❌

Normal view

There are new articles available, click to refresh the page.
Yesterday — 12 July 2025Main stream

Po, plani i Izraelit pĂ«r Rafahun do tĂ« ishte krim – por, e drejta ndĂ«rkombĂ«tare kurrĂ« nuk e ka mbrojtur GazĂ«n

✇Telegrafi
By: Agron Shala
12 July 2025 at 11:11

Nga: Raja Shehadeh / The Guardian
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Gjatë 21 muajve të fundit të luftës gjenocidale të Izraelit kundër Gazës, zëra nga gjithë bota kanë dënuar shkatërrimin e së drejtës ndërkombëtare dhe rendit të bazuar në rregulla. Dhe, në të vërtetë, është zhdukur fasada e respektimit të së drejtës ndërkombëtare nga Izraeli, ndërsa politikat që përbëjnë krime lufte tashmë po shpallen pa pikë turpi.

KĂ«tĂ« javĂ«, ministri izraelit i mbrojtjes, Israel Katz, ka treguar planet pĂ«r tĂ« zhvendosur me forcĂ« palestinezĂ«t, nĂ« njĂ« kamp mes rrĂ«nojave tĂ« Rafahut. Pasi tĂ« hyjnĂ« aty, nuk mund tĂ« dalin mĂ«. Me fjalĂ« tĂ« tjera, njĂ« kamp pĂ«rqendrimi, i cili sipas pĂ«rkufizimit Ă«shtĂ« njĂ« qendĂ«r internimi pĂ«r anĂ«tarĂ« tĂ« njĂ« grupi kombĂ«tar (si edhe pĂ«r tĂ« burgosur politikĂ« apo grupe minoritare), me arsyetimin e sigurisĂ« apo ndĂ«shkimit – zakonisht me urdhĂ«r ushtarak. Michael Sfard, njĂ« avokat izraelit pĂ«r tĂ« drejtat e njeriut, citohet nĂ« The Guardian duke thĂ«nĂ« se Katzi “paraqiti njĂ« plan operacional pĂ«r njĂ« krim kundĂ«r njerĂ«zimit”. Qindra vetĂ« janĂ« vrarĂ« dhe mijĂ«ra tĂ« tjerĂ« janĂ« plagosur duke u pĂ«rpjekur qĂ« tĂ« kenĂ« qasje nĂ« ushqim.

Jam pĂ«rpjekur me vĂ«shtirĂ«si tĂ« kuptoj vuajtjen e pakuptueshme qĂ« kanĂ« pĂ«rjetuar palestinezĂ«t nĂ« GazĂ« dhe se si Ă«shtĂ« e mundur qĂ« shumica e izraelitĂ«ve nuk e pranojnĂ« aspektin e tyre njerĂ«zor. Si janĂ« nĂ« gjendje tĂ« mos ndiejnĂ« pendesĂ« pĂ«r atĂ« qĂ« ushtria e tyre po bĂ«n nĂ« emĂ«r tĂ« tyre? Besoj se fara e çnjerĂ«zimit tonĂ« Ă«shtĂ« mbjellĂ« gjatĂ« luftĂ«s arabo-izraelite nĂ« vitin 1948. PalestinezĂ«t u privuan me dhunĂ« nga toka, nga pasuritĂ« dhe pronat e tyre, nĂ« atĂ« qĂ« ne e quajmĂ« Nakba (nĂ« arabisht “katastrofa”), me pretendimin se toka u ishte dhĂ«nĂ« hebrenjve nga Zoti. QĂ« nga ajo kohĂ«, izraelitĂ«t kanĂ« pĂ«rdorur shtĂ«pitĂ«, tokat dhe pemishtet arabe pa ndier asnjĂ« faj. Sulmet e 7 tetorit ishin pika e nisjes sĂ« luftĂ«s, por Izraeli ka degraduar dhe zhveshur sistematikisht popullin palestinez pĂ«r dekada me radhĂ«.

Shkelje tĂ« tilla tĂ« sĂ« drejtĂ«s ndĂ«rkombĂ«tare çojnĂ« nĂ« njĂ« ndjenjĂ« dĂ«shpĂ«rimi, pĂ«r shkak tĂ« paaftĂ«sisĂ« sĂ« institucioneve pĂ«r tĂ« parandaluar tmerret qĂ« po ndodhin nĂ« GazĂ« dhe nĂ« Bregun PerĂ«ndimor, si dhe pĂ«r tĂ« mbajtur pĂ«rgjegjĂ«s autorĂ«t. Gjykata NdĂ«rkombĂ«tare Penale, e mbĂ«shtetur nga OKB-ja, ka lĂ«shuar urdhĂ«rarreste pĂ«r Netanyahun dhe ish-ministrin e mbrojtjes Yoav Gallant, mbi akuzat pĂ«r “krimin e luftĂ«s pĂ«r urinĂ« si metodĂ« lufte; dhe krimet kundĂ«r njerĂ«zimit si vrasje, pĂ«rndjekje dhe veprime tĂ« tjera çnjerĂ«zore”. Nuk Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« asnjĂ« arrestim. PerĂ«ndimi vazhdon tĂ« furnizojĂ« Izraelin me ndihmĂ« ushtarake dhe politike. Pyes vetes: a duhet tĂ« ndjehemi tĂ« pafuqishĂ«m, ne palestinezĂ«t, pĂ«rballĂ« kĂ«saj dĂ«shtimi?

Megjithatë, e vërteta është se e drejta ndërkombëtare, megjithëse përdoret si një standard matës nga organizatat për të drejtat e njeriut, kurrë nuk ka qenë shpëtimi i Palestinës. Që nga dështimi për të zbatuar Rezolutën 194 të OKB-së të vitit 1948, e cila u jepte të drejtën refugjatëve palestinezë të ktheheshin në shtëpitë e veta në atë që u bë Izrael, kemi përjetuar zhgënjim pas zhgënjimi.

Kjo nuk ka ndodhur pĂ«r mungesĂ« pĂ«rpjekjesh nga ana e palestinezĂ«ve, ndĂ«r vite, pĂ«r tĂ« thirrur ligjin nĂ« ndihmĂ« – qoftĂ« nĂ«pĂ«rmjet gjykatave izraelite, tribunaleve ndĂ«rkombĂ«tare apo mekanizmave tĂ« zbatimit nga pala tĂ« treta. NjĂ« arsye e thjeshtĂ« pĂ«r dĂ«shtimin e tyre Ă«shtĂ« se ligji ndĂ«rkombĂ«tar nuk ka mjete efektive zbatimi. Arsyet mĂ« komplekse kanĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« me interesat e fuqive tĂ« mĂ«dha. Shpresa ime qĂ«ndron te qĂ«ndresa palestineze.

Shpresa dhe pritshmëria e zakonshme ka qenë që palestinezët do ta harronin tokën e tyre brenda një apo dy brezave. Kjo u dëshmua të jetë plotësisht e pabazë. Shtatëdhjetë e shtatë vjet më vonë, palestinezët janë po aq të lidhur me tokën nga e cila u dëbuan, sa edhe në ato ditët e para të përgjakshme.

Po ashtu, pavarĂ«sisht ndryshimeve tĂ« paligjshme dhe vendbanimeve tĂ« shumta hebreje dhe gjeografisĂ« sĂ« ndryshuar nĂ« vendin tim, Bregun PerĂ«ndimor, ne palestinezĂ«t vazhdojmĂ« tĂ« mbajmĂ« gjallĂ« praktikĂ«n qĂ« ne e quajmĂ« sumud: refuzimin pĂ«r t’u dorĂ«zuar apo pĂ«r tĂ« ikur. Nuk mund tĂ« flas nĂ« emĂ«r tĂ« palestinezĂ«ve nĂ« GazĂ«, por e shoh se ndajmĂ« tĂ« njĂ«jtin shpirt, pavarĂ«sisht pĂ«rmasĂ«s sĂ« vuajtjeve.

Kur lufta do tĂ« pĂ«rfundojĂ« dhe gazetarĂ«ve e organizatave tĂ« huaja do t’u lejohet hyrja nĂ« GazĂ«, e vĂ«rteta do tĂ« dalĂ« nĂ« dritĂ«. DĂ«shmitĂ« rrĂ«qethĂ«se nga ata qĂ« jetuan atje – pĂ«rjetimet e grave, burrave dhe fĂ«mijĂ«ve, tĂ« artistĂ«ve, shkrimtarĂ«ve dhe poetĂ«ve; jeta e ndĂ«rprerĂ« apo e ndryshuar pĂ«rjetĂ«sisht – mund tĂ« fillojnĂ« ta pĂ«rndjekin Izraelin.

Do të jetë humanizmi ynë, dhe jo ndonjë ligj ndërkombëtar, që do ta gjykojë dhe do ta mbajë përgjegjës Izraelin dhe aleatët e tij. Në një tjetër shkallë, por jo më pak flagrante, ndryshimet e njëanshme dhe të paligjshme që Izraeli po kryen në Bregun Perëndimor, shpesh me ndihmën e milicive të kolonëve, japin një pasqyrë të lakmisë së Izraelit për tokë dhe të politikave të tij të drejtuara nga ideologjia.

Ndoshta nuk ka shembull mĂ« tĂ« qartĂ« tĂ« absurditetit tĂ« veprimeve tĂ« Izraelit sesa rasti i Qytetit tĂ« VjetĂ«r tĂ« Hebronit. Qyteti mbahet peng nga njĂ« grup i vogĂ«l ekstremistĂ«sh hebrenj, qĂ« nuk janĂ« mĂ« shumĂ« se 900 veta, tĂ« cilĂ«t jetojnĂ« nĂ« qendĂ«r tĂ« Hebronit – qyteti i dytĂ« mĂ« i madh palestinez nĂ« Bregun PerĂ«ndimor, me njĂ« popullsi prej 232 500 banorĂ«sh. Popullsia hebraike mbrohet ditĂ« e natĂ« nga mĂ« shumĂ« se 1 000 ushtarĂ« izraelitĂ«. PĂ«r tĂ« lejuar lĂ«vizjen e lirĂ« tĂ« kolonĂ«ve dhe ushtarĂ«ve, kufizimet mbi lĂ«vizjen palestineze pĂ«rfshijnĂ« dhjetĂ«ra pika tĂ« fortifikuara kontrolli, barriera rrugore dhe poste tĂ« pĂ«rhershme e tĂ« pĂ«rkohshme ushtarake. Qyteti i vjetĂ«r Ă«shtĂ« zbrazur pothuajse krejtĂ«sisht nga popullsia palestineze. A Ă«shtĂ« kjo e qĂ«ndrueshme?

Sa i pĂ«rket tĂ« ardhmes sĂ« GazĂ«s, pyetja vendimtare do tĂ« jetĂ« nĂ«se me shkatĂ«rrimin e mjeteve pĂ«r tĂ« mbijetuar – tokave bujqĂ«sore, burimeve tĂ« ujit, spitaleve dhe shkollave – ajo tokĂ« mund tĂ« vazhdojĂ« tĂ« mbĂ«shtesĂ« jetĂ«n.

Komuniteti ndërkombëtar, që ka dështuar turpshëm të zbatojë të drejtën ndërkombëtare, mund të bëjë një ndryshim në këtë çështje nëse ngul këmbë që, pas përfundimit të luftimeve, Izraeli të lejojë hapjen e Rripit të Gazës dhe të sigurojë që ndihmat të dërgohen për të mundësuar vazhdimin e jetës së palestinezëve atje ndërsa zona rindërtohet.

Gaza ka një histori prej 4 000 vjetësh të banimit të vazhdueshëm njerëzor. Përpjekja e Izraelit për ta zhdukur jetën atje është e dënuar të dështojë. Palestinezët, me ndihmën e të tjerëve ose pa të, do ta gjejnë një mënyrë për të mbijetuar. /Telegrafi/

The post Po, plani i Izraelit pĂ«r Rafahun do tĂ« ishte krim – por, e drejta ndĂ«rkombĂ«tare kurrĂ« nuk e ka mbrojtur GazĂ«n appeared first on Telegrafi.

Before yesterdayMain stream

Kur memoaret krijohen nga gënjeshtrat

✇Telegrafi
By: Agron Shala
11 July 2025 at 11:38

Nga: Rowan Pelling (titulli: The Salt Path scandal has blown up, but there is already another memoir storm brewing)
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Nuk është ndonjë lajm i madh fakti që disa rrëfime autobiografike janë të zbukuruara. Njërit prej vëllimeve të tij, i ndjeri Clive James i vuri me zgjuarsi titullin Kujtime të pasakta [Unreliable Memoirs], për të nënvizuar faktin se autorët priren të zbukurojnë anekdotat e veta. Por, një gjë është zbukurimi, dhe një gjë tjetër është të shqepësh gjithçka përgjatë qepjeve, të fusësh brokadë dhe një Homer Simpson të qëndisur me dorë, dhe të përpiqesh të këmbëngulësh se përpjekja jote është po aq autentike sa Tapiceria e Bajesë.

PikĂ«risht kjo Ă«shtĂ« ajo qĂ« ndodhi me rrĂ«fimin e autorit James Frey, pĂ«r varĂ«sinĂ« e tij ndaj drogĂ«s, NjĂ« milionĂ« copĂ«za tĂ« vogla [A Million Little Pieces], ku u zbulua se shumĂ« detaje ishin tĂ« trilluara – pĂ«rfshirĂ« pretendimin se kishte kaluar 87 ditĂ« nĂ« burg pas njĂ« pĂ«rplasjeje me policinĂ«, kur nĂ« fakt kishte qenĂ« vetĂ«m disa orĂ« nĂ« burg.

Dhe tani, akuza tĂ« ngjashme janĂ« drejtuar ndaj bestsellerit tĂ« madh nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar, Shtegu i kripĂ«s [The Salt Path], shkruar nga Raynor Winn. Libri paraqitet si njĂ« tregim shpengimi i njĂ« çifti qĂ« humbi shtĂ«pinĂ« e vet nĂ« Uells – pas njĂ« investimi tĂ« keq nĂ« biznesin e njĂ« miku dhe zbulimit tĂ« papritur se shtĂ«pia e tyre ishte pĂ«rdorur si kolateral. Pasi pĂ«rjeton njĂ« goditje pas tjetrĂ«s, Raynor mĂ«son se bashkĂ«shorti i saj, “Moth”, vuan nga CBD-ja (njĂ« gjendje e pashĂ«rueshme dhe degjenerative e ngjashme me Parkinsonin), dhe tĂ« dy nisen nĂ« njĂ« shĂ«titje epike pĂ«rgjatĂ« bregdetit, 600 milje tĂ« gjatĂ«, pĂ«r tĂ« gjetur veten pĂ«rmes natyrĂ«s. NĂ« fund tĂ« librit, ata pĂ«rjetojnĂ« njĂ« epifani dhe Mothi madje zbulon se gjendja e tij shĂ«ndetĂ«sore Ă«shtĂ« pĂ«rmirĂ«suar ndjeshĂ«m.

E vetmja problematikĂ« Ă«shtĂ« se, siç Ă«shtĂ« pohuar, e vĂ«rteta mund tĂ« ketĂ« qenĂ« disi ndryshe. NjĂ« hetim nga The Observer ka ngritur dyshime mbi shumĂ« aspekte tĂ« librit – i cili u shndĂ«rrua nĂ« njĂ« film bestseller me Gillian Andersonin nĂ« rol kryesor – dhe ka akuzuar Winnin pĂ«r “pĂ«rvetĂ«sim fondesh” nga njĂ« punĂ«dhĂ«nĂ«s i mĂ«parshĂ«m, pĂ«r pĂ«rdorimin e njĂ« emri tĂ« rremĂ«, si dhe pĂ«r mos zbardhjen e tĂ« vĂ«rtetĂ«s mbi gjendjen shĂ«ndetĂ«sore tĂ« bashkĂ«shortit tĂ« saj dhe detajeve qĂ« frymĂ«zuan librin.

Çifti kĂ«mbĂ«ngul se libri Ă«shtĂ« “historia e vĂ«rtetĂ«â€ e udhĂ«timit tĂ« tyre, por tashmĂ« dimĂ« se emrat e vĂ«rtetĂ« tĂ« Raynor dhe Moth Winnit janĂ« mĂ« pak ekzotikĂ« si Sally dhe Tim Walker (me gjithĂ« respektin, nĂ«se do quhesha Tim, ndoshta do e ndryshoja emrin nĂ« Moth apo Hawk). NĂ« raportimin e The Observer-it, Sally akuzohet pĂ«r mashtrim ndaj njĂ« kompanie tĂ« vogĂ«l familjare, nĂ« vlerĂ«n 64 mijĂ« funteve, gjĂ« qĂ« bĂ«ri qĂ« çifti tĂ« merrte hua nga njĂ« i afĂ«rm i Timit duke pĂ«rdorur shtĂ«pinĂ« si kolateral. Kur biznesi i tĂ« afĂ«rmit dĂ«shtoi, kredia u kĂ«rkua menjĂ«herĂ« dhe shuma e detyrimit kishte arritur afĂ«rsisht nĂ« 150 mijĂ« funte, duke çuar nĂ« shitje tĂ« detyruar tĂ« shtĂ«pisĂ« sĂ« tyre.

Gjithashtu, pretendohet se çifti zotĂ«ron njĂ« pronĂ« tĂ« rrĂ«nuar dhe tĂ« pabanuar nĂ« FrancĂ«, e cila nuk Ă«shtĂ« pĂ«rmendur kurrĂ« nĂ« libĂ«r. SĂ« fundi, dhe mĂ« seriozja, janĂ« ngritur pyetje edhe mbi sĂ«mundjen e Tim/Mothit, pasi disa mjekĂ« specialistĂ« qĂ« trajtojnĂ« CBD-nĂ« thonĂ« se Ă«shtĂ« e pabesueshme qĂ« dikujt qĂ« vuan nga kjo sĂ«mundje t’i ndihmojĂ« ecja e gjatĂ« dhe e mundimshme – e lĂ«re mĂ« tĂ« mbijetonte edhe 18 vjet tĂ« tjera. Ata qĂ« e kanĂ« kĂ«tĂ« gjendje, zakonisht vdesin brenda gjashtĂ« deri nĂ« tetĂ« vjet, dhe ata qĂ« mbijetojnĂ« mĂ« gjatĂ« janĂ« jashtĂ«zakonisht tĂ« paaftĂ«.

Autorja ka dhĂ«nĂ« njĂ« deklaratĂ« pĂ«rmes agjentit tĂ« saj, duke thĂ«nĂ« se artikulli i Observer-it Ă«shtĂ« “shumĂ« mashtrues” dhe se ajo dhe bashkĂ«shorti i saj “po marrin kĂ«shilla ligjore”, duke i lĂ«nĂ« ndjekĂ«sit e thashethemeve tĂ« etur pĂ«r kapitullin e radhĂ«s. Duhet tĂ« pranoj se jam shumĂ« mĂ« e interesuar pĂ«r kĂ«tĂ« skandal sesa pĂ«r “kujtesĂ«n” e thjeshtĂ« dhe frymĂ«zuese pĂ«r shĂ«rimin nĂ« natyrĂ«.

Ashtu si miliona të tjerë, ka diçka që i flet pjesës më themelore dhe argëtuese të natyrës njerëzore, kur sheh një rrëfim perfekt që pastaj shembet.

E pamĂ« kĂ«tĂ« nĂ« rastin e Elizabeth Holmesit, drejtoreshĂ«s sĂ« famshme tĂ« kompanisĂ« amerikane Theranos, e cila pretendonte se mund tĂ« diagnostikonte sĂ«mundje tĂ« shumta me vetĂ«m njĂ« pikĂ« gjaku. Ajo tĂ«rhoqi 700 milionĂ« dollarĂ« nĂ« investime dhe artikuj tĂ« pafund lavdĂ«rues pĂ«r njĂ« pajisje qĂ« nuk funksionoi kurrĂ«. Tani Ă«shtĂ« nĂ« burg duke vuajtur njĂ« dĂ«nim prej 11 vjetĂ«sh – pĂ«r mashtrim ndaj investitorĂ«ve. Por, ky Ă«shtĂ« njĂ« mashtrim i vogĂ«l krahasuar me Sam Bankman-Friedin, i cili keqpĂ«rdori miliarda dollarĂ« nga fondet e depozituara nĂ« bursĂ«n e tij tĂ« kriptomonedhave FTX.

Krahasuar me kĂ«ta gjigantĂ« tĂ« mashtrimit, Ă«shtĂ« i parĂ«ndĂ«sishĂ«m fakti qĂ« çdo shkrimtar qĂ« mitizon veten – apo shton elementĂ« tĂ« trilluar nĂ« njĂ« histori qĂ« pretendohet si e vĂ«rtetĂ«. Por, pyetja “si mendonin se do t’ia hidhnin pa u kuptuar?” mbetet jashtĂ«zakonisht joshĂ«se. Merrni si shembull Herman Rosenblatin, i cili dukej se kishte shkruar njĂ« bestseller tĂ« garantuar dhe prekĂ«s nĂ« formĂ«n e kujtimeve pĂ«r Holokaustin, me titullin EngjĂ«lli te gardhi: Historia e vĂ«rtetĂ« e njĂ« dashurie qĂ« mbijetoi. Rosenblat pretendonte se kishte takuar pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« gruan e tij kur ajo, si fĂ«mijĂ« nĂ«ntĂ«vjeçar, i kishte dhĂ«nĂ« ushqim pĂ«rmes gardhit elektrik tĂ« kampit tĂ« pĂ«rqendrimit nĂ« Shliben tĂ« GjermanisĂ«.

Vite mĂ« vonĂ«, ata u ribashkuan rastĂ«sisht nĂ« Koni-Ajlend dhe zbuluan lidhjen nga e kaluara, ose tĂ« paktĂ«n kĂ«shtu rrĂ«fehej historia. Libri u anulua dy muaj para botimit (pas njĂ« episodi ku Oprah Winfrey e kishte quajtur atĂ« “historinĂ« mĂ« tĂ« madhe tĂ« dashurisĂ« qĂ« kishte dĂ«gjuar ndonjĂ«herĂ«â€), kur u zbuluan detajet e pavĂ«rteta. Ajo qĂ« e bĂ«n kĂ«tĂ« rast veçanĂ«risht prekĂ«s Ă«shtĂ« fakti qĂ« Rosenblati dhe gruaja e tij ishin vĂ«rtet tĂ« mbijetuar tĂ« Holokaustit dhe ai kishte qenĂ« i burgosur nĂ« Shliben. Zbukurimet e tij dukeshin krejtĂ«sisht tĂ« panevojshme dhe, megjithatĂ«, siç e dinĂ« tĂ« gjithĂ« shkrimtarĂ«t, ekziston njĂ« vijĂ« shumĂ« e hollĂ« midis faktit dhe trillimit. Botuesit zakonisht rezervojnĂ« detajet pĂ«r historitĂ« mĂ« tĂ« pĂ«rsosura pĂ«r stilin e Holivudit, dhe nĂ« rastin e Rosenblatit ai i kishte shitur paraprakisht – pĂ«r 25 milionĂ« dollarĂ« – tĂ« drejtat pĂ«r njĂ« film mbi kujtimet e tij.

NdonjĂ«herĂ«, paratĂ« nuk janĂ« motivi kryesor, sa dĂ«shira e shkrimtarit pĂ«r ta paraqitur veten si heroi apo heroina e historisĂ«. Dikush qĂ« kam njohur dikur – e pĂ«rfshirĂ« nĂ« botĂ«n letrare – u fiksua nĂ« njĂ« autor tĂ« suksesshĂ«m tĂ« librave tĂ« udhĂ«timeve, i cili kishte kaluar kohĂ« nĂ« AzinĂ« Qendrore. NĂ« njĂ« moment, ajo madje pretendoi se kishte marrĂ« njĂ« propozim martese prej tij – megjithĂ«se nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n periudhĂ« thoshte gjithashtu se telefoni i saj po pĂ«rgjohej nga MI5. Ky obsesion pĂ«rfundimisht e çoi nĂ« shkrimin e kujtimeve pĂ«r aventurat e saj nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n pjesĂ« tĂ« botĂ«s: njĂ« rrĂ«fim qĂ«, pĂ«r ata qĂ« njihnin historinĂ« origjinale tĂ« udhĂ«tarit, kishte ngjashmĂ«ri shqetĂ«suese.

Pa dyshim, elementi më i çuditshëm i librit ishte pretendimi i saj se kishte qenë pranë një prej sulmeve terroriste të 7 korrikut dhe se kishte mbajtur në krahë një pasagjer që po vdiste. Ndoshta ajo ishte vërtet një Florence Nightingale e kohëve moderne, por dukej e çuditshme që nuk ishte thirrur për të dëshmuar në hetimin e hollësishëm që pasoi shpërthimet. Më pas, rastësisht mësova nga një bisedë, se nxënëset e klasës së gjashtë në shkollën time të vjetër e kishin zgjedhur librin për klubin e leximit. I tregova një anëtari të stafit se pse kisha dyshime për autenticitetin e librit, dhe grupi e shndërroi diskutimin në një bisedë për detyrimin që ka një autor ndaj të vërtetës dhe mënyrat më të mira për të dalluar atë që sot do ta quanim dezinformim.

Madje, teksa po shkruaj kĂ«tĂ«, mĂ« kanĂ« njoftuar qĂ« njĂ« tjetĂ«r skandal i madh mund tĂ« shpĂ«rthejĂ« rreth kujtimeve tĂ« njĂ« autoreje, me tematikĂ« “afĂ«r natyrĂ«s”. NdĂ«rkohĂ«, mjafton tĂ« hedhĂ«sh njĂ« sy te debatet private nĂ« internet qĂ« shpĂ«rthejnĂ« sa herĂ« dalin memoaret nga njĂ« personazh i njohur, qĂ« nuk pĂ«rmend zakonet me kokainĂ« apo lidhjet e papĂ«rshtatshme dashurore. Ne shkrimtarĂ«t jemi shpirtra xhelozĂ« nga natyra, duke i pĂ«rçmuar thellĂ«sisht sukseset e autorĂ«ve tĂ« memoareve qĂ« marrin vendin e parĂ« nĂ« shitje, sepse jeta e tyre mori papritur njĂ« kthesĂ« magjepsĂ«se – apo sepse ata mbrohen nga njĂ« ushtri avokatĂ«sh dhe zĂ«dhĂ«nĂ«sish.

Me vĂ«llezĂ«rit dhe motrat shpesh ankohemi qĂ« prindĂ«rit tanĂ« kanĂ« qenĂ« shumĂ« tĂ« mirĂ« saqĂ« ne nuk mund tĂ« shkruajmĂ« njĂ« kujtesĂ« tronditĂ«se pĂ«r fĂ«mijĂ«rinĂ«. Dhe, sa herĂ« qĂ« shkruaj pĂ«r familjen time, Ă«shtĂ« e pashmangshme qĂ« njĂ«ri prej tyre tĂ« mĂ« telefonojĂ« dhe tĂ« ankohet pĂ«r ndonjĂ« detaj tĂ« shtrembĂ«ruar – sepse as dy njerĂ«z nuk i kujtojnĂ« ngjarjet njĂ«soj, me tĂ« njĂ«jtin lente tĂ« brendshme dhe regjistrues tĂ« memories.

