tokĂ«, ku jetonin mijĂ«ra familje hebreje, tĂ« njohur si “HebrenjtĂ« ngauço”.

Në vitin 1920, në Argjentinë banonin 150 mijë hebrenj, kurse mbas luftës së dytë botërore, aty numëroheshin plot 400 mijë. Mbas themelimit të shtetit izraelit në vitin 1948, shumë prej tyre u detyruan të shkojnë atje.

Në fakt, ata zgjodhën mes paqes në të cilën jetonin dhe pasurisë, këtë të dytën.

Një herë e mirë!

NĂ« njĂ« mbledhje tĂ« kĂ«shillit tĂ« sigurisĂ« qĂ« zgjati 10 orĂ«, Netanjahu paraqiti planin e tij pĂ«r pushtimin tĂ«rĂ«sor tĂ« Rripit tĂ« GazĂ«s, duke pĂ«rzĂ«nĂ« njĂ« milionĂ« banorĂ« vendas prej andej, me qĂ«llim qĂ« tĂ« “zhdukĂ«â€ Hamas-in.

Plani parashikon rrethimin e plotĂ« tĂ« Rripit tĂ« GazĂ«s, zhvendosjen e njĂ« milionĂ« njerĂ«zve popullsi civile, drejt jugut tĂ« PalestinĂ«s. Pastaj, siç deklaroi njĂ« funksionar i lartĂ« izraelit nĂ« gazetĂ«, ushtria “do shkatĂ«rrojĂ« bunkerĂ«t terroristĂ« brenda qytetit, e do vazhdojĂ« operacione qĂ« do shtrihen nĂ« qendrat ushtarake tĂ« tĂ« ikurve qĂ« gjenden nĂ« qendĂ«r”.

Shefi i shtabit tĂ« PĂ«rgjithshĂ«m, Ejal Zamir, shprehu kundĂ«rshtinĂ« e tij sa i takon pushtimit tĂ«rĂ«sor tĂ« GazĂ«s, duke paralajmĂ«ruar se “njĂ« lĂ«vizje e tillĂ« do rrezikonte jetĂ«t e robĂ«rve, por edhe do kishte efekt mbi popullsinĂ« e pa armatosur”.

– “Do vazhdojmĂ« tĂ« shprehim pikĂ«pamjet tona pa frikĂ«, me objektivitet, pavarĂ«si dhe profesionalizĂ«m. KĂ«tĂ« kĂ«rkojmĂ« edhe nga eprorĂ«t tanĂ«. PĂ«rgjegjĂ«sia Ă«shtĂ« kĂ«tu, mbi kĂ«tĂ« tavolinĂ«. NĂ« fund do zbatojmĂ« vendimet qĂ« do marrĂ« KĂ«shilli i SigurisĂ«-pĂ«rfundoi shefi i shtabit”, sipas “Jerusalem Post” 


Kurse njĂ« funksionar i lartĂ« amerikan, i cili nuk preferoi identifikimin, i pyetur nga e njĂ«jta gazetĂ«, nĂ«se qeveria e Trampit e mbĂ«shtet kĂ«tĂ« lĂ«vizje, si “i pa anshĂ«m qĂ« Ă«shtĂ«â€, u pĂ«rgjigj: -“ËshtĂ« Izraeli ai, qĂ« do vendosĂ« se çfarĂ« i duhet tĂ« bĂ«jĂ«, pĂ«r sigurinĂ« e tij” 


Mesa duket, ekzistenca e Hamas-it Ă«shtĂ« e domosdoshme pĂ«r Netanjahun. Sepse zhdukja e Hamas-it sjell zhdukjen politike tĂ« tij. Besoj tani e tutje, dikush tjetĂ«r do jetĂ« “e dashura” e Izraelit. NjĂ« tjetĂ«r “organizatĂ« terroriste” e cila do ketĂ« cilĂ«si shtesĂ«. QĂ« do jetĂ« islamike dhe terroriste, e cila do zĂ«vendĂ«sojĂ« Hamas-in. Hamas-in, tĂ« cilĂ«n Izraeli e mbĂ«shteti qĂ« nga vitet `80-tĂ« tĂ« shekullit tĂ« kaluar, e deri mĂ« 6 Shtator tĂ« vitit 2023 


QĂ« nga viti 1967, sa herĂ« ka ndĂ«rmarrĂ« masakra, pogrome dhe gjakderdhje tĂ« pafajshme, politika izraelite ka pasĂ« deklaruar nĂ« mbledhjet e mbyllura: -TĂ« futemi, njĂ«herĂ« e mirĂ«â€!

Por, mesa duket, pas 23 muajsh masakrash në Gazë, tani vendosi ta realizojë praktikisht. Dhe, do të vriten e do zhduken nga faqja e dheut vetëm ata, të cilët nuk e vranë Krishtin 


Po bota, pa lere ajo “perĂ«ndimore, çfarĂ« po bĂ«n? Bota vazhdon tĂ« fĂ«rkojĂ« barkun, me gjithĂ« ato “organizma sigurie” e me gjithĂ« ato “institucione” qĂ« ka. Sepse janĂ« hedhur nĂ« koshin e plehrave shumĂ« Rezoluta tĂ« OKB-pĂ«r njohjen e dy shteteve, por ajo Ă«shtĂ« katandisur si “avokati i popullit” nĂ« ShqipĂ«ri. Madje mĂ« keq, sepse kryetarin e saj zotin Guterre, zoti Netanjah, e ka shpallur “non grata”.

Gjykata ndĂ«rkombĂ«tare e ka akuzuar kryeministrin izraelit pĂ«r krime kundĂ«r njerĂ«zimit, por “nuk e kap dot”. Ashtu siç “nuk po kap dot”, edhe Vladimir Putinin 
 /Gazeta “Dita”/

 

The post Turpet e njerëzimit të sotëm appeared first on Telegrafi.

NJERIUT

✇Telegrafi
By: Agron Shala
7 August 2025 at 11:44

Poezi nga: Mahmoud Darwish
PĂ«rktheu Agron Islami

Ia kyçën gojën me pranga,
ia lidhën duart në shkëmbin e të vdekurve
dhe i thanë: Vrasës!

la morën ushqimin, rrobat dhe pankartat,
e flakën në qelinë e të vdekurve
dhe i thanë: Hajdut!

E përzunë nga çdo port,
ia rrëmbyen të dashurën e re,
pastaj i thanë: Refugjat!

O ti, me sy dhe pëllëmbë të përgjakura!
Nata do të ikë.

AsnjĂ« dhomĂ« paraburgimi s’ështĂ« e pĂ«rjetshme,
aq më pak hallkat e prangave.

Neroni vdiq, por Roma nuk u shua 

ajo, me sytë e saj, po lufton!

Dhe kokrrat e një kalliri të tharë
do të mbushin luginën me kallinj të rinj!

The post NJERIUT appeared first on Telegrafi.

SHTRIGA N’PASQYRË

✇Telegrafi
By: Agron Shala
6 August 2025 at 09:57

Poezi nga: Sarah Morgan Bryan Piatt
PĂ«rktheu: Zef Zorba

Pa da m’thotĂ« nana,
Se n’at pasqyre s’asht mire m’u kqyrĂ«
Ajo ka frikë se kam me pa,
Nji shtrigë të vogël,
QĂ« mue m’ka ngja,
QĂ« me i’gojĂ« t’kuqe do t’pĂ«rshperisĂ«,
Çka s’duhet tĂ« dij: FjalĂ«t e dashnisĂ«,

T’kota shqetĂ«simet e nanĂ«s time,
Nji zog n’fluturime
Nji erë tuj lujtun
Ose mendimi,
O i’trandofille çue n’shej kujtimi,
Me njĂ« za t’amĂ«l do t’mĂ« pĂ«rshpĂ«risĂ«
Çka s’duhet tĂ« dij:
Fjalët e dashnisë.

(Përkthyer nga Zef Zorba në vitin 1947, në burg)

The post SHTRIGA N’PASQYRË appeared first on Telegrafi.

Hrushovi për Shqipërinë: Hoxha, Shehu dhe Balluku përdornin metodat e Stalinit për asgjësimin e njerëzve të ndershëm

✇Telegrafi
By: Agron Shala
4 August 2025 at 11:29

Të shkruara në kohën e reflektimit dhe të distancimit të tij nga Stalini, në kujtimet e Hrushovit [Nikita Khrushchev], zë një vend të rëndësishëm edhe kapitulli për Shqipërinë. Në Kujtimet botuar në gjuhën shqipe, përkthyera nga Nikolla Sudar, nuk ka asnjë informacion për kohën dhe rrethanat kur Nikita Hrushov i mbajti këto kujtime.

PĂ«rgatiti: Belina Budini

Kur Enver Hoxha mbahej në fije të perit!

Në kujtimet e tij Nikita Hrushov flet jo pak për procesin e demokratizimit, nismëtar i të cilit në fakt ka qenë edhe vetë në Bashkimin Sovjetik, edhe pse brenda idesë komuniste për botën. Për sa i përket Shqipërisë, ai shkruan se në këtë vend kjo çështje mori një kthesë të veçantë.

“BashkĂ«punĂ«torĂ« tĂ« ambasadĂ«s sonĂ« atĂ«herĂ«, mĂ« kanĂ« treguar se aktivi i partisĂ« pĂ«r TiranĂ«n u zhvillua nĂ«n njĂ« tension shumĂ« tĂ« madh. Kjo mbledhje zgjati disa ditĂ« dhe Enver Hoxha mbahej nĂ« fije tĂ« perit. AtĂ« e kritikuan rĂ«ndĂ«, madje u hodh ideja qĂ« tĂ« zĂ«vendĂ«soheshin Hoxha, Shehu dhe Beqir Balluku, e tĂ«rĂ« kjo trojkĂ«. Nuk mĂ« kujtohet se kush tjetĂ«r nga drejtuesit partiakĂ« iu nĂ«nshtrua kritikĂ«s nĂ« aktivin e partisĂ« pĂ«r TiranĂ«n. Por, unĂ« po i kushtoj vĂ«mendje kĂ«tij fakti, sepse, me sa u duk, ai do tĂ« kishte rĂ«ndĂ«si vendimtare pĂ«r zhvillimin e mĂ«tejshĂ«m tĂ« marrĂ«dhĂ«nieve midis PartisĂ« Komuniste tĂ« Bashkimit Sovjetik dhe tĂ« PartisĂ« sĂ« PunĂ«s sĂ« ShqipĂ«risĂ«. MegjithatĂ«, Hoxha e kaloi lumin. Edhe ai, edhe Shehu, edhe Beqir Balluku mbetĂ«n nĂ« udhĂ«heqje, ndonĂ«se kjo ngjarje i trembi pĂ«r vdekje”.

PĂ«rveç kĂ«saj, Hrushovi shkruan se ata ishin tĂ« tronditur nĂ« tĂ« gjitha drejtimet, sepse e quanin veten autoritete dhe udhĂ«heqĂ«s tĂ« pakritikueshĂ«m, qĂ« irritoheshin me ata njerĂ«z qĂ« kishin guxuar tĂ« ngrinin zĂ«rin nĂ« aktiv dhe tĂ« tronditnin autoritetin e tyre dhe qĂ« madje jo vetĂ«m e kishin tronditur, por siç shprehet Hrushovi, “gati sa nuk i kishin rrĂ«zuar nga postet e tyre drejtuese”.

Si do tĂ« “gllabĂ«rohej” ShqipĂ«ria?!

PĂ«r sa i pĂ«rket çështjes sĂ« pĂ«rfshirjes sĂ« ShqipĂ«risĂ« nĂ« Jugosllavi, Hrushovi kujton se “kur akoma ekzistonin marrĂ«dhĂ«niet shumĂ« tĂ« mira midis Bashkimit Sovjetik dhe JugosllavisĂ« dhe Tito gĂ«zonte besim absolut te Stalini, mĂ« kujtohet se nĂ« prezencĂ«n time Stalini diktoi njĂ« telegram pĂ«r Titon, ku flitej se marrĂ«dhĂ«niet e mĂ«tejshme reciproke me ShqipĂ«rinĂ«, duhet tĂ« synonin qĂ« ajo tĂ« futej nĂ« pĂ«rbĂ«rjen e FederatĂ«s Ballkanike. Ky telegram u dĂ«rgua. Sigurisht qĂ« nĂ« ShqipĂ«ri pĂ«r kĂ«tĂ« çështje askush nuk dinte gjĂ«. Stalini e kishte bĂ«rĂ« tĂ« vetĂ«n idenĂ« e krijimit tĂ« FederatĂ«s Ballkanike dhe shpesh e shfaqte kĂ«tĂ« mendim nĂ« rrethin tonĂ«â€.

Më tej, në kujtimet për këtë çështje, Hrushovi shkruan se ajo kishte filluar të konkretizohej aq shumë, saqë për selinë e qeverisë së re të Federatës Ballkanike, ku do të bënte pjesë edhe Shqipëria e vogël, që ende nuk dinte gjë, kishte nisur të ndërtohej një pallat afër Beogradit.

“Kur unĂ« isha nĂ« Beograd, e pashĂ« atĂ« vend. Atje ishin ndĂ«rtuar shumĂ« konstruksione betonarmeje, por mĂ« pas gjithçka u braktis. PĂ«rfshirja e ShqipĂ«risĂ« nĂ« pĂ«rbĂ«rje tĂ« JugosllavisĂ«, nuk ishte nĂ« kundĂ«rshtim me idenĂ« e Stalinit pĂ«r krijimin e FederatĂ«s sĂ« Shteteve Ballkanike. Kur u ndĂ«rprenĂ« marrĂ«dhĂ«niet miqĂ«sore me JugosllavinĂ« dhe Stalini filloi ta urrejĂ« Titon, ideja e FederatĂ«s Ballkanike u varros”.

Kur flet për marrëdhëniet e mëtejshme me Jugosllavinë, Hrushovi megjithatë përmend si rastin më ekstrem të politikës antijugosllave, pikërisht Shqipërinë. Një gjë e tillë sigurisht që i kishte pëlqyer për një farë kohe Bashkimit Sovjetik, i cili madje e kishte inkurajuar këtë politikë të palës shqiptare. Por, Hrushovi mendonte se ky pozicionin i Shqipërisë u bë dëmtues, kur Bashkimi Sovjetik dhe ai vetë, vendosi të ndërmerrte hapa drejt normalizimit të marrëdhënieve sovjetiko-jugosllave. Shqipëria ishte i vetmi vend që, siç kujton Hrushovi, u bë pengesë për normalizimin e këtyre marrëdhënieve.

“UdhĂ«heqĂ«sit e shtetit shqiptar dhe tĂ« PartisĂ« sĂ« PunĂ«s, i pritĂ«n shumĂ« keq propozimet tona dhe u pĂ«rpoqĂ«n tĂ« vĂ«rtetojnĂ« se jugosllavĂ«t janĂ« njerĂ«z tĂ« pandreqshĂ«m, se ata nuk janĂ« komunistĂ«. E tĂ«ra kjo shprehej me njĂ« duf keqdashĂ«s. VeçanĂ«risht u zemĂ«rua Enver Hoxha. Ai ka karakter tĂ« ashpĂ«r dhe kur flet pĂ«r atĂ« qĂ« nuk i pĂ«lqen, fytyrĂ«n sikur ia kap ngĂ«rçi dhe gati sa nuk kĂ«rcet dhĂ«mbĂ«t”.

Megjithatë, Shqipëria në fund e pranoi propozimin e BRSS-së dhe Hrushovi thotë se kjo ndodhi, ngaqë Bashkimi Sovjetik i bindi ata, por se e panë që nuk kishte rrugëdalje tjetër. Kur flet më tej për marrëdhëniet mes BRSS-së dhe Jugosllavisë, në politikë dhe në ekonomi, Hrushovi kujton se një gjë e tillë shkaktoi një neveri edhe më të madhe në Shqipëri.