NjĂ« nga pĂ«rvojat mĂ« tĂ« kĂ«qija nĂ« jetĂ«n time si gazetare ndodhi pasi kisha shkruar njĂ« kolumne pĂ«r njĂ« ndodhi tĂ« çuditshme me pushkĂ« ajri dhe pĂ«r mĂ«nyrĂ«n sesi djemtĂ« gjithmonĂ« pĂ«rfundojnĂ« duke qĂ«lluar gabimisht njĂ« shok nĂ« tĂ« pasme. Kisha treguar njĂ« histori qĂ« pĂ«rfshinte vĂ«llain tim dhe njĂ« shok shkolle tĂ« cilin e pĂ«rmenda me emĂ«r, sepse mendoja se do tĂ« qeshnin prindĂ«rit e tij (miq tĂ« vjetĂ«r tĂ« nĂ«nĂ«s sime), pasi djali i tyre kishte qenĂ« mishĂ«rimi i Xhast Uilliamit – gjithmonĂ« nĂ« telashe.

E kujtoj mirĂ« ngjarjen sepse e pashĂ« nĂ«nĂ«n time teksa nxirrte plumbin me njĂ« teh. Por, nĂ« vend tĂ« qeshjes, u akuzova pĂ«r gĂ«njeshtĂ«r nga prindĂ«rit e zemĂ«ruar. Doli qĂ« nĂ«na ime – e cila e adhuronte kĂ«tĂ« djalĂ« çapkĂ«n – nuk i kishte thĂ«nĂ« kurrĂ« asnjĂ« fjalĂ« familjes tjetĂ«r. TĂ« gjitha rrĂ«fimet varen nga perspektiva e gjerĂ« qĂ« ke. Mosha, kĂ«ndvĂ«shtrimi dhe paragjykimet e brendshme luajnĂ« rol, ndaj kemi atĂ« shprehjen moderne tĂ« tmerrshme – “e vĂ«rteta ime”.

PavarĂ«sisht kĂ«tyre grackave tĂ« qarta, etja e madhe pĂ«r “histori tĂ« vĂ«rteta” nĂ« botĂ«n e botimeve – qĂ« i bĂ«n ato gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« pĂ«rshtatshme pĂ«r Netflix-in – nuk shuhet kurrĂ«. Shpesh pyes veten, nĂ«se Nancy Mitford do t’i shkruante romanet e saj sot, a do tĂ« cilĂ«sohej NĂ« kĂ«rkim tĂ« dashurisĂ«, me tĂ« gjitha referencat pĂ«r ekscentricitetin e familjes sĂ« saj tĂ« vĂ«rtetĂ« Mitford, si njĂ« memoar? Publiku nuk dĂ«shiron mĂ« njĂ« roman Ă  clef, por kĂ«rkon fakte tĂ« papĂ«rpunuara, tĂ« zjarrta dhe tĂ« nxehta pĂ«r t’u pĂ«rtypur – gjĂ« qĂ« mund tĂ« shtyjĂ« njĂ« shkrimtar tĂ« dĂ«shpĂ«ruar drejt motiveve tĂ« pandershme.

ËshtĂ« krejtĂ«sisht i kuptueshĂ«m tundimi pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« njĂ« jetĂ« mĂ« tĂ« suksesshme, mĂ« frymĂ«zuese, me marrĂ«veshje filmash, miqĂ«si me tĂ« famshĂ«m dhe duartrokitje. A çon kjo drejt shtrembĂ«rimeve? NĂ« rastin e Shtegut tĂ« kripĂ«s, vetĂ«m koha dhe ekspertiza ligjore do ta tregojnĂ«.

Një gjë mbetet e sigurt: qeniet njerëzore janë shumë më të çuditshme sesa do të mund të kuptonim ndonjëherë. E vërteta e zhveshur shpesh është më e mirë se versioni i zbukuruar. Veprimet mund të jenë të pakuptueshme: heronj, armiq, shkrimtarë, ëndërrimtarë dhe të dëshpëruar. Kjo, në fund të fundit, është arsyeja pse lexojmë: për të hyrë në botë të tjera, për të testuar kufijtë e tyre dhe për të parë se çfarë thonë ato botë për ne. /Telegrafi/

 

The post Kur memoaret krijohen nga gënjeshtrat appeared first on Telegrafi.

Ashtu si anglishtja, edhe spanjishtja po evoluon – por, ne e mirĂ«presim kĂ«tĂ«

✇Telegrafi
By: Agron Shala
4 July 2025 at 10:59

Nga: MarĂ­a RamĂ­rez / The Guardian (titulli: Like English, Spanish is constantly evolving. Unlike some English speakers, we welcome that)
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Edhe vetĂ« gjuha jote mund tĂ« tĂ« befasojĂ«. KohĂ«t e fundit mora pjesĂ« nĂ« njĂ« panel nĂ« njĂ« konferencĂ« gazetarie – me njĂ« gazetare dhe njĂ« avokate, tĂ« dyja nga Kolumbia. U ndjeva e magjepsur nga disa prej fjalĂ«ve qĂ« pĂ«rdorĂ«n – fjalĂ« qĂ« nuk janĂ«, apo mĂ« saktĂ« nuk kanĂ« qenĂ« aq tĂ« zakonshme nĂ« SpanjĂ«. Gazetarja hulumtuese, Diana Salinas, e quajti zanatin e saj la filigrana – filigran. Nuk do ta kisha pĂ«rdorur kĂ«tĂ« term nĂ« atĂ« kontekst, por mu duk fjalĂ« pĂ«rkryer pĂ«r tĂ« pĂ«rshkruar punĂ«n e detajuar e tĂ« kujdesshme qĂ« kĂ«rkon gazetaria hulumtuese.

Filigrana as nuk konsiderohet njĂ« amerikanizĂ«m latin – vjen nga italishtja – por, nĂ« SpanjĂ« duket se Ă«shtĂ« harruar nĂ« pĂ«rdorimin e pĂ«rditshĂ«m. Siç ndodh shpesh me spanjishten nĂ« AmerikĂ«n Latine, pĂ«rdorimi dhe konteksti e pasurojnĂ« kuptimin e fjalĂ«s.

Me rreth 600 milionĂ« folĂ«s nĂ« mbarĂ« botĂ«n, spanjishtja ka evoluar pĂ«rgjatĂ« shekujve dhe tani po shtyhet nĂ« drejtime tĂ« reja, veçanĂ«risht nĂ« ShBA, ku popullsi nga kombĂ«si tĂ« ndryshme ndĂ«rveprojnĂ« dhe pĂ«rzihen me folĂ«s tĂ« anglishtes nga prejardhje tĂ« ndryshme. “Spanjishtja Ă«shtĂ« gjuha qĂ« nuk pĂ«rfundon kurrĂ«â€, ka thĂ«nĂ« shkrimtari nikaraguan, Sergio RamĂ­rez, autor i librave tĂ« bukur nĂ« kĂ«tĂ« gjuhĂ«.

Sigurisht, si me çdo temë ku kryqëzohen identiteti dhe historia, edhe folësit e spanjishtes kanë mosmarrëveshje dhe debate mbi gjuhën. Por, asgjë nuk i afrohet intensitetit me të cilin disa britanikë reagojnë ndaj përdorimit të anglishtes amerikane. Duke lexuar për kontroversën e fundit mbi got/gotten në Guardian, më erdhi ndër mend se folësit e spanjishtes duket se e pranojnë më lehtë fatin e mirë të të folurit të një gjuhe globale.

NĂ« tĂ« gjitha variantet e spanjishtes, drejtshkrimi mbetet kryesisht i njĂ«jtĂ« – por, ndryshimet nĂ« fjalor dhe pĂ«rdorim mund ta bĂ«jnĂ« tĂ« vĂ«shtirĂ« kuptimin e ndĂ«rsjellĂ«. Kushdo qĂ« i drejtohet njĂ« audience shumĂ«kombĂ«she hispanofone, mund tĂ« hasĂ« nĂ« vĂ«shtirĂ«si pĂ«r tĂ« gjetur fjalĂ«t qĂ« tingĂ«llojnĂ« njĂ«soj pĂ«rtej kufijve; nĂ« disa raste, njĂ« fjalĂ« e vetme mund tĂ« ketĂ« kuptime shumĂ« tĂ« ndryshme.

GjatĂ« fushatĂ«s presidenciale amerikane tĂ« vitit 2016, kur punoja nĂ« Univision Noticias – njĂ« media lajmesh nĂ« gjuhĂ«n spanjolle me bazĂ« nĂ« ShBA – patĂ«m njĂ« debat tĂ« gjatĂ« pĂ«r mĂ«nyrĂ«n e pĂ«rkthimit tĂ« fjalisĂ« famĂ«keqe tĂ« Donald Trumpit nĂ« incizimin e [programit] Access Hollywood. NĂ« fund, pĂ«r shkak tĂ« mungesĂ«s sĂ« njĂ« fjale qĂ« do tĂ« funksiononte pĂ«r tĂ« gjithĂ« folĂ«sit e spanjishtes, vendosĂ«m tĂ« pĂ«rdorim origjinalin nĂ« anglisht – “pussy”.

Si shumĂ« spanjollĂ« qĂ« punojnĂ« nĂ« mediat amerikane, edhe unĂ« u pĂ«rpoqa – me pak sukses – tĂ« neutralizoja theksin tim, qĂ« mund tĂ« tingĂ«llojĂ« i ashpĂ«r pĂ«r disa, ndĂ«rsa shmanga fjalĂ«t qĂ« nuk dĂ«gjohen shpesh jashtĂ« SpanjĂ«s, si coche pĂ«r makinĂ«, nĂ« vend tĂ« carro apo mĂ« neutralja auto.

Megjithatë, nuk mbaj mend të kem marrë ndonjëherë ankesa nga kolegët apo publiku për spanjishten time. As kam parë ndonjë letër në redaksinë, ku punoj aktualisht në Spanjë, që të kundërshtojë përdorimin e fjalëve si ameritar (meritor) apo quilombo (rrëmujë), dy nga shumë fjalët e zakonshme në Amerikën Latine që kanë hyrë në fjalorin tonë të përditshëm. Ankesa më e shpeshtë që dëgjoj nga folës të spanjishtes, jashtë Spanjës, është kur i referohemi Shteteve të Bashkuara si América, ose qytetarëve amerikanë si americanos, ashtu siç ndodh shpesh edhe në botën anglishtfolëse.

E, megjithatĂ«, diskriminimi dhe snobizmi, nĂ« bazĂ« tĂ« theksit, vazhdojnĂ« tĂ« ekzistojnĂ« nĂ« SpanjĂ« – jo vetĂ«m ndaj folĂ«sve tĂ« spanjishtes latino-amerikane, por edhe ndaj atyre nga rajonet jugore tĂ« SpanjĂ«s tĂ« cilat janĂ« mĂ« tĂ« varfra dhe mĂ« rurale se mesatarja nĂ« vend. QĂ«ndrimet e brezave mĂ« tĂ« rinj kanĂ« ndryshuar pĂ«r tĂ« mirĂ« dhe e hedhin poshtĂ« idenĂ« se e vetmja spanjishte “e mirĂ«â€ Ă«shtĂ« ajo kastiliane – siç flitet nĂ« SpanjĂ«n qendrore.

Një projekt afatgjatë i Universitetit të Alkala mbi perceptimet ndaj gjuhës spanjolle, zbuloi se thekset më të vlerësuara, përveç atij të vetë folësit, ishin ato nga Kili dhe Karaibet. Sipas këtij studimi, folësit që vlerësuan theksin e tyre më poshtë se mesatarja ishin nga disa rajone të Spanjës, veçanërisht Madridi, Ishujt Kanarie dhe Andaluzia.

Falë ardhjes së miliona njerëzve nga Amerika gjatë dy dekadave të fundit, spanjishtja e folur në Spanjë është më e larmishme dhe më shprehëse se kurrë, me një gamë më të gjerë nuancash. Edhe lexuesit në Spanjë po nxisin një bum letrar, veçanërisht të udhëhequr nga shkrimtaret argjentinase. Fatmirësisht, ngulja këmbë te një lloj i vetëm spanjishteje nuk paraqet më problem.

Akademia MbretĂ«rore e GjuhĂ«s Spanjolle, njĂ« institucion i themeluar nĂ« shekullin XVIII qĂ« Ă«shtĂ« pĂ«rgjegjĂ«s pĂ«r hartimin e fjalorit zyrtar tĂ« spanjishtes, ka adoptuar njĂ« kĂ«ndvĂ«shtrim gjithnjĂ« e mĂ« global mbi gjuhĂ«n, megjithĂ«se ende i shĂ«non si “amerikanizma” fjalĂ«t mĂ« pak tĂ« zakonshme nĂ« SpanjĂ«. Qasja e saj mĂ« gjithĂ«pĂ«rfshirĂ«se nĂ« aspektin gjeografik, nuk Ă«shtĂ« reflektuar gjithmonĂ« nĂ« çështjet e tjera: veçanĂ«risht nĂ« debatet pĂ«r fjalĂ«t me ngarkesa gjinore apo maskuline, njĂ« fushĂ« ku akademia ka qenĂ« mĂ« konservatore sesa vetĂ« shoqĂ«ria spanjolle.

PĂ«rtej kĂ«tyre debateve, njĂ« gjĂ« mbetet e qartĂ«: gjuha u pĂ«rket folĂ«sve tĂ« saj, paçka se sa fort pĂ«rpiqen akademikĂ«t dhe puritanĂ«t t’i vendosin kufij asaj. Mbrojtja e veçantisĂ« sĂ« njĂ« gjuhe ose e lidhjes sĂ« saj me njĂ« territor tĂ« vetĂ«m, shpesh fsheh njĂ« ndjenjĂ« tĂ« brendshme epĂ«rsie – njĂ« bindje se mĂ«nyra e tĂ« folurit e njĂ« grupi Ă«shtĂ« disi mĂ« legjitime apo mĂ« e rafinuar. Ky instinkt kontrolli bie ndesh me vetĂ« natyrĂ«n e gjuhĂ«s, veçanĂ«risht nĂ« njĂ« botĂ« tĂ« pĂ«rzierjes kulturore dhe tĂ« lidhjes globale, ku njĂ« video e shkurtĂ«r nga matanĂ« oqeanit mund tĂ« ketĂ« mĂ« shumĂ« ndikim sesa njĂ« artikull nĂ« gazetĂ«n tĂ«nde lokale.

Pasuria që lind nga përdorimi kolektiv, përtej kontinenteve dhe komuniteteve, është ajo që i mban gjuhët gjallë dhe në lulëzim. Kjo vlen edhe për ne, folësit fatlumë të spanjishtes dhe anglishtes. Shumëllojshmëria që ndajmë nuk janë pengesa: ato janë një dëshmi e qëndrueshmërisë, kreativitetit dhe bukurisë së gjuhëve tona. /Telegrafi/

The post Ashtu si anglishtja, edhe spanjishtja po evoluon – por, ne e mirĂ«presim kĂ«tĂ« appeared first on Telegrafi.

KUNDËRSHTIM

✇Telegrafi
By: Agron Shala
4 July 2025 at 08:32

Poezi nga: Hermann Hesse
PĂ«rktheu: Maksim Rakipaj

(Në përgjigje të pyetjeve përse nuk mbaj anën e komunistëve)

Më mirë të më vrasë ndonjë fashist
Sesa fashisti të jem vetë!
Më mirë të më vrasë ndonjë komunist
Sesa komunisti të jem vetë!

Nuk e kemi harruar luftën. Daulleve të saj ua njohim dehjen.
Tashmë jemi shurdhuar nuk gënjehemi, si joshen
njerëzit nga kjo e vjetër drogë,
As ushtarĂ« s’jemi, as duam tĂ« ndreqim botĂ«n
As besojmĂ« se “nĂ«pĂ«rmjet natyrĂ«s sonĂ«
botĂ«n duhet ta shĂ«rojmĂ«â€.
Jemi të varfër e të mbytur
Fjalëve të bukura më nuk u besojmë
Me të cilat na trullosët e në luftë na tërhoqët,
Njësoj si fjalët tuaja, o vëllezër të kuq, që magjike janë,
por njësoj drejt luftës na dërgojnë dhe gazit helmues!

Gjeneralë janë edhe prijësit tuaj,
Që çirren, kur organizojnë duke komanduar,
Por, këto i urrejmë me gjithë shpirtin,
S’e hamĂ« mĂ« atĂ« koqe ulliri,
Nuk duam zemrën të humbasim dhe arsyen,
Nuk duam të marshojmë nën flamuj të kuq a të bardhë.
MĂ« mirĂ« pĂ«lqejmĂ« tĂ« zhdukemi si â€œĂ«ndĂ«rrimtarĂ«â€,
A të vdesim nga duart e vëllezërve tuaj gjakatarë,
Sesa t’i gĂ«zojmĂ« pushtetit lumturinĂ«
Duke qëlluar mbi vëllezërit tanë në emër të njerëzimit!

The post KUNDËRSHTIM appeared first on Telegrafi.

Eminem-i, IA-ja dhe unë: Pse artistët kanë nevojë për ligje të reja në epokën digjitale?

✇Telegrafi
By: Agron Shala
3 July 2025 at 10:34

Nga: Alexander Hurst / The Guardian
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

NĂ« 74 833 fjalĂ«t e njĂ« libri qĂ« po shkruaj, ka gjashtĂ« fjalĂ« tĂ« cilat, kur bashkohen nĂ« njĂ« sekuencĂ« tĂ« caktuar prej 12 fjalĂ«sh, unĂ« nuk mund t’i pĂ«rdor. ËshtĂ« njĂ« varg i vetĂ«m nga kĂ«nga Bloodbuzz Ohio nga grupi The National, i cili thotĂ«: UnĂ« ende kam borxh pĂ«r paratĂ«, pĂ«r paratĂ« qĂ« i kam borxh.

Libri im Ă«shtĂ« njĂ« kujtesĂ« personale pĂ«r ndikimin psikologjik tĂ« asaj qĂ« unĂ« e quaj “kapitalizĂ«m i dĂ«shpĂ«rimit”, sidomos te brezi i milenialĂ«ve, dhe se si kjo i ka shtyrĂ« dhjetĂ«ra miliona njerĂ«z tĂ« pĂ«rpiqen tĂ« dalin nga pasiguria financiare duke u pĂ«rfshirĂ« nĂ« veprimtari me rrezik tĂ« lartĂ« financiar. Historia tregohet pĂ«rmes pĂ«rvojĂ«s sime personale, teksa pĂ«r 11 muaj radhazi i shndĂ«rrova disa mijĂ«ra dollarĂ« nĂ« mĂ« shumĂ« se 1.2 milion, dhe pastaj pĂ«r 18 muaj tĂ« tjerĂ« ndoqa humbjet derisa pĂ«rfundova me zero. NĂ« fakt, mĂ« keq se zero sepse nĂ« fund ia kisha borxh  qeverisĂ« amerikane pothuajse 100 mijĂ« dollarĂ« taksa pĂ«r fitimet “fantazmĂ«â€ qĂ« nuk ekzistonin mĂ«.

Ja ku do tĂ« pĂ«rshtatej nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pĂ«rsosur ai varg nga grupi The National, si njĂ« epigraf – por, vetĂ«m nĂ« teori. Botuesi mĂ« informoi se tekstet e kĂ«ngĂ«ve janĂ« subjekt i njĂ« zbatimi famĂ«keq tĂ« rreptĂ« tĂ« sĂ« drejtĂ«s sĂ« autorit dhe çmimi pĂ«r tĂ« blerĂ« tĂ« drejtat Ă«shtĂ« shpesh astronomik. Pra, as mos e çoni ndĂ«r mend tĂ« citoni Eminem-in pĂ«r tĂ« treguar se si kĂ«nga Lose Yourself depĂ«rtoi nĂ« psikikĂ«n e njĂ« brezi, kur ai tha: Ke vetĂ«m njĂ« shans, mos e humb shansin pĂ«r tĂ« dĂ«shtuar, kjo mundĂ«si vjen njĂ« herĂ« nĂ« jetĂ«.  

Por, sikur tĂ« isha njĂ« kompani e inteligjensĂ«s artificiale [IA] me njĂ« model tĂ« madh gjuhĂ«sor (LLM), gjithçka do tĂ« ishte ndryshe. Do tĂ« mund tĂ« grumbulloja pa problem gjithĂ« diskografinĂ« e grupit The National dhe tĂ« Eminem-it, dhe tekstet e çdo kĂ«nge tjetĂ«r tĂ« shkruar. Pastaj, kur njĂ« pĂ«rdorues do tĂ« kĂ«rkonte diçka si: “Shkruaj njĂ« tekst rep nĂ« stilin e Eminem-it pĂ«r humbjen e parave, duke u frymĂ«zuar nga Bloodbuzz Ohio i grupit The National”, programi im i lidhjes sĂ« fjalĂ«ve – me qindra miliona klientĂ« qĂ« paguajnĂ« dhe njĂ« kapital tregu qĂ« vlen dhjetĂ«ra nĂ«se jo qindra miliarda dollarĂ« – do tĂ« mund tĂ« pĂ«rgjigjej:

Unë ende kam borxh për paratë, për paratë që i kam borxh
Por, unë nxjerr ar nga fyti kur pluskoj,
Prandaj, shko thuaj bankës se mund të marrë çfarë të dojë
Unë tashmë shpirtin e lash në mikrofon.

Dhe, kjo, sipas vendimeve tĂ« muajit tĂ« kaluar nga gjykatat amerikane, Ă«shtĂ« nĂ« njĂ«farĂ« mĂ«nyre “pĂ«rdorim i drejtĂ«â€ [fair use] dhe çuditĂ«risht nuk pĂ«rbĂ«n shkelje tĂ« sĂ« drejtĂ«s sĂ« autorit – edhe pse nuk i Ă«shtĂ« paguar asnjĂ« qindarkĂ« askujt nĂ« kĂ«tĂ« proces.

UnĂ« nuk jam as jurist i tĂ« drejtĂ«s sĂ« autorit, as gjyqtar. Jam i sigurt se tĂ« dy ata kanĂ« pĂ«rgjigje tĂ« detajuara dhe teknike – si pĂ«r shembull se ka njĂ« kuadĂ«r tĂ« ndryshĂ«m ligjor pĂ«r pĂ«rdorimin e drejtĂ« nĂ« trajnimin e IA-sĂ« kundrejt riprodhimit tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ«. Por, le tĂ« lĂ«mĂ« mĂ«njanĂ« pĂ«r njĂ« çast tĂ« gjitha kĂ«to çështje teknike. A po respektohet me tĂ« vĂ«rtetĂ« fryma e ligjit pĂ«r tĂ« drejtĂ«n e autorit – ai ligj qĂ« mĂ« ndalon mua tĂ« citoj njĂ« varg tĂ« vetĂ«m 12 fjalĂ«sh nga grupi The National nĂ« njĂ« libĂ«r, por i lejon ChatGPT-sĂ« ta riprodhojĂ« fjalĂ« pĂ«r fjalĂ« si pjesĂ« e njĂ« “kĂ«ngĂ«â€ tĂ« re tĂ« gjeneruar nĂ« çast tĂ« vetĂ«m?

Apo është thjesht fjala për pushtet? A do të thotë kjo që Eight Mile Style, kompania diskografike e Eminem-it mund të më shkatërrojë mua për ta cituar në një libër, vetëm sepse unë jam i vogël në krahasim me të, ndërsa Meta mund ta përmbytë Eight Mile Style-n që është po aq i vogël në krahasim me të, me ekipe avokatësh dhe me vite të tëra vonesash?

(Duhet tĂ« theksoj se Eight Mile Style ka paditur vetĂ« Meta-n pĂ«r shkelje tĂ« sĂ« drejtĂ«s sĂ« autorit, duke pretenduar se ky Ă«shtĂ« “njĂ« tjetĂ«r rast i njĂ« kompanie me vlerĂ« prej trilion dollarĂ«sh (me ‘T’) qĂ« shfrytĂ«zon pĂ«rfitimet krijuese tĂ« artistĂ«ve muzikorĂ« pĂ«r pĂ«rfitime tĂ« turpshme monetare tĂ« drejtuesve dhe aksionarĂ«ve tĂ« saj, pa licencĂ« dhe pa respekt pĂ«r tĂ« drejtat e zotĂ«ruesve tĂ« pronĂ«s intelektuale”. Fort mirĂ«! Shpresoj tĂ« fitojnĂ«.)

E paramendoj që një ekspert i së drejtës së autorit do të më thoshte se ajo që bën ChatGPT është e ngjashme me dikë që shkruan me dorë disa vargje nga The National apo të Eminem-it, në një fletore personale; se nëse ndonjëherë do ta incizoja dhe shisja këtë këngë të krijuar nga AI-ja, që citon drejtpërdrejt prej tyre, atëherë do të isha fajtor për shkelje të materialit të mbrojtur. Por, kur bëhet fjalë për modelet e mëdha gjuhësore, vetë përmbajtja e prodhuar është produkti.

LLM-tĂ« nuk “mendojnĂ«â€ pĂ«r atĂ« qĂ« prodhojnĂ«. Ato nuk mĂ«sojnĂ«, nuk transformojnĂ« dhe nuk janĂ« krijuese nĂ« asnjĂ« kuptim tĂ« vĂ«rtetĂ« tĂ« fjalĂ«s. Ato identifikojnĂ« marrĂ«dhĂ«niet komplekse (dhe shumĂ« pak kuptojnĂ«) midis fjalĂ«ve dhe grupeve tĂ« fjalĂ«ve, brenda sasive tĂ« mĂ«dha tĂ« tekstit, bazuar nĂ« tĂ« dhĂ«nat masive tĂ« trajnimit (ose, pĂ«r mua personalisht, ajo qĂ« duket si njĂ« vjedhje me shumicĂ« e pothuajse gjithĂ« historisĂ« sĂ« krijimtarisĂ« letrare dhe artistike tĂ« njerĂ«zimit) pĂ«r tĂ« gjeneruar pĂ«rgjigje qĂ« janĂ« mjaftueshĂ«m tĂ« mira pĂ«r tĂ« na mashtruar duke menduar se njĂ« lloj ndĂ«rgjegjeje ka qenĂ« e pĂ«rfshirĂ« aty.

Ky nuk është një shpërthim emocional për faktin që nuk mund të përdor një varg kënge në librin tim të ardhshëm. Nëse ky është standardi ligjor, atëherë ai është standardi (për shembull, doktrina e përdorimit të drejtë për median e lajmeve është ndryshe). Por, le të jetë të paktën i njëjti standard për të gjithë.

Ka dallim midis asaj qĂ« Ă«shtĂ« ligj dhe asaj se si ligji duhet tĂ« jetĂ«. A janĂ« vendimet qĂ« sapo janĂ« marrĂ« pĂ«r shkrimtarĂ«t nĂ« rastet kundĂ«r Meta-s dhe Anthropic-ut – njĂ« tjetĂ«r akter i madh nĂ« industrinĂ« e IA-sĂ« – nĂ« tĂ« mirĂ« tĂ« krijimtarisĂ« njerĂ«zore? Apo po rrĂ«shqasim drejt njĂ« bote ku jo vetĂ«m qĂ« kapitali sundon, por edhe ku “inteligjencat” e rreme dhe fitimprurĂ«se pĂ«rballen me mĂ« pak kufizime, sesa vetĂ« njerĂ«zit, mbi mĂ«nyrĂ«n se si pĂ«rdorin materialin njerĂ«zor?

VazhdojmĂ« tĂ« dĂ«gjojmĂ« nga themeluesit dhe ekspertĂ«t e IA-sĂ« se sa revolucionare janĂ« produktet e tyre. PĂ«r mĂ«nyrĂ«n se si IA-ja dhe agjentĂ«t e saj do tĂ« trazojnĂ« çdo gjĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pakthyeshme. AtĂ«herĂ« ndoshta IA-ja duhet tĂ« trazojĂ« edhe ligjin. NĂ«se ligji po prodhon situata qĂ« janĂ« teknikisht tĂ« sakta, por tĂ« padrejta, tĂ« padĂ«shiruara dhe qĂ« kĂ«rcĂ«nojnĂ« vetĂ« ekzistencĂ«n e shkrimtarĂ«ve, muzikantĂ«ve dhe artistĂ«ve – profesione jetĂ«sore tĂ« cilat, nĂ« shumicĂ«n e rasteve, nuk kanĂ« ndjekur kurrĂ« ndonjĂ« logjikĂ« ekonomike – atĂ«herĂ« ne duhet ta ndryshojmĂ« ligjin. /Telegrafi/

The post Eminem-i, IA-ja dhe unë: Pse artistët kanë nevojë për ligje të reja në epokën digjitale? appeared first on Telegrafi.

EPITAF MBI VETË POLITIKANIN

✇Telegrafi
By: Agron Shala
2 July 2025 at 12:36

Poezi nga: Hilaire Belloc 
PĂ«rkthyer nga: Besnik Hamiti dhe Agron Shala

Ceremonia madhështore dhe absurde u shpalos,
Kur kufoma e politikanit u varros.
TĂ« njohurit e tij e tallnin dhe e shanin
Unë qava: sepse doja që ta varnin

Edhe diçka për të njëjtin

Ky, më i shquari në sojin e vet,
Korruptoi, ngacmoi, mashtroi dhe shantazoi çdo vjet:
Por vdekjen madje edhe politikanët do të dështojnë
Ta korruptojnë ose mashtrojnë, ta ngacmojnë ose shantazhojnë.

Për një politikan tjetër

Politikani i vdekur dhe në baltë i shndërruar,
Mund të bëhej një tapë erën për ta ndaluar
S’mĂ« pĂ«lqejnĂ« shkujat, por prapĂ« dyshoj
Tapën ta prek me dorë veten ta detyroj.

Edhe për një tjetër

Fama Manipuluesit të saj të dashur lavdi i dhuron,
Dhe Manipuluesi është i pavdekshëm për sa kohë që jeton.

Epitaf mbi vetveten

Lauda tu Ilarion audacem et splendidum,
Ti që gjithmonë gjërat i fillon dhe kurrë nuk i mbaron.

The post EPITAF MBI VETË POLITIKANIN appeared first on Telegrafi.

Miti serb për Kosovën, sipas historianit Holm Sundhaussen

✇Telegrafi
By: Agron Shala
1 July 2025 at 11:56

Nga: Enver Bytyçi

28 qershori! Dita e shenjtĂ« e SerbisĂ« dhe e serbĂ«ve, e emĂ«rtuar si Dita e ShĂ«n Vidovdanit! Kjo ditĂ« pĂ«rkujton BetejĂ«n e FushĂ«-KosovĂ«s tĂ« 28 qershorit 1389 midis forcave ballkanike dhe trupave ushtarake tĂ« Sulltan Muratit I osman. ËshtĂ« fakt se kjo betejĂ«, kjo ditĂ«, Ă«shtĂ« mitizuar nĂ« shkallĂ«n mĂ« tĂ« lartĂ« tĂ« mundshme dhe ka prodhuar aq shumĂ« drama, viktima dhe tragjedi nĂ« konfliktet ballkanike, sidomos midis serbĂ«ve dhe shqiptarĂ«ve. Dhe, duhet thĂ«nĂ« se pĂ«r gati dy shekuj dita e 28 qershorit Ă«shtĂ« pĂ«rdorur shumĂ« herĂ« si simbol i mitologjisĂ« serbe pĂ«r qĂ«llime tĂ« manipulimit tĂ« opinionit brenda dhe jashtĂ« kufijve tĂ« shtetit serb.

MĂ« 28 qershor 1914, pra DitĂ«n e ShĂ«n Vidovdanit, u pĂ«rgatit dhe ndodhi atentati kundĂ«r princit austro-hungarez tĂ« kurorĂ«s, Franz Ferdinand, dhe gruas sĂ« tij, SofisĂ«. Pse ai atentat u krye pikĂ«risht nĂ« atĂ« ditĂ«? PĂ«r tĂ« dhĂ«nĂ« mesazhin e frymĂ«zuar prej mitit serb tĂ« Vidovdanit, se “Serbia nuk duron mĂ« tĂ« sakrifikohet” me protektoratin austro-hungarez nĂ« BosnjĂ« HercegovinĂ«. Ky atentat u bĂ« shkaku i fillimit tĂ« LuftĂ«s sĂ« ParĂ« BotĂ«rore. MĂ« pas, Franca, si nikoqire e KonferencĂ«s sĂ« Paqes, e çeli atĂ« konferencĂ« nĂ« VersajĂ« pikĂ«risht mĂ« 28 qershor 1919. Edhe kjo ndodhi pĂ«r shkak se Franca donte ta pĂ«rdorte Vidovdanin serb si simbol tĂ« fitores sĂ« luftĂ«s, e cila filloi nĂ« atĂ« ditĂ« pesĂ« vite mĂ« parĂ«. NdĂ«rkohĂ« qĂ« vetĂ« Serbia ishte pĂ«rpjekur ta pĂ«rkujtonte Vidovdanin, por kĂ«tĂ« e realizoi vetĂ«m nĂ« vitet 1930 kur e kishte konsoliduar pushtetin e sundimit tĂ« saj nĂ« KosovĂ« nĂ«n ish-MbretĂ«rinĂ« Jugosllave.

Edhe Josif Stalini e publikoi letrĂ«n e ashtuquajtur tĂ« InformbyrosĂ« mĂ« 28 qershor 1948. GjithnjĂ« pĂ«r t’u kujtuar serbĂ«ve se ata duhej tĂ« reagonin kundĂ«r Titos dhe ta rrĂ«zonin atĂ« nga pushteti. ShĂ«n Vidovdani i shĂ«rbeu atij pĂ«r tĂ« mobilizuar serbĂ«t pĂ«r rrĂ«zimin e Titos, por nuk ndodhi kjo.

MegjithatĂ«, Ă«shtĂ« Serbia, shteti, kisha, akademia e saj, tĂ« cilat e pĂ«rdorĂ«n ShĂ«n Vidovdanin si mit dhe si motiv e mjet pĂ«r homogjenizimin e popullit dhe tĂ« kombit serb kundĂ«r popujve tĂ« tjerĂ« tĂ« rajonit tonĂ« e sidomos kundĂ«r shqiptarĂ«ve. Kurdo qĂ« Serbia ka ndĂ«rmarrĂ« fushata ushtarake e policore tĂ« spastrimeve etnike kundĂ«r shqiptarĂ«ve, thirri nĂ« ndihmĂ« mitet e BetejĂ«s sĂ« FushĂ«-KosovĂ«s tĂ« 28 qershorit 1389. I fundit ishte Sllobodan Milosheviqi ai qĂ« mblodhi nĂ« FushĂ«-KosovĂ«, mĂ« 28 qershor 1989, mbi njĂ« milion qytetarĂ« tĂ« SerbisĂ« dhe u betua “pĂ«r ta mbrojtur KosovĂ«n” kundĂ«r shqiptarĂ«ve!

AutorĂ« tĂ« shumtĂ« tĂ« huaj, por edhe serbĂ« dhe shqiptarĂ« e kanĂ« trajtuar kĂ«tĂ« fenomen nĂ« mĂ«nyrat e tyre kritike, shumĂ« kritike, ose reflektive. Sigurisht qĂ« shumica e autorĂ«ve tĂ« SerbisĂ« e kanĂ« mbrojtur idenĂ« e KosovĂ«s si “djepi i popullit dhe shtetit serb”, si “Jerusalemi i SerbisĂ«â€, si “toka e shenjtĂ« serbe”, si “zemra e atdheut tĂ« serbĂ«ve” etj. Por, nga tĂ« gjitha elaborimet e kĂ«saj ngjarjeje mĂ« ka tĂ«rhequr vĂ«mendjen mĂ« sĂ« shumti trajtimi dhe interpretimi qĂ« i bĂ«n asaj njĂ« profesor i shquar i historisĂ« sĂ« EvropĂ«s Lindore dhe Juglindore, Holm Sundhaussen. Paraprakisht dua t’ju them se profesor Sundhaussen ishte njĂ« studiues sqimatar, mĂ« i madhi pĂ«r historinĂ« e rajonit tonĂ«. Ai Ă«shtĂ« marrĂ« jo vetĂ«m me mitet ballkanike, e sidomos ato serbe; jo vetĂ«m me zhvillimet historike politike te ne, por nĂ« detaje ka studiuar gjithashtu çështjet e zhvillimit ekonomik e social, kulturor e gjuhĂ«sor, si dhe demografik tĂ« popujve tĂ« EvropĂ«s Juglindore, sidomos tĂ« SerbisĂ«. ËshtĂ« studiuesi mĂ« i kompletuar i historisĂ« sonĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t nĂ« shtetet e rajonit tonĂ« e sidomos tĂ« historisĂ« sĂ« shtetit serb.

VetĂ«m njĂ« shembull po sjell. NĂ« vitin 2007, Holm Sundhaussen botoi nĂ« gjermanisht librin e tij tĂ« kontestuar nĂ« Beograd, Historia e SerbisĂ«, nĂ« tĂ« cilin e zhvesh kĂ«tĂ« histori prej miteve dhe mitologjisĂ« sĂ« ngulitur thellĂ« nĂ« kulturĂ«n, tregimtarinĂ« dhe interpretimin e autorĂ«ve serbĂ«. Sapo ai libĂ«r u botua, mediat e Beogradit e kudo qĂ« jetojnĂ« serbĂ«t reaguan me nervozizĂ«m pĂ«r atĂ« qĂ« ata e quanin “lĂ«ndim dhe fyerje ndaj serbĂ«ve dhe historisĂ« sĂ« tyre”! Ministria e PunĂ«ve tĂ« Jashtme nĂ« Beograd thirri ambasadorin gjerman dhe i dorĂ«zoi njĂ« notĂ« protestĂ« pĂ«r atĂ« qĂ« kishte shkruar Holm Sundhaussen. Debati vazhdoi me muaj. NdĂ«rkohĂ«, autori i historisĂ« sĂ« vĂ«rtetĂ« tĂ« SerbisĂ« i mblodhi tĂ« gjitha reagimet qĂ« ishin publikuar nĂ« mediat serbe e mĂ« gjerĂ«, shĂ«noi emrat e tĂ« gjithĂ« atyre autorĂ«ve qĂ« kishin shkruar dhe i ftoi ata nĂ« njĂ« takim nĂ« Beograd pĂ«r t’u ballafaquar me tĂ« vĂ«rtetĂ«n e shkruar. Mbajti njĂ« referat prej 22 faqesh, nĂ« tĂ« cilin ai u shpjegoi historianĂ«ve tĂ« SerbisĂ« se çfarĂ« ishte historia, ku ndryshon ajo nga mitologjia dhe si duhet shkruar e vĂ«rteta historike, pa u ndikuar nga mitet folklorike.

Por, le tĂ« kthehemi te pikĂ«pamjet e Holm Sundhaussen sa i pĂ«rket BetejĂ«s sĂ« FushĂ«-KosovĂ«s tĂ« 28 qershorit 1389. Ai shkruan: “Kosova, si njĂ« pikĂ« qendrore mentale e SerbisĂ« sĂ« mesjetĂ«s, pra si vend ‘i tregimeve hyjnore tĂ« popullit serb’, ‘si Jerusalemi i Serbisë’, po ashtu si kujtesĂ« e BetejĂ«s nĂ« FushĂ«n e MĂ«llenjave, krijon dy pjesĂ« themeltare tĂ« miti serb. (Kjo e krahasuar me punimet e Zoran Janjetoviqit). NjĂ«ra Ă«shtĂ« se Beteja e vitit 1389 shihet si akt vdekje dhe asgjĂ«simi nĂ« gjykimin e Zotit, trajtohet si rĂ«nie, si vuajtje dhe gatishmĂ«ri pĂ«r t’u sakrifikuar”. NdĂ«rsa, nĂ« anĂ«n tjetĂ«r, shkruan Sundhaussen, “ajo betejĂ« shihet si ringritje, si rithemelim i perandorisĂ« tokĂ«sore dhe hakmarrje pĂ«r atĂ« çka populli serb vuajti nĂ« atĂ« betejĂ«â€. MĂ« tej, ai e zbĂ«rthen mesazhin e mitit serb tĂ« kĂ«saj beteje me padrejtĂ«sinĂ« qĂ« i bĂ«het popullit serb e gatishmĂ«rinĂ« e tij pĂ«r t’u vetĂ«sakrifikuar, duke pasur parasysh vrasjen nĂ« betejĂ« me Sulltanin tĂ« Princ Llazarit, ose gatishmĂ«rinĂ« e Millosh Obiliqit pĂ«r t’u hakmarrĂ«, si dhe tĂ« “tradhĂ«tisĂ«â€ sĂ« Vuk Brankoviqit.

Interpretimi i Holm Sundhaussenit është se për atë betejë ka shumë pak ose aspak informacion të kronikëve të luftës. Gjithçka, shkruan ai, është në gojëdhëna. Edhe mbledhja e folklorit nga ana e gjuhëtarit Vuk Karaxhiq shihet prej tij si një punë e paargumentuar. Madje, shkruan dhe thotë se këngët që ai mblodhi nuk kanë burimin se nga vijnë. Ndërkohë që kronika e kësaj beteje është shkruar disa dekada më vonë, vëren Sundhaussen. Ai bën krahasimin e kësaj beteje me betejat e tjera të kësaj periudhe dhe arrin në përfundimin se dy prej tyre ishin më të rëndësishme sesa ajo në Fushën e Mëllenjave. P.sh përmend Betejën e vitit 1448, për të cilën thotë se ishte e suksesshme dhe më e madhe sesa Beteja e vitit 1389. Megjithatë, në historinë e Serbisë iu dha vend kësaj të fundit. Arsyeja? Nevoja për përdorim politik të saj.

Pak a shumĂ« tĂ« njĂ«jtat argumente pĂ«rdor edhe historiani britanik, Noel Malcolm, kur pĂ«rcakton dhe provon me fakte se pse Kosova nuk Ă«shtĂ« djepi shpirtĂ«ror i shtetit dhe popullit serb. Ai shkruan se as shteti dhe as kisha e SerbisĂ« nuk lindĂ«n pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« territorin e KosovĂ«s. Shteti i parĂ« serb lindi nĂ« RashkĂ«, ndĂ«rsa kisha serbe u krijua nĂ« njĂ« fshat afĂ«r Kragujevcit. Prandaj, shkruan Malcolm, nuk mundet qĂ« Kosova tĂ« ishte e tĂ« jetĂ« “djepi shpirtĂ«ror i popullit dhe i shtetit tĂ« SerbisĂ«â€! Duke sjellĂ« argumente si kĂ«to, historianĂ« tĂ« tillĂ« me emĂ«r dhe famĂ« evropiane, e kanĂ« zhveshur historinĂ« e SerbisĂ« nga mitet dhe kĂ«sisoj dhanĂ« njĂ« kontribut tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m pĂ«r interpretimin real tĂ« kĂ«saj historie. NdĂ«rkohĂ«, historiani tjetĂ«r gjerman, Konrad Clewing, i trajton mitet si mjet ndikimi edhe nĂ« etnostrukturĂ«n e KosovĂ«s, duke arritur nĂ« pĂ«rfundimin se megjithatĂ« “Kosova Ă«shtĂ« ose jo homogjene me popullsi shqiptare, po aq sa Ă«shtĂ« e tillĂ« Gjermania me popullsi gjermane”!

Parimi themelor i konceptit tĂ« historisĂ« pĂ«r Holm Sundhaussenit Ă«shtĂ« vendosja nĂ« themel tĂ« saj tĂ« njeriut. Duke e zgjeruar pikĂ«pamjen e tij, nĂ« kĂ«tĂ« aspekt, ai shkruan se “nuk ka territore tĂ« pushtuara ose jo tĂ« pushtuara. TĂ« pushtuar ose jo tĂ« pushtuar janĂ« njerĂ«zit qĂ« jetojnĂ« nĂ« ato territore”. NdĂ«rsa, duke iu referuar BetejĂ«s sĂ« FushĂ«-KosovĂ«s, ai e sheh atĂ« si tendencĂ« tĂ« SerbisĂ« pĂ«r tĂ« krijuar mitin e “popullit hyjnor”! ShqiptarĂ«t dhe grekĂ«t ushqejnĂ« “tĂ« qenit banorĂ«t e parĂ« tĂ« gadishullit”. NdĂ«rsa serbĂ«t mitin e “tĂ« qenit hyjnorĂ«â€, si askush tjetĂ«r, unikĂ«. NdĂ«rsa, betejĂ«n e Car Llazarit me Sulltanin, Sundhaussen e sheh si moment vendimi nĂ« dilemĂ«n “nĂ«se princi serb do tĂ« luftonte pĂ«r perandorinĂ« tokĂ«sore tĂ« trashĂ«guar nga NemanjĂ«t dhe Stefan Dushani, apo nĂ« vend tĂ« kĂ«saj do tĂ« ngrinte njĂ« kishĂ« me tĂ« cilĂ«n shihej krijimi i njĂ« perandorie ose mbretĂ«rie hyjnore serbe. Virtualiteti kĂ«sisoj shndĂ«rrohet nĂ« legjendĂ«, legjenda nĂ« mit dhe miti pĂ«rdoret si mjet lufte dhe beteje”.

ËshtĂ« interesant se si Sundhaussen e trajton nga pikĂ«pamja psikologjike zhvillimin e ngjarjeve. Edhe vrasjen e Car Llazarit ai e sheh si çështje nderi pĂ«r t’u pĂ«rballur nĂ« dyluftim me Sulltan Mratin I. NĂ« kĂ«tĂ« moment ai shkruan se Car Llazari mendoi sipas dilemĂ«s: NĂ«se duhej tĂ« luftonte me ushtri pĂ«r tĂ« mbrojtur “mbretĂ«rinĂ« serbe”, ndonĂ«se ai nuk ishte pasues i perandorisĂ«, e cila kishte perĂ«nduar nĂ« vitin 1371, apo tĂ« binte nĂ« betejĂ« si dishepull i krijimit tĂ« njĂ« mbretĂ«rie imagjinare hyjnore pĂ«r serbĂ«t. Zgjodhi martirizimin, viktimizimin si model tĂ« mbretĂ«risĂ« sĂ« “pĂ«rjetshme”, shkruan Holm Sundhaussen. Dhe, mĂ« pas pĂ«rshkruan se si dhe pse emri i Car Llazarit u bĂ« mit. Ai citon teologun serb, Nikolaj Velimiroviq, i cili shkruante se “asnjĂ« popull kristian nuk ka nĂ« historinĂ« e vet atĂ« çfarĂ« populli serb ka. AsnjĂ« popull nuk ka njĂ« KosovĂ« 
 Kosova Ă«shtĂ« njĂ« rast unik nĂ« historinĂ« dymijĂ« vjeçare tĂ« krishterimit”, citon Sundhaussen tĂ« ketĂ« shkruar teologu serb i lartpĂ«rmendur dhe i shpallur shenjt nga Sinodi i KishĂ«s Ortodokse Serbe nĂ« vitin 2003.

Edhe sa i pĂ«rket Millosh Obiliqit, Sundhaussen e shpjegon aktin e tij tĂ« vrasjes sĂ« Sulltanit me sedrĂ«n dhe egon e tij, pĂ«r t’u dĂ«shmuar. Baxhanaku i tij, Vuk Brankoviqi, kishte nxjerrĂ« fjalĂ« se Milloshi “ishte njĂ« tradhtar, qĂ« punon pĂ«r turqit”! Dhe, ky i fundit, pĂ«r ta dĂ«shmuar veten jo si “tradhtar”, por “si hero”, nĂ« pĂ«rfundim tĂ« betejĂ«s hyn nĂ« mirĂ«besim nĂ« çadrĂ«n e Sulltanit dhe e vret atĂ«. Motivimi i kĂ«tij akti provon nĂ« fakt njĂ« sindromĂ« tĂ« trashĂ«guar edhe sot nga individĂ« dhe grupe individĂ«sh, tĂ« cilĂ«t vendosin veten gjithnjĂ« nĂ« provĂ«, pĂ«r t’u dĂ«shmuar te tĂ« tjerĂ«t pĂ«r aftĂ«sitĂ« ose pĂ«r cilĂ«sitĂ« qĂ« ata kanĂ«. ËshtĂ« aq e pĂ«rhapur njĂ« sindromĂ« e tillĂ«, sa nuk ke pse tĂ« mos e besosh edhe nĂ« rastin e Millosh Obiliqit.

Sipas historianit tĂ« njohur, Sundhaussen, miti i BetejĂ«s sĂ« FushĂ«-KosovĂ«s nisi si akt i grumbullimit tĂ« folklorit rreth kĂ«saj ngjarjeje dhe pĂ«rfundoi nĂ« shekullin e XIX nĂ« njĂ« mit kombĂ«tar. Deri aso kohe, ngjarja u transmetua pĂ«rmes folklorit. Madje, edhe nĂ« rapsoditĂ« e kelmendasve nĂ« ShqipĂ«ri dhe te shqiptarĂ«t nĂ« KosovĂ«. Pas studimit tĂ« kĂ«tij folklori prej Vuk Karaxhiqit, ajo u shndĂ«rrua nĂ« njĂ« ide fikse, sipas sĂ« cilĂ«s e gjithĂ« bota rrotullohet rreth FushĂ«-KosovĂ«s sĂ« 28 qershorit 1389 e, nĂ« kohĂ«n e sotme, rreth SerbisĂ« e serbĂ«ve. PĂ«r ta shndĂ«rruar nĂ« mit kĂ«tĂ« betejĂ«, nisĂ«n qĂ« prej vitit 1870 e kĂ«tej tĂ« zhvillohen manifestime, pĂ«rkujtimore, tĂ« shkruhen tregime, tĂ« bĂ«hen gravura dhe tablo tĂ« pikturĂ«s, tĂ« bĂ«het muzikĂ« e nĂ« shekullin XX edhe filma. Car Llazari u konsiderua si i pari dhe i vetmi pasues i Krishtit nĂ« botĂ«. TeologĂ«, historianĂ«, artistĂ«, kineastĂ«, regjisorĂ«, piktorĂ«, skulptorĂ«, shkrimtarĂ«, priftĂ«rinj, politikanĂ«, akademikĂ«, historianĂ«, psikologĂ« e profesorĂ« tĂ« SerbisĂ« u pĂ«rfshinĂ« nĂ« dalldinĂ« e kultivimit tĂ« kĂ«tij miti, aq sa e çuan SerbinĂ« nĂ« shumĂ« fushata ushtarake, beteja e luftĂ«ra kundĂ«r popujve fqinjĂ« tĂ« saj, nĂ« pĂ«rpjekjen e saj pĂ«r ta krijuar “SerbinĂ« e Madhe”!

Duke e interpretuar konjukturĂ«n e kĂ«tij miti, Holm Sundhaussen pĂ«rmend rastin e fundit, kur Milosheviqi organizoi pĂ«rkujtimoren e 600 vjetorit tĂ« BetejĂ«s nĂ« FushĂ«-KosovĂ« mĂ« 28 qershor 1989, nĂ« tĂ« cilĂ«n deklarohet: “Ne do ta fitojmĂ« betejĂ«n pĂ«r KosovĂ«n, pa marrĂ« parasysh pengesat me tĂ« cilat pĂ«rballemi brenda dhe jashtĂ« vendit”. NdĂ«rkohĂ« qĂ« citon gjithashtu fjalĂ«n e Milosheviqit para turmave nĂ« Beograd me 19 nĂ«ntor 1988, kur ai imitoi GĂ«belsin e Hitlerit. Milosheviqi thoshte atĂ« kohĂ« se “Serbia ose do tĂ« bĂ«het e madhe, ose nuk do tĂ« ekzistojĂ« fare”! MĂ« pas u elaboruan, shkruan Sundhaussen, idetĂ« pĂ«r fertilitetin e nĂ«nave shqiptare nĂ« KosovĂ«, duke u konsideruar si akt gjenocidi kundĂ«r SerbisĂ« dhe serbĂ«ve. Madje, ai citon njĂ« prej anĂ«tarĂ«ve tĂ« Lidhjes sĂ« ShkrimtarĂ«ve tĂ« SerbisĂ«, kur shkruante: “NĂ« 600-vjetorin e BetejĂ«s nĂ« KosovĂ« ne shpallĂ«m se Kosova Ă«shtĂ« dhe do tĂ« jetĂ« serbe dhe kjo nuk varet nga fertiliteti i shqiptarĂ«ve ose mortaliteti i serbĂ«ve. Aty Ă«shtĂ« derdh aq shumĂ« gjak serb dhe gjenden aq shumĂ« relike hyjnore, saqĂ« Kosova gjithmonĂ« do tĂ« jetĂ« njĂ« territor serb, edhe nĂ«se nĂ« kĂ«tĂ« vend nuk do tĂ« jetojĂ« asnjĂ« serb”!

NdĂ«rkohĂ«, duke e trajtuar kĂ«tĂ« ngjarje me rrezatim nĂ« kohĂ«t e sotme moderne, Sundhaussen i drejtohet edhe elitĂ«s sĂ« mendimit racional nĂ« Serbi. Ai citon p.sh. Bogdan Bogdanoviqin, i cili i kishte shkruar njĂ« letĂ«r Komitetit Qendror tĂ« Lidhjes Komuniste tĂ« JugosllavisĂ«, menjĂ«herĂ« pas shkarkimit tĂ« Stamboliqit nĂ« nĂ«ntor 1987. NĂ« atĂ« letĂ«r Bogdanoviq ka shkruar: “SerbĂ«t janĂ« lodhur nga loja e dramĂ«s nacionale dhe nga kjo politikĂ« ditore qĂ« i godet ata. ËshtĂ« e lodhur nga historia e saj, tĂ« cilĂ«n serbĂ«t nuk e kuptojnĂ« e megjithatĂ« mrekullohen me tĂ«. Ata janĂ« tĂ« lodhur nga luftĂ«rat e vĂ«shtira, tragjike dhe tĂ« pamenduara”. Sundhaussen mĂ« tej citon gjithashtu Danica Drashkoviqin, e cila nĂ« kulmin e luftĂ«s nĂ« BosnjĂ«, mĂ« 1994, shkruante se “fshatarĂ«t serbĂ« nuk kanĂ« nevojĂ« pĂ«r territore, pĂ«rkundrazi ata kanĂ« nevojĂ« pĂ«r njĂ« jetĂ« si p.sh nĂ« AmerikĂ« e nĂ« Gjermani 
 Nga Serbia e Madhe ne kemi pĂ«rfituar deri tani vetĂ«m luftĂ«, varfĂ«ri dhe uri”.

Megjithatë Holm Sundhaussen mendonte aso kohe (në fillim të viteve 2000) se ndarja e Serbisë nga mitet për Kosovën është një proces ende i largët. Ajo çfarë ka ndodhur në këto më shumë se dy dekada dhe çfarë po ndodh ende sot, e provon këtë përfundim logjik të historianit të shquar gjerman!