“NĂ« ato kohĂ«ra ne mbanim qĂ«ndrimin e shokut mĂ« tĂ« madh nĂ« moshĂ«: po ç’tĂ« bĂ«sh, kur ata nuk e kuptojnĂ«? Por, do tĂ« rriten dhe do ta kuptojnĂ« se nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«, kĂ«tu nuk ka asgjĂ« shqetĂ«suese. Dhe ne e sqaruam pozicionin tonĂ«, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« shqiptarĂ«t tĂ« na kuptonin sa mĂ« mirĂ«â€.

Sipas tij, marrĂ«dhĂ«niet e BRSS-sĂ« me ShqipĂ«rinĂ«, nuk ishin thjesht vĂ«llazĂ«rore, por marrĂ«dhĂ«nie tĂ« barabarta. Raportet e tĂ« madhit me tĂ« voglin, sipas tij, lindin kur vjen puna te dhĂ«nia e ndihmĂ«s. Dhe nĂ« kĂ«tĂ« rast ishte Bashkimi Sovjetik, shoku i madh qĂ« “kishte harxhuar mjete tĂ« shumta pĂ«r tĂ« ndihmuar ShqipĂ«rinĂ«â€.

Meritat për ushtrinë!

Ndërsa vendeve të tjera BRSS-ja u jepte ndihmë me kushte favorizuese, ndaj Shqipërisë Hrushovi shkruan se ndihma është realizuar kryesisht nëpërmjet rrugës së dhurimit. Ai shkruan se ishte Bashkimi Sovjetik, ai që mori përsipër mbajtjen e ushtrisë shqiptare me uniforma, me ushqime, me armatime, me municione dhe të gjitha këto gratis. Sigurisht, një arsye për këtë kishte dhe është pikërisht ajo që imagjinohet. Pakti i Atlantikut Verior ishte krijuar dhe Shqipëria kishte një pozicion të favorshëm strategjik në Detin Mesdhe, të cilin, siç shkruan Hrushovi, Bashkimi Sovjetik e konsideronte si bazë të vendeve socialiste në këtë det.

“Shtrohej pyetja: A ishte e nevojshme qĂ« ne tĂ« mbanim atje ushtrinĂ« tonĂ« apo, tĂ« krijonim njĂ« ushtri tĂ« fortĂ« shqiptare? Realisht ShqipĂ«ria mund tĂ« mbante njĂ« ushtri tĂ« vogĂ«l nĂ« numĂ«r, e cila nuk do tĂ« ishte nĂ« gjendje t’i bĂ«nte ndonjĂ« pĂ«rshtypje kundĂ«rshtarit. VetĂ« ajo praktikisht nuk prodhonte armatim. Prandaj vendosĂ«m ta ndihmojmĂ« materialisht pĂ«r krijimin, brenda mundĂ«sive, tĂ« njĂ« ushtrie shqiptare tĂ« madhe nĂ« numĂ«r 
 Kur filluan tĂ« ashpĂ«rsoheshin marrĂ«dhĂ«niet e BRSS-sĂ« me PerĂ«ndimin, pas luftĂ«s, njĂ« konflikt ushtarak nuk ishte mundĂ«si e pĂ«rjashtuar”.

Falë pozicionit të vet Shqipëria përbënte një kërcënim serioz për veprimtarinë e bllokut ushtarak të NATO-s në Detin Mesdhe.

“Prandaj, nĂ« atĂ« kohĂ« ne u morĂ«m vesh me shqiptarĂ«t pĂ«r tĂ« ngritur tek ata njĂ« bazĂ« nĂ«ndetĂ«sesh. KĂ«shtu u miratua vendosja atje e 12 nĂ«ndetĂ«seve. Merreni me mend, ky ishte njĂ« pĂ«rqendrim ushtarak mjaft i fuqishĂ«m- 12 nĂ«ndetĂ«se nĂ« detin Mesdhe. Me njĂ« pĂ«rqendrim tĂ« tillĂ«, duhet tĂ« pĂ«rballeshin kundĂ«rshtarĂ«t tanĂ«. KĂ«to nĂ«ndetĂ«se ne donim t’ia jepnim ShqipĂ«risĂ«. MarinarĂ«t tanĂ« arritĂ«n atje me tĂ« gjitha pajisjet zhytĂ«se dhe riparuese, pĂ«r t’i trajnuar ushtarakĂ«t vendĂ«s dhe, sapo tĂ« krijohej njĂ«sia shqiptare e nĂ«ndetĂ«seve, t’u dorĂ«zoheshin atyre kĂ«to mjete. NjĂ« hap i tillĂ« dĂ«shmon besimin e madh, por unĂ« do tĂ« thoja, edhe dashurinĂ« e madhe qĂ« tregonim ne pĂ«r miqtĂ« shqiptarĂ«. Delegacionet shqiptare vinin te ne, tĂ« kryesuara nĂ« disa raste nga Enver Hoxha dhe Mehemet Shehu. Midis nesh u krijuan marrĂ«dhĂ«niet mĂ« tĂ« mira, pa folur tashmĂ« pĂ«r popullin e thjeshtĂ« shqiptar”.

Shqipëria, një ekonomi mizerabël

Hrushovi shkruan në kujtimet e tij se Shqipëria ishte një vend aq i varfër, sa nuk kishte asgjë në kuptimin e rezervave që mund të ngjallte interesin e Bashkimit Sovjetik. Prandaj, marrëdhëniet ekonomike midis dy vendeve, ishin kryesisht në interes të Shqipërisë.

“Madje edhe ajo sasi mizerabĂ«l nafte, tĂ« cilĂ«n ShqipĂ«ria filloi ta nxjerrĂ« me ndihmĂ«n tonĂ«, po vetĂ« ne ia blinim 
 Kjo ishte naftĂ« e njĂ« cilĂ«sie aq tĂ« ulĂ«t, saqĂ« ishte e pamundur ta nxirrje nĂ« tregun perĂ«ndimor dhe BRSS-ja e bleu atĂ« sasi nafte pĂ«r tĂ« shlyer furnizimet e tyre”.

Madje, ai shton se një gjë të tillë e bënin sepse po të mos e merrte Bashkimi Sovjetik, askush tjetër nuk do ta blinte këtë naftë, gjë që do të thoshte se duhej të hiqej dorë nga nxjerrja e naftës.

“Pastaj, ne u kemi dhĂ«nĂ« shqiptarĂ«ve edhe traktorĂ«. Territori i tyre Ă«shtĂ« i vogĂ«l dhe ka pak tokĂ« tĂ« punueshme. Por, ne donim qĂ« tĂ« ndihmonim pĂ«r ta ngritur ekonominĂ« shqiptare nĂ« nivelin bashkĂ«kohor, pĂ«r ta bĂ«rĂ« ShqipĂ«rinĂ« njĂ« xhevahir, i cili tĂ« joshte botĂ«n myslimane, veçanĂ«risht Lindjen e AfĂ«rme dhe AfrikĂ«n, drejt komunizmit. Ja cilat ishin nĂ« thelb synimet tona dhe politika qĂ« ndiqnim atje”.

Mandej, ai nuk lë pa përmendur radiostacionin, të cilin propozuan ta ndërtonin në Shqipëri dhe portin e madh që arriti të ndërtohej.

Kujtimet e Nikita Hrushovit, për vizitën e tij në Shqipëri

“Disa herĂ« shqiptarĂ«t na ishin lutur pĂ«r tĂ« dĂ«rguar nga ana jonĂ« njĂ« delegacion partiak dhe shtetĂ«ror tĂ« nivelit mĂ« tĂ« lartĂ«. U vendos qĂ« njĂ« delegacion tĂ« tillĂ« ta kryesoja unĂ« dhe ne u nisĂ«m pĂ«r nĂ« ShqipĂ«ri. Para se tĂ« niseshim, i informuam miqtĂ« shqiptarĂ«, se nuk dĂ«shironim qĂ« publikisht, nĂ« praninĂ« tonĂ«, tĂ« adresohej ndonjĂ« kritikĂ« ndaj JugosllavisĂ« dhe udhĂ«heqjes sĂ« saj. NĂ« atĂ« periudhĂ«, ShqipĂ«ria mbante marrĂ«dhĂ«nie shumĂ« tĂ« acaruara me JugosllavinĂ« dhe zhvillonte kundĂ«r saj njĂ« duel tĂ« hapur edhe nĂ« shtyp. UnĂ« isha i mendimit se kjo gjĂ« po sillte dĂ«m. Prandaj, e shqyrtuam mes nesh dhe njoftuam Enver HoxhĂ«n se nuk dĂ«shironim qĂ« gjatĂ« kohĂ«s sĂ« qĂ«ndrimit tĂ« delegacionit tonĂ« nĂ« ShqipĂ«ri, tĂ« vazhdohej konflikti nĂ« shtyp midis ShqipĂ«risĂ« dhe JugosllavisĂ«. Ne i paralajmĂ«ruam qĂ« edhe nĂ«pĂ«r mitingje, tĂ« mos na pĂ«rfshinin nĂ« diskutime tĂ« tilla! GjatĂ« kohĂ«s sĂ« vizitĂ«s sonĂ«, nĂ«pĂ«r mitingje dhe nĂ«pĂ«r mbledhje tĂ« tjera, shqiptarĂ«t iu shmangĂ«n kritikĂ«s ndaj JugosllavisĂ«. Por, dukej qartĂ« se e pĂ«rballonin me vĂ«shtirĂ«si. NĂ« biseda me dyer tĂ« mbyllura shqiptarĂ«t pĂ«rpiqeshin tĂ« na bindnin se me jugosllavĂ«t nuk mund tĂ« kishte pajtim, se ata nuk janĂ« komunistĂ« e plot gjĂ«ra tĂ« tilla. Ne nuk u mirĂ«kuptuam dot me ta, ndonĂ«se edhe nuk i pĂ«rkrahnim tĂ« gjitha gjĂ«rat qĂ« ndodhnin nĂ« Jugosllavi 
 GjatĂ« kohĂ«s sĂ« qĂ«ndrimit tonĂ« nĂ« ShqipĂ«ri, shqiptarĂ«t u sollĂ«n si miq dhe midis nesh, nuk lindi asnjĂ« fĂ«rkim 
! Atje kaluam disa ditĂ«, pamĂ« kryeqytetin e tyre, vizituam edhe qytete tĂ« tjera, fshatra dhe porte. Kudo vumĂ« re njĂ« qĂ«ndrim jashtĂ«zakonisht entuziast ndaj Bashkimit Sovjetik, ndaj popullit tonĂ«, ndaj partisĂ« sonĂ«, si nga ana e punonjĂ«sve shqiptarĂ«, ashtu edhe nga ana e HoxhĂ«s dhe e Shehut. UnĂ« nuk konstatova ndonjĂ« re tĂ« zezĂ« qĂ« tĂ« mund tĂ« errĂ«sonte diellin e miqĂ«sisĂ«, nĂ«n tĂ« cilin ne dĂ«shironim t’i gĂ«zoheshim jetĂ«s dhe tĂ« ndĂ«rtonim marrĂ«dhĂ«nie vĂ«llazĂ«rore midis BRSS-sĂ« dhe ShqipĂ«risĂ«. Midis nesh nuk lindĂ«n mosmarrĂ«veshje 
! Gjithçka e re, e ndĂ«rtuar atje, ishte realizuar me ndihmĂ«n tonĂ«, me kredinĂ« tonĂ«, nga specialistĂ«t dhe punĂ«torĂ«t tanĂ« 
! ShqipĂ«ria Ă«shtĂ« njĂ« vendi vogĂ«l. Por, populli i saj, i kufizuar numerikisht, jeton nĂ« njĂ« vend interesant gjeografik, ku ndĂ«rthuren kontradikta tĂ« ndryshme tĂ« EvropĂ«s, prandaj tĂ« shumtĂ« janĂ« edhe kundĂ«rshtarĂ«t e saj”.

Nëndetëset

Nikita Hrushov tregon edhe një episod nga konflikti i fundit i Bashkimit Sovjetik me Shqipërinë.

“Ne i dhamĂ« asaj 12 nĂ«ndetĂ«se, siç kam thĂ«nĂ« dhe kur marrĂ«dhĂ«niet tona u acaruan. Ne vendosĂ«m t’i merrnim tĂ« tĂ«ra nĂ«ndetĂ«set, si edhe pajisjet qĂ« i shoqĂ«ronin ato. ShqiptarĂ«t e kundĂ«rshtuan kĂ«tĂ« gjĂ«. MĂ« duket se nĂ« tri nĂ«ndetĂ«se ekuipazhi ishte tĂ«rĂ«sisht shqiptar, nĂ« njĂ« apo dy ishte i pĂ«rzier. Ne mundĂ«m tĂ« heqim tetĂ« apo nĂ«ntĂ« nĂ«ndetĂ«se dhe tri apo katĂ«r mbetĂ«n nĂ« ShqipĂ«ri. Madje, prisnim edhe veprime agresive nga ana e shqiptarĂ«ve, prandaj kur i tĂ«rhoqĂ«m nĂ«ndetĂ«set, anijet tona luftarake, nuk mĂ« kujtohet se sa, ndodheshin afĂ«r brigjeve tĂ« ShqipĂ«risĂ« pĂ«r tĂ« ndĂ«rhyrĂ« po ta lypte nevoja. NĂ« rast se autoritetet shqiptare do tĂ« pĂ«rpiqeshin t’i mbanin nĂ«ndetĂ«set tona me forcĂ«, atĂ«herĂ« anijet tona luftarake, do t’i kĂ«rcĂ«nonin ata”.

Ai i mbyll kujtimet për Shqipërinë, duke shtuar se ky episod shënoi edhe prishjen e plotë me Shqipërinë.

Hrushovi pĂ«r Enver HoxhĂ«n: “Karakter i ashpĂ«r”!

Duke folur për refuzimin që i bënë udhëheqësit e shtetit shqiptar dhe të Partisë së Punës së Shqipërisë, propozimeve të Bashkimit Sovjetik për normalizimin e marrëdhënieve sovjetiko-jugosllave, Nikita Hrushov shkruan në kujtimet e tij se pala shqiptare, shprehu një duf keqdashës.

“VeçanĂ«risht u zemĂ«rua Enver Hoxha. Ai ka karakter tĂ« ashpĂ«r dhe kur flet pĂ«r atĂ« qĂ« nuk i pĂ«lqen, fytyrĂ«n sikur ia kap ngĂ«rçi dhe gati sa s’kĂ«rcet dhĂ«mbĂ«t”.

Në kujtimet e tij për Shqipërinë, Nikita Hrushov flet edhe për atë që ai e quan trojka e udhëheqësve shqiptarë dhe që përbëhej nga Enver Hoxha, Mehmet Shehu e Beqir Balluku. Hrushovi shkruan se Tito i kishte treguar se drejtuesi kryesor i Partisë Komuniste të Shqipërisë, kishte qenë një shok shumë i mirë, të cilin e njihnin dhe e mbështesnin jugosllavët dhe që vinte nga radhët e klasës punëtore dhe ishte ky organizatori i vërtetë i Partisë Komuniste të Shqipërisë.

“Por, Hoxha, Shehu dhe Balluku organizuan njĂ« komplot kundĂ«r tij, madje flitej se personalisht Shehu e kishte mbytur kĂ«tĂ« njeri. Pa kaluar shumĂ« kohĂ«, ne u informuam edhe pĂ«r raste tĂ« tjera tĂ« llahtarshme: dikĂ« e mbytĂ«n dhe dikĂ« tjetĂ«r e vranĂ« fshehurazi. Atje zbatohej njĂ« sistem i tillĂ«: nĂ«se dikush gabonte dhe kĂ«tĂ« e konstatonin Hoxha, Shehu dhe Balluku, atĂ«herĂ« tĂ« tre bashkĂ« jepnin ndĂ«shkimin. Mjaftonte qĂ« tĂ« tre tĂ« ishin tĂ« njĂ« mendje se ky njeri ishte i dĂ«mshĂ«m dhe ata e gjenin mĂ«nyrĂ«n sesi ta zhduknin fshehurazi, prandaj ky njeri zhdukej pa vonesĂ«. E tĂ«ra kjo i ngjante shumĂ« mĂ«nyrĂ«s qĂ« zbatonte Stalini. NĂ«pĂ«rmjet Berias dhe personave tĂ« tjerĂ« tĂ« tillĂ«, ai arriti tĂ« asgjĂ«sonte shumĂ« njerĂ«z tĂ« ndershĂ«m”.

The post Hrushovi për Shqipërinë: Hoxha, Shehu dhe Balluku përdornin metodat e Stalinit për asgjësimin e njerëzve të ndershëm appeared first on Telegrafi.

Falsifikimi i kujtesës: Historia si mjet i propagandës komuniste

✇Telegrafi
By: Agron Shala
30 July 2025 at 15:46

Nga: Anna Zofia Cichocka, historiane
PĂ«rktheu: Agron Shala

QĂ« nĂ« momentin kur bolshevikĂ«t morĂ«n pushtetin nĂ« Rusi nĂ« vitin 1917, historia – si shkencĂ« e sĂ« kaluarĂ«s – u shkatĂ«rrua. Ajo u shndĂ«rrua nĂ« njĂ« mjet politik, tĂ«rĂ«sisht tĂ« kontrolluar nga autoritetet komuniste dhe nĂ« njĂ« vegĂ«l tĂ« propagandĂ«s komuniste. Historia iu nĂ«nshtrua plotĂ«sisht ideologjisĂ« marksist-leniniste dhe ishte Partia Komuniste ajo qĂ« vendoste gjithmonĂ« se cili interpretim i kĂ«saj ideologjie ishte i saktĂ«. Kjo krijoi mundĂ«sinĂ« pĂ«r tĂ« manipuluar dhe rishkruar vazhdimisht historinĂ«, sipas nevojave dhe ndjesive politike tĂ« regjimit sovjetik dhe nĂ« çdo moment tĂ« caktuar. Rezultati ishte njĂ« manipulim dhe falsifikim masiv i sĂ« kaluarĂ«s.

Ideologjia marksist-leniniste pĂ«rcaktonte se forca lĂ«vizĂ«se e historisĂ« ishte lufta e klasave qĂ« pĂ«rbĂ«nte njĂ« marshim tĂ« pandalshĂ«m drejt fitores sĂ« pashmangshme dhe globale tĂ« komunizmit. Teza e pashmangshmĂ«risĂ« legjitimonte shtetin e parĂ« komunist, krijimi i tĂ« cilit paraqitej si njĂ« pikĂ« kthese nĂ« historinĂ« e njerĂ«zimit. Ajo gjithashtu shĂ«rbente pĂ«r tĂ« justifikuar politikat kriminale tĂ« bolshevikĂ«ve nĂ« Rusi dhe nĂ« territoret e pushtuara prej tyre. Grushti i shtetit me tĂ« cilin bolshevikĂ«t pĂ«rmbysĂ«n nĂ« mĂ«nyrĂ« efektive RepublikĂ«n e sapokrijuar Ruse – e dalĂ« nga rrĂ«nojat e regjimit carist – paraqitej si “Revolucioni i madh socialist i tetorit” i masave punĂ«tore kundĂ«r shfrytĂ«zuesve.

BolshevikĂ«t fabrikuan versionin e tyre tĂ« historisĂ« kombĂ«tare dhe asaj botĂ«rore. Ata zgjidhnin prej saj vetĂ«m ato ngjarje apo figura qĂ« shĂ«rbenin pĂ«r tĂ« justifikuar vazhdimĂ«sinĂ« e njĂ« procesi njĂ«drejtimĂ«sh historik. Ngjarjet dhe figurat qĂ« kishin (sipas interpretimit bolshevik) karakter revolucionar dhe qĂ« pĂ«rfaqĂ«sonin “progresin” nĂ« etapa tĂ« ndryshme tĂ« historisĂ«, paraqiteshin nĂ« mĂ«nyrĂ« pozitive: nga Lufta e GladiatorĂ«ve deri te Revolucioni Francez, nga Spartaku deri te pararendĂ«sit e shekullit XIX tĂ« komunizmit.

Lexo po ashtu: Totalitarizmi dhe virtyti i gënjeshtrës

Nga tradita ruse, pĂ«rzgjidheshin ata qĂ« kishin luftuar kundĂ«r autokracisĂ« cariste, si dekabristĂ«t apo AleksandĂ«r Herzeni. NĂ« thelb, nĂ« propagandĂ«n sovjetike BRSS-ja pĂ«rfaqĂ«sonte vetĂ« progresin – qĂ« do tĂ« thotĂ« se gjithçka qĂ« i shĂ«rbente interesave tĂ« tij ishte progresive, dhe gjithçka qĂ« e kundĂ«rshtonte ishte reaksionare.

KĂ«to parime ndiqeshin pĂ«rmes eliminimit tĂ« pĂ«rmbajtjes sĂ« “pasaktĂ«â€ – qĂ« nga botimet historike e deri te tekstet shkollore. Pati edhe zĂ«vendĂ«sime tĂ« emrave tĂ« rrugĂ«ve. Si pjesĂ« e planit tĂ« Leninit pĂ«r propagandĂ«n monumentale, u shkatĂ«rruan monumentet e heronjve para-revolucionarĂ« dhe u zĂ«vendĂ«suan me tĂ« rinjtĂ« qĂ« pĂ«rkujtonin ngjarjet e lidhura me “revolucionin”. KĂ«to ishin shpesh karikatura, tĂ« ndĂ«rtuara me shpejtĂ«si dhe tĂ« lehta pĂ«r t’u çmontuar nĂ«se heronjtĂ« e rinj binin nga piedestali. Kjo ishte, nĂ« mĂ«nyrĂ« mĂ« tĂ« gjerĂ«, njĂ« simbolikĂ« e politikĂ«s historike tĂ« bolshevikĂ«ve.

Kalendari i festave zyrtare u ndryshua pĂ«r tĂ« nxjerrĂ« nĂ« pah ngjarjet e lidhura me grushtin e shtetit bolshevik. PĂ«r njĂ« kohĂ«, historia – si lĂ«ndĂ« – u zhduk nga shkollat. Kjo skemĂ« u kopjua mĂ« pas edhe nĂ« vendet e tjera komuniste, pĂ«rfshirĂ« vendet e nĂ«nshtruara nga BRSS-ja.

Edhe historia e vetĂ« PartisĂ« Komuniste u manipulua. Pas vdekjes sĂ« Leninit, Josif Stalini eliminoi kundĂ«rshtarĂ«t dhe mori kontrollin e plotĂ« tĂ« shtetit sovjetik. KundĂ«rshtarĂ«t e tillĂ« u zhdukĂ«n nga librat e historisĂ« sĂ« PartisĂ«. PropagandistĂ«t dhe historianĂ«t e frikĂ«suar mezi arrinin tĂ« mbanin ritmin me ndryshimet. QĂ« nga vitet ‘30 tĂ« shekullit XX e tutje, ishte vetĂ« Stalini ai qĂ« diktonte versionin “e saktĂ«â€ tĂ« historisĂ« sĂ« PartisĂ« Komuniste tĂ« Bashkimit Sovjetik (bolshevikĂ«ve), e cila nuk ishte mĂ« njĂ« parti “leniniste”, por njĂ« parti “leniniste-staliniste”. Me rritjen e kultit tĂ« individit nĂ« BRSS, roli i Stalinit nĂ« Revolucion u ekzagjerua gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ«.

Stalini gjithashtu u lavdĂ«rua si pasardhĂ«si i despotĂ«ve qĂ« kishin ndĂ«rtuar fuqinĂ« e perandorisĂ« ruse nĂ« tĂ« kaluarĂ«n: Ivani i TmerrshĂ«m, Pjetri i Madh dhe Katerina e Madhe. NĂ« vitet ’30 tĂ« shekullit XX, nĂ« propagandĂ«n dhe kulturĂ«n sovjetike u shfaq njĂ« nacionalizĂ«m rus nĂ« rritje. Doli se edhe carĂ«t mund tĂ« ishin “reaksionarĂ«â€ ose “progresistĂ«â€, pĂ«r aq kohĂ« sa i shĂ«rbenin fuqisĂ« sĂ« shtetit dhe pĂ«rfaqĂ«sonin pĂ«rfitimet e autokracisĂ«. Burimet e krenarisĂ« kombĂ«tare u kĂ«rkuan nĂ« historinĂ« e RusisĂ« para-revolucionare. Motivi i njĂ« “Rusie tĂ« fortĂ«â€ u paraqit nĂ« fjalimet e Stalinit. Patriotizmi sovjetik dhe ai rus u bĂ«nĂ« njĂ«.

Historia e Partisë Komuniste e Bashkimit Sovjetik (bolshevikëve) u botua në vitin 1938. Ajo synonte të përfundonte një herë e përgjithmonë të gjitha debatet rreth historisë së Partisë, si dhe të çështjeve të tjera historike. Autorësia e veprës anonime, me kalimin e kohës iu atribuua Stalinit i cili e emëroi veten si historiani më i shquar.

Kjo e ashtuquajtur “bibĂ«l e stalinizmit”, plot me gĂ«njeshtra dhe maskime, pĂ«rcaktonte nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« prerĂ« versionin e vetĂ«m “tĂ« ligjshĂ«m” tĂ« sĂ« kaluarĂ«s. U bĂ« teksti i detyrueshĂ«m shkollor, si pĂ«r qytetarĂ«t e BRSS-sĂ« ashtu edhe pĂ«r vendet e tjera tĂ« nĂ«nshtruara prej tij nĂ« vitet qĂ« do tĂ« pasonin. GjatĂ« kĂ«saj periudhe, ajo kishte mbi 300 botime, u pĂ«rkthye nĂ« mĂ« shumĂ« se 60 gjuhĂ« dhe pati njĂ« tirazh prej mbi 40 milionĂ« kopjesh. Kursi i shkurtĂ«r paraqiste njĂ« skemĂ« tĂ« thjeshtuar tĂ« zhvillimit botĂ«ror, e cila reduktohej nĂ« njĂ« varg formacionesh: shoqĂ«ria primitive, skllavĂ«ria, feudalizmi, kapitalizmi dhe socializmi. Kjo ishte mĂ«nyra e vetme se si duhej tĂ« pĂ«rshkruhej historia – madje edhe nĂ« ato vende ku formacionet e tilla nuk kishin ekzistuar kurrĂ«. Ai vendoste kultin e Vladimir Leninit dhe dishepullit tĂ« tij mĂ« tĂ« devotshĂ«m, Stalinit, si udhĂ«heqĂ«sit gjenialĂ« dhe tĂ« pagabueshĂ«m tĂ« PartisĂ« Komuniste, duke ekzagjeruar rolin e Stalinit nĂ« organizimin e PartisĂ« Bolshevike, Revolucionin e Tetorit dhe shtetin sovjetik.

NĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, drejtuesit realĂ« tĂ« revolucionit ose injoroheshin, ose pĂ«rshkruheshin si tradhtarĂ«. Prej atĂ«herĂ«, historianĂ«t ishin tĂ« detyruar tĂ« citojnĂ« tĂ« gjitha kĂ«to “zbulime”. Faktet e bazuara nĂ« dokumente nuk kishin mĂ« rĂ«ndĂ«si, dhe arkivat pĂ«rfunduan gjithsesi nĂ«n kontrollin e policisĂ« politike. Çdo largim nga interpretimi zyrtar rrezikonte represion. Historia pĂ«rfundimisht u nacionalizua. Filozofi i shquar, Leszek KoƂakowski, e quajti kĂ«tĂ« “njĂ« tekst tĂ« pĂ«rsosur tĂ« kujtesĂ«s sĂ« falsifikuar”, pĂ«rmes sĂ« cilĂ«s “partia duhej tĂ« ushtronte pushtet mbi mendjet dhe tĂ« shkatĂ«rronte si mendimin kritik, ashtu edhe kujtesĂ«n shoqĂ«rore pĂ«r tĂ« kaluarĂ«n e vet”.

Pas nënshkrimit të Paktit Molotov-Ribentrop me Gjermaninë Naziste në vitin 1939, propaganda ofroi argumente historike për ta justifikuar atë. Gjithashtu, e gjithë përmbajtja anti-gjermane u zhduk gjithashtu nga botimet historike. Gjermania u paraqit si djep i marksizmit, dhe krahasimet e Hitlerit me Napoleonin u ndaluan.

Sulmi i Rajhut tĂ« TretĂ« ndaj Bashkimit Sovjetik nĂ« vitin 1941 u pasua nga njĂ« kthesĂ« tjetĂ«r nĂ« propagandĂ«n sovjetike. Ideologjia marksiste u zbeh nĂ« favor tĂ« temave kombĂ«tare dhe patriotike. Sloganet komuniste rezultuan tĂ« padobishme pĂ«r tĂ« nxitur ndjenjĂ«n e identifikimit me atdheun dhe gatishmĂ«rinĂ« pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« sakrifica. Lufta kundĂ«r Hitlerit u pĂ«rshkrua si “Lufta e madhe patriotike”, njĂ« referencĂ« ndaj traditĂ«s sĂ« mbrojtjes kundĂ«r pushtimit tĂ« Napoleonit nĂ« vitin 1812. NĂ« fjalimet e tij, Stalini pĂ«rmendte komandantĂ« tĂ« mĂ«dhenj: AleksandĂ«r Nevskin, Dmitri Donskoin, AleksandĂ«r Suvorovin dhe Mihail Kutuzovin.

U krijuan urdhra qĂ« i referoheshin faqeve tĂ« lavdishme tĂ« historisĂ« ushtarake tĂ« perandorisĂ«, duke theksuar kĂ«shtu vazhdimĂ«sinĂ« midis forcave tĂ« armatosura historike tĂ« RusisĂ« dhe UshtrisĂ« sĂ« Kuqe tĂ« kohĂ«s. U vu nĂ« dukje roli i fesĂ« ortodokse nĂ« historinĂ« e kombit dhe tĂ« shtetit, si rezultat i njĂ« ndryshimi taktik tĂ« qĂ«ndrimit ndaj KishĂ«s Ortodokse. Shteti i financoi bujarisht filmat historikĂ«. Filmi i Ajzenshtajnit, AleksandĂ«r Nevski, i cili ishte hequr nga ekranet pas Paktit me Hitlerin pĂ«r shkak tĂ« temave “anti-gjermane”, u shfaq sĂ«rish. VetĂ« Stalini e hoqi nga skenari skenĂ«n e vdekjes sĂ« Aleksandrit, duke thĂ«nĂ«: “NjĂ« princ kaq i mirĂ« nuk mund tĂ« vdesĂ«â€!

Propaganda sovjetike falsifikoi pĂ«r vite tĂ« tĂ«ra pamjen e LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore. Pushtimi sovjetik i PolonisĂ« nĂ« vitin 1939 u pĂ«rshkrua si “çlirimi i popujve vĂ«llazĂ«rorĂ«â€, ndĂ«rsa aneksimi i shteteve baltike nĂ« vitin 1940, si “fitorja e revolucionit socialist” dhe “drejtĂ«si historike”. Sipas propagandĂ«s sovjetike, Lufta e DytĂ« BotĂ«rore zgjati nga viti 1941 deri nĂ« vitin 1945, duke shmangur tĂ« vĂ«rtetĂ«n e papĂ«rshtatshme tĂ« aleancĂ«s me Hitlerin.