The post Miti serb për Kosovën, sipas historianit Holm Sundhaussen appeared first on Telegrafi.

ÇfarĂ« Ă«shtĂ« bota myslimane?

✇Telegrafi
By: Agron Shala
30 June 2025 at 13:55

Nga: Cemil Aydin, profesor i Historisë në Universitetin e Karolinës së Veriut / aeon.co
PĂ«rktheu: Agron Shala / Telegrafi.com

MĂ« 17 maj 1919, nĂ« Paris, tre udhĂ«heqĂ«s indianĂ« myslimanĂ« u takuan me presidentin e Shteteve tĂ« Bashkuara, Woodrow Wilson, pĂ«r tĂ« mbrojtur çështjen e ruajtjes sĂ« Kalifatit osman nĂ« Stamboll dhe pĂ«r vetĂ«vendosjen kombĂ«tare tĂ« Anadollit si atdhe pĂ«r turqit myslimanĂ«. IndianĂ«t kĂ«rkuan pavarĂ«sinĂ« e asaj qĂ« e quajtĂ«n “fuqia e fundit myslimane qĂ« mbeti nĂ« botĂ«.” UdhĂ«heqĂ«sit myslimanĂ« indianĂ« qĂ« flisnin nĂ« emĂ«r tĂ« njĂ« Kalifati osman mund tĂ« duken si pĂ«rfaqĂ«sues tĂ« njĂ« uniteti global mysliman, por njĂ« pĂ«rfundim i tillĂ« do tĂ« ishte i gabuar.

NĂ« fakt, detajet, argumentet dhe idealet e atij takimi tregojnĂ« se sa i paqĂ«ndrueshĂ«m dhe mashtrues Ă«shtĂ« supozimi i zakonshĂ«m se ekziston njĂ« ndarje e qartĂ« midis “botĂ«s myslimane” dhe “PerĂ«ndimit.” MyslimanĂ«t indianĂ« e mbrojtĂ«n çështjen e pavarĂ«sisĂ« turke duke iu referuar 14 pikave pĂ«r paqe tĂ« Wilsonit. Suksesi i tyre nĂ« sigurimin e kĂ«tij takimi me Wilsonin lidhej ngushtĂ« me sakrificĂ«n e tyre si ushtarĂ« nĂ« ushtrinĂ« britanike, duke luftuar dhe mundur aleancĂ«n gjermano-osmane. Edwin Montagu, sekretari i Shtetit pĂ«r IndinĂ« nĂ«n sundimin britanik, e organizoi takimin sepse besonte se Perandoria Britanike – si perandoria mĂ« e madhe myslimane nĂ« botĂ« – kishte njĂ« pĂ«rgjegjĂ«si morale pĂ«r tĂ« dĂ«gjuar çështjen e myslimanĂ«ve indianĂ« nĂ« mbrojtje tĂ« Kalifatit osman. TĂ« tre liderĂ«t myslimanĂ« qĂ« theksonin lidhjet e tyre shpirtĂ«rore me Kalifatin osman – Aga Khan, Abdullah Yusuf Ali dhe Sahibzada Aftab Ahmad Khan – ishin nĂ« fakt nĂ«nshtetas besnikĂ« tĂ« KurorĂ«s Britanike. NĂ« takim morĂ«n pjesĂ« edhe disa liderĂ« hindu tĂ« IndisĂ«, duke shprehur solidaritetin e tyre me bashkatdhetarĂ«t myslimanĂ« dhe mbĂ«shtetjen pĂ«r Kalifatin osman.

Ky diskutim nĂ« KonferencĂ«n e Paqes nĂ« Paris, nĂ« vitin 1919, nuk zbulon njĂ« pĂ«rplasje midis njĂ« bote islame dhe njĂ« bote perĂ«ndimore. PĂ«rkundrazi, zbulon njĂ« botĂ« komplekse dhe tĂ« ndĂ«rlidhur. E, megjithatĂ«, merreni parasysh esenĂ« me ndikim tĂ« Bernard Lewisit nĂ« revistĂ«n The Atlantic, RrĂ«njĂ«t e zemĂ«rimit mysliman (1990): “NĂ« kĂ«ndvĂ«shtrimin klasik islamik, drejt tĂ« cilit shumĂ« myslimanĂ« po kthehen, bota dhe mbarĂ« njerĂ«zimi ndahen nĂ« dy pjesĂ«: ShtĂ«pia e Islamit, ku mbizotĂ«rojnĂ« ligji dhe besimi islam dhe, pjesa tjetĂ«r, e njohur si ShtĂ«pia e Mosbesimit ose ShtĂ«pia e LuftĂ«s, tĂ« cilĂ«n myslimanĂ«t kanĂ« detyrim pĂ«rfundimtar ta sjellin nĂ« Islam.” Lewis e bĂ«nte tĂ« qartĂ« se ky “detyrim” i supozuar nĂ«nkuptonte mjete tĂ« dhunshme: “Detyrimi i luftĂ«s sĂ« shenjtĂ« 
 fillon nĂ« shtĂ«pi dhe vazhdon jashtĂ« saj, kundĂ«r tĂ« njĂ«jtit armik jobesimtar.” Si nĂ« frymĂ« ashtu edhe nĂ« pĂ«rmbajtje, udhĂ«heqĂ«sit indianĂ« qĂ« u takuan me Wilsonin nĂ« vitin 1919, kundĂ«rshtojnĂ« çdo pretendim tĂ« Lewisit. MyslimanĂ«t ishin mbĂ«shtetĂ«s besnikĂ« tĂ« njĂ« perandorie shumĂ«-fetare, si ajo britanike, bashkĂ«punonin me hindutĂ« dhe kishin luftuar kundĂ«r ushtarĂ«ve myslimanĂ« tĂ« PerandorisĂ« Osmane gjatĂ« LuftĂ«s sĂ« ParĂ« BotĂ«rore. Ata nuk i shihnin perĂ«ndimorĂ«t si armiq dhe e mbrojtĂ«n kauzĂ«n e Kalifatit osman nĂ« pĂ«rputhje me normat ndĂ«rkombĂ«tare mbi vetĂ«vendosjen kombĂ«tare dhe paqen perandorake.

Edhe pse ka pasur ndikim nĂ« qarqet e politikĂ«s amerikane, Bernard Lewis nuk ishte ai qĂ« shpiku idenĂ« e njĂ« “bote myslimane” qĂ« Ă«shtĂ« ndryshe nga ajo perĂ«ndimore. QĂ« prej Revolucionit Iranian tĂ« vitit 1979, gazetarĂ«t perĂ«ndimorĂ« dhe islamistĂ«t radikalĂ« e kanĂ« popullarizuar kĂ«tĂ« ide. Sipas pikĂ«pamjes sĂ« tyre, panislamizmi bashkĂ«kohor buron nga idealet e lashta myslimane dhe synon rikthimin e njĂ« pastĂ«rtie tĂ« paprishur fetare. NĂ« kĂ«tĂ« kĂ«ndvĂ«shtrim, panislamizmi paraqitet si njĂ« lĂ«vizje reaksionare, e kapluar nga traditat e vjetra dhe nga ligji klasik islam. Ajo qĂ« zakonisht pretendohet Ă«shtĂ« se veçantitĂ« e Islamit e detyrojnĂ« pĂ«rkatĂ«sinĂ« fetare tĂ« myslimanĂ«ve tĂ« tejkalojĂ« çdo pĂ«rkatĂ«si tjetĂ«r politike. Ky panislamizĂ«m jo vetĂ«m qĂ« mbijeton, por lulĂ«zon edhe nĂ« botĂ«n moderne, dhe paraqitet si artefakt civilizues qĂ« bie thellĂ«sisht ndesh me kohĂ«n moderne.

Lewis mund tĂ« mos ketĂ« qenĂ« ai qĂ« shpiku idenĂ« e botĂ«s myslimane, por ia dha njĂ« lustĂ«r intelektuale dhe frymĂ«zoi veprĂ«n edhe mĂ« tĂ« njohur tĂ« Samuel Huntingtonit, PĂ«rplasja e qytetĂ«rimeve dhe rindĂ«rtimi i rendit botĂ«ror (1996). “Lufta midis kĂ«tyre sistemeve rivale [tĂ« botĂ«s islame dhe tĂ« krishterimit],” shkroi Lewis, “ka zgjatur pĂ«r rreth 14 shekuj. Ajo filloi me shfaqjen e Islamit, nĂ« shekullin VII, dhe ka vazhduar praktikisht deri nĂ« ditĂ«t e sotme. Ka qenĂ« njĂ« seri e gjatĂ« sulmesh dhe kundĂ«rsulmesh, xhihadesh dhe kryqĂ«zatash, pushtimesh dhe ripushtimesh.”

Kjo mbetet ende pikĂ«pamja dominuese perĂ«ndimore mbi panislamizmin, e shprehur shpesh pĂ«rmes frazĂ«s sĂ« zakonshme nĂ« media dhe nĂ« analiza – “bota myslimane.” Por, nĂ« kundĂ«rshtim me kĂ«tĂ« pikĂ«pamje mbizotĂ«ruese pĂ«r njĂ« pĂ«rplasje tĂ« pĂ«rjetshme me PerĂ«ndimin e krishterĂ«, panislamizmi Ă«shtĂ« nĂ« fakt njĂ« fenomen relativisht i ri dhe aspak i jashtĂ«zakonshĂ«m. I lidhur ngushtĂ« me pan-afrikanizmin dhe pan-azianizmin, ai lindi nĂ« vitet ‘80 tĂ« shekullit XIX si njĂ« reagim ndaj padrejtĂ«sive tĂ« imperializmit evropian. Fillimisht, ideja e solidaritetit global mysliman synonte tĂ« siguronte mĂ« shumĂ« tĂ« drejta pĂ«r myslimanĂ«t brenda perandorive evropiane, si pĂ«rgjigje ndaj ideve tĂ« supremacisĂ« sĂ« bardhĂ«/krishterĂ«, dhe pĂ«r tĂ« pohuar barazinĂ« e shteteve ekzistuese myslimane nĂ« tĂ« drejtĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare.

Ideja e një përplasjeje të lashtë midis Botës Myslimane dhe Botës së Krishterë është një mit i rrezikshëm dhe modern. Ajo mbështetet në shtrembërime të fabrikuara të uniteteve të ndara gjeopolitike dhe civilizuese islame dhe perëndimore. Pan-afrikanizmi dhe pan-azianizmi ofrojnë një kontekst më të mirë për të kuptuar panislamizmin. Të tria u shfaqën në fund të shekullit XIX, në kulmin e epokës së perandorive, si kundërpërgjigje ndaj supremacisë anglosaksone dhe misionit civilizues të njeriut të bardhë. Panislamistët e epokës së perandorive nuk kishin nevojë të bindnin myslimanët e tjerë për unitetin global të bashkëbesimtarëve të tyre. Duke ndarë subjektet myslimane përmes referencave ndaj identitetit të tyre fetar, kolonizatorët krijuan themelet konceptuale të unitetit modern mysliman.

NĂ« atĂ« kohĂ«, perandoritĂ« britanike, holandeze, franceze dhe ruse sundonin shumicĂ«n e myslimanĂ«ve tĂ« botĂ«s. Ashtu si pan-afrikanistĂ«t dhe pan-azianistĂ«t, panislamistĂ«t e parĂ« ishin intelektualĂ« qĂ« donin t’u kundĂ«rviheshin fyerjeve, poshtĂ«rimeve dhe shfrytĂ«zimit tĂ« dominimit kolonial perĂ«ndimor. Ata nuk synonin domosdo tĂ« mohonin botĂ«n perandorake apo realitetin e perandorive. NĂ« ndjeshmĂ«ri, intelektualĂ«t kryesorĂ« panislamistĂ«, Jamaluddin al-Afghani dhe Syed Ameer Ali, i ngjanin shumĂ« figurave si W. E. B. Du Bois te pan-afrikannistĂ«t apo Rabindranath Tagore tek pan-aziatistĂ«t. Si homologĂ«t e tyre, panislamistĂ«t theksonin se perandoritĂ« evropiane diskriminonin afrikanĂ«t, aziatikĂ«t dhe myslimanĂ«t – si brenda perandorive, ashtu edhe nĂ« marrĂ«dhĂ«niet ndĂ«rkombĂ«tare. TĂ« tri lĂ«vizjet sfiduan racizmin evropian dhe dominimin kolonial, dhe premtuan njĂ« botĂ« mĂ« tĂ« mirĂ« dhe mĂ« tĂ« lirĂ« pĂ«r shumicĂ«n e qenieve njerĂ«zore nĂ« TokĂ«.

Zyrtarët kolonialë evropianë filluan të shqetësoheshin për një revoltë të mundshme myslimane, kur panë se teknologjitë moderne të shtypit, avulloreve dhe telegrafit po krijonin lidhje të reja mes popullatave të ndryshme myslimane, duke i ndihmuar ata të artikulonin një kritikë ndaj racizmit dhe diskriminimit. Megjithatë, nuk pati kryengritje panislamike kundër kolonializmit në vitet 1870-1910. Kërcënimi i supozuar i panislamizmit u shfaq për herë të parë, dukshëm, në Perëndim gjatë Luftës së Parë Botërore, pjesërisht sepse perandoritë osmane dhe gjermane e promovuan atë në propagandën e tyre të luftës. Por, nuk pati asnjë revoltë myslimane gjatë Luftës së Parë Botërore, kur qindra mijëra-ushtarë myslimanë shërbyen në perandoritë britanike, franceze dhe ruse. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, pan-azianizmi lidhej me premtimet e Perandorisë Japoneze për të çliruar racat me ngjyrë të Azisë nga hegjemonia e të bardhëve. Pas humbjes së Japonisë, dekolonizimi historik i Afrikës e rriti rëndësinë e pan-afrikanizmit në debatin evropian.

Deri nĂ« vitet ’60 tĂ« shekullit XX, me zbehjen e botĂ«s koloniale dhe zĂ«vendĂ«simin e saj nga njĂ« botĂ« e shteteve tĂ« pavarura, projektet politike tĂ« panislamizmit, pan-afrikanizmit dhe pan-azianizmit pothuajse ishin zhdukur. MegjithatĂ«, ato kishin fituar shumĂ« beteja intelektuale kundĂ«r racizmit, kishin rrĂ«zuar argumentet koloniale tĂ« supremacisĂ« sĂ« bardhĂ« dhe kishin ndihmuar nĂ« pĂ«rfundimin e sundimit perandorak evropian. ZhgĂ«njimet mbi dĂ«shtimin e AfrikĂ«s, AzisĂ« dhe botĂ«s myslimane pĂ«r tĂ« arritur barazi dhe liri tĂ« krahasueshme me PerĂ«ndimin, kontribuuan gjithashtu nĂ« rĂ«nien e statusit tĂ« kĂ«tyre pan-nacionalizmave. Deri nĂ« vitet ’80 tĂ« shekullit XX, intelektualĂ«t afrikanĂ« dhe afro-amerikanĂ« u bĂ«nĂ« mĂ« pesimistĂ« mbi Ă«ndrrĂ«n kryesore pan-afrikaniste pĂ«r barazi racore pĂ«r njerĂ«zit me ngjyrĂ« nĂ« botĂ«n moderne dhe pĂ«r ta bĂ«rĂ« gjithĂ« AfrikĂ«n tĂ« begattĂ« dhe tĂ« lirĂ«. Nuk Ă«shtĂ« realizuar vizioni pan-afrikan pĂ«r tĂ« bashkuar kombet e reja e tĂ« dobĂ«ta afrikane nĂ« njĂ« forcĂ« federative globale dhe pĂ«r t’u dhĂ«nĂ« atyre liri dhe mirĂ«qenie. Edhe pse ekziston ende njĂ« organizatĂ« ndĂ«rkombĂ«tare – Bashkimi Afrikan – ajo Ă«shtĂ« jofunksionale dhe larg realizimit tĂ« qĂ«llimeve tĂ« pan-afrikanizmit. Shpresat e brezit pan-afrikanist, nga Du Bois te Frantz Fanon, pĂ«r njĂ« tĂ« ardhme tĂ« dekolonizuar tĂ« AfrikĂ«s, mbeten njĂ« projekt i humbur pĂ«r brezin e ardhshĂ«m.

Nga ana tjetĂ«r, me disa fuqi tĂ« mĂ«dha si Kina, India dhe Japonia, Azia e sotme e dekolonizuar do t’i kishte bĂ«rĂ« krenarĂ« pan-azianistĂ«t e fillimit tĂ« shekullit XX. MegjithatĂ«, pan-azianizmi i shekullit XX ndoqi njĂ« rrugĂ« tĂ« ndĂ«rlikuar. ShfrytĂ«zimi qĂ« Japonia i bĂ«ri pan-azianizmit pĂ«r tĂ« arsyetuar pushtimin e saj kolonial tĂ« KinĂ«s dhe KoresĂ«, i la shumĂ« mbĂ«shtetĂ«s tĂ« ndiheshin tĂ« tradhtuar. Politika e jashtme e IndisĂ« sĂ« pavarur, nĂ«n drejtimin e Jawaharlal NehrusĂ«, tregoi njĂ« angazhim ndaj disa parimeve pan-azianiste, tĂ« cilat kishin njĂ« tĂ«rheqje tĂ« gjerĂ« gjatĂ« KonferencĂ«s sĂ« Bandungut mĂ« 1955. Ky takim i 29 shteteve aziatike dhe afrikane, qĂ« pĂ«rbĂ«nin mĂ« shumĂ« se gjysmĂ«n e popullsisĂ« sĂ« botĂ«s, ishte shprehja e fundit madhore e solidaritetit aziatik, dhe mĂ« pas u pĂ«rthith nga rivalitetet e LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ« dhe ndĂ«rtimi i shteteve kombĂ«tare.

Edhe panislamizmi ka ecur pĂ«rpara nĂ« njĂ« seri ngritjesh dhe rĂ«niesh gjatĂ« shekullit tĂ« fundit. Nga Turqia dhe Egjipti, te Indonezia dhe Algjeria, ideja e intelektualizmit mysliman dhe solidaritetit global mysliman fuqizoi udhĂ«heqĂ«sit dhe lĂ«vizjet nacionaliste tĂ« shekullit XX. Deri nĂ« mesin e viteve ’60 tĂ« shekullit XX, shumica e myslimanĂ«ve tĂ« botĂ«s kishin fituar lirinĂ« nga sundimi kolonial evropian. Parlamenti turk kishte shfuqizuar Kalifatin osman qĂ« nĂ« vitin 1924, dhe deri nĂ« vitet ‘50 tĂ« shekullit XX ai kalifat pothuajse ishte harruar.

MegjithatĂ«, nĂ« pothuajse njĂ« tĂ« pestĂ«n e parĂ« tĂ« shekullit XXI, pan-afrikanizmi dhe pan-azianizmi duken sikur janĂ« zhdukur, ndĂ«rsa panislamizmi dhe ideali i solidaritetit tĂ« botĂ«s myslimane vazhdon tĂ« mbijetojĂ«. Pse? PĂ«rgjigjja gjendet nĂ« fazat pĂ«rfundimtare tĂ« LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ«. NĂ« vitet ‘80 tĂ« shekullit XX, u shfaq njĂ« ndĂ«rkombĂ«tarizim i ri mysliman, si pjesĂ« e rritjes sĂ« islamit politik. Nuk bĂ«hej fjalĂ« pĂ«r njĂ« pĂ«rplasje mes traditave civilizuese tĂ« lashta tĂ« Islamit dhe PerĂ«ndimit, as pĂ«r njĂ« ringjallje tĂ« vlerave autentike fetare. Nuk ishte as njĂ« vazhdimĂ«si e panislamizmit tĂ« fillimit tĂ« shekullit XX, por njĂ« formacion i ri qĂ« doli nga Lufta e FtohtĂ«. NjĂ« aleancĂ« saudito-amerikane filloi tĂ« promovojĂ« idenĂ« e solidaritetit mysliman nĂ« vitet ‘70 tĂ« shekullit XX, si njĂ« alternativĂ« ndaj panarabizmit laik tĂ« presidentit egjiptian Gamal Abdel Nasser, vendi i tĂ« cilit ishte i lidhur me Bashkimin Sovjetik. Çdo ide pĂ«r njĂ« utopi “islame” do tĂ« kishte dĂ«shtuar nĂ«se nuk do tĂ« ishin dĂ«shtimet e shumĂ« shteteve tĂ« pas-kolonializmit dhe zhgĂ«njimi pasues publik i shumĂ« myslimanĂ«ve.

Ideja se panislamizmi pĂ«rfaqĂ«son vlera autentike politike myslimane, tĂ« lashta dhe tĂ« shtypura qĂ« ngrihen nĂ« revoltĂ« kundĂ«r perĂ«ndimores dhe sekularizmit global, ishte nĂ« fillim njĂ« obsesion paranojak i oficerĂ«ve kolonialĂ« perĂ«ndimorĂ«, por sĂ« fundmi vjen kryesisht nga islamistĂ«t. KomentatorĂ«t dhe gazetarĂ«t perĂ«ndimorĂ« kanĂ« gabuar duke i marrĂ« pĂ«r tĂ« mirĂ«qena pretendimet e islamistĂ«ve mbi vlerat thelbĂ«sore politike tĂ« Islamit. Lloji i islamizmit qĂ« identifikohet me VĂ«llazĂ«rinĂ« Myslimane tĂ« Egjiptit apo Iranin e Ruhollah Khomeinit, nuk ekzistonte para viteve ’70 tĂ« shekullit XX. AsnjĂ« nga myslimanĂ«t indianĂ« qĂ« u takuan me Wilsonin, e as kalifĂ«t e fundit osmanĂ«, nuk ishin tĂ« interesuar pĂ«r tĂ« imponuar sheriatin nĂ« shoqĂ«ritĂ« e veta. AsnjĂ«ri prej tyre nuk donte tĂ« detyronte gratĂ« tĂ« mbuloheshin. PĂ«rkundrazi, brezi i parĂ« panislamist ishte shumĂ« modernist: ata ishin pĂ«rkrahĂ«s tĂ« çlirimit tĂ« grave, barazisĂ« racore dhe kozmopolitizmit. MyslimanĂ«t indianĂ«, pĂ«r shembull, ishin shumĂ« krenarĂ« qĂ« kalifi osman kishte ministra dhe ambasadorĂ« grekĂ« e armenĂ«. Ata gjithashtu dĂ«shironin qĂ« Kurora Britanike tĂ« emĂ«ronte hindusĂ« dhe myslimanĂ« si ministra dhe zyrtarĂ« tĂ« nivelit tĂ« lartĂ« nĂ« qeveritĂ« e tyre. AsnjĂ«ri prej tyre nuk do tĂ« kishte dĂ«shiruar apo parashikuar ndarjen e turqve dhe grekĂ«ve nĂ« tokat osmane, arabĂ«ve dhe hebrenjve nĂ« PalestinĂ«, apo myslimanĂ«ve dhe hindusĂ«ve nĂ« Indi. VetĂ«m forma bazĂ« e panislamizmit tĂ« fillimshekullit XX mbijeton sot; pĂ«rmbajtja e tij Ă«shtĂ« transformuar plotĂ«sisht qĂ« prej viteve ’80 tĂ« shekullit XX.

Fakti qĂ« si Bernard Lewis ashtu edhe Osama bin Laden flisnin pĂ«r njĂ« pĂ«rplasje tĂ« pĂ«rjetshme midis njĂ« bote tĂ« bashkuar myslimane dhe njĂ« PerĂ«ndimi tĂ« bashkuar, nuk do tĂ« thotĂ« se ky Ă«shtĂ« realitet. Edhe nĂ« kulmin e idesĂ« sĂ« solidaritetit global mysliman, nĂ« fund tĂ« shekullit XIX, shoqĂ«ritĂ« myslimane ishin tĂ« ndara sipas vijave politike, gjuhĂ«sore dhe kulturore. QĂ« nga koha e shokĂ«ve tĂ« profetit Muhamed, nĂ« shekullin e shtatĂ«, qindra mbretĂ«ri, perandori dhe sulltanate tĂ« ndryshme – disa nĂ« konflikt me njĂ«ra-tjetrĂ«n – kanĂ« sunduar mbi popullsi tĂ« pĂ«rziera myslimane dhe me tĂ« tjerĂ«. Ndarja e myslimanĂ«ve nga fqinjĂ«t e tyre hindu, budistĂ«, tĂ« krishterĂ« dhe hebrenj, dhe koncepti pĂ«r shoqĂ«ritĂ« e tyre nĂ« izolim, nuk ka asnjĂ« lidhje me pĂ«rvojĂ«n historike tĂ« qenies njerĂ«zore. Nuk ka ekzistuar kurrĂ« dhe nuk mund tĂ« ekzistojĂ« njĂ« “botĂ«â€ e ndarĂ« “myslimane.”

TĂ« gjitha grupet e reja fashiste tĂ« djathta anti-myslimane nĂ« EvropĂ« dhe nĂ« ShBA, janĂ« tĂ« fiksuara pas zgjerimit perandorak osman nĂ« EvropĂ«n Lindore. Ata e shohin rrethimin osman tĂ« VjenĂ«s, tĂ« vitit 1683, si njĂ« tentativĂ« tĂ« qytetĂ«rimit islamik pĂ«r tĂ« pushtuar “PerĂ«ndimin.” Por, nĂ« BetejĂ«n e VjenĂ«s, hungarezĂ«t protestantĂ« ishin aleatĂ« tĂ« PerandorisĂ« Osmane – kryesisht myslimane – kundĂ«r HabsburgĂ«ve katolikĂ«. Ishte njĂ« konflikt i ndĂ«rlikuar midis perandorive dhe shteteve, jo njĂ« pĂ«rplasje qytetĂ«rimesh.

Nacionalizmi hindu i kryeministrit tĂ« IndisĂ«, Narendra Modi, promovon idenĂ« e njĂ« Perandorie tĂ« huaj Mogule qĂ« pushtoi IndinĂ« dhe sundoi mbi hindusĂ«t. Por, burokratĂ«t hindu luajtĂ«n njĂ« rol jetik nĂ« PerandorinĂ« Mogule tĂ« IndisĂ«, dhe perandorĂ«t mogulĂ« ishin ndĂ«rtues perandorish, jo fanatikĂ« qĂ« kĂ«rkonin njĂ« sundim teokratik mbi komunitetet e feve tĂ« ndryshme. Ka edhe myslimanĂ« sot qĂ« e shohin PerandorinĂ« Mogule si njĂ« shembull tĂ« dominimit mysliman mbi hindusĂ«t. ËshtĂ« domethĂ«nĂ«se dhe e rĂ«ndĂ«sishme qĂ« propaganda perĂ«ndimore anti-myslimane dhe narrativat panislamike tĂ« historisĂ« i ngjajnĂ« njĂ«ra-tjetrĂ«s. TĂ« dyja mbĂ«shteten mbi njĂ« narrativĂ« civilizuese tĂ« historisĂ« dhe mbi njĂ« ndarje gjeopolitike tĂ« botĂ«s nĂ« njĂ«si tĂ« veçuara dhe ahistorike, si Afrika e zezĂ«, bota myslimane, Azia dhe PerĂ«ndimi.