Nuk u përmendën represionet sovjetike në territoret e pushtuara nga BRSS-ja, si deportimet në thellësi të BRSS-së të estonezëve, finlandezëve, lituanezëve, letonezëve, polakëve, rumunëve, ukrainasve, hebrenjve dhe të tjerëve, si dhe rrethanat që lidhen me Masakrën e Katinit të vitit 1940 e cila iu atribuua gjermanëve. Edhe ndihma materiale e Perëndimit për BRSS-në, gjatë luftës, ishte një temë e ndaluar.

Pas fitores nĂ« LuftĂ«n e DytĂ« BotĂ«rore, shovinizmi i madh rus dhe kulti i Stalinit si “udhĂ«heqĂ«si gjenial”, arritĂ«n kulmin dhe pĂ«rmasat e karikaturĂ«s. Propaganda sovjetike e ndĂ«rthurte kĂ«tĂ« me marksizmin, duke krijuar njĂ« lloj pĂ«rzierjeje hibride. NjĂ« nga shfaqjet e kĂ«tij fenomeni ishte pretendimi se tĂ« gjitha shpikjet kryesore nĂ« historinĂ« e teknologjisĂ« ishin vepĂ«r e rusĂ«ve.

Kjo tezĂ« pasqyrohej nĂ« zĂ«rat e EnciklopedisĂ« sĂ« madhe sovjetike, e botuar pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« vitin 1949. Mohimi i kĂ«tyre “tĂ« vĂ«rtetave” stigmatohej si shenjĂ« e “kozmopolitizmit” dhe poshtĂ«rim ndaj PerĂ«ndimit. Antisemitizmi ishte gjithashtu njĂ« veçori e propagandĂ«s sĂ« kohĂ«s, pasojĂ« e sĂ« cilĂ«s ishte heshtja rreth Holokaustit.

Pas vdekjes sĂ« Stalinit nĂ« vitin 1953, u bĂ« sĂ«rish e qartĂ« ajo qĂ« historiani i parĂ« marksist rus, Mihail Pokrovski, kishte thĂ«nĂ«: “Historia Ă«shtĂ« politikĂ« e projektuar mbrapsht”. NĂ« vitin 1956 u mbajt Kongresi i XX i PartisĂ« Komuniste tĂ« Bashkimit Sovjetik. UdhĂ«heqĂ«si i ri, Nikita Hrushovi, mbajti njĂ« fjalim, “Mbi kultin e individit dhe pasojat e tij”, nĂ« njĂ« seancĂ« tĂ« mbyllur.

Ai e dënoi Stalinin për ndërtimin e kultit ndaj vetes, si edhe për represionet ndaj anëtarëve të partisë (ndërsa viktimat e tjera të krimeve masive u anashkaluan), për deportimet e popujve dhe për gabimet e bëra gjatë Luftës së Dytë Botërore, përfshirë besimin ndaj Hitlerit. Që nga ai moment, fitorja në Luftën e Dytë Botërore filloi të paraqitej në propagandë si rezultat i përpjekjes kolektive të popullit dhe ushtrisë, dhe si meritë e komandantëve të cilët tani riktheheshin në vlerë.

Kjo çoi në botimin e shumë kujtimeve të komandantëve të Ushtrisë së Kuqe, si Ivan Konev dhe Georgij Zhukov. Hrushovi kritikoi Kursin e shkurtër, duke vënë në pikëpyetje mënyrën si paraqitej Stalini në këtë vepër. Ai theksoi nevojën për një tekst të ri marksist për shkolla, të bazuar në fakte, për historinë e Partisë dhe për një rikthim te parimet leniniste. Si pasojë, u rehabilituan shumë aktivistë të Partisë të përjashtuar nga Stalini.

Duke fajĂ«suar Stalinin, Hrushovi e lau veten dhe bashkĂ«punĂ«torĂ«t e tjerĂ« tĂ« tiranit, duke i çliruar nga pĂ«rgjegjĂ«sia pĂ«r krimet nĂ« tĂ« cilat kishin marrĂ« pjesĂ«. GĂ«njeshtrat historike shĂ«rbyen si njĂ« mjet nĂ« luftĂ«n pĂ«r pushtet dhe garantonin vazhdimĂ«sinĂ« e sistemit. NĂ« kĂ«tĂ« version, despoti ishte fajtor, ndĂ«rsa vetĂ« sistemi mbetej nĂ« thelb i drejtĂ«. Autoriteti i Stalinit paraqitej si njĂ« devijim i pĂ«rkohshĂ«m nga komunizmi i cili, sipas Hrushovit, duhej tĂ« kthehej nĂ« shinat e duhura – me vetĂ« atĂ« si pasuesin e vĂ«rtetĂ« tĂ« Leninit.

I njĂ«jti mekanizĂ«m u pĂ«rdor mĂ« pas nga pasardhĂ«sit e tjerĂ« tĂ« udhĂ«heqjes sovjetike, dhe teza se partia dhe populli nuk kishin dijeni pĂ«r abuzimet e Stalinit me pushtetin, mbeti nĂ« fuqi deri nĂ« fundin e ekzistencĂ«s sĂ« BRSS-sĂ«. Ky manipulim çon nĂ« tezĂ«n e rreme se stalinizmi nuk mund tĂ« barazohet me njĂ« sistem komunist qĂ« nĂ« thelb Ă«shtĂ« legjitim. Kritika ndaj Stalinit vazhdoi edhe gjatĂ« Kongresit tĂ« XXII tĂ« PartisĂ« nĂ« vitin 1961. As epoka e Hrushovit nuk ishte pa gjurmĂ« tĂ« kultit tĂ« individit. Tani ishte vetĂ« Hrushovi ai qĂ« paraqitej si pasardhĂ«si i vetĂ«m legjitim i Leninit. Tekstet e reja shkollore e ekzagjeronin rolin e tij nĂ« “revolucionin” bolshevik, nĂ« luftĂ« dhe nĂ« periudhĂ«n pas saj.

PasardhĂ«si i Hrushovit, Leonid Brezhnevi, gjithashtu ndĂ«rtoi njĂ« kult rreth vetes. NdĂ«r tĂ« tjera, u ekzagjerua roli i tij nĂ« “LuftĂ«n e madhe patriotike”. Episodi i vogĂ«l i pjesĂ«marrjes sĂ« tij nĂ« luftĂ« filloi tĂ« pĂ«rshkruhej gjerĂ«sisht dhe tĂ« lavdĂ«rohej nĂ« poezi dhe kĂ«ngĂ«. Brezhnevi vuante nga barra e urdhrave. Kjo bĂ«nte pjesĂ« nĂ« njĂ« politikĂ« mĂ« tĂ« gjerĂ« tĂ« mitologjizimit tĂ« mĂ«tejshĂ«m tĂ« luftĂ«s sĂ« viteve 1941-1945 dhe idealizimit tĂ« UshtrisĂ« sĂ« Kuqe nĂ« histori, art dhe hapĂ«sirĂ«n publike. Kujtesa e luftĂ«s ishte njĂ« element i rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« edukimin e brezit tĂ« ri gjatĂ« kĂ«saj periudhe. Festimet e DitĂ«s sĂ« Fitores mĂ« 9 maj, tĂ« rikthyera nĂ« vitin 1965, u bĂ«nĂ« festa e dytĂ« mĂ« e rĂ«ndĂ«sishme publike pas pĂ«rvjetorit tĂ« revolucionit. Nga viti 1967 filloi rehabilitimi gradual dhe i pjesshĂ«m i Stalinit.

Mihail Gorbaçovi, udhĂ«heqĂ«si i fundit i BRSS-sĂ« qĂ« erdhi nĂ« pushtet nĂ« vitin 1985, nĂ« thelb mbrojti shumĂ« nga gĂ«njeshtrat e propagandĂ«s komuniste. Ai e pĂ«rshkroi “revolucionin” bolshevik si njĂ« zgjedhje tĂ« lirĂ« tĂ« popullit. Duke promovuar sloganin e “kthimit te leninizmi”, ai foli pĂ«r karakterin e keq tĂ« Stalinit dhe pĂ«rgjegjĂ«sinĂ« e tij pĂ«r pĂ«rndjekjen e komunistĂ«ve. Kolektivizimin e justifikoi si tĂ« domosdoshĂ«m dhe nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pĂ«rsĂ«ritur e minimizoi numrin e viktimave. Ai mbrojti aleancĂ«n e BRSS-sĂ« me Hitlerin, si dhe ndĂ«rhyrjen sovjetike nĂ« vendet e bllokut lindor. NĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, politika e “glasnostit” (hapjes) qĂ« ai shpalli, krijoi kushtet pĂ«r njĂ« proces shoqĂ«ror nga poshtĂ« pĂ«r tĂ« plotĂ«suar “zonat bosh” tĂ« historisĂ«.

GĂ«njeshtrat ishin njĂ« nga themelet kryesore tĂ« sistemit komunist. Manipulimi i historisĂ« shĂ«rbente pĂ«r tĂ« ruajtur pushtetin e elitave sunduese. Shpesh, ai merrte forma primitive. Simbolike Ă«shtĂ«, pĂ«r shembull, “zhdukja” e shefit tĂ« NKVD-sĂ«, Nikolai Jezhov, nga njĂ« fotografi e vitit 1937 me Stalinin pasi ky i fundit nuk e pĂ«lqeu mĂ«, apo fshirja e faqes sĂ« EnciklopedisĂ« sĂ« madhe sovjetike qĂ« kishte emrin dhe portretin e Lavrenti Berias, kreut tĂ« policisĂ« politike, dhe zĂ«vendĂ«simi i saj me njĂ« hyrje tĂ« titulluar “Deti i Beringut” – pas ekzekutimit tĂ« tij nĂ« vitin 1953.

Autoritetet komuniste organizuan gjithashtu fushata tĂ« gjera dhe cinike propagandistike, duke pĂ«rfshirĂ« gjithĂ« aparatin shtetĂ«ror. PĂ«r shembull, kur nĂ« vitin 1990 BRSS-ja mĂ« nĂ« fund e pranoi MasakrĂ«n e Katinit, Gorbaçovi njĂ«kohĂ«sisht urdhĂ«roi krijimin e njĂ« kundĂ«rpeshe propagandistike ndaj krimeve sovjetike kundĂ«r qytetarĂ«ve polakĂ«. Si kundĂ«rpeshĂ« do tĂ« shĂ«rbenin vrasjet e supozuara tĂ« ushtarĂ«ve sovjetikĂ« gjatĂ« LuftĂ«s Polako-Bolshevike (1919-1921). Jo vetĂ«m deri para kolapsit tĂ« Bashkimit Sovjetik, por edhe nĂ« RusinĂ« e sotme historia mbeti – dhe vazhdon tĂ« mbetet – njĂ« mjet i dobishĂ«m politik. Disa nga kĂ«to falsifikime pĂ«rsĂ«riten ende nĂ« Rusi dhe janĂ« pjesĂ« e politikĂ«s sĂ« saj historike. /Telegrafi/

The post Falsifikimi i kujtesës: Historia si mjet i propagandës komuniste appeared first on Telegrafi.

Thesaret e humbura të Woody Guthriet, të shpëtuara nga IA-ja

✇Telegrafi
By: Agron Shala
30 July 2025 at 11:36

Nga: Dave Simpson / The Guardian
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Me dĂ«bimet masive tĂ« emigrantĂ«ve nĂ«pĂ«r AmerikĂ« – pa pĂ«rmendur raportimet pĂ«r njerĂ«z tĂ« lidhur me pranga ose qĂ« detyrohen tĂ« gjunjĂ«zohen dhe tĂ« hanĂ« “si qen” – Nora Guthrie Ă«shtĂ« e zhgĂ«njyer meqĂ«, pĂ«r kĂ«tĂ« çështje, nuk ka pasur mĂ« shumĂ« zhurmĂ« nga muzikantĂ«t.

“Kam dalĂ« nĂ« protesta nĂ« çdo fundjavĂ«,” thotĂ« vajza 75-vjeçare e kantautorit Woody Guthrie dhe themeluese e Arkivit “Woody Guthrie”. “Dhe, e kam pyetur veten: ‘Ku janĂ« kĂ«ngĂ«t qĂ« mund tĂ« kĂ«ndojmĂ« pĂ«r kĂ«tĂ«?’”

NĂ« kĂ«rkim tĂ« njĂ« kĂ«nge qĂ« i pĂ«rshtatet momentit, ajo iu rikthye kĂ«ngĂ«s Deportee [TĂ« dĂ«buar], tĂ« cilĂ«n babai i saj e shkroi nĂ« vitin 1948 si reagim ndaj njĂ« aksidenti ajror nĂ« Kaliforni ku u vranĂ« katĂ«r amerikanĂ« dhe 28 punĂ«torĂ« emigrantĂ« meksikanĂ« tĂ« cilĂ«t po dĂ«boheshin. “Disa ditĂ« mĂ« vonĂ«, vetĂ«m amerikanĂ«t u pĂ«rmendĂ«n me emĂ«r, ndĂ«rsa tĂ« tjerĂ«t u quajtĂ«n ‘tĂ« dĂ«buar,” shpjegon vajza e NorĂ«s, Anna Canoni – e cila sĂ« fundmi ka marrĂ« detyrĂ«n e presidentes sĂ« publikimeve “Woody Guthrie” – nĂ« njĂ« telefonatĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t nga Nju-Jorku. “Woody lexoi pĂ«r kĂ«tĂ« ngjarje nĂ« New York Times dhe tĂ« njĂ«jtĂ«n ditĂ« shkroi tekstin.”

Lexo po ashtu:
– KĂ«nga qĂ« bashkon dhe “ndan” amerikanĂ«t
– Woody Guthrie, ikona e folkut amerikan

Fillimisht njĂ« poezi, kĂ«nga (shpesh me nĂ«n-titullin Plane Wreck at Los Gatos / RrĂ«zimi i aeroplanit nĂ« Los Gatos) u bĂ« e njohur nga kĂ«ngĂ«tarĂ«t e folkut, Martin Hoffman dhe Pete Seeger, dhe qĂ« atĂ«herĂ« Ă«shtĂ« interpretuar edhe nga artistĂ« si Bruce Springsteen dhe Joni Mitchell. Por, tani, falĂ« pĂ«rparimeve nĂ« teknologjinĂ« e restaurimit tĂ« audios, pĂ«rmes inteligjencĂ«s artificiale [IA], mĂ« nĂ« fund mund tĂ« dĂ«gjojmĂ« versionin origjinal tĂ« Guthriet tĂ« incizuar nĂ« shtĂ«pi – dhe Ă«shtĂ« befasuese se sa fuqishĂ«m flet pĂ«r mĂ«nyrĂ«n se si punĂ«torĂ«t emigrantĂ« demonizohen edhe sot. Ai kĂ«ndon: “Bien si gjethe tĂ« thata qĂ« kalben mbi dheun tim”, “dhe quhen vetĂ«m ‘tĂ« dĂ«buar’.” KĂ«ngĂ«tari Billy Bragg pohon: “Kur ICE [Agjencia pĂ«r Emigracionin dhe Doganat nĂ« ShBA] po mbledh njerĂ«z nĂ«pĂ«r fusha, kjo kĂ«ngĂ« Ă«shtĂ« mĂ« aktuale se kurrĂ«.”

Fillimisht e publikuar si njĂ« singĂ«l, Deportee gjendet gjithashtu nĂ« Woody at Home, Vol 1 dhe 2, njĂ« koleksion i ri me 22 kĂ«ngĂ« nga incizimet e fundit tĂ« Guthriet (pĂ«rfshirĂ« 13 kĂ«ngĂ« qĂ« nuk ishin dĂ«gjuar mĂ« parĂ«), tĂ« realizuara nĂ« shtĂ«pi nĂ« vitet 1951 dhe 1952 – vetĂ«m disa muaj para se tĂ« shtrohej pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« spital pĂ«r shkak tĂ« sĂ«mundjes neurodegjenerative tĂ« Hantingtonit qĂ« çoi nĂ« vdekjen e tij nĂ« vitin 1967, nĂ« moshĂ«n 55-vjeçare.

“Ai ishte futur nĂ« listĂ«n e zezĂ« [gjatĂ« periudhĂ«s sĂ« McCarthyt, pĂ«r shkak tĂ« aktivizmit], kĂ«shtu qĂ« nuk mund tĂ« performonte mĂ« dhe nuk lejohej tĂ« dilte nĂ« radio,” thotĂ« Nora. “Hantingtoni po depĂ«rtonte nĂ« trupin dhe mendjen e tij. KĂ«to incizime janĂ« njĂ« pĂ«rpjekje e fundit pĂ«r tĂ« nxjerrĂ« kĂ«ngĂ«t nga vetja, sepse ndjente se diçka nuk po shkonte siç duhet.”

Angazhimi i Guthriet pĂ«r punĂ«torĂ«t emigrantĂ« dhe drejtĂ«sinĂ« sociale buronte nga pĂ«rvoja personale. I lindur nĂ« njĂ« familje tĂ« klasĂ«s sĂ« mesme nĂ« Okemah tĂ« OklahomĂ«s, ai ishte vetĂ«m 14 vjeç kur familja e tij humbi shtĂ«pinĂ« dhe mĂ« pas jetoi pĂ«rmes periudhĂ«s sĂ« thatĂ«sirĂ«s, depresionit tĂ« madh ekonomik, LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore dhe ngritjes sĂ« fashizmit. “Ai u detyrua tĂ« migrojĂ« nga Oklahoma nĂ« Kaliforni,” thotĂ« Bragg. “E dinte çfarĂ« do tĂ« thotĂ« tĂ« humbĂ«sh shtĂ«pinĂ«, tĂ« mbetesh pa asgjĂ«, tĂ« jetosh nĂ« rrugĂ«. ‘Okit [oklahomasit]’ nuk ishin aspak ndryshe nga punĂ«torĂ«t meksikanĂ« – dhe pĂ«rçmoheshin po aq.”

Duke performuar me sloganin “Kjo makinĂ« vret fashistĂ«t” tĂ« shkruar mbi kitarĂ«n vet, Woody Guthrie pati debutimin mĂ« 1940, me Dust Bowl Ballads apo atĂ« qĂ« Anna i quan “kĂ«ngĂ« tĂ« drejtpĂ«rdrejta pĂ«r njerĂ«z tĂ« goditur rĂ«ndĂ«.”

Ai shkroi himnin e tij mĂ« tĂ« famshĂ«m, This Land Is Your Land – njĂ« version i ri i tĂ« cilit hap albumin Woody at Home me strofa shtesĂ« – pas njĂ« udhĂ«timi rrugor, siç thotĂ« edhe teksti, “nga Kalifornia nĂ« ishullin e Nju-Jorkut”.

“Woody e shkroi kĂ«tĂ« kĂ«ngĂ« sepse ishte vĂ«rtet shumĂ« i irrituar qĂ« dĂ«gjonte gjithandej kĂ«ngĂ«n God Bless America [Zoti bekoftĂ« AmerikĂ«n] tĂ« Irving Berlinit,” thotĂ« Billy Bragg. “E bezdiste tmerrĂ«sisht. UnĂ« madje kam parĂ« dorĂ«shkrimin origjinal tĂ« kĂ«ngĂ«s dhe, nĂ« krye, Woody e kishte titulluar fillimisht God Blessed America for You and Me [Zoti e bekoftĂ« AmerikĂ«n pĂ«r mua e pĂ«r ty], qĂ« mĂ« bĂ«n tĂ« mendoj se ai ka tĂ« drejtĂ« tĂ« quhet kantautor alternativ – njĂ« lloj pank-rokeri.”

Nga fillimi i viteve ‘30 e deri nĂ« vitet ’50 tĂ« shekullit XX, Guthrie shkroi njĂ« numĂ«r tĂ« pabesueshĂ«m prej tre mijĂ« kĂ«ngĂ«sh, nga tĂ« cilat incizoi mĂ« shumĂ« se 700. Incizimet Woody at Home u bĂ«nĂ« nĂ« apartamentin me qira tĂ« familjes nĂ« Bruklin me njĂ« pajisje primitive qĂ« ia kishte dhuruar publikuesi i tij, me qĂ«llim qĂ« t’i shiste kĂ«ngĂ«t tek artistĂ«t e tjerĂ«. NdĂ«rsa gruaja e tij punonte jashtĂ«, kĂ«ngĂ«tari gjithnjĂ« e mĂ« i sĂ«murĂ« arriti tĂ« incizojĂ« 32 bobina shiriti, duke u kujdesur ndĂ«rkohĂ« pĂ«r tĂ« tre fĂ«mijĂ«t. NĂ« kĂ«to incizime dĂ«gjohen trokitjet nĂ« derĂ« dhe madje edhe zĂ«ri i NorĂ«s kur ishte foshnjĂ«, bashkĂ« me mesazhe tĂ« shkurtra tĂ« incizuara si bisedĂ«.

“Ai shkruante mbi divan, ndĂ«rsa ne fĂ«mijĂ«t i hidheshim mbi kokĂ«,” thotĂ« Anna. “Shkruante mbi letra dhuratash apo letra kuzhine. Disa nga thĂ«niet mĂ« tĂ« bukura tĂ« Woodyt i kemi gjetur nĂ« letra, si ajo qĂ« i shkroi Alan Lomaxit nĂ« vitin 1948: ‘NjĂ« kĂ«ngĂ« popullore Ă«shtĂ« pĂ«r atĂ« qĂ« nuk Ă«shtĂ« nĂ« rregull dhe si ta rregullosh.’ NdonjĂ«herĂ« kishte kohĂ« vetĂ«m pĂ«r njĂ« titull. Gjithçka i dilte aq shpejt, saqĂ« duhej ta hidhte menjĂ«herĂ« nĂ« letĂ«r.”

Woody at Home pĂ«rmban kĂ«ngĂ« tĂ« panjohura mĂ« parĂ« pĂ«r racizmin (Buoy Bells From Trenton), fashizmin (I’m a Child Ta Fight) dhe korrupsionin (Innocent Man), por gjithashtu shpalos edhe gjerĂ«sinĂ« e repertorit tĂ« Guthriet. Ka kĂ«ngĂ« pĂ«r dashurinĂ«, pĂ«r Jezus Krishtin, pĂ«r atomet 
 madje, edhe pĂ«r Albert Einsteinin tĂ« cilin e kishte takuar dhe udhĂ«tuar me tren. NorĂ«s i duket qesharake qĂ« babai i saj kishte shkruar “jo mĂ« pak se pesĂ« kĂ«ngĂ« pĂ«r larjen e enĂ«ve.”

Guthrie shkroi Old Man Trump, i njohur gjithashtu si Beach Haven Race Hate, pĂ«r qiradhĂ«nĂ«sin e tyre, Fred Trump – babai i Donald Trumpit – dhe politikat e tij segreguese pĂ«r strehim. Woody at Home pĂ«rfshin edhe njĂ« kĂ«ngĂ« tjetĂ«r pĂ«r tĂ«: Backdoor Bum and the Big Landlord. “ËshtĂ« nĂ« fakt historia e njĂ« njeriu qĂ« ka gjithçka, por nuk jep asgjĂ«; dhe njĂ« tjetri qĂ« s’ka asgjĂ«, por jep gjithçka,” thotĂ« Nora. “Pjesa ime e preferuar Ă«shtĂ« kur pronari arrin nĂ« ParajsĂ« me ar. E dĂ«rgojnĂ« nĂ« Ferr dhe ai thotĂ«: ‘MĂ« sillni menaxherin tuaj. Do ta blej kĂ«tĂ« vend dhe do t’ju nxjerr jashtĂ«.’ Arroganca dhe ndjenja e epĂ«rsisĂ« janĂ« tĂ« pabesueshme, por kjo e pĂ«rshkruan qartĂ« njĂ« personazh qĂ« tĂ« gjithĂ« njohim. Ne kemi jetuar nĂ« ndĂ«rtesat e Trumpit. E dimĂ« shumĂ« mirĂ« kush janĂ«.”

Familja u zhvendos nĂ« Kuins ku, kur Nora ishte 11 vjeçe, hapi derĂ«n pĂ«r njĂ« kantautor kureshtar 19-vjeçar me emrin Robert Zimmerman. Bob Dylani i ardhshĂ«m kishte lexuar autobiografinĂ« e Guthriet, Bound for Glory. “Isha pak e mĂ«rzitur sepse po shikoja [programin televiziv] American Bandstand dhe mĂ« duhej tĂ« hapja derĂ«n,” thotĂ« ajo. “Ishte njĂ« djalĂ« qĂ« dukej pluhurosur dhe i çuditshĂ«m. Ia pĂ«rplasa derĂ«n dhe u ktheva tĂ« shikoja televizor. Por, ai vazhdoi tĂ« trokiste.”

Filmi biografik pĂ«r Dylanin, A Complete Unknown (2024), dramatizon takimet ikonike tĂ« vitit 1961 midis adoleshentit qĂ« do tĂ« bĂ«hej legjendĂ« dhe idhullit tĂ« tij tĂ« sĂ«murĂ« e tĂ« shtruar nĂ« spital. Nora e pĂ«lqen filmin, por thekson: “Babai im nuk ishte i vetĂ«m nĂ« njĂ« dhomĂ«, siç paraqitet nĂ« film. Ai ishte nĂ« njĂ« pavijon me 40 pacientĂ«, nĂ« njĂ« spital psikiatrik, sepse atĂ«herĂ« nuk kishte pavijone tĂ« veçanta pĂ«r njerĂ«zit me sĂ«mundjen e Hantingtonit. Kishte njĂ« dhomĂ« me diell anash, ku Bobi e takonte, i sillte stilolapsa dhe cigare. Sa mĂ« kujtohet mua, Bobi jo vetĂ«m qĂ« Woodyt ia kĂ«ndonte kĂ«ngĂ«t e veta” – Dylan mĂ« pas incizoi njĂ« homazh shumĂ« tĂ« prekshĂ«m, Song to Woody – “por, i kĂ«ndonte edhe kĂ«ngĂ«t e babait tim pĂ«r tĂ«. Nuk mund ta theksoj sa duhet se sa i mirĂ« ishte Bobi, por ai e kuptonte qĂ« Woodyt i duhej tĂ« dĂ«gjonte çfarĂ« kishte arritur.”

NĂ« atĂ« kohĂ«, gjendja e Guthriet ishte shumĂ« e rĂ«nduar. “PĂ«r shkak tĂ« sĂ«mundjes sĂ« Hantingtonit, unĂ« nuk e pata njĂ« baba nĂ« kuptimin tradicional tĂ« fjalĂ«s,” thotĂ« Nora. “Ai nuk mund tĂ« fliste apo tĂ« mbante biseda tĂ« gjata si kjo qĂ« po bĂ«jmĂ« tani. Nuk kishim as kontakt fizik, sepse me Hantingtonin trupi Ă«shtĂ« gjithmonĂ« nĂ« lĂ«vizje. Duhej t’ia mbaje krahĂ«t qĂ« tĂ« mund ta pĂ«rqafoje. NĂ«se dilnim ndonjĂ«herĂ« pĂ«r tĂ« ngrĂ«nĂ« jashtĂ«, njerĂ«zit na shikonin sikur tĂ« ishte i dehur – dhe kjo mĂ« dhembte.” Nora u bĂ« kujdestarja e Woodyt dhe, pĂ«rmes pĂ«rkushtimit tĂ« saj tĂ« palodhur pĂ«r ruajtjen e trashĂ«gimisĂ« sĂ« tij, ka vazhduar tĂ« kujdeset pĂ«r tĂ« qĂ« atĂ«herĂ«.

“Kjo ndodhi krejt rastĂ«sisht,” shpjegon ajo, duke treguar se kishte kaluar 10 vite si balerinĂ« profesioniste kur – nĂ« vitin 1991 – menaxheri i Woodyt, qĂ« po tĂ«rhiqej nga puna, e thirri pĂ«r tĂ« rregulluar disa kuti me dokumente. “NjĂ« nga gjĂ«rat e para qĂ« nxora ishte njĂ« letĂ«r nga John Lennoni,” thotĂ« ajo, duke sjellĂ« letrĂ«n e kornizuar, dĂ«rguar familjes nĂ« vitin 1975, pĂ«r ta parĂ« unĂ«. NĂ« tĂ« shkruhet: “Woody jeton, dhe kjo mĂ« gĂ«zon.” Zbulimi tjetĂ«r ishin tekstet origjinale tĂ« This Land Is Your Land. “Ishte njĂ« thesar i vĂ«rtetĂ«.”

Dhe, ende ka shumĂ« pĂ«r tĂ« zbuluar. PasardhĂ«sit e tij shpresojnĂ« tĂ« frymĂ«zojnĂ« kantautorĂ«t – dhe protestuesit e rinj tĂ« sotĂ«m nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n mĂ«nyrĂ« siç Woody frymĂ«zoi Dylanin, Springsteenin dhe shumĂ« tĂ« tjerĂ«. “Ne e shohim veten si ata qĂ« mbajnĂ« qymyrin ndezur,” thotĂ« Anna. “Ne e mbajmĂ« flakĂ«n e Woodyt gjallĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ«, sa herĂ« dikush dĂ«shiron tĂ« ndez zjarrin brenda vetes, Woody do tĂ« jetĂ« aty – i nxehtĂ« dhe i gatshĂ«m.” /Telegrafi/

 

The post Thesaret e humbura të Woody Guthriet, të shpëtuara nga IA-ja appeared first on Telegrafi.

Shkrim i vitit 1534: “ShqipĂ«ria: NjĂ« provincĂ« e fuqishme e EvropĂ«s”!

✇Telegrafi
By: Agron Shala
29 July 2025 at 13:45

Sebastian Franck (1499-c.1543) ishte humanist, teolog, botues dhe gjeograf gjerman. I lindur në Donauvert të Bavarisë, ai studioi teologji në Ingolshtat dhe Hajdelberg dhe u konvertua në protestantizëm nën ndikimin e Martin Lutherit. Franck kujtohet si një përkrahës i madh i lirisë së mendimit. Nga viti 1535 deri më 1539 drejtoi një shtypshkronjë në Ulm. Ndër botimet e tij ishte edhe një libër për gjeografinë e botës i titulluar Weltbuch: Spiegel und Bildnis des ganzen Erdbodens [Libri i Botës: Pasqyrë dhe imazh i gjithë planetit], botuar në Tybingen më 1534. Kjo vepër përmban një tekst për Shqipërinë dhe rajonin e Ballkanit, i marrë nga botimi i dytë (botuar në Ulm më 1542). Bëhet fjalë për një tekst tipik të epokës, i ndikuar fuqimisht nga Schedelsche Weltchronik [Kronika e Nurembergut] e Hartmann Schedel (1493) dhe nga Historia natyrore e Plini Plakut, ndërsa tregon se sa pak dihej ende për rajonin perëndimor të Ballkanit në shekullin e gjashtëmbëdhjetë.

Nga: Sebastian Franck[1]
Përktheu në anglisht (nga gjermanishtja): Robert Elsie
Përktheu në shqip (nga anglishtja): Agron Shala

Për Epirin në Rajonin e Evropës (Plini, Libri 4, Kreu 1)

Epiri, një krahinë e Evropës, ka një gjatësi prej 300 kalërimesh nga Lindja në Perëndim.[2] Ai kufizohet në Veri me Maqedoninë, në Lindje me Ahajën deri në lumin Akelou, dhe në Perëndim me Detin Jon. Teopompi shkruan për këtë rajon se përfshinte rreth 24 popuj. Ka tokë të begatë dhe pjellore përgjatë bregdetit, dhe dikur kishte shumë qytete dhe kala të fortifikuara, por krahina u shkatërrua si pasojë e një kryengritjeje të këtyre popujve kundër romakëve dhe, siç vëren Polibi, 70 qytete epirote u shkatërruan dhe u fshinë nga sipërfaqja nga Emili Pauli, me urdhër të perandorit, pas disfatës së maqedonasve dhe mbretit të Persisë. Nga këto qytete, 150 mijë njerëz u shitën në skllavëri të përhershme. Aty ndodhet një mal i quajtur Tomarur [Tomorr], i pasur me ujë dhe me 100 burime. Në rrethinat e Epirit ndodhen shumë krahina të tjera të bukura, si: Albania [Shqipëria], Iliria, Kroacia, Nistria (Istria) dhe Karnia (Kvarneri).