Panislamizmi bashkĂ«kohor gjithashtu idealizon njĂ« tĂ« kaluar mitike. Sipas panislamistĂ«ve, ymeti, apo komuniteti mysliman global, lindi nĂ« njĂ« kohĂ« kur myslimanĂ«t nuk ishin tĂ« poshtĂ«ruar nga perandoritĂ« raciste tĂ« bardha apo nga fuqitĂ« agresive perĂ«ndimore. PanislamistĂ«t duan ta “bĂ«jnĂ« ymetin sĂ«rish madhĂ«shtor.” Por, ideja e njĂ« epoke tĂ« artĂ« tĂ« unitetit politik dhe solidaritetit mysliman, mbĂ«shtetet mbi amnezinĂ« historike pĂ«r tĂ« kaluarĂ«n perandorake. ShoqĂ«ritĂ« myslimane nuk kanĂ« qenĂ« kurrĂ« politikisht tĂ« bashkuara, ndĂ«rkaq nuk ka pasur kurrĂ« shoqĂ«ri homogjene myslimane nĂ« Euroazi. AsnjĂ« nga perandoritĂ« myslimane, tĂ« drejtuara nga dinastitĂ«, nuk ka synuar nĂ«nshtrimin e jobesimtarĂ«ve nga besimtarĂ« tĂ« devotshĂ«m. Ashtu si monarkĂ«t osmanĂ«, persianĂ« apo egjiptianĂ« tĂ« fundshekullin XIX, ato ishin perandori shumetnike qĂ« punĂ«sonin mijĂ«ra burokratĂ« jobesimtarĂ«. PopullsitĂ« myslimane nuk kanĂ« kĂ«rkuar kurrĂ« solidaritet global tĂ« ymetit para fundit tĂ« shekullit XIX – nĂ« kontekstin e perandorive raciale evropiane.

Termi “bota myslimane” u shfaq pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« vitet ’70 tĂ« shekullit XIX. Fillimisht, ishin misionarĂ«t evropianĂ« apo zyrtarĂ«t kolonialĂ« qĂ« e pĂ«rdornin si njĂ« shkurtesĂ« pĂ«r t’iu referuar tĂ« gjithĂ«ve qĂ« ndodheshin mes “racĂ«s sĂ« verdhĂ«â€ tĂ« AzisĂ« Lindore dhe racĂ«s sĂ« zezĂ« nĂ« AfrikĂ«. Ata e pĂ«rdornin gjithashtu pĂ«r tĂ« shprehur frikĂ«n e tyre nga njĂ« revoltĂ« e mundshme myslimane, edhe pse subjektet myslimane tĂ« perandorive nuk ishin as mĂ« tĂ« rrezikshĂ«m e as mĂ« tĂ« bindur se hindusĂ«t apo budistĂ«t. Pas kryengritjes sĂ« madhe indiane tĂ« vitit 1857, kur si hindusĂ«t ashtu edhe myslimanĂ«t u ngritĂ«n kundĂ«r britanikĂ«ve, disa zyrtarĂ« kolonialĂ« britanikĂ« fajĂ«suan myslimanĂ«t pĂ«r kĂ«tĂ« kryengritje. William Wilson Hunter, njĂ« zyrtar kolonial britanik, vuri nĂ« dyshim – nĂ« librin e tij me ndikim, MyslimanĂ«t indianĂ«: A janĂ« tĂ« detyruar nĂ« ndĂ«rgjegje tĂ« rebelohen kundĂ«r MbretĂ«reshĂ«s? (1871) – nĂ«se myslimanĂ«t indianĂ« mund t’i qĂ«ndronin besnikĂ« njĂ« monarku tĂ« krishterĂ«. NĂ« realitet, myslimanĂ«t nuk ndryshonin shumĂ« nga hindusĂ«t, as nĂ« besnikĂ«rinĂ« e tyre, as nĂ« kritikat e tyre ndaj perandorisĂ« britanike. MyslimanĂ«t elitarĂ« indianĂ«, si reformisti Syed Ahmad Khan, shkruan kundĂ«rshtimet e ashpra ndaj akuzave tĂ« Hunterit. Por, ata gjithashtu pranuan termat e debatit tĂ« tij, sipas tĂ« cilit myslimanĂ«t pĂ«rbĂ«nin njĂ« kategori tĂ« dalluar dhe tĂ« veçantĂ« tĂ« indianĂ«ve.

Rritja e nacionalizmave evropianë gjeti gjithashtu një armik të përshtatshëm te myslimanët, në veçanti te sulltani osman. Në fund të shekullit XIX, nacionalistët grekë, serbë, rumunë dhe bullgarë filluan të portretizonin sulltanin osman si një despot. Ata iu drejtuan liberalëve britanikë për të prishur aleancën osmano-britanike, në emër të një solidariteti global të krishterë. Liberalët anti-osmanë britanikë, si William Gladstone, argumentuan se solidariteti i krishterë duhet të ketë rëndësi në vendimet britanike për Perandorinë Osmane. Pikërisht, në këtë kontekst, sulltani osman iu referua lidhjes së tij shpirtërore me myslimanët indianë, për të argumentuar një rikthim të aleancës osmano-britanike, falë kësaj lidhjeje të veçantë mes dy perandorive të mëdha myslimane.

Në librin e tij me ndikim, E ardhmja e Islamit (1882), poeti anglez Wilfrid Scawen Blunt argumentonte se Perandoria Osmane do të dëbohej përfundimisht nga Evropa dhe se fryma e kryqëzatës e Evropës do ta kthente Stambollin në një qytet të krishterë. Blunt gjithashtu pretendonte se Perandoria Britanike, e cila nuk kishte urrejtje ndaj myslimanëve siç kishin austriakët, rusët apo francezët, mund të bëhej mbrojtëse e popullatave myslimane në Azi. Në mënyrë patronizuese dhe imperialiste, Blunt dukej se interesohej për të ardhmen e myslimanëve. Ai ishte një mbështetës dhe mik i reformistëve kryesorë myslimanë, si Al-Afghani dhe Muhammad Abduh, dhe shërbeu si ndërmjetës midis qarqeve intelektuale evropiane dhe reformistëve myslimanë.

Rreth së njëjtës kohë kur Blunt po shkruante, intelektuali francez me ndikim, Ernest Renan, formuloi një pikëpamje shumë negative për Islamin, veçanërisht në lidhje me shkencën dhe qytetërimin. Renan e shihte Islamin si një fe semite që pengonte zhvillimin e shkencës dhe të racionalitetit. Idetë e tij simbolizuan racialen e myslimanëve përmes fesë së tyre. Natyrisht, Renan i bënte këto argumente në Parisin që sundonte pjesë të mëdha të Afrikës së Veriut dhe të Afrikës Perëndimore myslimane. Idetë e tij ndihmuan në arsyetimin e sundimit kolonial francez. Al-Afghani dhe shumë intelektualë të tjerë myslimanë shkruan kundërshtimet ndaj pretendimeve të Renanit, me mbështetjen e Bluntit. Por, Renani pati më shumë sukses në krijimin e një narrative shpërqendruese të një qytetërimi të veçuar islamik përballë një qytetërimi perëndimor të krishterë.

Pretendimet e elitave evropiane pĂ«r njĂ« mision civilizues perĂ«ndimor, dhe pĂ«r superioritetin e qytetĂ«rimit tĂ« krishterĂ« perĂ«ndimor, ishin themelore pĂ«r projektet koloniale. IntelektualĂ«t evropianĂ« ndĂ«rmorĂ«n projekte tĂ« mĂ«dha pĂ«r klasifikimin e njerĂ«zimit nĂ« hierarki racore dhe fetare. VetĂ«m nĂ« pĂ«rgjigje tĂ« kĂ«tij pohimi shovinist, intelektualĂ«t myslimanĂ« krijuan njĂ« kundĂ«r-narrativĂ« tĂ« qytetĂ«rimit islamik. Duke u pĂ«rpjekur tĂ« pohonin dinjitetin dhe barazinĂ« e tyre, ata theksuan lavdinĂ« e sĂ« kaluarĂ«s, modernitetin dhe civilizimin e “botĂ«s myslimane.” KĂ«ta kundĂ«rshtarĂ« myslimanĂ« tĂ« ideologjisĂ« imperialiste evropiane – tĂ« superioritetit qytetĂ«rues tĂ« racĂ«s sĂ« bardhĂ« mbi myslimanĂ«t dhe racat e tjera me ngjyrĂ« – ishin panislamistĂ«t e parĂ«.

GjatĂ« fillimit tĂ« shekullit XX, reformatorĂ«t myslimanĂ« filluan tĂ« kultivonin narrativĂ«n historike qĂ« theksonte njĂ« qytetĂ«rim tĂ« pĂ«rbashkĂ«t, me njĂ« epokĂ« tĂ« artĂ« nĂ« shkencĂ« dhe art islam, dhe me njĂ« rĂ«nie tĂ« mĂ«vonshme. Kjo ide e njĂ« historie gjithĂ«pĂ«rfshirĂ«se islame ishte njĂ« krijim i ri i formuar drejtpĂ«rdrejt si pĂ«rgjigje ndaj idesĂ« sĂ« njĂ« qytetĂ«rimi perĂ«ndimor dhe ndaj argumenteve gjeopolitike tĂ« unitetit racor perĂ«ndimor/tĂ« bardhĂ«. Ashtu si brezi i parĂ« i intelektualĂ«ve pan-afrikanĂ« dhe pan-aziatikĂ«, intelektualĂ«t myslimanĂ« iu pĂ«rgjigjĂ«n shovinizmit evropian dhe orientalizmit perĂ«ndimor me historinĂ« dhe qytetĂ«rimin e tyre madhĂ«shtor. GjatĂ« gjithĂ« shekullit XX, udhĂ«heqĂ«sit e mĂ«dhenj myslimanĂ«, si Mustafa Kemal AtatĂŒrku i TurqisĂ«, Nasseri nĂ« Egjipt, Mohammad Mosaddequ nĂ« Iran dhe Sukarno nĂ« Indonezi, ishin tĂ« gjithĂ« nacionalistĂ« laikĂ«, por tĂ« gjithĂ« kishin nevojĂ« dhe e pĂ«rdorĂ«n kĂ«tĂ« nocion tĂ« njĂ« historie tĂ« lavdishme tĂ« qytetĂ«rimit mysliman, pĂ«r t’iu kundĂ«rvĂ«nĂ« ideologjive tĂ« supremacisĂ« sĂ« bardhĂ«. Nacionalizmi nĂ« fund triumfoi, dhe gjatĂ« viteve 1950-‘60, ideja e Islamit si njĂ« forcĂ« nĂ« punĂ«t botĂ«rore u zbeh nĂ« gazetarinĂ« dhe studimet perĂ«ndimore.

IdeologjitĂ« panislamike nuk u rishfaqĂ«n mĂ« deri nĂ« vitet ‘70 dhe ’80 tĂ« shekullit XX, dhe atĂ«herĂ« me njĂ« karakter dhe ton tĂ« ri. Ato u rikthyen si shprehje e pakĂ«naqĂ«sisĂ« ndaj botĂ«s bashkĂ«kohore. Kishte ardhur fundi i ditĂ«ve entuziaste tĂ« optimizmit, tĂ« mesit tĂ« shekullit XX, pĂ«r modernizimin. Kombet e Bashkuara kishin dĂ«shtuar nĂ« zgjidhjen e çështjeve ekzistenciale. Shtetet kombĂ«tare pas-koloniale nuk kishin sjellĂ« liri dhe mirĂ«qenie pĂ«r shumicĂ«n e myslimanĂ«ve tĂ« botĂ«s. NdĂ«rkohĂ«, Evropa, ShBA-ja dhe Bashkimi Sovjetik treguan pak shqetĂ«sim pĂ«r vuajtjet e popujve myslimanĂ«. PartitĂ« islamiste, si VĂ«llazĂ«ria Myslimane nĂ« Egjipt dhe Xhemati Islam nĂ« Pakistan, u shfaqĂ«n duke pohuar se kolonizimi i PalestinĂ«s dhe vuajtjet nga varfĂ«ria kĂ«rkonin njĂ« formĂ« tĂ« re solidariteti.

Revolucioni Iranian i vitit 1979 u dëshmua si një moment historik. Për të dënuar status quo-në, Khomeini iu drejtua kësaj forme të re të panislamizmit. Por, Irani i tij dhe rivali rajonal, Arabia Saudite, favorizuan interesat kombëtare të shteteve të tyre. Kështu që nuk ka ekzistuar kurrë një vizion i zbatueshëm federativ për këtë solidaritet të ri panislamik. Ndryshe nga pan-afrikanizmi, i cili idealizonte popullsitë me lëkurë të zezë që jetonin në solidaritet brenda Afrikës pas-koloniale, panislamizmi mbështetet në një ndjenjë viktimizimi, pa një projekt politik praktik. Ai ka të bëjë më pak me planet reale për të themeluar një shtet mysliman, dhe më shumë rreth mënyrës se si të ndalet shtypja dhe diskriminimi ndaj një komuniteti të imagjinuar global.

Thirrjet pĂ«r solidaritet global mysliman nuk mund tĂ« kuptohen duke parĂ« tekstet fetare apo pĂ«rkushtimin fetar tĂ« myslimanĂ«ve. JanĂ« zhvillimet nĂ« historinĂ« intelektuale dhe gjeopolitike moderne ato qĂ« kanĂ« krijuar dhe formĂ«suar pikĂ«pamjet panislamike pĂ«r historinĂ« dhe botĂ«n. Ndoshta tipari mĂ« thelbĂ«sor i tyre Ă«shtĂ« ideja pĂ«r PerĂ«ndimin si njĂ« vend me njĂ« narrativĂ« tĂ« vete historike dhe njĂ« vizion tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m politik pĂ«r hegjemoninĂ« globale. Bashkimi Sovjetik, ShBA-ja, BE-ja – tĂ« gjitha projektet globale perĂ«ndimore tĂ« shekullit XX – imagjinojnĂ« njĂ« PerĂ«ndim superior dhe hegjemon. IntelektualĂ«t e hershĂ«m panislamikĂ« zhvilluan narrativa myslimane pĂ«r rendin global historik, si njĂ« strategji pĂ«r tĂ« kundĂ«rshtuar diskurset imperialiste mbi inferioritetin e tyre, tĂ« cilat ishin tĂ« pĂ«rhapura nĂ« metropolet koloniale, shkrimet orientaliste dhe shkencat sociale evropiane. Thjesht, nuk mund tĂ« ketĂ« njĂ« narrativĂ« panislamike tĂ« rendit global pa homologen e saj, narrativĂ«n perĂ«ndimore pĂ«r botĂ«n, e cila Ă«shtĂ« po aq e njĂ«anshme si histori.

IdetĂ« pĂ«r botĂ«n islame dhe atĂ« perĂ«ndimore duken si armiq qĂ« pasqyrojnĂ« njĂ«ri-tjetrin. Nuk duhet t’u lejojmĂ« kolonizatorĂ«ve tĂ« fundshekullit XIX tĂ« pĂ«rcaktojnĂ« kushtet e debatit tĂ« sotĂ«m mbi tĂ« drejtat e njeriut dhe qeverisjen e mirĂ«. PĂ«r sa kohĂ« qĂ« e pranojmĂ« kĂ«tĂ« opozitĂ« tĂ« njĂ«anshme mes “PerĂ«ndimit” dhe “botĂ«s myslimane,” ne vazhdojmĂ« tĂ« jemi tĂ« robĂ«ruar nga kolonializmi dhe dĂ«shtimet e dekolonizimit. Duke i pranuar dhe refuzuar kĂ«to terma diskutimi, mund tĂ« bĂ«hemi tĂ« lirĂ« pĂ«r tĂ« ecur pĂ«rpara, pĂ«r tĂ« menduar pĂ«r njĂ«ri-tjetrin dhe pĂ«r botĂ«n nĂ« mĂ«nyra mĂ« realiste dhe njerĂ«zore. Sfida jonĂ« sot Ă«shtĂ« tĂ« gjejmĂ« njĂ« gjuhĂ« tĂ« re tĂ« tĂ« drejtave dhe normave, qĂ« nuk Ă«shtĂ« e robĂ«ruar nga mashtrimet e qytetĂ«rimit perĂ«ndimor, apo tĂ« alternativave afrikane, aziatike dhe myslimane ndaj tij. Qenia njerĂ«zore, pavarĂ«sisht ngjyrĂ«s apo fesĂ«, ndan njĂ« planet tĂ« vetĂ«m dhe njĂ« histori tĂ« ndĂ«rlidhur, pa kufij civilizues. Çdo rrugĂ« pĂ«rpara, pĂ«r tĂ« kapĂ«rcyer padrejtĂ«sitĂ« dhe problemet aktuale, duhet tĂ« bazohet nĂ« lidhjet dhe vlerat tona tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta, e jo nĂ« tribalizmin civilizues. /Telegrafi/

The post ÇfarĂ« Ă«shtĂ« bota myslimane? appeared first on Telegrafi.

IMAZHI I VËRTETË I NJË POETI TË MADH MODERN

✇Telegrafi
By: Agron Shala
30 June 2025 at 11:23

Poezi nga: Jeff Weddle
PĂ«rktheu: Fadil Bajraj

A
e
injorojmë
Poundin
sepse
ai
ishte
një
fashist
apo
sepse
Cantosët
janë
të palexueshëm?
PĂ«rgjigja
është
“Po.”

The post IMAZHI I VËRTETË I NJË POETI TË MADH MODERN appeared first on Telegrafi.

Pse populistët magjepsen me letërsinë fantastike?

✇Telegrafi
By: Agron Shala
28 June 2025 at 13:18

Nga: Martin Sandbu / The Financial Times [Why is the right so fascinated with fantasy literature?]
PĂ«rktheu: Agron Shala / Telegrafi.com

Kryeministrja italiane, Giorgia Meloni, themeloi njĂ« konferencĂ« politike konservatore tĂ« emĂ«rtuar sipas njĂ« heroi tĂ« njĂ« romani bestseller tĂ« zhanrit tĂ« fantazisĂ«, tĂ« vitit 1979 [Atreju, personazh nga vepra Historia pa mbarim]; dikur ajo vishte kostumin e hobitit, ndĂ«rsa nĂ« vitin 2023 organizoi njĂ« ekspozitĂ« muzeale kushtuar J.R.R. Tolkienit [autor i Kryezotit tĂ« Unazave dhe Hobitit]. Peter Thiel, miliarderi i teknologjisĂ« qĂ« mbĂ«shtet Trumpin dhe Ă«shtĂ« skeptik ndaj demokracisĂ«, kryeson njĂ« trend nĂ« LuginĂ«n e Silikonit [Silicon Valley] pĂ«r emĂ«rtimin e kompanive tĂ« frymĂ«zuara nga Kryezoti i Unazave – duke filluar nga kompania e tij e inteligjencĂ«s sĂ« tĂ« dhĂ«nave, Palantir (gurĂ« magjikĂ« nĂ« TokĂ«n e Mesme), deri te prodhuesi i armĂ«ve, Anduril (njĂ« shpatĂ«, sipas Tolkienit). NĂ«npresidenti amerikan, J.D. Vance, ka thĂ«nĂ« se konservatorizmi i tij Ă«shtĂ« ndikuar nga Tolkieni dhe C.S. Lewisi – autori i Kronikave tĂ« NarnisĂ«.

Me fjalë të tjera, magjepsja me letërsinë fantastike i bashkon konservatorët nacionalistë evropianë, sivëllezërit teknologjikë të Trumpit dhe lëvizjen MAGA [Make America Great Again]. A është kjo thjesht një rastësi? Apo ka diçka në vetë natyrën e letërsisë fantastike që, në mënyrë të pazakontë, përputhet me mendësinë e djathtë?

NĂ« rastin italian, adhurimi pĂ«r letĂ«rsinĂ« fantastike ka qenĂ« “mĂ« shumĂ« psikologjik sesa politik”, thotĂ« Salvatore Vassallo, profesor i shkencave politike nĂ« Universitetin e BolonjĂ«s. Ai kishte rĂ«ndĂ«si nĂ« kohĂ«n kur Meloni dhe shoqĂ«ruesit e saj ishin tĂ« rinj, dhe pjesa e tyre e sĂ« djathtĂ«s ishte e pĂ«rjashtuar nga politika tradicionale pĂ«r shkak tĂ« bagazhit tĂ« “referencave kulturore fashiste, tĂ« cilat nuk mund t’i shprehnin” publikisht.

Pra, fantazia si një filozofi reaksionare e pranueshme për publikun? Pa dyshim, shumë tema të këtij kodi letrar duket se përputhen me këtë përshkrim.

PĂ«r shembull, Ă«shtĂ« e lehtĂ« tĂ« kuptosh se si hierarkia shoqĂ«rore mesjetare dhe kategorizimi esencial racor – tĂ« zakonshĂ«m nĂ« botĂ«t fantastike – mund tĂ« nxisin pikĂ«pamjet reaksionare. Gjithashtu, Ă«shtĂ« e lehtĂ« tĂ« shihet tĂ«rheqja ndaj traditĂ«s dhe ritualit nga ata qĂ« e ndjejnĂ« veten tĂ« pĂ«rjashtuar nga moderniteti. (Vassallo thotĂ« se dashuria e Melonit dhe e tĂ« tjerĂ«ve pĂ«r Tolkienin ishte “nĂ« pĂ«rputhje me atĂ« qĂ« ata mendonin pĂ«r veten: njerĂ«z ‘tĂ« pastĂ«r’ qĂ« luftonin pĂ«r vlerat qĂ« i çmonin, por qĂ« tĂ« tjerĂ«t pĂ«rreth i nĂ«nvlerĂ«sonin”.)

Por, disa nga këto vlerësime janë të padrejta. Në fund të fundit, shumë vepra të letërsisë fantastike mund të interpretohen ndryshe: heronjtë sfidojnë hierarkitë shoqërore; bashkëpunimi ndërmjet racave të ndryshme mposht të keqen. Një mospëlqim i supozuar estetik ndaj modernitetit nuk gjen vend në optimizmin teknologjik të Luginës së Silikonit.

ÇelĂ«si, mendoj unĂ«, gjendet mĂ« shumĂ« te mĂ«nyra se si letĂ«rsia fantastike ka prirjen drejt heroikes. KĂ«to janĂ« rrĂ«fime tĂ« kĂ«mbĂ«nguljes personale pĂ«rballĂ« fatkeqĂ«sisĂ« maniheike [sipas dualizmit tĂ« maniheizmit, religjionit ku bota shihej si njĂ« fushĂ«betejĂ« midis forcave kundĂ«rshtare tĂ« dritĂ«s dhe errĂ«sirĂ«s, tĂ« sĂ« mirĂ«s dhe tĂ« keqes]. JanĂ« histori ku virtyti fiton; ku individĂ«t – nĂ«se marrin vendimet e duhura, pĂ«rqafojnĂ« vlerat e duhura, ndjekin instinktet e duhura – ia dalin tĂ« mundin sistemin. JanĂ«, mund tĂ« thuash, rrĂ«fime pĂ«r triumfin e vullnetit.

Kjo pĂ«rputhet mirĂ« me populizmin. Ajo mbĂ«shtet idenĂ« se problemet nĂ« jetĂ«n e njerĂ«zve shkaktohen nga forcat dashakeqe, dhe se disa individĂ« tĂ« veçantĂ« mund t’i pĂ«rballojnĂ« dhe t’i mposhtin ata armiq. TĂ« dyja kĂ«to ide qĂ«ndrojnĂ« nĂ« themel tĂ« retorikĂ«s qĂ« populistĂ«t pĂ«rdorin pĂ«r tĂ« justifikuar pse njerĂ«zit (hiç mĂ« pak se “populli”) duhet tĂ« votojnĂ« pĂ«r ta. “UnĂ« jam hakmarrja juaj”, ka thĂ«nĂ« Donald Trump.

Populizmi mund tĂ« jetĂ« i djathtĂ« ose i majtĂ«. Por, nĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« tjetĂ«r, triumfi i vullnetit qĂ« pĂ«rshkon zhanrin fantastik Ă«shtĂ« (siç i pĂ«rshtatet vetĂ« termit) mĂ« i lehtĂ« pĂ«r populistĂ«t e djathtĂ« qĂ« ta pĂ«rvetĂ«sojnĂ«. Ai shndĂ«rrohet nĂ« njĂ« frikĂ« nga tĂ« qenit i kontrolluar nga strukturat anonime tĂ« shoqĂ«risĂ« dhe nĂ« njĂ« dĂ«shirĂ« qĂ« zgjedhjet dhe vlerat tona personale tĂ« pĂ«rcaktojnĂ« botĂ«n pĂ«rreth nesh. Ai pasqyron njĂ« dĂ«shirĂ« pĂ«r kontroll, pushtet dhe pĂ«r njĂ« mekanizĂ«m tĂ« qartĂ« qĂ« lidh zgjedhjen individuale me ndikimin shoqĂ«ror – njĂ« dĂ«shirĂ«, nĂ« thelb, pĂ«r njĂ« botĂ« epike, jo pĂ«r atĂ« moderne.

Fantazia përfaqëson jo aq një rikthim në një idil paramodern, sesa një përmbushje të lirisë që Iluminizmi premtoi, por që kompleksiteti shoqëror ia mohoi individit. Kjo është më e vështirë për të majtën për ta përqafuar, pasi struktura shoqërore është thelbësore për botëkuptimin e saj. Në nivel personal, ekzistencialistët e majtë mund të dëshirojnë të çlirohen nga pritshmëritë shoqërore. Por, politikisht, e majta e pranon rëndësinë parësore të strukturës shoqërore dhe përpiqet ta formësojë atë, ndërsa e djathta synon ta lërë ashtu siç është (në versionet reaksionare), ose ta shkatërrojë (në ato më libertariane).

Ato Ă«ndrra tĂ« pastra tĂ« djathta janĂ« tĂ« destinuara tĂ« dĂ«shtojnĂ«. Ne jetojmĂ« nĂ« modernitet, pavarĂ«sisht nĂ«se na pĂ«lqen apo jo; shoqĂ«ria, pashmangshmĂ«risht, i strukturon zgjedhjet tona. Por, a Ă«shtĂ« pĂ«r t’u habitur qĂ« zhgĂ«njimi qĂ« lind nga kjo pĂ«rvojĂ« nxit njĂ« dĂ«shirĂ« pĂ«r unaza dhe amulete magjike – ose pĂ«r teknologji tĂ« fuqishme, por tĂ« vĂ«shtira pĂ«r t’u kuptuar?

MegjithatĂ«, nga letĂ«rsia fantastike mund tĂ« nxirret edhe njĂ« mĂ«sim tjetĂ«r. NjĂ« strukturĂ« e thellĂ« qĂ« lidh njerĂ«zit me natyrĂ«n shfaqet, pĂ«r shembull, nĂ« serinĂ« TokĂ«deti tĂ« Ursula Le Guinit. KĂ«to janĂ« vepra pĂ«r kufijtĂ« e asaj qĂ« fuqia individuale mund tĂ« arrijĂ« dhe pĂ«r mĂ«nyrĂ«n se si ajo duhet tĂ« pĂ«rdoret pĂ«r tĂ« rikthyer ekuilibrin dhe pĂ«r tĂ« pĂ«rforcuar strukturat, e jo pĂ«r t’i shembur ato.

Ndoshta Giorgia, Peter, JD dhe miqtë e tyre duhet të lexojnë më shumë letërsi fantastike, jo më pak. /Telegrafi/

The post Pse populistët magjepsen me letërsinë fantastike? appeared first on Telegrafi.