Shqipëria: Një provincë e fuqishme e Evropës

NjerĂ«zit nĂ« ShqipĂ«ri lindin me flokĂ« tĂ« bardhĂ«, pasi Ă«shtĂ« njĂ« krahinĂ« e ftohtĂ« qĂ« ballafaqohet me AzinĂ«. Kjo tokĂ« ka qen aq tĂ« mĂ«dhenj endacakĂ« saqĂ« janĂ« nĂ« gjendje tĂ« sulmojnĂ« dhe tĂ« vrasin dema tĂ« egĂ«r dhe elefantĂ«. PĂ«r kĂ«tĂ«, lexo te Plini, Libri 8, dhe Isidori, Libri 9. KĂ«ta njerĂ«z kanĂ« sy shumĂ«ngjyrĂ«sh e tĂ« ndritshĂ«m, ashtu qĂ« shohin mĂ« mirĂ« natĂ«n sesa ditĂ«n. Solini Ă«shtĂ« mahnitur nga kjo. ShqipĂ«ria ishte pak a shumĂ« pjesĂ« e MaqedonisĂ« dhe i pĂ«rkiste asaj. Brenda saj ndodhen qytetet e famshme tĂ« Didrachiumit [Durrachium = DurrĂ«s] dhe ApolonisĂ«. Gjuha e kĂ«tij populli nuk kuptohet as nga grekĂ«t e as nga vendĂ«t (sllavĂ«t). NĂ« Lindje shtrihet deti dhe nĂ« PerĂ«ndim ndodhet Iberia. ËshtĂ« njĂ« krahinĂ« malore dhe banorĂ«t e saj dikur ishin barinj. Ishin njerĂ«z tĂ« thjeshtĂ« saqĂ« nuk dinin ç’ishte paraja. Nuk dinin tĂ« numĂ«ronin mĂ« shumĂ« se njĂ«qind. Rrinin tĂ« mbyllur mes vetes. Nuk kishin njohuri pĂ«r peshĂ« apo masa, dhe nuk dinin tĂ« punonin fare tokĂ«n. Ishin tĂ« pĂ«rgatitur vetĂ«m pĂ«r luftĂ«, dhe adhuronin Diellin dhe HĂ«nĂ«n. Kjo tokĂ« ka gjarpĂ«rinj tĂ« mĂ«dhenj, akrepa dhe merimanga vdekjeprurĂ«se. Straboni thotĂ« se ata kishin 26 gjuhĂ«. Fillimisht u nĂ«nshtruan nga persĂ«t, pastaj nga maqedonasit, dhe mĂ« pas nga romakĂ«t nĂ« kohĂ«n e Trajanit. Sot Ă«shtĂ« pushtuar nga turqit.

Iliria – njĂ« tokĂ« e vendĂ«ve (sllave)

Pas rajonit tĂ« ShqipĂ«risĂ« shtrihen popujt ilirĂ«, nĂ« PerĂ«ndim dhe nĂ« Veri. Ne tani i quajmĂ« ata vendĂ« [sllavĂ«]: disa quhen boshnjakĂ«, disa dalmatĂ«, disa nistrianĂ«, disa kroatĂ« dhe disa kranjanĂ« [karnolianĂ«]. BoshnjakĂ«t ndodhen nĂ« brendĂ«si drejt HungarisĂ« nĂ« Veri. TĂ« tjerĂ«t, tĂ« vendosur pĂ«rgjatĂ« bregdetit, shtrihen deri te burimet e Timanit. Kjo krahinĂ« e konsideron herezinĂ« manikeane si pjesĂ« tĂ« krishterimit. DomethĂ«nĂ«, pĂ«r ta çdo gjĂ« varet nga origjina – e mira vjen nga e mira dhe e keqja nga e keqja [!?]. Ata nuk e pranojnĂ« autoritetin e KishĂ«s Romake. Nuk e pranojnĂ« Krishtin si tĂ« njĂ«jtĂ« me Atin dhe, ndonĂ«se janĂ« tĂ« pavarur, e konsiderojnĂ« veten tĂ« krishterĂ«. Manastiret e tyre ndodhen nĂ« vende tĂ« largĂ«ta, nĂ« vende tĂ« largĂ«ta dhe toka tĂ« shkreta. NĂ«se njĂ« grua sĂ«muret, Ă«shtĂ« zakon qĂ« ajo tĂ« shkojĂ« te kĂ«ta burra tĂ« shenjtĂ« dhe tĂ« premtojĂ« se do t’u shĂ«rbejĂ«. Kur shĂ«rohet, qĂ«ndron me ta pĂ«r njĂ« vit nĂ« bashkĂ«sinĂ« monastike, sĂ« bashku me burrin e saj i cili gjithashtu i shĂ«rben Zotit. KĂ«to rajone nuk kanĂ« armĂ« dhe nuk mund tĂ« mposhten nga anatema. PĂ«r IlirinĂ«, shih Plinin, Libri 3, Kreu 21.

Dalmacia, Sllavonia, Liburnia, Kroacia

Dalmacia Ă«shtĂ« njĂ« krahinĂ« e EvropĂ«s pranĂ« territoreve tĂ« vendĂ«ve (sllave), e vendosur ndĂ«rmjet HungarisĂ« dhe MaqedonisĂ«. Ajo tani quhet Sllavoni. SipĂ«r saj, nĂ« skajin e fundit ndodhet Liburnia, ndĂ«rsa nĂ« fillim Ă«shtĂ« Dalmacia, qĂ« tani quhet Kroaci. Edhe kjo mund tĂ« konsiderohet njĂ« provincĂ« e SllavonisĂ«. ËshtĂ« njĂ« vend me njerĂ«z tĂ« egĂ«r dhe grabitqarĂ«. PĂ«r LiburninĂ«, shih Plinin, Libri 3, Kreu 22. /Telegrafi/

__________
[1] PjesĂ« nga: Sebastian Franck, Weltbuch: spiegel vnd bildtnis des gantzen Erdtbodens, von Sebastiano Franco Wördensi in vier bĂŒcher, nĂ€mlich in Asiam, Aphricam, Europam vnd Americam gestelt (Ulm 1542), fq. 89r-90v. Me ndihmĂ«n e mirĂ«seardhur nga Xhavit Muslija (Rotenturm, ZvicĂ«r). PĂ«rkthyer nga gjermanishtja e hershme re e lartĂ« nga Robert Elsie.
[2] NjĂ« “kalĂ«rim” (gjermanisht Pferderitt, latinisht equidium) ishte njĂ« masĂ« ekuivalente me njĂ« tĂ« gjashtĂ«mbĂ«dhjetĂ«n e njĂ« miljeje franceze.

The post Shkrim i vitit 1534: “ShqipĂ«ria: NjĂ« provincĂ« e fuqishme e EvropĂ«s”! appeared first on Telegrafi.

Imazhet e “Hotel ‘KalifornisĂ«â€™â€ sĂ« vĂ«rtetĂ«

✇Telegrafi
By: Agron Shala
29 July 2025 at 11:41

Nga: Deborah Nicholls-Lee / BBC
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

NĂ« vitin 1974, duke kĂ«rkuar mĂ« shumĂ« autonomi krijuese dhe njĂ« tingull mĂ« tĂ« fuqishĂ«m roku, grupi The Eagles ndĂ«rpreu bashkĂ«punimin me producentin e tyre nĂ« LondĂ«r dhe u kthyen nĂ« qytetin e tyre tĂ« lindjes, nĂ« Los Anxhelos tĂ« KalifornisĂ«. Aty, nĂ« “Record Plant Studios” – tĂ« themeluar nga inxhinieri legjendar i zĂ«rit, Gary Kellgren, dhe biznesmeni i zgjuar Chris Stone – ata gjetĂ«n njĂ« alternativĂ« radikale. NĂ« kĂ«tĂ« ambient tĂ« relaksuar, ku pĂ«rmbushej çdo aspekt i jetĂ«s sĂ« njĂ« ylli – nga suitat e hotelit deri te vaskat me hidromasazh – ata incizuan albumin e tyre tĂ« famshĂ«m, Hotel California.

Edhe kur The Eagles sillnin atmosferĂ«n festive brenda studios, menaxherĂ«t nuk shqetĂ«soheshin. Siç thotĂ« Stone nĂ« njĂ« libĂ«r tĂ« ri tĂ« botuar nga [ShtĂ«pia Botuese] Thames & Hudson: “Sa mĂ« gjatĂ« t’i mbanim aty, aq mĂ« shumĂ« para fitonim”. Me muzikantĂ« qĂ« – pasi futeshin aty – mezi shkĂ«puteshin nga ambienti i studios, nuk ishte çudi qĂ« brenda njĂ« viti pas publikimit tĂ« kĂ«ngĂ«s Hotel California, nisĂ«n tĂ« qarkullonin thashethemet se “Record Plant” ishte “Hotel ‘Kaliforia’ e vĂ«rtetĂ«â€.

Chris Stone jashtĂ« studios “Record Plant”

Libri Buzz Me In – Inside the Record Plant Studios, nga gazetarĂ«t veteranĂ« tĂ« muzikĂ«s, Martin Porter dhe David “Mr Bonzai” Goggin, rrĂ«fen historinĂ« e njĂ« prej studiove mĂ« tĂ« suksesshme tĂ« incizimit nĂ« ShBA gjatĂ« viteve tĂ« saj mĂ« dekadente; qĂ« nga fillimet (mĂ« 1968) nĂ« Nju-Jork – ku u incizua Electric Ladyland e Jimi Hendrixit – deri te versionet e “egra” nĂ« Kaliforni, nĂ« Los Anxhelos dhe Sosalito ku incizuan legjendat e muzikĂ«s rok si Fleetwood Mac, The Who dhe The Eagles.

Buzz Me In, i emĂ«rtuar sipas fjalĂ«kalimit pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« studion nĂ« Los Anxhelos, e fton publikun nĂ« njĂ« botĂ« rokĂ«nroli tĂ« cilĂ«n pak vetĂ« e kanĂ« parĂ«. I shoqĂ«ruar nga njĂ« listĂ« dĂ«gjimi me incizimet ikonike tĂ« studios, libri mbĂ«shtetet nĂ« kujtimet dhe arkivat e Stoneit, nga fotografitĂ« prapa skenave, si dhe mbi 100 intervista me artistĂ«, producentĂ« dhe stafin e studios qĂ« kontribuuan nĂ« suksesin e “Record Plant”-it.

Inxhinieri i zërit Gary Kellgren me Jimi Hendrixin

NĂ« vitet ’70 tĂ« shekullit XX, Porter dhe Goggin patĂ«n qasje mĂ« tĂ« afĂ«rt se shumica nĂ« botĂ«n sekrete prapa dyerve tĂ« studios. “M’u deshĂ«n vite tĂ« tĂ«ra pĂ«r tĂ« kuptuar se ishte njĂ« kohĂ« vĂ«rtet e veçantĂ«â€, i thotĂ« Porteri, BBC-sĂ«. Dyzet vjet mĂ« vonĂ«, njĂ« figurĂ« qĂ« doli nĂ« pah si i mbijetuar i asaj periudhe tĂ« çmendur ishte Chris Stone.

“Chris Stone ishte shumĂ« i rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« industrinĂ« muzikore dhe tregonte histori tĂ« shkĂ«lqyera”, thotĂ« Porter, i cili besonte se kujtimet e Stoneit nga dekada mĂ« e egĂ«r e “Record Plant”-it ishin material pĂ«r njĂ« libĂ«r. Por, ai vazhdonte tĂ« refuzonte, duke kĂ«mbĂ«ngulur: “Historia vdes me mua, Porter”. Por, nĂ« dy vitet e fundit tĂ« jetĂ«s sĂ« tij (vdiq nĂ« vitin 2016), ai ndryshoi mendje dhe i bashkoi Porterin me Gogginin, mikun dhe publicistin e tij tĂ« ngushtĂ«, pĂ«r ta ndihmuar nĂ« realizimin e kĂ«tij projekti.

“Record Plant” ishte studio e veçantĂ«. “ArtistĂ«t mĂ« tĂ« mĂ«dhenj donin tĂ« shkonin aty”, i thotĂ« Goggini, BBC-sĂ«. Studioja ishte pararojĂ« e teknologjisĂ« mĂ« tĂ« fundit (“mĂ« shumĂ« kanale incizimi, altoparlantĂ« mĂ« tĂ« mĂ«dhenj 
”) dhe krijoi njĂ« ambient qĂ« ishte krejt ndryshe nga studiot tradicionale.

NĂ« fund tĂ« viteve 1960-’70, “Record Plant Studios” tĂ«rhiqte muzikantĂ«t mĂ« tĂ« mĂ«dhenj tĂ« botĂ«s

Ajo u jepte artistĂ«ve mĂ« shumĂ« liri nga shtĂ«pitĂ« diskografike, duke krijuar njĂ« model tĂ« ri pune qĂ« mĂ« vonĂ« u eksportua nĂ« mbarĂ« botĂ«n. Njeriu nxitĂ«s i kĂ«saj rruge tĂ« re ishte Kellgreni. Ai ishte “argĂ«tues”, “kreativ” dhe “inovativ”, thotĂ« Porter. “Ai dinte tĂ« pĂ«rdorte miksetĂ«n, tĂ« prodhonte tinguj tĂ« shkĂ«lqyer, por gjithashtu dinte tĂ« krijonte njĂ« atmosferĂ« feste – njĂ« hapĂ«sirĂ« ku artistĂ«t dĂ«shironin tĂ« krijonin, tĂ« qĂ«ndronin, e tĂ« shoqĂ«roheshin”.

Kur nĂ« vitin 1969 dyshja hapi njĂ« studio simotĂ«r nĂ« Los Anxhelos (dhe njĂ« tjetĂ«r nĂ« Sosalito mĂ« 1972), ata fuqizuan konceptin origjinal duke krijuar njĂ« lloj “rok-hoteli”, me xhakuzi pĂ«r grupin, dhoma me tavane me pasqyre dhe – nĂ« frymĂ«n e kohĂ«s – njĂ« sĂ«rĂ« drogash tĂ« paligjshme pĂ«r t’i mbajtur sa mĂ« gjatĂ« aty artistĂ«t klientĂ«. “Pasqyrat ishin tĂ« integruara nĂ« miksetĂ« dhe asistentĂ«t udhĂ«zoheshin tĂ« kujdeseshin qĂ« çdo mĂ«ngjes tĂ« kishte njĂ« brisk tĂ« pastĂ«r dhe njĂ« pip”, thotĂ« Porter.

Festat me yje ishin legjendare: Ftesa për hapjen e studios së Los Anxhelos në vitin 1969 ishte në formën e një tulle

Nuk Ă«shtĂ« pĂ«r t’u habitur qĂ« “Record Plant” tĂ«rhiqte rokerĂ«t mĂ« tĂ« egĂ«r, pĂ«rfshirĂ« bateristin me temperament shpĂ«rthyes tĂ« grupit The Who, Keith Moon, i cili shfaqet nĂ« libĂ«r nĂ« vitin 1976 pĂ«rballĂ« panelĂ«ve shumĂ«ngjyrĂ«sh pĂ«r absorbimin e zĂ«rit nĂ« studion e Los Anxhelosit. GjatĂ« njĂ« sesioni tĂ« vĂ«shtirĂ« me vokale, ai theu njĂ« llambĂ« nĂ« tavan sa herĂ« qĂ« gabohej njĂ« notĂ« – derisa studioja mbeti nĂ« errĂ«sirĂ«.

NdĂ«rsa Stone sillte zgjuarsinĂ« e biznesit, Kellgreni ishte forca kreative: njĂ« karakter i paparashikueshĂ«m qĂ« kaloi pjesĂ«n mĂ« tĂ« madhe tĂ« viteve ’70 tĂ« shekullit XX nĂ«n ndikimin e drogĂ«s dhe qĂ« vdiq tragjikisht si i ri, nĂ« vitin 1977. Ishte ai qĂ« mendoi ftesat nĂ« formĂ« tulle pĂ«r hapjen e studios nĂ« Los Angjelos, qĂ« ua dĂ«rguan yjeve tĂ« rokut anembanĂ«, duke shkaktuar rrĂ«mujĂ« nĂ« zyrat postare. NatĂ«n e hapjes, ftesat iu dorĂ«zuan njĂ« muratori tĂ« veshur me smoking, i cili i çimentoi pĂ«r tĂ« krijuar njĂ« “mur fame” qĂ« binte nĂ« sy.

Duke punuar pĂ«rkrah producentit Bill Szymczyk, The Eagles kaluan nĂ«ntĂ« muaj nĂ« “Record Plant LA” duke punuar nĂ« albumin Hotel California, kĂ«nga e tĂ« cilit fliste pĂ«r njĂ« vend ku mund tĂ« “dilje kur tĂ« doje”, por “nuk mund tĂ« largoheshe kurrĂ«â€. John Lennon ishte njĂ« shembull i kĂ«saj: ai e kishte kthyer studion nĂ« shtĂ«pinĂ« e vet pĂ«r pjesĂ«n mĂ« tĂ« madhe tĂ« pesĂ« viteve, duke shfrytĂ«zuar mundĂ«sinĂ« pĂ«r tĂ« improvizuar me Mick Jaggerin ose pĂ«r tĂ« ftuar Elton Johnin pĂ«r ndonjĂ« kĂ«ngĂ« tĂ« re. PikĂ«risht aty Lennoni kaloi fazĂ«n e tij tĂ« famshme tĂ« “fundjavĂ«s sĂ« humbur”, dhe nĂ« vitin 1980 nĂ«nshkroi njĂ« autograf pĂ«r recepsionisten e “Record Plant”-it nĂ« Nju-Jork – vetĂ«m pak minuta para se tĂ« vritej.

Tavani me mozaik xhamash mund tĂ« ketĂ« frymĂ«zuar vargun “Tiffany-twisted” nĂ« Hotel California

“Record Plant” dhe festat legjendare tĂ«rhiqnin yje tĂ« panumĂ«rt; ofronin gjithçka qĂ« dĂ«shironin dhe i mbanin tĂ« mbĂ«rthyer nĂ« magjinĂ« e studios. NĂ« librin Buzz Me In, Ken Caillat – producent i albumit Rumours tĂ« grupit Fleetwood Mac – pĂ«rshkruan pĂ«rvojĂ«n e grupit nĂ« studion e Sosalitos si “tĂ« droguar” dhe “klaustrofobike”. NĂ« njĂ« jehonĂ« tĂ« vargut tĂ« famshĂ«m, ai thotĂ«: “Pati ditĂ« kur ndihesha sikur nuk mund tĂ« largohesha kurrĂ«â€. “Record Plant” nuk kishte asnjĂ« skrupull nĂ« pĂ«rmbushjen e çdo dĂ«shire, me qĂ«llim qĂ« tĂ« shiste kohĂ« incizimi. Kur Hendrixi pritej nĂ« studion e Nju-Jorkut, mbi miksetĂ« vendosej njĂ« tas me xhointa qĂ« rishtas ishin mbĂ«shtjellĂ«.

NĂ« Sosalito, pranĂ« shtratit tĂ« Sly Stoneit u instalua njĂ« bombol gazi pĂ«r qeshje; nĂ« mensĂ«n e studios sĂ« Los Anxhelosit, Glenn Frey i The Eagles grumbulloi njĂ« borxh prej 50 mijĂ« dollarĂ«sh duke luajtur fliper. Edhe Stevie Wonder, i njohur pĂ«r jetĂ«n e tij tĂ« pastĂ«r, “harxhonte 175 dollarĂ« nĂ« orĂ« nĂ« Studion C [LA], vetĂ«m duke luajtur hokej nĂ« tavolinĂ«â€. Kultura e studios ndihej qysh para se tĂ« hyje brenda.

John Lennon nĂ« “Record Plant” me Mick Jaggerin dhe Yoko Onon

Albumi Hotel California arriti statusin platin nĂ« dhjetor 1976, dhe kĂ«nga qĂ« mban titullin e albumit – me pĂ«rzierjen magjepsĂ«se tĂ« rokut, kantrit dhe ndikimeve latine, pĂ«rfshirĂ« hyrjen me kitarĂ« nĂ« stilin flamengo – kryesoi klasifikimet nĂ« ShBA nĂ« majin pasues. NgjashmĂ«ritĂ« midis tekstit tĂ« kĂ«ngĂ«s dhe studios ishin tĂ« qarta pĂ«r Kellgrenin. “O Zot, po shkruajnĂ« pĂ«r ‘Record Plant’-in” – i tha ai producentit Jimmy Robinson.

“Era e ngrohtĂ« e kolitĂ«s [kabanis] qĂ« ngrihet nĂ« ajĂ«r” i ngjante tymit tĂ« marihuanĂ«s qĂ« mbushte studiot; ndĂ«rsa “fytyra e bukur” nĂ« recepsion mund t’i referohej Rose Mannit e cila drejtonte vizitorĂ«t pĂ«rgjatĂ« njĂ« korridori tĂ« hapur nĂ« ajĂ«r tĂ« pastĂ«r qĂ« çonte nĂ« njĂ« labirint korridoresh si ai i pĂ«rshkruar nĂ« strofĂ«n e parĂ« tĂ« kĂ«ngĂ«s.

Mendja e saj “e turbulluar nga xhamat [Tiffany]” mund tĂ« ishte frymĂ«zuar nga tavani prej mozaiku nĂ« dhomĂ«n e kontrollit nĂ« Sosalito, ose ndoshta nga 125 dritaret me xhama tĂ« dekoruar nĂ« “KĂ«shtjellĂ«â€ – njĂ« vilĂ« nĂ« Holivud e blerĂ« nga “Record Plant” nĂ« vitin 1975, ku Kellgren shpresonte tĂ« krijonte njĂ« “pallat roku”, me kulla qĂ« ngjanin me hotelin “Beverly Hills” tĂ« paraqitur nĂ« kopertinĂ«n e albumit.

Keith Moon, bateristi i grupit The Who, një herë theu të gjitha llambat në tavanin e studios në Los Anxhelos

Disa punonjĂ«s tĂ« “Record Plant”-it ishin tĂ« bindur se roja i natĂ«s, Michael Gately – ai qĂ« hapte derĂ«n pas fjalĂ«kalimit – ishte “njeriu i natĂ«s” nĂ« kĂ«ngĂ«; “dhomat e zotĂ«risĂ«â€ i referoheshin dhomave me jehonĂ« pranĂ« Studios C; parkingu i rrethuar i studios ishte “oborri” ku stafi pĂ«lqente tĂ« festonte. Dhe, a mund tĂ« ishte “shpirti” i vitit “1969” njĂ« aludim pĂ«r natĂ«n e hapjes sĂ« studios me plot yje?

Thashethemet se “Record Plant”-i ishte “Hotel ‘Kalifornia'” e vĂ«rtetĂ«, u pĂ«rhapĂ«n edhe mĂ« shumĂ« nga vetĂ« Kellgren i cili e kuptonte se krijimi i mitit ishte i mirĂ« pĂ«r biznesin dhe, siç thotĂ« Goggin, “sigurisht nuk u pĂ«rpoq qĂ« ta ndalte”. Provat ishin bindĂ«se. “Shampanja rozĂ« me akull” mund tĂ« ishte thjesht metaforĂ« pĂ«r ekstravagancĂ«n e “Record Plant”-it, por “pasqyrat nĂ« tavan” ishin krejt tĂ« vĂ«rteta. Kishte njĂ« pasqyrĂ« mbi kabinĂ«n e vokaleve nĂ« Studion C, nĂ« çdo dhomĂ« tĂ« pasme tĂ« studios, dhe – mĂ« e rĂ«ndĂ«sishmja – mbi shtratin madhĂ«shtor me temĂ« detare, njĂ« hapĂ«sirĂ« e frekuentuar nga The Eagles qĂ« kishte njĂ« ndarje tĂ« fshehtĂ« poshtĂ« dyshemesĂ« nga ku Kellgren vĂ«zhgonte seancat e incizimit.

ShumĂ« vargje nĂ« kĂ«ngĂ«n kryesore tĂ« albumit kanĂ« ngjashmĂ«ri tĂ« qarta me studiot e “Record Plant”-it

MegjithatĂ«, The Eagles i shmangĂ«n kĂ«to spekulime. “Kjo Ă«shtĂ« njĂ« kĂ«ngĂ« pĂ«r anĂ«n e errĂ«t tĂ« ËndrrĂ«s Amerikane dhe pĂ«r teprinĂ« nĂ« AmerikĂ« – gjĂ« pĂ«r tĂ« cilĂ«n kishim pĂ«rvojĂ«â€, i tha Don Henley gazetarit Gayle King nĂ« njĂ« intervistĂ« pĂ«r CBS nĂ« vitin 2007.

“Ka aq shumĂ« ngjashmĂ«ri,” i thotĂ« Porteri, BBC-sĂ«. “ShumĂ« nga vargjet dhe atmosfera e kohĂ«s ishin tĂ« frymĂ«zuara nga vendi ku u shkrua kĂ«nga”. Kjo pyetje i drejtohet edhe Chris Stoneit nĂ« libĂ«r. “Ishte ‘Record Plant’-i ‘Hotel California’ e vĂ«rtetĂ«â€? PĂ«rgjigjja e tij: “Ne ishim gjithçka qĂ« klientĂ«t tanĂ« donin tĂ« ishim”. /Telegrafi/

The post Imazhet e “Hotel ‘KalifornisĂ«â€™â€ sĂ« vĂ«rtetĂ« appeared first on Telegrafi.

Loja e rrezikshme e rivalitetit global për inteligjencën artificiale

✇Telegrafi
By: Agron Shala
29 July 2025 at 09:39

Nga: Julian Gewirtz / The Financial Times
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Gjatë një bisede telefonike me Donald Trumpin, disa ditë para inaugurimit të tij në vitin 2025, Sam Altman, drejtori ekzekutiv i OpenAI-së, i tha presidentit të porsazgjedhur të ShBA-së se gjatë mandatit të tij do të arrijnë inteligjencën e përgjithshme artificiale [IPA/AGI] në nivel njerëzor. Altman e ka paraqitur këtë arritje si pjesë të një gare ekzistenciale për inteligjencën artificiale [IA/AI] midis ShBA-së dhe Kinës.

DĂ«shira pĂ«r tĂ« fituar kĂ«tĂ« garĂ« shpjegon shumëçka nga veprimet e qeverisĂ« amerikane – qĂ« nga kontrollet e eksportit ndaj KinĂ«s tĂ« administratĂ«s Biden, te projekti gjigant i qendrĂ«s sĂ« tĂ« dhĂ«nave Stargate me vlerĂ« prej 500 miliardĂ« dollarĂ«sh, e deri te plani i veprimit tĂ« cilin Trumpi e publikoi javĂ«n e kaluar pĂ«r tĂ« pĂ«rshpejtuar zhvillimin e IA-sĂ«.

Të dy vendet po investojnë fuqishëm në këtë teknologji. Por, të paktën, në pamje të jashtme, duket se kanë qëllime të ndryshme. Përderisa udhëheqësit amerikanë e kanë prioritet zhvillimin e modeleve më inteligjente të mundshme, politikanët kinezë janë më të përqendruar në zbatimin e gjerë të IA-së.

Duke pĂ«rdorur zhargonin e LuginĂ«s sĂ« Silikonit [Silicon Valley], Partia Komuniste Kineze [PKK] duket shumĂ« mĂ« pak e “fiksuar pas IPA-sĂ«â€ sesa homologĂ«t e tyre amerikanĂ«. MegjithĂ«se laboratorĂ«t kryesorĂ« kinezĂ«, si DeepSeek, Zhipu dhe Stepfun shprehin ambicien pĂ«r tĂ« arritur inteligjencĂ«n artificiale nĂ« nivel tĂ« aftĂ«sive njerĂ«zore, zyrtarĂ«t mĂ« tĂ« lartĂ« tĂ« qeverisĂ« kineze pothuajse nuk e pĂ«rmendin IPA-nĂ«.

SĂ« pari, qeveria kineze nuk ka njĂ« term zyrtar qĂ« pĂ«rmbledh saktĂ«sisht atĂ« qĂ« Altman dhe tĂ« tjerĂ«t kuptojnĂ« me IPA-n. Termi qĂ« pĂ«rdoret nĂ« KinĂ« Ă«shtĂ« tongyong rengong zhineng, pĂ«rkthimi i saktĂ« i tĂ« cilit Ă«shtĂ« “inteligjencĂ« artificiale me qĂ«llim tĂ« pĂ«rgjithshĂ«m”. Kjo sugjeron njĂ« sistem tĂ« aplikuar nĂ« shumĂ« fusha, jo domosdoshmĂ«risht nĂ« inteligjencĂ«n nĂ« nivel njerĂ«zor.

Gjithashtu, qeveria kineze nuk po ndĂ«rmerr hapa tĂ« dukshĂ«m pĂ«r tĂ« ndĂ«rtuar infrastrukturĂ«n fizike tĂ« nevojshme pĂ«r IPA. Ka qenĂ« e ngadaltĂ« nĂ« ndĂ«rtimin e “superklasterĂ«ve” tĂ« çipave kompjuterikĂ« qĂ« po ndĂ«rtohen nga kompanitĂ« amerikane tĂ« teknologjisĂ« sĂ« lartĂ«.

NĂ« vend tĂ« kĂ«saj, Xi Jinping ka theksuar rĂ«ndĂ«sinĂ« e aplikimit praktik tĂ« IA-sĂ«. Ai ka deklaruar vazhdimisht se sektori i IA-sĂ« nĂ« KinĂ« duhet tĂ« jetĂ« “i orientuar fuqishĂ«m drejt aplikimeve”. Nga robotika industriale deri te produktet si Manus, njĂ« agjent i avancuar i IA-sĂ«, kjo tashmĂ« po bĂ«het realitet.

MegjithatĂ«, Xi ka pĂ«rqafuar haptazi qĂ«llimin pĂ«r tĂ« “arritur dhe tejkaluar” ShBA-nĂ« nĂ« shkencĂ« dhe teknologji, pĂ«rfshirĂ« edhe IA-nĂ«. AtĂ«herĂ«, pse jo edhe me IPA-nĂ«?

Një shpjegim është se kontrollet amerikane të eksportit e kanë penguar seriozisht aftësinë e Kinës për të siguruar fuqinë e nevojshme llogaritëse për modelet e ardhshme të IA-së. Një tjetër mundësi është se zyrtarët kinezë mund ta shohin IPA-në si një koncept abstrakt dhe jo të afërt, duke preferuar të përqendrohen në qëllime më të prekshme. Nëse Lugina e Silikonit gabon dhe inteligjenca artificiale në nivel njerëzor mbetet ende e paarritshme, atëherë përqendrimi i Kinës në aplikime do të duket largpamës.