Pse fama mund të të vrasë

✇Telegrafi
By: Agron Shala
27 June 2025 at 13:56

Philippa Snow, njĂ« nga eseistet mĂ« tĂ« zgjuara tĂ« BritanisĂ«, eksploron dhimbjet e famĂ«s nĂ« librin JanĂ« tĂ« tmerrshme gjĂ«rat qĂ« duhet tĂ« bĂ«j pĂ«r tĂ« qenĂ« vetvetja [It’s Terrible the Things I Have to Do to Be Me]

Nga: Megan Nolan / The Daily Telegraph
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

NjĂ« grua e imĂ«t nĂ« njĂ« apartament londinez, e brishtĂ« dhe e rrĂ«nuar nga varĂ«sia, shikon vazhdimisht regjistrimet e performancave tĂ« saj tĂ« vjetra. “Djalli le ta hajĂ«, çfarĂ« zĂ«ri qĂ« kisha,” i thotĂ« ajo truprojĂ«s. NjĂ« grua me ngjyrĂ«, qĂ« e pĂ«rdori zĂ«rin e saj si askush tjetĂ«r nĂ« botĂ«, vdiq e prangosur nĂ« njĂ« shtrat spitali, pasi ishte pĂ«rndjekur nga FBI-ja. NjĂ« grua bionde me grim palaçoje, qĂ« vuante nga njĂ« lloj psikoze, pĂ«shpĂ«riti pĂ«r njĂ« kukull plastike tĂ« cilĂ«n e konsideronte si foshnjĂ« tĂ« saj tĂ« sapolindur.

KĂ«to janĂ« disa nga imazhet qĂ« pĂ«rshkruhen nĂ« studimin brutal dhe brilant tĂ« Philippa Snowit mbi famĂ«n e grave, JanĂ« tĂ« tmerrshme gjĂ«rat qĂ« duhet tĂ« bĂ«j pĂ«r tĂ« qenĂ« vetvetja. ËshtĂ« njĂ«kohĂ«sisht kĂ«naqĂ«si pĂ«r t’u lexuar – sepse gufon nga inteligjenca – dhe thellĂ«sisht dĂ«shpĂ«rues. Fama, ashtu siç e paraqet Snow, Ă«shtĂ« njĂ« fat qĂ« duhet parĂ« me tĂ« njĂ«jtĂ«n neveri siç do tĂ« shihnim çdo dĂ«m tjetĂ«r tĂ« vetĂ«shkaktuar.

Ky Ă«shtĂ« disi njĂ« terren i njohur pĂ«r Snowin, e cila vitin e kaluar botoi njĂ« libĂ«r tĂ« shkurtĂ«r tĂ« mrekullueshĂ«m me titull Trophy Lives, mbi nocionin e tĂ« famshmeve si objekt arti; por JanĂ« tĂ« tmerrshme
 Ă«shtĂ« mĂ« i gjatĂ« dhe mĂ« shtrirĂ«. ËshtĂ« i hapur pĂ«r devijimet e saj – herĂ« tĂ« kĂ«ndshme, herĂ« tronditĂ«se – dhe, mbi tĂ« gjitha, karakterizohet nga njĂ« ndjeshmĂ«ri e vazhdueshme ndaj subjekteve.

Secili nga shtatĂ« kapitujt fokusohet te dy gra tĂ« famshme, tĂ« trajtuara ndaras, por nĂ« dialog tĂ« heshtur me njĂ«ra-tjetrĂ«n. Çiftimet kontekstuale janĂ« tĂ« skicuara lehtĂ«, dhe nuk bĂ«hen krahasime tĂ« thjeshta apo tĂ« vrazhda: Lindsay Lohan dhe Elizabeth Taylor, apo Britney Spears dhe Aaliyah. PĂ«rkundrazi, ne shohim se si kufizimet dhe kĂ«rkesat e ngjashme prekin gra tĂ« ndryshme, nĂ« kohĂ« tĂ« ndryshme, nĂ« mĂ«nyra tĂ« ngjashme, ndĂ«rkohĂ« qĂ« Snow pĂ«rpiqet gjithashtu tĂ« veçojĂ« secilĂ«n si individ.

Ajo nuk lejon qĂ« as formati, as analiza e saj tĂ« rĂ«ndojnĂ« mbi detyrĂ«n kryesore: tĂ« shqyrtojĂ« se si gratĂ« e famshme detyrohen tĂ« mbajnĂ« mbi supe dĂ«shirat dhe neverinĂ« e kulturĂ«s mĂ« tĂ« gjerĂ« – dhe çfarĂ« ndodh me qenien njerĂ«zore qĂ« qĂ«ndron pas kĂ«tij imazhi. “UnĂ« nuk jam historiane,” shkruan Snow, “as biografe. As studiuese nuk jam. Ajo qĂ« jam, Ă«shtĂ« njĂ« palĂ« e interesuar.” Kjo Ă«shtĂ« forca mĂ« e madhe e librit: ajo sjell pak nga pafajĂ«sia e njĂ« adhuruesi tĂ« sinqertĂ«, por atĂ« e pasuron me thellĂ«sinĂ« e saj analitike.

Eseja e parĂ« trajton Anna Nicole Smithin dhe Marilyn Monroen. Snow botoi njĂ« version tĂ« saj nĂ« The White Review nĂ« vitin 2021, dhe duket se ka qenĂ« kjo ese qĂ« i hapi rrugĂ«n pjesĂ«s tjetĂ«r tĂ« librit. Ajo ia jep edhe titullin veprĂ«s: “ËshtĂ« shumĂ« e kushtueshme tĂ« jem unĂ«,” kishte thĂ«nĂ« dikur Smith. “ËshtĂ« e tmerrshme çfarĂ« mĂ« duhet tĂ« bĂ«j pĂ«r tĂ« qenĂ« unĂ«.”

Pjesa pĂ«r Smithin dhe Monroen Ă«shtĂ« mĂ« e forta nĂ« libĂ«r. Smith ishte e fiksuar pas Monroes – mbante me vete kaseta VHS tĂ« filmave tĂ« saj, bĂ«nte pretendime se ishte vajza e saj, dhe i lyente flokĂ«t nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n nuancĂ« tĂ« ndritshme biondeje. TĂ« dyja gratĂ« adhuroheshin dhe pĂ«rbuzeshin pĂ«r linjat e trupit tĂ« tyre dhe pĂ«r qĂ«ndrimet qĂ« rrinin nĂ« kufirin mes “tĂ« pambrojturĂ«s” dhe “tĂ« vetĂ«dijshmes.” TĂ« dyja kishin marrĂ«dhĂ«nie tĂ« trazuara me burrat nĂ« jetĂ«n e tyre – jo vetĂ«m me partnerĂ«t romantikĂ«, por edhe me profesionistĂ«t e mjekĂ«sisĂ«, fotografĂ«t dhe njerĂ«zit e parasĂ«. TĂ« dyja vdiqĂ«n tĂ« vetmuara, si pasojĂ« e mbidozĂ«s me drogĂ«, pĂ«rpara se tĂ« kishin mundĂ«si tĂ« arrinin moshĂ«n e mesme.

Kjo ese e parĂ« ilustron tezĂ«n qĂ« Snow paraqet nĂ« hyrje: ajo merret me gratĂ« e famshme sepse ato janĂ« pĂ«rfaqĂ«sime ekstreme tĂ« asaj qĂ« pĂ«rjetojnĂ« gratĂ« e zakonshme. Edhe gratĂ« e zakonshme tipizohen, minimizohen dhe futen nĂ« njĂ« kuti tĂ« vetme; trajtohen me zemĂ«rim kur marrin pĂ«rsipĂ«r njĂ« rol qĂ« nuk u Ă«shtĂ« paracaktuar. Me Smithin dhe Monroen, i shohim kĂ«to kĂ«rkesa – aq tĂ« padurueshme pĂ«r to, krahasuar me njĂ« grua tĂ« zakonshme – si litarĂ« qĂ« shtrĂ«ngohen dhe ndĂ«rpresin pulsin. Vdekjet e tyre janĂ« bĂ«rĂ« tĂ« pandashme nga joshja e tyre fillestare, dhe nĂ« retrospektivĂ« duken disi tĂ« pashmangshme – po aq pjesĂ« e realizimit tĂ« Ă«ndrrĂ«s amerikane sa gjoksi i madh apo flokĂ«t bionde. Seksi, vĂ«ren Snow, rivalizohet vetĂ«m nga vdekja si burim argĂ«timi. Kombinimi i tĂ« dyjave Ă«shtĂ« i pakonkurrueshĂ«m.

“Problemet me babanĂ«â€ janĂ« tĂ« pranishme kudo nĂ« kĂ«tĂ« libĂ«r – nga vlerĂ«simi i ftohtĂ« i Peter Fondas pĂ«r pamjen e vajzĂ«s sĂ« tij tĂ« re, Jane, te babai abuziv i Lindsay Lohanit. NĂ« rastin Britney Spears dhe Aaliyah, njĂ« vajzĂ« adoleshente ngrihet nĂ« lartĂ«si tĂ« paimagjinueshme dhe mĂ«sohet njĂ«kohĂ«sisht tĂ« theksojĂ« dhe tĂ« mjegullojĂ« faktin e rinisĂ« sĂ« saj. A ishte uniforma e shkollĂ«s katolike e Britneyt, nĂ« videon pĂ«r kĂ«ngĂ«n Baby One More Time, njĂ« pasqyrim i pafajshĂ«m i moshĂ«s sĂ« saj – ajo ishte vetĂ«m 18 vjeçe – apo njĂ« referencĂ« ndaj konventave tĂ« pornografisĂ« sĂ« vajzave adoleshente? Aaliyah, ndĂ«rkohĂ«, iu nĂ«nshtrua njĂ« shtrembĂ«rimi literal tĂ« moshĂ«s kur R. Kelly falsifikoi dokumentet pĂ«r ta bĂ«rĂ« 18 vjeçe, nĂ« vend tĂ« 15, qĂ« tĂ« mund tĂ« martohej me tĂ«.

Ka mjaft tregime të panjohura dhe magjepsëse këtu, megjithëse, sipas përkufizimit, gratë më të famshme janë edhe më të njohurat për ne. Disa nga pasazhet më biografike, për figurat si Joan Collins apo Elizabeth Taylor, do të jenë të njohura për adhuruesit e Holivudit. Por, Snow e di se ne nuk po lexojmë vetëm për anekdotat, por edhe për kënaqësinë që vjen nga vlerësimi i saj dhe mënyra e re përmes së cilës na ndihmon të shohim sërish atë që na është bërë tepër e njohur.

ËshtĂ« domethĂ«nĂ«se, pĂ«r shembull, qĂ« eseja pĂ«r Pamela Andersonin synon tĂ« rrĂ«zojĂ« idenĂ« se ajo ka qenĂ« njĂ« viktimĂ« e pavetĂ«dijshme e kulturĂ«s patriarkale – njĂ« qĂ«ndrim i pĂ«rforcuar nga seriali televiziv i vitit 2022, Pam & Tommy. “Gabimi mĂ« i rĂ«ndĂ« qĂ« bĂ«nĂ« krijuesit e Pam & Tommy,” shkruan Snow, “ishte tĂ« supozonin se, pĂ«r tĂ« rritur martirizimin e saj dhe pĂ«r tĂ« siguruar simpatinĂ« e audiencĂ«s, ata duhej ta paraqisnin versionin e tyre tĂ« Pamela Andersonit si njĂ« vajzĂ« budallaqe, e habitur, e pafajshme, me tĂ« cilĂ«n ndodhnin gjĂ«rat – dhe jo si njĂ« grua qĂ« i bĂ«nte gjĂ«rat tĂ« ndodhnin – njĂ« qĂ« kishte kaluar pjesĂ«n mĂ« tĂ« madhe tĂ« jetĂ«s duke e bĂ«rĂ« veten pikĂ«risht personin qĂ« dĂ«shironte tĂ« ishte.”

Snow shmang prirjen pĂ«r tĂ« rĂ«nĂ« nĂ« atĂ« qĂ« ndonjĂ«herĂ« quhet “feminizĂ«m i zgjedhjes” – pra, idenĂ« se çdo zgjedhje e bĂ«rĂ« nga njĂ« grua Ă«shtĂ« domosdoshmĂ«risht feministe, vetĂ«m sepse Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« nga njĂ« grua. MegjithatĂ«, ajo e shpjegon vetĂ«krijimin qĂ« solli kuptim dhe kĂ«naqĂ«si pĂ«r disa prej kĂ«tyre grave – edhe nĂ«se, nĂ« disa raste, ai pĂ«rfundoi nĂ« vetĂ«shkatĂ«rrim. Kur u pyet pĂ«r koment mbi serialin televiziv, njĂ« burim tha: “Pamela nuk pendohet pĂ«r jetĂ«n e saj.” Snow spekulon se kjo ka ardhur drejtpĂ«rdrejt nga vetĂ« Anderson.

Edhe pse kjo thĂ«nie nuk Ă«shtĂ« plotĂ«sisht e saktĂ« – Anderson ka shprehur pendesĂ« pĂ«r ndĂ«rhyrjet kirurgjikale qĂ« ka bĂ«rĂ« – ajo Ă«shtĂ« e vĂ«rtetĂ« nĂ« thelb, sepse Anderson duket se i pĂ«rjeton pĂ«rvojat e saj me qetĂ«si, mĂ« shumĂ« sesa me zemĂ«rim. Pasi kishte pĂ«rjetuar abuzim seksual nĂ« fĂ«mijĂ«ri, ajo shkruan nĂ« kujtimet e saj se sesioni i parĂ« me Playboy ishte njĂ« zbulim: deri nĂ« fund tĂ« javĂ«s sĂ« parĂ« “duhej tĂ« mĂ« ndalonin tĂ« mos dilja lakuriq nga dera.” Kjo, siç vĂ«ren Snow, Ă«shtĂ« sa mĂ« larg qĂ« mund tĂ« jetĂ« nga Pamela e shtypur dhe me sytĂ« e zgurdulluar qĂ« na dha seriali televiziv.

GjĂ«ja mĂ« e vlefshme nĂ« libĂ«r Ă«shtĂ« aftĂ«sia e Snowit pĂ«r tĂ« trajtuar seriozisht atĂ« qĂ« shpesh pĂ«rbuzet si zbukurim i cekĂ«t, pa rĂ«nĂ« nĂ« gjuhĂ« tĂ« ngatĂ«rruar akademike. Nuk ka asnjĂ« nĂ«nkuptim ironik ndaj idesĂ« pĂ«r t’u marrĂ« seriozisht me kĂ«to gra. NĂ« vend tĂ« kĂ«saj, ka njĂ« pranim tĂ« sinqertĂ« dhe njĂ« admirim pĂ«r atĂ« cilĂ«si tĂ« pashpjegueshme qĂ« quhet “fuqi ylli” – ose qĂ« mund tĂ« quhet thjesht “karizĂ«m”. Ne kemi njĂ« prirje natyrore pĂ«r t’i konceptuar tĂ« famshmit si jonjerĂ«zorĂ« – qoftĂ« sepse i kemi zili pĂ«r muret e pasurisĂ« qĂ« i rrethojnĂ« dhe mendojmĂ« se pĂ«rballojnĂ« çdo goditje, qoftĂ« sepse jemi aq tĂ« mĂ«suar t’i shohim nĂ«pĂ«r imazhe, sa nuk i perceptojmĂ« mĂ« si diçka tjetĂ«r. Snow bĂ«n tĂ« kundĂ«rtĂ«n – ajo i fton ata pĂ«rsĂ«ri nĂ« botĂ«n reale. Sepse, nĂ« fund tĂ« fundit, çfarĂ« Ă«shtĂ« karizma, veçse tĂ« jesh njeri. Yjet janĂ« vĂ«rtet si ne – vetĂ«m mĂ« tĂ« mirĂ«, dhe pĂ«r kĂ«tĂ« arsye, nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pashmangshme, edhe mĂ« tĂ« kĂ«qij. /Telegrafi/

 

The post Pse fama mund të të vrasë appeared first on Telegrafi.

Ndërsa shitjet e Tesla-s vazhdojnë të bien, a është koha që Elon Musk të tërhiqet?

✇Telegrafi
By: Agron Shala
27 June 2025 at 09:57

Nga: James Moore / The Independent
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Tesla po fillon të duket si një makinë elektrike që i ka mbaruar bateria në mes të autostradës. Ndihmë! Thirrni shërbimin e ndihmës rrugore!

Prodhuesi i automjeteve elektrike i Elon Muskut, ka raportuar rĂ«nien e pestĂ« me radhĂ« tĂ« shitjeve mujore nĂ« tĂ« gjithĂ« EvropĂ«n – sipas tĂ« dhĂ«nave tĂ« ACEA-s, ShoqatĂ«s Evropiane tĂ« Prodhuesve tĂ« Automjeteve.

Kjo ndodh në një kohë kur shifrat e kësaj organizate tregtare flasin për një rritje të fuqishme të automjeteve elektrike në BE, me regjistrimet e reja që janë rritur me më shumë se një të katërtën (26.1 për qind) që nga fillimi i vitit, dhe me 25 për qind vetëm në maj. Duke përfshirë Mbretërinë e Bashkuar dhe vendet e tjera jashtë BE-së, shitjet në të gjithë Evropën, të automjeteve me bateri, u rritën me 27.2 për qind në maj dhe me 27.8 për qind gjatë gjithë vitit deri tani.

Në anën tjetër, shitjet e Tesla-s janë goditur rëndë. Në këtë vit, regjistrimet e reja në BE ranë me 45.2 për qind gjatë pesë muajve të parë, dhe me 40.5 për qind vetëm në maj. Në të gjithë Evropën, këto shifra ishin përkatësisht 37.1 për qind dhe 27.9 për qind. Rënie e shitjeve në një treg në rritje? Nuk duket gjë e mirë.

Dikur kam shkruar se bebja e Elon Muskut ishte Audi, BMW apo Mercedes i botĂ«s sĂ« automjeteve elektrike. NjĂ« makinĂ« prestigji. Simboli “Shiheni, kam njĂ« Tesla” pĂ«r njerĂ«zit qĂ« kanĂ« para. Si ndryshojnĂ« kohĂ«t! Po, e dimĂ« se modelet e Tesla-s janĂ« bĂ«rĂ« tĂ« vjetruara dhe konkurrenca e lirĂ« nga Kina Ă«shtĂ« njĂ« kĂ«rcĂ«nim i vĂ«rtetĂ«. Por, ndarjet dhe polarizimi qĂ« ka sjellĂ« shefi i saj kanĂ« hedhur baltĂ« mbi logon e Tesla-s. Madje, ka pasur edhe raste vandalizimi tĂ« veturave Tesla. Kjo Ă«shtĂ« pĂ«rçmuese. TĂ« zemĂ«ruar pĂ«r atĂ« qĂ« ka thĂ«nĂ« apo bĂ«rĂ«? MĂ« mirĂ« goditeni aty ku i dhemb mĂ« shumĂ« – nĂ« xhep – gjĂ« qĂ« duket se po bĂ«jnĂ« mĂ« me mençuri evropianĂ«t duke braktisur kĂ«tĂ« markĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« masive.

Edhe në Mbretërinë e Bashkuar ka nisur rënia, pavarësisht vlerësimit që menaxherët e flotave të makinave kanë për kompaninë. Këtë vit, shitjet ranë me 7.8 për qind, por në maj u fundosën me një rënie prej 36 për qind.

A mund tĂ« ndalet kjo rrĂ«shqitje? Dalja e Muskut nga administrata Trump ishte hapi i mirĂ« i parĂ«. Por, po tĂ« isha kĂ«shilltari i tij pĂ«r komunikimin strategjik, do t’i rekomandoja tĂ« fshihej nĂ« zyrĂ« dhe tĂ« qĂ«ndronte larg X-it. E di, e di, ka pak gjasa tĂ« ndodhĂ«. Musk nuk e pĂ«rmban veten. AtĂ«herĂ«, si alternativĂ«: qĂ«ndro jashtĂ« politikĂ«s dhe mjaftohu me mburrjet pĂ«r SpaceX-in, biznesin tjetĂ«r tĂ« Muskut. Po, edhe ai ka pasur ndonjĂ« rast kur raketat janĂ« pĂ«rplasur, por prapĂ« po bĂ«n gjĂ«ra qĂ« na mahnitin neve, adhuruesve tĂ« fantashkencĂ«s. Ndoshta mund tĂ« shtojĂ« edhe pak filantropi apolitike pĂ«r tĂ« kompensuar shkurtimet e fondeve tĂ« USAID-it dhe pĂ«rshĂ«ndetjet fyese? Plot miliarderĂ« bĂ«jnĂ« zhurmĂ« tĂ« madhe pĂ«r t’u dhĂ«nĂ« diçka tĂ« tjerĂ«ve. ËshtĂ« vetĂ«m njĂ« mendim.

Por, çfarĂ« nĂ«se rĂ«nia vazhdon? A mund tĂ« tĂ«rhiqet Musku? Duket e paimagjinueshme, dhe mendoj se Ă«shtĂ« shumĂ« pak e mundshme. Por, mĂ« herĂ«t kĂ«tĂ« vit, Wall Street Journal, njĂ« burim i besueshĂ«m nĂ« çështjet e biznesit, raportoi se anĂ«tarĂ« tĂ« bordit tĂ« Tesla-s kishin kontaktuar rekrutues pĂ«r tĂ« shqyrtuar emrat e mundshĂ«m tĂ« pasuesve. Raporti u mohua menjĂ«herĂ« dhe fuqishĂ«m, por spekulimet vazhdojnĂ«, dhe nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« ka njĂ« farĂ« logjike nĂ« kĂ«tĂ«. Musk Ă«shtĂ« njĂ« figurĂ« qĂ« e ka ndĂ«rtuar veten si “shkatĂ«rrues i rregullave”. ËshtĂ« kjo qĂ« e shtyn atĂ« pĂ«rpara, dhe ka qenĂ« tipar i karrierĂ«s sĂ« tij nĂ« biznes. QĂ« nga investimi i tij fillestar nĂ« Tesla nĂ« vitin 2004, ai e ka ndryshuar industrinĂ« e automobilave, duke ndihmuar nĂ« pĂ«rshpejtimin e progresit tĂ« automjeteve elektrike dhe duke detyruar konkurrencĂ«n tĂ« inovojĂ«. Por, tashmĂ« Tesla Ă«shtĂ« pjesĂ« e establishmentit dhe, pĂ«r tĂ« siguruar tĂ« ardhmen afatmesme dhe afatgjatĂ«, ndoshta do t’i nevojitej njĂ« CEO mĂ« konvencional. Dikush pak mĂ« i mĂ«rzitshĂ«m.

Emra qĂ« pĂ«rfliten? JB Straubel – njĂ« bashkĂ«punĂ«tor i afĂ«rt i Muskut dhe sot drejtues i startapit pĂ«r riciklim baterish, Redwood Materials – pĂ«rmendet shpesh dhe Ă«shtĂ« pjesĂ« e bordit tĂ« Tesla-s. Brenda kompanisĂ«, Omear Ashfar, krahu i djathtĂ« i Muskut, shihet si njĂ« figurĂ« premtuese, ashtu si edhe Tom Zhu, i cili ka udhĂ«hequr operacionet nĂ« KinĂ«. Drejtori financiar, Vaibhav Taneja, Ă«shtĂ« njĂ« tjetĂ«r mundĂ«si, megjithĂ«se kalimi nga CFO nĂ« CEO nuk funksionon gjithmonĂ« mirĂ«. Me gjasa mĂ« tĂ« vogla, por gjithsesi e denjĂ« pĂ«r t’u marrĂ« nĂ« konsideratĂ«, Ă«shtĂ« Gwynne Shotwell, presidente dhe drejtuese operacionale nĂ« SpaceX.

Problemi për secilin prej tyre është se sa thellësisht është i lidhur Musku me Tesla-n.

Hija që ai hedh mbi kompaninë është po aq e gjatë sa Kili. Aksionarët e grupit kanë përjetuar kohë të trazuara kohët e fundit. Me një çmim aksioni me pak më shumë se 340 dollarë, ai është larg kulmit prej 480 dollarësh që u arrit në dhjetor, kur Trump po përgatitej të merrte detyrën dhe Musk shihej si miku më i ngushtë i presidentit. Megjithatë, nëse do të kishit investuar para një viti, 100 dollarët tuaj sot do të vlenin 184. Një fitim i mirë.

Aksionet mbështeten nga një ushtri investitorësh të apasionuar, përfshirë menaxherë fondesh të mëdha me miliarda dollarë në administrim. Ata ende presin që Musk të përdorë shkopin magjik dhe të rigjejë rritjen marramendëse të Tesla-s. Gjëra të çuditshme kanë ndodhur. Mund të mos e pëlqeni njeriun, por vetëm një budalla do ta nënvlerësonte.

Krahasimi më i afërt për një largim të mundshëm të Muskut do të ishte ajo që ndodhi kur Steve Jobs u largua nga Apple. Vdekja e parakohshme e themeluesit të gjigantit teknologjik, çoi në ngritjen e Tim Cookut, i cili u dëshmua si një pasardhës i suksesshëm. Por, kur ai u largua herën e parë, gjërat nuk shkuan mirë, dhe Jobs u kthye për të shpëtuar kompaninë.

E panevojshme të thuhet: Tesla është shumë më e varur nga Musku sesa ishte Apple nga Jobsi, edhe në kulmin e fuqisë së këtij të fundit. /Telegrafi/

 

The post Ndërsa shitjet e Tesla-s vazhdojnë të bien, a është koha që Elon Musk të tërhiqet? appeared first on Telegrafi.

Roman i panjohur i shkrimtarit që dokumentoi ngjitjen e Hitlerit

✇Telegrafi
By: Agron Shala
25 June 2025 at 11:24

Nga: Kate Connolly / The Guardian
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Një roman i panjohur më parë nga një prej gazetarëve më me ndikim të Evropës pas Luftës së Dytë Botërore, i cili përshkruan frymën e dehur dhe njëkohësisht të brishtë të ditëve të fundit të Republikës së Vajmarit, është botuar në Gjermani pasi fëmijët e autorit zbuluan dorëshkrimin, e shkruar me dorë, në tavolinën e tij.

MĂ« shumĂ« se nĂ«ntĂ« dekada pasi e kishte shkruar, Abschied ose LamtumirĂ« i Sebastian Haffnerit, ka ngjitur majat e listĂ«s sĂ« bestsellerĂ«ve tĂ« Spiegel-i – menjĂ«herĂ« pas publikimit tĂ« tij nĂ« fillim tĂ« kĂ«tij muaji.

Haffner, i cili u arratis nga Berlini nazist me të fejuarën e tij hebreje në vitin 1938, fitoi menjëherë famë në vitin 1940, me veprën e tij klasike dhe të mprehtë Gjermania: Xhekilli dhe Hajdi [Germany: Jekyll and Hyde]. Thuhet se Winston Churchill i kishte kërkuar kabinetit të tij ta lexonte atë për të kuptuar kërcënimin nazist.

Haffner, i cili ndryshoi emrin e tij nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar nga Raimund Pretzel – pĂ«r tĂ« mbrojtur familjen e mbetur nĂ« Gjermani – punoi mĂ« pas si gazetar nĂ« LondĂ«r pĂ«r Observer-in. Ai u njoh si njĂ« nga analistĂ«t mĂ« me peshĂ« tĂ« nazizmit dhe faktorĂ«ve qĂ« sollĂ«n Hitlerin nĂ« pushtet, duke u rikthyer nĂ« Berlin pĂ«r Observer-in, nĂ« vitin 1954, dhe mĂ« pas duke u bĂ«rĂ« kolumnist i njohur pĂ«r revistĂ«n Stern.

I biri, Oliver Pretzel, 86 vjeç, tha se familja e tij kishte hezituar për vite me radhë nëse duhej ta botonte Lamtumirën pas vdekjes së Haffnerit në Berlin, në moshën 91-vjeçare në vitin 1999. Ata ishin të shqetësuar, tha ai, se kjo vepër, një histori dashurie, mund të dukej tepër e lehtë dhe të zbehte reputacionin e madh të të atit të tij si komentator me peshë.

“Motra ime nuk mendonte se romani ishte shumĂ« i mirĂ«,” i tha Pretzel, profesor matematike qĂ« jeton nĂ« LondĂ«r, gazetĂ«s SĂŒddeutsche Zeitung. “Fillimisht edhe unĂ« e ndaja disi kĂ«tĂ« mendim. Por kur e rilexova dhe qĂ«kur nisa ta pĂ«rkthej nĂ« anglisht, papritur kuptova sa mjeshtĂ«risht ishte ndĂ«rtuar.”

PĂ«r fat, kritikĂ«t duket se pajtohen. NĂ« Gjermani ata e kanĂ« lavdĂ«ruar veprĂ«n 181-faqĂ«she, duke e quajtur “njĂ« dhuratĂ« letrare”, “njĂ« tekst tepĂ«r i rrjedhshĂ«m, i lehtĂ« dhe plot gjallĂ«ri” dhe “njĂ« libĂ«r i bukur me shkĂ«lqimin rinor dhe me ndikim tĂ« madh emocional”.

Ngjarja zhvillohet ditĂ«n e fundit tĂ« njĂ« qĂ«ndrimi dyjavor nĂ« Paris, tĂ« protagonistit dhe tĂ« dashurĂ«s sĂ« tij, Tedi, pĂ«rpara se ai tĂ« kthehet nĂ« njĂ« Berlin tĂ« pushtuar nga njĂ« ndjenjĂ« gjithnjĂ« e mĂ« e madhe frike dhe pasigurie politike. Romani ishte “shumĂ« i qartĂ«â€, shkroi Marie Schmidt nĂ« SĂŒddeutsche.

Romani reflekton tĂ« njĂ«jtĂ«n “ndĂ«rgjegje tĂ« mprehtĂ« historike qĂ« habiti dhe mahniti botĂ«n” si nĂ« veprĂ«n tjetĂ«r pas vdekjes sĂ« Haffnerit, Historia e njĂ« gjermani [History of a German], shtoi ajo. Ky libĂ«r u shkrua nĂ« vitin 1939, por u botua pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« gjermanisht nĂ« vitin 2000 dhe nĂ« anglisht me titullin Duke sfiduar Hitlerin, nĂ« vitin 2002. Ai u vlerĂ«sua pĂ«r qartĂ«sinĂ« e tij kritike dhe u cilĂ«sua si vepra qĂ« i dha fund pretendimeve tĂ« pĂ«rsĂ«ritura tĂ« bashkĂ«kohĂ«sve tĂ« Haffnerit se ata nuk kishin ditur pĂ«r krimet naziste.

Xhekilli dhe Hajdi u botua pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« Gjermani nĂ« vitin 1996, me titullin: 1939 – Deutschland von innen betrachtet [Gjermania e vĂ«zhguar nga brenda]. TĂ« dy librat, kur u botuan, kryesuan gjithashtu listat e bestsellerĂ«ve gjermanĂ«.

Haffner ishte 24 vjeç kur shkroi LamtumirĂ«n – nĂ« vetĂ«m disa javĂ« gjatĂ« tetorit dhe nĂ«ntorit tĂ« vitit 1932, vetĂ«m pak muaj pĂ«rpara se nazistĂ«t tĂ« vinin nĂ« pushtet. PĂ«rpjekjet e tij pĂ«r ta botuar dĂ«shtuan.

Narratori i tij, Raimund, Ă«shtĂ« njĂ« jurist i ri qĂ« pi cigare “Gitanes Rouge” dhe lexon autorin Aldous Huxley. NĂ« Paris, nĂ« pranverĂ«n e vitit 1931, ai takon Tedin, e cila e kishte lĂ«nĂ« Berlinin, duke e pĂ«rshkruar atĂ« si njĂ« kohĂ« nĂ« tĂ« cilĂ«n “kriza ende nuk ishte shpikur.”

Mendohet se Tedi Ă«shtĂ« bazuar te Gertrude Joseph, njĂ« grua hebreje nga Vjena me tĂ« cilĂ«n Haffner kishte qenĂ« i dashuruar. Ai e pĂ«rshkruan nĂ« librin e tij autobiografik, Historia e njĂ« gjermani, se si ajo ishte kthyer nĂ« Berlinin nazist nga Parisi, pĂ«r herĂ« tĂ« fundit nĂ« verĂ«n e vitit 1933, duke sjellĂ« me vete “njĂ« ajĂ«r qĂ« mund tĂ« thithej dhe qĂ« merrej me lakmi.” Raimundi nĂ« roman pĂ«rshkruan parandjenjĂ«n e rĂ«ndĂ« tĂ« detyrimit pĂ«r t’u “nisur drejt njĂ« Berlini tĂ« ftohtĂ«.”

Haffner dhe Joseph, e cila përfundoi në Suedi, mbajtën lidhje deri në fund të jetës. Njëzet letra prej tij për të u gjetën pas vdekjes së saj.

Në një epilog të romanit, kritiku letrar Volker Weidermann thotë se frika e familjes për botimin e tij ishte e pabazë.

“LamtumirĂ« e plotĂ«son pamjen historike qĂ« Haffner na ka paraqitur nĂ« shkrimet e tij historike, sepse pĂ«rshkruan shkakun rrĂ«njĂ«sor tĂ« pikĂ«llimit mbi tĂ« cilin mbĂ«shteten librat e tij tĂ« mĂ«vonshĂ«m – gjithçka nga ajo Gjermani e mirĂ« qĂ« u humb: kozmopolitizmi, toleranca dhe njerĂ«zorja. VetĂ« Haffneri e theksonte vazhdimisht se historia zhvillohet nĂ« mikro-histori private, tĂ« cilat sĂ« bashku formojnĂ« historinĂ« e madhe botĂ«rore. NĂ« LamtumirĂ« ai ka paraqitur kĂ«tĂ« ide thelbĂ«sore.” /Telegrafi/

 

The post Roman i panjohur i shkrimtarit që dokumentoi ngjitjen e Hitlerit appeared first on Telegrafi.

PATJETËR QË KA BUKË

✇Telegrafi
By: Agron Shala
25 June 2025 at 09:49

Poezi nga: Kenneth Patchen (1946)
PĂ«rktheu: Agron Shala

Marifeti është të bësh të vërtetën dhe gënjeshtrën
Të tingëllojnë bash krejt njësoj
Kështu ti ia del mbanë

Të gjithë çmenden pas një kohe
Atëherë ti mund të krijosh një botë
Ku çmenduria është gjëja normale

Natyrisht, ata që e kurdisin kështu
Përfundojnë vetë të çmendur
Por, kush mund ta vërejë ndryshimin?

Kjo botë është shembulli më i mirë që njoh

The post PATJETËR QË KA BUKË appeared first on Telegrafi.

Kur Shqipëria ishte i vetmi vend në botë pa Ministri të Drejtësisë

✇Telegrafi
By: Agron Shala
24 June 2025 at 11:30

Nga: Hasan Bello

Më 6 shtator 1966, për të rritur kontrollin e PPSh-së mbi organet e drejtësisë, në mbledhjen e Byrosë Politike u vendos të suprimohej Ministria e Drejtësisë. Kjo reformë administrative krahas arsyeve ekonomike dhe financiare të krizës që kishte përfshirë regjimin komunist, frymëzohej nga motive politike. Në këtë mbledhje, Enver Hoxha shpalosi haptazi mendimin për të rritur kontrollin në sistemin e drejtësisë. Një politikë e tillë binte ndesh edhe me vetë ligjet e miratuara nga regjimi komunist. Në Kushtetutë dhe në ligjin për funksionimin dhe organizimin e drejtësisë, formalisht, gjykatat konsideroheshin si organe të pavarura. Kjo mbledhje ishte përgatitur shumë më përpara dhe ishte diskutuar dhe nga ekspertë të institucioneve shtetërore, të cilët kishin sjellë mendimin e tyre konformë orientimit që ishte imponuar nga lart.

Ky akt ishte i paprecedentë në historinë politike të shtetit shqiptar. Ministria e Drejtësisë kishte ekzistuar edhe në periudhën e Luftës së Dytë Botërore, kur vendi ishte i pushtuar nga Italia (1939-1943) dhe Gjermania (1943-1944). Por, absurditeti i kësaj reforme qëndron edhe për faktin se suprimimi i Ministrisë së Drejtësisë nuk kishte ndodhur në asnjë shtet të kampit socialist. Ai shënonte kështu të parin eksperiment me pasoja të dhimbshme për shoqërinë shqiptare të kësaj periudhe.

Me suprimimin e Ministrisë së Drejtësisë, kompetencat e saj i kaluan Gjykatës së Lartë. Kjo krijoi një mbivendosje të pushtetit ekzekutiv mbi pushtetin gjyqësorë, duke i dhënë përparësi udhëheqjes politike. Një veprim i tillë i dha një goditje të rëndë institucionit të drejtësisë dhe mbrojtjes së të drejtave të individit përballë represionit të diktaturës dhe mekanizmave të kontrollit (shërbimit sekret, prokurorisë, policisë). Në këtë periudhë janë të dokumentuara një numër i konsiderueshëm rastesh kur drejtues partiakë apo vetë diktatori ndërhyjnë pranë gjykatave me urdhra konkretë për dhënien e dënimeve të ashpra ndaj kundërshtarëve politikë.

Në të njëjtën linjë me suprimimin e Ministrisë së Drejtësisë ishte edhe eliminimi i avokatisë. Institucioni i avokatisë edhe kur ekzistonte ishte nën trysninë e strukturave të regjimit komunist. Kjo konstatohet edhe nga inspektimet e Prokurorisë së Përgjithshme, e cila kishte vërejtur se procedimi penal zhvillohej nën presionin e hetuesve, të cilët i bënin të akuzuarve pyetje sugjestionuese; ushtronin dhunë fizike dhe psikologjike për të pranuar faje të cilat ata nuk i kishin kryer. Sipas këtyre inspektimeve avokatët pengoheshin në ushtrimin e detyrës së tyre, u kufizohej koha dhe survejohej biseda me të dënuarit.

Në vitin 1976 pas kalimit të një periudhe gati 30-vjeçare, ndryshimet që kishin ndodhur brenda vendit i imponuan regjimit komunist hartimin e një Kushtetute të re. Vendimi i Byrosë Politike për suprimimin e Ministrisë së Drejtësisë dhe avokatisë 10 vjet para miratimit të kësaj Kushtetute, e kishte vendosur pushtetin gjyqësor totalisht nën kontrollin e partisë, duke theksuar përparësinë e saj dhe të lidershipit komunist mbi çdo pushtet tjetër. Me këtë Kushtetutë, Shqipëria u shpall gjithashtu i vetmi vend ateist në botë.

Fakti që edhe sot kemi probleme me sistemin e drejtësisë është një tregues për paaftësinë dhe keqadministrimin e shtetit. Këtu nuk duhet harruar edhe një arsye tjetër: për drejtësinë të gjithë kanë nevojë, por jo të gjithë e duan!

The post Kur Shqipëria ishte i vetmi vend në botë pa Ministri të Drejtësisë appeared first on Telegrafi.

Përshkrimi i Shqipërisë nga viti 1308

✇Telegrafi
By: Agron Shala
23 June 2025 at 13:13

I ashtuquajturi Anonymi Descriptio Europae Orientalis (PĂ«rshkrimi anonim i EvropĂ«s Lindore)[1] Ă«shtĂ« njĂ« tekst mesjetar nĂ« gjuhĂ«n latine nga viti 1308, i cili pĂ«rmban njĂ« pĂ«rshkrim tĂ« tokave tĂ« EvropĂ«s Lindore, veçanĂ«risht tĂ« vendeve tĂ« Ballkanit. Autori anonim mendohet tĂ« ketĂ« qenĂ« njĂ« klerik francez ose i arsimuar nĂ« FrancĂ«, me shumĂ« gjasĂ« i rendit dominikan, i dĂ«rguar nga kisha nĂ« Serbi, ku edhe ka marrĂ« shumicĂ«n e tĂ« dhĂ«nave pĂ«r Ballkanin. DorĂ«shkrimi u botua nĂ« Krakov nĂ« vitin 1916 nga Olgierd GĂłrka. PĂ«rveç pjesĂ«ve qĂ« pĂ«rshkruajnĂ« rajonet e ndryshme tĂ« GreqisĂ« bizantine, RashĂ«s, BullgarisĂ«, RutenisĂ«, HungarisĂ«, PolonisĂ« dhe BohemisĂ«, ai pĂ«rmban edhe njĂ« pjesĂ« mbi ShqipĂ«rinĂ«, njĂ« nga pĂ«rshkrimet e rralla tĂ« vendit nĂ« vitet e para tĂ« shekullit tĂ« katĂ«rmbĂ«dhjetĂ«. Ne e dimĂ« se dominikanĂ«t ishin aktivĂ« nĂ« DurrĂ«s qĂ« nga viti 1304, kur qyteti ra nĂ« duart e PerĂ«ndimit pas njĂ«zet vjetĂ«ve tĂ« sundim bizantin. NĂ« njĂ« letĂ«r tĂ« datĂ«s 31 mars 1304, Papa Benedikti XI i kishte kĂ«rkuar kreut tĂ« Rendit Dominikan nĂ« Hungari tĂ« dĂ«rgonte nĂ« ShqipĂ«ri disa nga vartĂ«sit e tij, me “moral tĂ« mirĂ«, tĂ« zellshĂ«m dhe elokuent”, pĂ«r veprimtari misionare. Me mbĂ«shtetjen e SelisĂ« sĂ« ShenjtĂ«, dominikanĂ«t kĂ«shtu kishin fuqi tĂ« plotĂ« pĂ«r tĂ« ngritur njĂ« hierarki latine sipas dĂ«shirĂ«s sĂ« tyre, nĂ« bregdetin shqiptar, pĂ«r tĂ« zĂ«vendĂ«suar kishĂ«n ortodokse e cila ishte detyruar tĂ« braktiste pozitat e veta.

PĂ«rgatiti: Robert Elsie[2]
PĂ«rktheu: Agron Shala / Telegrafi.com

Tani do të flasim për Shqipërinë e cila, nga ana e saj jugore, ndodhet pranë Greqisë dhe shtrihet ndërmjet Rashës dhe tokës së Despotit.[3] Shqipëria është një krahinë mjaft e gjerë dhe e madhe. Ajo vërtet ka banorë luftarakë, sepse ata janë harkëtarë dhe heshtarë të shkëlqyer. E gjithë kjo krahinë ujitet nga katër lumenj të mëdhenj: Ersenta (Erzeni), Mathia (Mati), Scumpino (Shkumbini) dhe Epasa (Osumi). Toka është e begatë për mish, djathë dhe qumësht; nuk është shumë e pasur me bukë dhe verë, megjithëse fisnikët, në veçanti, kanë mjaftueshëm.

Ata nuk kanĂ« qytete, kampe, fortifikata dhe ferma, por jetojnĂ« mĂ« tepĂ«r nĂ« çadra dhe janĂ« vazhdimisht nĂ« lĂ«vizje nga njĂ« vend nĂ« tjetrin – me ndihmĂ«n e trupave dhe tĂ« afĂ«rmve tĂ« tyre. Ata kanĂ« vetĂ«m njĂ« qytet tĂ« quajtur Duracium (DurrĂ«s), i cili i pĂ«rket latinĂ«ve dhe prej tĂ« cilit marrin pĂ«lhura dhe gjĂ«rat e tjera tĂ« domosdoshme. Princi i Tarantit, djali i mbretit tĂ« SicilisĂ«,[4] tani sundon mbi njĂ« pjesĂ« tĂ« kĂ«tij mbretĂ«rimi, pĂ«rfshirĂ« qytetin e DurrĂ«sit. Ishte vullneti i lirĂ« i pronarĂ«ve tĂ« tokave qĂ«, pĂ«r shkak tĂ« dashurisĂ« sĂ« tyre tĂ« natyrshme pĂ«r francezĂ«t, e pranuan atĂ« spontanisht dhe lirshĂ«m si zotin e tyre.[5]

Nga Pulia dhe nga qyteti i Brindisit mund të kalohet në Durrës për një natë, dhe nga Durrësi mund të udhëtohet përmes Shqipërisë drejt Greqisë dhe Kostandinopojës, shumë më lehtë dhe pa të gjitha vështirësitë e rrugës dhe rreziqet e detit. Perandorët romakë të kohëve të lashta e përdornin këtë rrugë,[6] sepse është tepër e lodhshme të transportohet një ushtri e madhe në një periudhë të tillë kohe përmes detit dhe rrugëve kaq të gjata.

Mbretëria e përmendur e Shqipërisë tani nuk ka mbret, pasi toka është e ndarë midis pronarëve të tokave të cilët sundojnë vetë dhe nuk i nënshtrohen askujt tjetër. Kjo krahinë quhet Shqipëri sepse banorët e kësaj treve lindin me flokë të bardhë (albo). Qentë këtu janë të përmasave të mëdha[7] dhe kaq të egër sa vrasin si luanët. Siç përmend Plini, shqiptarët i dërguan një qen të tillë Aleksandrit të Madh, i cili në stadium mposhti luanë, elefantë dhe dema. Ata kanë sy të pikturuar, të përhimët në bebëza, të tillë që mund të shohin më mirë natën sesa ditën.

JanĂ« dy ShqipĂ«ri: njĂ« nĂ« Azi pranĂ« IndisĂ«, pĂ«r tĂ« cilĂ«n nuk po flasim kĂ«tu, dhe tjetra nĂ« EvropĂ« qĂ« Ă«shtĂ« pjesĂ« e PerandorisĂ« Bizantine dhe pĂ«r tĂ« cilĂ«n po flasim kĂ«tu. Ajo pĂ«rfshin dy krahina: Clisara (KĂ«lcyra) dhe Tumuristi.[8] PĂ«rveç kĂ«tyre dy krahinave, ka edhe krahina tĂ« tjera pranĂ« saj: Cumania,[9] Stophanatum,[10] Polatum (Pulti) dhe Debre (Dibra), tĂ« cilat janĂ« krahina qĂ« paguajnĂ« haraç ndaj shqiptarĂ«ve dhe mĂ« shumĂ« a mĂ« pak u nĂ«nshtrohen atyre, pasi ata merren me bujqĂ«si, kujdesen pĂ«r vreshtat dhe pĂ«r nevojat e jetĂ«s nĂ« shtĂ«pi. BanorĂ«t e kĂ«tyre krahinave nuk lĂ«vizin nga njĂ« vend nĂ« tjetrin si shqiptarĂ«t e sipĂ«rpĂ«rmendur, por jetojnĂ« mĂ« tepĂ«r nĂ« banesa tĂ« qĂ«ndrueshme dhe nĂ« qytete; as nuk janĂ« tĂ«rĂ«sisht katolikĂ« dhe as tĂ«rĂ«sisht skizmatikĂ«. NĂ«se dikush do t’u predikonte fjalĂ«n e Zotit, ata do tĂ« bĂ«nin sikur janĂ« katolikĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«, sepse thuhet se nga natyra kanĂ« njĂ« dashuri pĂ«r latinĂ«t.

Shqiptarët e përmendur kanë një gjuhë që është e dallueshme nga ajo e latinëve, grekëve dhe sllavëve, aq sa në asnjë mënyrë nuk mund të komunikojnë me popuj të tjerë. Kaq për Shqipërinë. /Telegrafi/

______________

[1] Kr. Elsie, Albania in the ‘Anonymi Descriptio 
’, 1990.
[2] PjesĂ« nga: Olgierd GĂłrka (red.): Anonymi descriptio Europae orientalis. Imperium Constantinopolitanum, Albania, Serbia, Bulgaria, Ruthenia, Ungaria, Polonia, Bohemia. Anno MCCCVIII exarata, KrakĂłw 1916, f. 25, 29. PĂ«rkthyer nga latinishtja nga Robert Elsie. Fillimisht botuar nĂ« R. Elsie: Early Albania, a Reader of Historical Texts, 11th – 17th Centuries, Wiesbaden 2003, fq. 23-25.
[3] D.m.th. Despoti i Epirit
[4] Filipi, Princi i Tarantit
[5] Kr. Du Cange, Hist. Const. I. 102.
[6] Këtu bëhet fjalë për Via Egnatia-n, rrugën kryesore të komunikimit në lashtësi midis Romës dhe Kostandinopojës, që kalonte nëpër Durrës, Elbasan dhe Ohër.
[7] GjysmĂ« mijĂ«vjeçari mĂ« vonĂ«, piktori dhe poeti anglez Edward Lear (1812-1888) do tĂ« bĂ«nte tĂ« njĂ«jtin zbulim gjatĂ« udhĂ«timeve tĂ« tij pĂ«rgjatĂ« bregdetit tĂ« HimarĂ«s, nĂ« vitin 1848. NĂ« veprĂ«n e tij ‘Journal of a landscape painter in Greece and Albania’ (LondĂ«r 1851), ai shĂ«noi mĂ« 22 tetor 1848 se u sulmua prej “rreth tridhjetĂ« qenve gjigantĂ«, tĂ« cilĂ«t u hodhĂ«n nga cepat mĂ« tĂ« izoluar dhe menjĂ«herĂ« do tĂ« kishin ngrĂ«nĂ« mĂ«ngjes nga unĂ« nĂ«se nuk do tĂ« kisha shpĂ«tuar kaq mirĂ«; sigurisht qĂ« qentĂ« e HimarĂ«s janĂ« kafshĂ«t mĂ« tĂ« frikshme qĂ« kam parĂ« ndonjĂ«herĂ«.”
[8] Ndoshta në rajonin e Myzeqesë përreth Kavajës. Kronika e Gjon Muzakës flet për një lokalitet të quajtur Tomorista.
[9] Pa dyshim Çunavia, mĂ« parĂ« vendi i njĂ« dioqeze ortodokse, diku midis DurrĂ«sit dhe rajonit tĂ« Matit, ndoshta nĂ« lumin IshĂ«m.
[10] Pa dyshim Stefanatumi, një dioqezë e kohës diku pranë Durrësit

The post Përshkrimi i Shqipërisë nga viti 1308 appeared first on Telegrafi.

Don Zhuani, miti, sindromi dhe koha jonë

✇Telegrafi
By: Agron Shala
20 June 2025 at 10:31

Nga: Fatos Tarifa

ǒdimë për Don Zhuanin?

NĂ«se pyesni sot njĂ« njeri çfarĂ«do nĂ« rrugĂ« – nĂ« VlorĂ«, nĂ« Ulqin apo nĂ« Prizren, ose edhe nĂ« TiranĂ«, nĂ« PrishtinĂ«, nĂ« Shkup, nĂ« AthinĂ«, nĂ« PragĂ«, nĂ« Oslo, madje edhe nĂ« Santa Fe apo nĂ« Majami, nĂ« Tokio, nĂ« Hong-Kong, nĂ« Melburn apo nĂ« Johanesburg – se ç’kuptim ka pĂ«r ta emri Don Zhuan, ai mund tĂ« habitet me kĂ«tĂ« pyetje. NjĂ« pyetje qĂ« s’ka kuptim tĂ« bĂ«het, do tĂ« thoshte ai, sepse kushdo e di se ç’do tĂ« thotĂ« Don Zhuan.

PĂ«r shumicĂ«n e njerĂ«zve, Don Zhuani Ă«shtĂ« simboli i njĂ« burri aventurier nĂ« dashuri, i njĂ« mashkulli tĂ« cilit nuk i reziston dot asnjĂ« grua, nĂ« mos edhe i njĂ« mashtruesi e rrĂ«mbyesi zemrash femĂ«rore, nĂ« mos njĂ« njeri imoral – nĂ« mungesĂ« tĂ« njĂ« fjale tĂ« vetme mĂ« tĂ« pĂ«rshtatshme nĂ« shqip, një seducer, apo një womanizer.

KĂ«to pĂ«rcaktime pĂ«rbĂ«jnĂ« portretin e tij. NĂ« ShqipĂ«ri, jo rrallĂ«, njĂ« tip i tillĂ«, pra njĂ« Don Zhuan, cilĂ«sohet ose stigmatizohet gabimisht si “feminist” (“fems” nĂ« zhargonin e rrugĂ«s), dhe kjo veçse e vĂ« mĂ« shumĂ« nĂ« dukje paditurinĂ« mbi kĂ«tĂ« personazh legjendar, fiktiv, alegorik e filozofik njĂ«herĂ«sh dhe mbi dukurinĂ« morale, artistike, etike, filozofike e sociologjike qĂ« ai ka pĂ«rfaqĂ«suar historikisht e vazhdon tĂ« pĂ«rfaqĂ«sojĂ« edhe sot.

NĂ«se e pyesni po tĂ« njĂ«jtin individ nĂ«se Don Zhuani ishte ateist, ose njĂ« njeri jo konformist, radikal dhe rebel nĂ« mendimet dhe nĂ« sjelljen e tij, nuk do tĂ« çuditeshit nĂ«se pĂ«rgjigja e tij do tĂ« ishte: “Nuk e di”, ose, “S’mĂ« ka shkuar ndonjĂ«herĂ« ndĂ«r mend”, ose “Ndoshta, por s’jam i sigurt pĂ«r kĂ«tĂ«â€.

PĂ«rgjigje tĂ« tilla pĂ«r njĂ« karakter si Don Zhuani, edhe pse pĂ«r kĂ«do, ose pĂ«r shumicĂ«n e njerĂ«zve “tĂ« zakonshĂ«m” ai mishĂ«ron njĂ« prototip tĂ« caktuar, pĂ«rmbajnĂ« njĂ« tis misteri dhe mjaft dyshim. PĂ«r ta, njĂ« Don Zhuan Ă«shtĂ« njĂ« Don Zhuan. PikĂ«. TĂ« tjerat s’kanĂ« rĂ«ndĂ«si. KĂ«shtu Ă«shtĂ« thĂ«nĂ«, kĂ«shtu jemi mĂ«suar tĂ« besojmĂ«. NĂ« fund tĂ« fundit, a s’ështĂ« Don Zhuani njĂ« mit. Dhe, a s’janĂ« krijuar tĂ« gjitha mitet rreth njerĂ«zve dhe pĂ«r ta?