Megjithatë, ekziston një shpjegim i tretë, më shqetësues, për qasjen e Kinës: PKK-ja, e njohur për fshehtësinë e saj të përhershme, mund të jetë duke fshehur interesin e saj për IPA-n. Kjo nuk do të ishte një dukuri e re: Kina ka ndërmarrë ndërtimin më të madh të armëve bërthamore që nga Lufta e Ftohtë, por nuk e pranon publikisht përmasën e këtij zgjerimi. PKK-ja mund të ketë frikë nga një reagim më i ashpër i politikës amerikane nëse do ta shpallte haptazi interesin e saj për IPA-n.

Kjo do tĂ« thotĂ« se, edhe nĂ«se ShBA-ja dhe Kina duken sikur po zhvillojnĂ« gara tĂ« ndryshme nĂ« fushĂ«n e IA-sĂ«, konkurrenca e drejtpĂ«rdrejt mbetet e ashpĂ«r. QoftĂ« nĂ«se Xi dyshon te IPA, ndjehet i kufizuar, apo fsheh synimet e veta, ekziston njĂ« rrezik i madh nga tĂ« dyja palĂ«t pĂ«r njĂ« “befasi teknologjike” – kur njĂ« rival fiton papritur njĂ« aftĂ«si teknologjike, kjo mund tĂ« rrisĂ« rrezikun e konfliktit.

NĂ«se afati i Altmanit Ă«shtĂ« i saktĂ« dhe ShBA-ja arrin shpejt IPA-nĂ« nĂ« nivel njerĂ«zor, duke e befasuar Pekinin, atĂ«herĂ« Kina mund tĂ« frikĂ«sohet nga njĂ« humbje e pakthyeshme strategjike. Ajo mund tĂ« veprojĂ« pĂ«r ta rikuperuar kĂ«tĂ« epĂ«rsi pĂ«rmes njĂ« sĂ«rĂ« mjetesh pushteti – duke pĂ«rfshirĂ« operacione tĂ« ofensivĂ«s kibernetike, shtrĂ«ngim ekonomik, presion diplomatik apo madje edhe forcĂ« ushtarake.

Përndryshe, nëse udhëheqësit e Kinës po fshehin përpjekjet e tyre për IPA-në, atëherë ShBA-ja mund të përballet me një tronditje të pakëndshme dhe të ndërmarrë veprime për të rivendosur ekuilibrin.

Këta skenarë nxjerrin në pah një të vërtetë thelbësore strategjike: veçmas, si përshkallëzimi i rivalitetit ShBA-Kinë ashtu edhe shpërthimi i risive në API janë ngjarje që ndryshojnë botën. Por, së bashku, njëkohshmëria dhe ndërthurja e tyre krijojnë një rrezik të paprecedentë.

Përballë kësaj situate, politikanët anembanë botës janë të papërgatitur për të menaxhuar këto zhvillime të kombinuara strategjike dhe teknologjike. Shumë prej tyre e kanë të vështirë të qëndrojnë të përditësuar me zhvillimet në IA, e lëre më të përgatiten për pasojat e risive gjeopolitike. Por, që tani ata duhet të fillojnë me përgatitjet, për të zbutur këto rreziqe. Vitet që do vijnë do të jenë shumë më të rrezikshme sesa e kuptojnë shumica e investitorëve dhe vendimmarrësve të kësaj teknologjie. /Telegrafi/

The post Loja e rrezikshme e rivalitetit global për inteligjencën artificiale appeared first on Telegrafi.

SHKON ANIJA IME

✇Telegrafi
By: Agron Shala
29 July 2025 at 09:23

Poezi nga: GiosuĂš Carducci
PĂ«rktheu: Maksim Rakipaj

Velat e zeza anija ime shpalos,
Të zezat vela nga ky det i egër plak.
Një plagë që dhëmb kam këtu, në gjoks
E ti dëfrehesh tek e bën të rrjedhë gjak.
Dhe si era, zemra jote, e pabesa,
Gjithmonë kahje ndryshon e fryn furishëm.
Tendos anija ime velat e zeza,
Të zezat vela nga ky det i stuhishëm.

 

The post SHKON ANIJA IME appeared first on Telegrafi.

Jam shkrimtare nga Ballkani – pse njerĂ«zit supozojnĂ« se di vetĂ«m pĂ«r luftĂ« dhe tragjedi?

✇Telegrafi
By: Agron Shala
27 July 2025 at 11:30

Nga: Ana Schnabl / The Guardian
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Mora pjesë në një konferencë të shkrimtarëve amerikanë në Teksas, pak para se bota të futej në izolim për shkak të Kovidit-19. Midis paneleve dhe ndërlidhjes me të tjerët, kalova kohën duke shëtitur në panairin e librave, duke shfletuar titujt dhe duke bombarduar botuesit me pyetje.

“Sa vepra tĂ« pĂ«rkthyera keni nĂ« katalogĂ«t tuaj? Si i zbuloni autorĂ«t qĂ« janĂ« jashtĂ« ShBA-sĂ«? Dhe, si e vlerĂ«soni cilĂ«sinĂ« e shkrimit nĂ« gjuhĂ«t tĂ« cilat ju nuk i flisni”?

Nuk isha thjesht kureshtare – isha nĂ« njĂ« mision. Doja tĂ« dija çfarĂ« lloj veprash tĂ«rhiqnin botuesit amerikanĂ« dhe nĂ«se puna ime mund tĂ« zgjonte interesimin e tyre. Nuk u pĂ«rpoqa tĂ« fsheh ambicien time.

Lexo po ashtu nga Ana Schnabl:
– Dikur tĂ« kĂ«qijtĂ« e Holivudit ishin rusĂ« ose kinezĂ«, tani jemi ne – njerĂ«zit nga Ballkani
– Melania Trump nuk shfaq asnjĂ« interes pĂ«r atdheun e saj, SlloveninĂ« – dhe pĂ«r kĂ«tĂ« jam mirĂ«njohĂ«se

NjĂ« pĂ«rgjigje mĂ« ka mbetur nĂ« mendje, ngulitur si njĂ« ferrĂ«. Erdhi nga njĂ« pĂ«rfaqĂ«sues i njĂ« prej shtĂ«pive mĂ« tĂ« mĂ«dha botuese nĂ« ShBA. Pasi shpjegova prej nga isha, duke pĂ«rdorur fjalĂ«n kyçe si “republika veriore e ish-JugosllavisĂ«â€ dhe “jo njĂ« zonĂ« lufte pĂ«r momentin”, ai ofroi kĂ«tĂ« kĂ«shillĂ«:

“Mendo pĂ«r histori dhe pĂ«r tema specifike pĂ«r kulturĂ«n tĂ«nde dhe pĂ«r historinĂ« e vendit”.

“Pra”, shtova me hezitim, “jo njĂ« histori, bie fjala, pĂ«r njĂ« grua qĂ« la karrierĂ«n nĂ« financĂ«, qĂ« ndahet nga burri dhe merret me qeramikĂ«â€?

“Epo, nĂ«se ajo histori gjithashtu eksploron çështjet kulturore ose historike, atĂ«herĂ« po”.

Ndjeva një thumb të bezdisë, por e falënderova me edukatë dhe u largova. Papritmas, një kafe dhe një cigare ndiheshin si të domosdoshme.

NĂ« vitet qĂ« pasuan, fillova ta kuptoj se pse fjalĂ«t e tij mĂ« acaruan kaq shumĂ«. Ato zbuluan njĂ« model – njĂ« model qĂ« vazhdon tĂ« mĂ« frustrojĂ«.

PĂ«r autorĂ«t nga Ballkani, nga kombet e tjera evropiane dhe nga vendet e botĂ«s historia dhe kultura e tĂ« cilĂ«ve janĂ« mister pĂ«r lexuesit e AmerikĂ«s sĂ« Veriut, rruga drejt pĂ«rkthimit nĂ« anglisht – dhe botimit nga botues amerikanĂ« apo britanikĂ« – shpesh varet nga pĂ«rmbushja e njĂ« kushti tĂ« pashkruar: vepra jonĂ« duhet tĂ« paraqesĂ« kontekstin politik ose kulturor tĂ« rajonit tonĂ«, ose tĂ« paktĂ«n tĂ« mbĂ«shtetet nĂ« ngjarje kyçe historike. QĂ« tĂ« ketĂ« sukses, duhet tĂ« ketĂ« vlerĂ« shpjeguese ose ilustruese – nĂ« mĂ«nyrĂ« ideale, me njĂ« dozĂ« didaktike.

“Lexuesit amerikanĂ« kanĂ« nevojĂ« tĂ« mĂ«sojnĂ« pĂ«r vendin”, ka thĂ«nĂ« botuesi.

NĂ« pamje tĂ« parĂ«, kjo pritshmĂ«ri duket e padĂ«mshme – madje e arsyeshme. NĂ« fund tĂ« fundit, autorĂ«t, kudo, pĂ«rfshirĂ« ata nga Ballkani, reflektojnĂ« mbi rrethanat e tyre tĂ« menjĂ«hershme politike dhe kulturore. LetĂ«rsia ka qenĂ« gjithmonĂ« njĂ« mjet pĂ«r tĂ« pasqyruar, analizuar dhe kritikuar shoqĂ«rinĂ«.

Por, nĂ«nkuptimi mĂ« i thellĂ« i kĂ«saj pritshmĂ«rie Ă«shtĂ« mĂ« shqetĂ«sues. Ajo mbĂ«shtetet nĂ« njĂ« besim tĂ« heshtur se Ballkani Ă«shtĂ« njĂ« vend mĂ« pak i vlefshĂ«m – njĂ« rajon qĂ« pĂ«rgjithmonĂ« zien me potencialin pĂ«r tragjedi. Siç e tha botuesi, me sinqeritet: “TĂ« trajtosh diçka problematike nga pikĂ«pamja kulturore ose historike – ose mĂ« mirĂ«, traumatike – do tĂ« ishte mĂ« me interes”.

Me “traumatike” a po imagjinonte ai mizoritĂ« e LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore apo luftĂ«rat jugosllave? Mos po pĂ«rfytyronte njĂ« rajon tĂ« zhytur nĂ« varfĂ«ri, pabarazi dhe tradita patriarkale? Ndoshta ai supozonte se shoqĂ«ritĂ« ballkanike janĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« veçantĂ« tĂ« prira ndaj dhunĂ«s apo trishtimit. Ndoshta shpresonte pĂ«r histori nga zhgĂ«njimi post-socialist, duke ushqyer nocionin se ende po pĂ«rpunojmĂ« “traumĂ«n” e socializmit jugosllav.

Nuk mund ta them me siguri. Ajo qĂ« di Ă«shtĂ« kjo: ai nuk do tĂ« kishte interes pĂ«r njĂ« version ballkanik tĂ« Vitit tim tĂ« pushimit dhe relaksimit [My Year of Rest and Relaxation]. NjĂ« roman pĂ«r njĂ« protagoniste nga Ballkani – qĂ« thjesht Ă«shtĂ« e rraskapitur nga kapitalizmi, e pĂ«rqendruar te vetja, e zemĂ«ruar ose moralisht e paqartĂ« – nuk do tĂ« pĂ«rmbushte kriteret e duhura.

Mjerisht, pĂ«r tĂ«, me shumĂ« gjasĂ« do ta kishte anashkaluar romanin hibrid tĂ« shkrimtares sllovene NataĆĄa Kramberger, e cila mori pĂ«rsipĂ«r njĂ« fermĂ« nĂ« Shtajer tĂ« SllovenisĂ« pas kthimit nga Berlini. Dhe, dyshoj se do t’i interesonin tregimet e shkurtra tĂ« kroates Luiza Bouharaoua, tĂ« cilat pĂ«rshkruajnĂ« ankthin dhe gĂ«zimet e brezit tĂ« mijĂ«vjeçarit – ndonĂ«se nĂ« nuancat e Adriatikut. As poezia e poetes maqedonase Kalia Dimitrova, e cila pĂ«lqen t’i referohet Kaprit dhe Berlinit, por rrallĂ« Shkupit.

QĂ« njĂ« vepĂ«r nga njĂ« autor ballkanik tĂ« ketĂ« sukses, protagonisti i saj duhet tĂ« jetĂ« viktimĂ« – njĂ« viktimĂ« e qartĂ« dhe e padiskutueshme. Botuesit preferojnĂ« histori qĂ« nxjerrin dhembshuri, zemĂ«rim moral, zemĂ«rthyerje ose, nĂ« mĂ«nyrĂ« ideale, tĂ« tria bashkĂ«.

Me pak fjalĂ«, pritet qĂ« ne shkrimtarĂ«t ballkanikĂ« t’u qasemi temave universale – dhimbjes, tjetĂ«rsimit, dashurisĂ«, humbjes – pĂ«rmes prizmit tĂ« ngushtĂ« rajonal. Dhe, ajo lente duhet tĂ« pĂ«rfshijĂ« njĂ« kthesĂ« tĂ« paparashikueshme ekzotike.

PĂ«r tĂ« qenĂ« tĂ« qartĂ«, Ballkani Ă«shtĂ« njĂ« rajon specifik me kompleksitete unike kulturore, politike dhe historike. ShkrimtarĂ«t nga ky vend kanĂ« shumëçka pĂ«r tĂ« thĂ«nĂ« pĂ«r kĂ«to gjĂ«ra, dhe shumĂ« prej tyre e bĂ«jnĂ« kĂ«tĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« shkĂ«lqyer. Por, nĂ«se pĂ«rkthimet nĂ« anglisht synojnĂ« tĂ« zgjerojnĂ« njohuritĂ« pĂ«r “atĂ« vendin e Ballkanit”, botuesit duhet tĂ« jenĂ« tĂ« gatshĂ«m tĂ« angazhohen pĂ«r historitĂ« tĂ« cilat sfidojnĂ« perceptimet ekzistuese.

Pyetja nuk Ă«shtĂ« nĂ«se shkrimtarĂ«t ballkanikĂ« duhet tĂ« pasqyrojnĂ« kontekstin e tyre. Shpesh e bĂ«jmĂ«, natyrshĂ«m. Pyetja Ă«shtĂ« nĂ«se botuesit do tĂ« dĂ«gjojnĂ« larminĂ« e zĂ«rave qĂ« dalin nga rajoni – apo do tĂ« vazhdojnĂ« tĂ« privilegjojnĂ« rrĂ«fimet tĂ« cilat me pĂ«rpikĂ«ri i pĂ«rforcojnĂ« supozimet e tyre.

NĂ« fund tĂ« fundit, Ballkani ka shumëçka mĂ« shumĂ« sesa traumĂ«, tragjedi apo tregime tĂ« pĂ«rshtatshme pĂ«r tĂ« nxjerrĂ« mĂ«sime. Ka edhe thjesht histori tĂ« shkruara nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« jashtĂ«zakonshme pĂ«r gratĂ« qĂ« dikur punonin nĂ« financa, qĂ« lanĂ« burrat dhe hapĂ«n njĂ« punishte qeramike. Disa botues nga Amerika e Veriut dhe Britania tashmĂ« i kanĂ« mbĂ«shtetur plotĂ«sisht historitĂ« e tilla, siç tregon çmimi International Booker pĂ«r Georgi Gospodinovin, dhe nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« kanĂ« pĂ«rmbushur misionin pĂ«r tĂ« sjellĂ« zĂ«rat nga qoshet e ndryshme tĂ« botĂ«s te njĂ« audiencĂ« globale – jo si ambasadorĂ« tĂ« gjeografisĂ« sĂ« tyre, por si tregimtarĂ« nĂ« tĂ« drejtĂ«n e tyre. Por, shumĂ« tĂ« tjerĂ« ende nuk e kanĂ« bĂ«rĂ« kĂ«tĂ«. /Telegrafi/

 

 

The post Jam shkrimtare nga Ballkani – pse njerĂ«zit supozojnĂ« se di vetĂ«m pĂ«r luftĂ« dhe tragjedi? appeared first on Telegrafi.

❌
❌