NdĂ«rsa vazhdoj tĂ« studioj e tĂ« shkruaj njĂ« vepĂ«r mbi Erosin dhe demokracinĂ«, e ndjej tĂ« nevojshme tĂ« ndalem nĂ« dukurinĂ« e rĂ«ndĂ«sishme qĂ« Don Zhuani pĂ«rfaqĂ«son, jo aq si njĂ« personazh letrar, se sa si njĂ« tip njerĂ«zor qĂ«, duke qenĂ« unik, mishĂ«ron tipare qĂ« i gjejmĂ« – historikisht dhe nĂ« ditĂ«t tona – thuajse nĂ« çdo shoqĂ«ri. NĂ«se do tĂ« huazoja nga Ralf Dahrendorfi termin homo sociologicus pĂ«r tĂ« sqaruar kĂ«ndvĂ«shtrimin tim pĂ«r tĂ«, Don Zhuani do tĂ« mund tĂ« konsiderohej i tillĂ«, si njĂ« individ qĂ« kĂ«rkon tĂ« jetĂ« absolutisht i lirĂ« nga kufizimet morale tĂ« shoqĂ«risĂ« sĂ« kohĂ«s sĂ« vet.

Sidoqoftë, Don Zhuani dhe dukuria që ai përfaqëson nuk mund të kuptohen jashtë kontekstit historik e kulturor të kohës kur ai, i krijuar si një personazh letrar, mishëronte një karakter të ri njerëzor në kushtet e lindjes së marrëdhënieve të reja morale e të ndryshimit të raporteve mes seksit mashkullor e atij femëror, që pasqyrohen në aspekte të tillë, si dominimi, rezistenca, identitetet dhe stereotipat në marrëdhëniet gjinore.

Rilindja e Europës

Pikëpamjet, besimet dhe qëndrimet që e përçmonin gruan dhe e justifikonin pozitën e nënshtruar të saj në familje e në shoqëri ishin një karakteristikë e Mesjetës. Ato vijuan edhe në Mesjetën e vonë, madje edhe në periudhën e modernitetit, në epokën viktoriane e deri në gjysmën e parë të shekullit të 20-të.

Sidoqoftë, me dobësimin dhe rënien e feudalizmit e të pozitës sunduese të Kishës, në Mesjetën e vonë ndodhën ndryshimet e para të rëndësishme në fushën e erotizmit e të organizimit shoqëror të seksualitetit, të ndikuara në një masë të madhe nga fryma humaniste e asaj lëvizjeje të gjerë shoqërore e kulturore, të cilën e njohim me emrin Rilindje Europiane (Renaissance në frëngjisht, Rinascimento, Rinascita apo Cinquecento në italisht).

Zhvillimet historike që lidhen më këtë epokë shënojnë një dukuri europiane, e cila, në forma e në përmasa të ndryshme u shfaq pothuajse te të gjithë popujt e zhvilluar europianë. Edhe pse fillimisht Rilindja nisi në Firence e në disa qytete-shtete të tjerë të Italisë së Veriut, shumë shpejt ajo u përhap në Francë, në Holandë, në Angli, në Spanjë e Portugali, në Gjermani e në pjesë të tjera të kontinentit. Përmbajtja dhe rëndësia historike e Rilindjes kanë qenë të tilla, sa ajo u bë një mbështetje dhe një faktor i fuqishëm nxitës për tërë qytetërimin europian e atë botëror, në atë kohë, por edhe më vonë.

Nuk do të zgjatem në përshkrimin e kësaj epoke historike të jashtëzakonshme. Një analizë të zgjeruar të saj e kam bërë në librin Rilindja e Europës (2010). Sidoqoftë, për të kuptuar ndryshimet e rëndësishme që ndodhën gjatë periudhës së Rilindjes në fushën e erosit e të organizimit shoqëror të seksualitetit, mjaftohem të them se është e nevojshme të shqyrtojmë kushtet e reja ekonomike e shoqërore që i bënë të mundura ato.

Qysh në shekujt të 11-të dhe 12-të, disa prej qyteteve të Italisë, si Firencja, Venediku, Milano, Piza dhe, më vonë, Roma e Napoli, kishin arritur të fitonin pavarësinë e tyre prej papëve dhe dinastive feudale, duke u bërë jo vetëm njësi politike të pavarura (qytete-shtete), por edhe qendra të zhvilluara të jetës urbane e të një krijimtarie artistike të një lloji të ri, të zhveshur nga aureola e kishës dhe mistika fetare.

Ndryshimet e thella ekonomike nuk mund tĂ« mos kishin njĂ« ndikim shumĂ« tĂ« madh nĂ« superstrukturĂ«n e shoqĂ«risĂ« – nĂ« institucionet e saj, nĂ« kulturĂ«n, idetĂ«, mĂ«nyrĂ«n e jetesĂ«s e tĂ« sjelljes sĂ« njerĂ«zve, pĂ«rfshirĂ« edhe sjelljen seksuale, si dhe nĂ« marrĂ«dhĂ«niet gjinore brenda e jashtĂ« familjes. Siç vinte nĂ« dukje Engelsi, lufta e klasĂ«s sĂ« re tregtare dhe e borgjezisĂ« kundĂ«r rendit feudal u pĂ«rgatit mĂ« parĂ« nĂ« fushĂ«n e ideologjisĂ«. Borgjezia europiane, qĂ« kishte interesa ekonomike e politike tĂ« kundĂ«rta nga ato tĂ« klasĂ«s feudale, nuk mund tĂ« ishte e kĂ«naqur me botĂ«kuptimin dhe me kulturĂ«n e vjetĂ«r tĂ« MesjetĂ«s, qĂ« nĂ« thelb ishin teologjike, dhe nuk mund tĂ« mbĂ«shtetej nĂ« to.

Kultura rilindase dhe rizbulimi i trupit njerëzor

BotĂ«kuptimi dhe kultura teologjike, si dhe morali i krishterĂ«, i ishin pĂ«rshtatur shoqĂ«risĂ« feudale, kushteve dhe mĂ«nyrĂ«s sĂ« saj tĂ« prodhimit e tĂ« kĂ«mbimit, ndĂ«rsa kushtet e reja ekonomike dhe pozita e borgjezisĂ« qĂ« po lindte, e cila kĂ«rkonte transformimin e tĂ« gjitha marrĂ«dhĂ«nieve dhe institucioneve tĂ« vjetra shoqĂ«rore, bĂ«nin tĂ« domosdoshĂ«m krijimin e njĂ« botĂ«kuptimi tĂ« ri e tĂ« njĂ« kulture tĂ« re, antiteologjike dhe antifeudale. NĂ« kĂ«tĂ« kuadĂ«r, lufta e borgjezisĂ« sĂ« atĂ«hershme kundĂ«r feudalizmit dhe absolutizmit mesjetar do tĂ« drejtohej, nĂ« radhĂ« tĂ« parĂ«, kundĂ«r fesĂ« dhe institucioneve tĂ« saj. QĂ« tĂ« mund tĂ« sulmoheshin marrĂ«dhĂ«niet shoqĂ«rore ekzistuese, duhej t’u hiqej atyre aureola e shenjtĂ«risĂ«.

Qysh nĂ« shekujt e 13-tĂ« dhe 14-tĂ«, nĂ« radhĂ«t e elitĂ«s sĂ« arsimuar nĂ« shumĂ« prej vendeve tĂ« EuropĂ«s kishte lindur e po zhvillohej njĂ« kulturĂ« dhe njĂ« letĂ«rsi e re, me tipare tepĂ«r origjinale, qĂ« do i jepnin njĂ« goditje tĂ« rĂ«ndĂ« botĂ«kuptimit teologjik tĂ« MesjetĂ«s. PararendĂ«sit e kĂ«saj kulture dhe letĂ«rsie tĂ« re, qĂ« njihet si letĂ«rsia proto-rilindase ishin tre italianĂ« tĂ« mĂ«dhenj – Dante Aligeri (1265-1321), Françesco Petrarka (1304-1374) dhe Xhovanni Bokaçio (1313-1375) – poetĂ« dhe shkrimtarĂ« humanistĂ«, kryeveprat e tĂ« cilĂ«ve, tĂ« shkruara nĂ« njĂ« gjuhĂ« popullore, qĂ« do tĂ« bĂ«hej italishtja letrare, shĂ«nuan lindjen e sĂ« parĂ«s letĂ«rsi moderne dhe mbeten edhe sot modele tĂ« pĂ«rkryera nĂ« fushĂ« tĂ« letrave.

Të tre këta shkrimtarë të mëdhenj ishin nga Francie, që në atë kohë përfaqësonte kryeqytetin kulturor të Rilindjes dhe qendrën kryesore të Humanizmit europian. Koha kur jetuan ata ishte vigjilja e një epoke që do të sillte ndryshime të jashtëzakonshme në kushtet e jetës njerëzore.

Kultura e re rilindase kishte karakter laik. Ajo hoqi dorë gradualisht nga tradita fetare e deriatëhershme, e cila të gjithë vëmendjen e kishte përqendruar në dukuritë e mbinatyrshme dhe si burim të vetëm të saj kishte Librin e Shenjtë dhe subjektet fetare. Rilindja ndihmoi në sekularizimin e shoqërisë europiane dhe në çlirimin e saj prej interdiktit të Kishës.

Objekt i kulturës së Rilindjes, siç u pasqyrua veçanërisht në art e në letërsi, u bënë natyra, individi njerëzor dhe nevojat e tij, si dhe jeta e shoqërisë. Në fokus të saj e të moralit të ri që u krijua bashkë me të u vu njeriu, me bukurinë fizike e me botën shpirtërore të tij, me interesat dhe marrëdhëniet e tij me natyrën, me shoqërinë dhe me vetveten. Rilindja shënoi rizbulimin e trupit njerëzor dhe të kënaqësive të tij, që për shekuj me radhe ishin mbajtur të shtypura.

PĂ«r shkak se fokusi i kĂ«saj kulture tĂ« re u bĂ« njeriu, ajo u quajt humaniste (nga latinishtja: humanus – njerĂ«zor). Njeriu u bĂ« njĂ« individ shpirtĂ«ror e sensual dhe e kuptoi veten si tĂ« tillĂ«, njĂ«lloj si grekĂ«t e lashtĂ«, qĂ« e dalluan veten e tyre nga barbarĂ«t. Rilindja dhe Humanizmi ngritĂ«n lart arsyen njerĂ«zore, vlerat dhe lirinĂ« e individit, aftĂ«sitĂ« e tij pĂ«r kĂ«naqĂ«si fizike e shpirtĂ«rore, si dhe aftĂ«sitĂ« e tij pĂ«r pĂ«rsosje tĂ« vazhdueshme. NĂ« fakt, periudha e Rilindjes shĂ«noi njĂ« ndarje tĂ« vendosur nga kufizimet mesjetare tĂ« jetĂ«s nĂ« çdo aspekt – atĂ« ekonomik, politik, artistik dhe erotik.

NĂ« njĂ« plan tĂ« pĂ«rgjithshĂ«m mund tĂ« thuhet se ideali shoqĂ«ror i kulturĂ«s dhe i moralit tĂ« ri humanist ishte lartĂ«simi i personalitetit njerĂ«zor dhe mbrojtja e tĂ« drejtave tĂ« tij kundĂ«r privilegjeve feudale. NĂ« kĂ«tĂ« vĂ«shtrim, Ă«shtĂ« kuptimplotĂ« vlerĂ«simi qĂ« i ka bĂ«rĂ« Engelsi Humanizmit tĂ« shekujve tĂ« 14-tĂ« dhe 15-tĂ« si “forma e parĂ« e iluminizmit borgjez”.

Me Rilindjen dhe artin e saj dolĂ«n nĂ« pak bukuria dhe sensualiteti i trupit tĂ« njeriut dhe vetĂ« seksualiteti human, tĂ« cilĂ«t u bĂ«nĂ« subjekte tĂ« artit e tĂ« letĂ«rsisĂ«. NjĂ« ndĂ«r veprat e para tĂ« letĂ«rsisĂ« erotike nĂ« shekullin e 14-tĂ«, pĂ«rfaqĂ«suar mĂ« sĂ« miri nga Bokaçio, ishte Dekameroni i tij, e konsideruar si njĂ« vepĂ«r “himn pĂ«r kĂ«naqĂ«sitĂ« fizike tĂ« jetĂ«s”.

Don Zhuani si personazh letrar e artistik

Ajo lëvizje kulturore e letrare që kish lindur në Itali me Danten, Petrarkën dhe Bokaçion u përhap dhe u zhvillua një dhe dy shekuj më vonë në Holandë (Erazmi) dhe në Francë (Pier de Ronsard, Rabële dhe Montenj), në Angli (Mor e më vonë Bekon, Shekspiri, Marlou e Ben Xhonsoni), në Spanjë (Servantesi) dhe një tjetër shkrimtar më pak i njohur, Tirso de Molina (1583-1648).

Ky i fundit, njĂ« prift katolik dhe, njĂ«herĂ«sh, poet e dramaturg, qĂ« sot konsiderohet si njĂ« ndĂ«r dramaturgĂ«t mĂ« tĂ« mirĂ« tĂ« SpanjĂ«s nĂ« “epokĂ«n e artĂ«â€ tĂ« saj, u bĂ« i njohur me dramĂ«n e tij Mashtruesi i Seviljes dhe mysafiri i gurtë (pĂ«rkthimi im nga anglishtja; nĂ« origjinalin spanjisht: El burlador de Sevilla y convidado de Piedra). Kjo vepĂ«r Ă«shtĂ« pikĂ«risht ajo qĂ« “e solli Don Zhuanin nĂ« kĂ«tĂ« botĂ«â€ dhe e bĂ«ri atĂ« “tĂ« pavdekshĂ«m”. NdĂ«rsa me kĂ«tĂ« personazh tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m autori i kĂ«saj vepre bĂ«ri vend nĂ« historinĂ« e letĂ«rsisĂ« botĂ«rore, vetĂ« personazhi i tij, Don Zhuani, u bĂ« dhe mbeti një figurĂ« alegorike pĂ«r tĂ« gjitha kohĂ«t.

Botuar në Spanjë circa 1630, pak a shumë në të njëjtën kohë me Don Kishotin e Servantesit, kjo vepër, veç personazhit kryesor të saj, përmban edhe personazhe femra dhe është ndër të parat vepra në letërsinë e Rilindjes që eksploron çështje të marrëdhënieve gjinore dhe të seksualitetit. Personazhi kryesor i saj, Don Zhuani, me dy fjalë, është një fisnik i ri, i cili josh vazhdimisht çdo grua që takon duke i premtuar martesë.

Për afro katër shekuj qysh nga botimi i kësaj vepre, publiku europian është mësuar ta shohë një prototip të tillë të asociuar me raportet mes dashurisë dhe seksit, ose mes besimit dhe ndershmërisë, nga njëra anë, dhe hipokrizisë, nga ana tjetër.

Duhet vënë në dukje se Don Zhuani u krijua në një kohë kur dashuria ishte bërë një subjekt gjerësisht i trajtuar në letërsinë më të mirë të prodhuar deri atëherë. Petrarka kishte lënë një sërë poemash lirike pasiononte kushtuar dashurisë, sidomos në veprën kryesore të tij, Il Canzoniere (të cilat më vonë u përkthyen dhe u botuan në Angli e në Francë) dhe, po kështu, Serafino del Akuila.

Bekoni kishte botuar njĂ« ese Mbi dashurinë dhe, po kĂ«shtu, Merlou dhe Ben Xhonson kishin botuar njĂ« varg poezish lirike kushtuar dashurisĂ«. Jon Don, nĂ« sonatat e tij, u kishte thurur himn dashurisĂ« dhe seksualitetit nĂ« martesĂ«. NjĂ« seri sonatash botuar nĂ«n titullin Astrofili dhe Stela nga Filip Sidni i kushtoheshin dashurisĂ« dhe dĂ«shirĂ«s erotike. NĂ« FrancĂ«, Pier de Ronsard kishte botuar DashuritĂ« e KasandrĂ«s dhe Sonata pĂ«r HelenĂ«n. NĂ« sonatat dhe nĂ« dramat e Shekspirit (Romeo e Zhuljeta, Otello, ShumĂ« zhurmĂ« pĂ«r asgjĂ«, Nata e dymbĂ«dhjetĂ«, Ëndrra e njĂ« nate vere etj.), fjala “dashuri” pĂ«rmendej mĂ«se 2,330 herĂ«.

Krijimi dhe popullarizimi i njĂ« personazhi mitik, si Don Zhuani, nĂ« SpanjĂ« simbolizonte njĂ« burrĂ« anonim, njĂ« individ libertin, por edhe njĂ« mashtrues e “rrĂ«mbyes” zemrash tĂ« grave – me pak fjalĂ«, tiparet e arketipit tĂ« njĂ« mashkulli dominant dhe endacak. Don Zhuani, si karakter, ka pĂ«rfaqĂ«suar njĂ« prototip njerĂ«zor nĂ« qindra vepra letrare, filozofike, sociologjike e muzikore qĂ« fokusohen nĂ« marrĂ«dhĂ«niet gjinore dhe erotizmin.

Një figurë e tillë si Don Zhuani ka pasur një ndikim të madh në imagjinatën krijuese të europianëve si një imagio dhe si një alegori e maskulinitetit, edhe pse, ndërsa përmendja e Edipit na kujton Sofokliun, Narcisi na kujton Ovidin, Hamleti Shekspirin, Don Kishoti Servantesin dhe Fausti Gëten, Don Zhuani është personazh i shumë veprave letrare e muzikore, prej të cilave është e vështirë të thuash se cila është më e mira.

Dhe, nuk Ă«shtĂ« pĂ«r t’u çuditur pse pĂ«r Don Zhuanin Ă«shtĂ« shkruar kaq shumĂ«. Figura e tij dhe ajo çfarĂ« ai pĂ«rfaqĂ«son (karakteri donzhuanesk), sido qĂ« janĂ« kuptuar e pĂ«rshkruar nĂ« mĂ«nyra tĂ« ndryshme nĂ« kohĂ« dhe kultura tĂ« ndryshme, kanĂ« ngjallur vazhdimisht – siç ngjallin edhe sot – njĂ« interesim tĂ« madh nĂ« radhĂ«t e filozofĂ«ve e tĂ« shkrimtarĂ«ve duke u bĂ«rĂ« subjekt i shumĂ« prej veprave tĂ« tyre.

Molieri shkroi e botoi (nĂ« vitet 1660) njĂ« komedi titulluar Don Zhuani; Lord Bajroni shkroi e botoi (nĂ« vitet 1819-24) njĂ« poemĂ« epike, titulluar edhe ajo Don Zhuani, duke reflektuar pĂ«rmes kĂ«tij personazhi mbi fĂ«mijĂ«rinĂ« dhe rininĂ« e tij; AleksandĂ«r Dyma botoi dramĂ«n Don Zhuan de Marana, ose RĂ«nia e njĂ« EngjĂ«lli (1838); Rikard Shtrausi shkroi njĂ« poemĂ« simfonike, titulluar “Don Zhuani” (1888); Xhorxh Bernard Shou botoi dramĂ«n Don Zhuani nĂ« Ferr (psesĂ« dramĂ«s Njeriu dhe mbinjeriu (1903) dhe, mbi tĂ« gjithĂ«, Mozarti, i cili na ka lĂ«nĂ« operan e famshme Don Xhovani, pĂ«r tĂ« cilĂ«n Soren Kirkegard thoshte se “meriton vendin mĂ« tĂ« lartĂ« mes tĂ« gjithave veprave klasike tĂ« artit”.

Kirkegard e shihte Mozartin të lidhur me Don Zhuanin njëlloj si Homerin me Luftën e Trojës apo Rafaelin me katoliczmin. Në fakt, për shumicën e njerëzve të njohur me këtë vepër të Mozartit, Don Zhuani mbetet përherë Don Zhuani për të cilin Mozarti shkroi muzikën e tij.

E njĂ«jta gjĂ« mund tĂ« thuhet edhe pĂ«r njĂ« personazh tjetĂ«r, si Fausti, i cili, nĂ« mĂ«nyra tĂ« ndryshme, Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« subjekt i shumĂ« veprave letrare nga autorĂ« tĂ« shquar, duke nisur nga KristofĂ«r Merlou me dramĂ«n e tij Historia tragjike e Doktor Faustit (c. 1592); Fausti i GĂ«tes (botuar nĂ« dy pjesĂ«, mĂ« 1808 dhe 1832, post mortem); poema Doktor Fausti e Henrik Hajnit (1851); novela Fausti e Ivan Turgenevit (1856); libreti “Doktor Fausti ndez dritat” (1938), nga shkrimtarja dhe dramaturgia amerikane Gertrud Stajnit; drama e papĂ«rfunduar Fausti im (1946) e shkrimtarit dhe poetit tĂ« njohur francez Pol Valeri, apo romani i Tomas Manit Doktor Fausti (1847).

Më 1828, dramaturgu i njohur gjerman Krsitian Ditrih Grabe botoi një dramë titulluar Don Zhuani dhe Fausti, e cila u vu në skenë po në atë kohë. Drama flet për një takim të Don Zhuanit me Faustin dhe synimi i autorit të saj ishte krahasimi mes Faustit të Gëtes dhe Don Xhovanit të Mozartit.

Don Zhuani si arketip psikologjik

Edhe pse një personazh legjendar në letërsi, rëndësia dhe ndikimi e Don Zhuanit si një karakter njerëzor shtrihen përtej fushave të letërsisë dhe artit. Ai ka shërbyer e shërben në psikologji dhe në gjuhën e përditshme si personifikimi apo arketipi i njeriut që udhëhiqet nga impulsi seksual.

Në thelbin e vet, miti i Don Zhuanit ka portretin e një burri, jeta hedoniste e të cilit, si një lojë fati dhe shpesh me elementë të dhunshëm, sillet rreth joshjes së grave dhe kënaqësive që merr prej tyre, pa u merakosur për pasojat e mundshme dhe të ardhmen e vet, duke besuar se ka gjithnjë kohë për të bërë ndryshime në jetë. Pavarësisht variacioneve të shumta në të cilat është trajtuar ky mit, thelbi i tij mbetet i njëjtë.

SidoqoftĂ«, fenomeni “Don Zhuan” historikisht Ă«shtĂ« kuptuar dhe mund tĂ« lexohet edhe sot nĂ« mĂ«nyra tĂ« ndryshme. NjĂ«ra prej tyre Ă«shtĂ« ajo qĂ« psikanalisti autriak Oto Renk, nxĂ«nĂ«s i Frojdit, e ka pĂ«rgjithĂ«suar nĂ« konceptin e “kompleksit tĂ« Don Zhuanit” (Don Juan complex), tĂ« cilin e lidh me ushtrimin e asaj qĂ« quhet jus primae noctis – “e drejta e natĂ«s sĂ« parĂ«â€ – e drejta despotike e njĂ« lordi feudal pĂ«r tĂ« zhvirgjĂ«ruar gratĂ« e fshatarĂ«ve tĂ« tij argatĂ« tĂ« sapomartuar. Teodor Adorno mendonte se, madje, edhe vetĂ« “tabutĂ« seksuale tĂ« borgjezisĂ« janĂ« tĂ« lidhura me jus primae noctis”.

Psikanaliza do tĂ« sugjeronte se kyçi pĂ«r tĂ« kuptuar karakterin dhe sjelljen e Don Zhuanit Ă«shtĂ« marrĂ«dhĂ«nia e tij me prindĂ«rit, veçanĂ«risht me nĂ«nĂ«n e vet. ËshtĂ« ky kompleks (mother complex), ai qĂ«, sipas tyre, mund tĂ« shpjegojĂ« sjelljen dhe marrĂ«dhĂ«niet e tij me gratĂ«, pasi, i nxitur nga njĂ« nevojĂ« e pandĂ«rgjegjshme pĂ«r dashuri maternale, Don Zhuani duket se kĂ«rkon nĂ«nĂ«n e vet sa herĂ« pushton zemrĂ«n e njĂ« gruaje.

Me fjalĂ« tĂ« tjera, qĂ«ndrimi i tij ndaj grave dhe sjellja nĂ« marrĂ«dhĂ«niet me to – joshja e mĂ« pas – dhe krejt lehtĂ«sisht – braktisja e tyre, dĂ«shmojnĂ« njĂ« lidhje shumĂ« tĂ« thellĂ« me nĂ«nĂ«n e tij. Çdo tĂ«rheqje romantike ndaj njĂ« gruaje pĂ«r tĂ« s’ështĂ« veçse kalimtare, çka mund tĂ« thuhet se nĂ«nkupton qĂ« njĂ« luajalitet i pandĂ«rgjegjshĂ«m ndaj nĂ«nĂ«s sĂ« vet pengon tek ai çdo dashuri tĂ« vĂ«rtetĂ«.

Te Don Zhuani, roli i babait duket pak i rëndësishëm. Kjo disbalancë duket se shpjegon zhvillimin dhe sjelljen e tij si një i rritur që u shmanget përgjegjësive në kërkim të lirisë dhe të aventurës. Një tipar i tillë, do të thoshte Frojdi, reflekton një fiksim psikologjik të një fëmije që rritet nën ndikimin e fortë të nënës dhe nën ndikimin e dobët të babait.

Karl Jung pĂ«rdor termin puer (nga latinishtja: Puer aeternus “fĂ«mijĂ« i pĂ«rjetshĂ«m”, kur bĂ«het fjalĂ« pĂ«r njĂ« mashkull), qĂ« nĂ« mitologji Ă«shtĂ« njĂ« fĂ«mijĂ«-perĂ«ndi qĂ« mbetet pĂ«rjetĂ« i ri. Jungu e pĂ«rdor kĂ«tĂ« term pĂ«r tĂ« pĂ«rshkruar arketipin (Puer Aeternus archetype) e njĂ« personi tĂ« rritur nĂ« moshĂ«, jeta emocionale e tĂ« cilit ka mbetur nĂ« nivelin e njĂ« adoleshenti. NĂ« psikologjinĂ« popullore tĂ« sotme ky arketip apo sindrom njihet si “sindromi i PitĂ«r Panit” (Petar Pan syndrome).

Sipas Jungut, si rregull, puer bĂ«n njĂ« “jetĂ« provizore” pĂ«r shkak tĂ« frikĂ«s se mos kapet nĂ« njĂ« situatĂ« nga e cila s’mund tĂ« shpĂ«tojĂ«. Ai dĂ«shiron tĂ« jetĂ« i pavarur dhe i lirĂ«, kundĂ«rshton barrierat dhe kufizimet e shoqĂ«risĂ« tĂ« cilat i konsideron tĂ« patolerueshme.

NĂ«se do e merrnim seriozisht pikĂ«pamjen e Jungut pĂ«r tĂ« shpjeguar sjelljen dhe marrĂ«dhĂ«niet e Don Zhuanit me gratĂ«, do tĂ« duhej tĂ« besonim se sjellja e tij, si njĂ« djalĂ« i ri dhe si njĂ« burrĂ«, qĂ« s’rritet kurrĂ« e qĂ« kĂ«rkon me çdo kusht kĂ«naqĂ«si, shpreh nevojĂ«n pĂ«r tĂ« pĂ«rmbushur dĂ«shirat e shtypura tek ai prej prindĂ«rve – me fjalĂ« tĂ« tjera, Ă«shtĂ« liria e munguar ajo qĂ« shpjegon dĂ«shirĂ«n e tij pĂ«r tĂ« kundĂ«rshtuar autoritetet dhe pĂ«r tĂ« qenĂ« i lirĂ«, edhe nĂ«se kjo nĂ«nkupton rreziqe.

Në një plan të përgjithshëm, psikanaliza do të thoshte se psikika e Don Zhuanit reflekton konfliktin e përhershëm mes brezave dhe një tension të vazhdueshëm mes normave dhe presionit të shoqërisë, nga njëra anë, dhe nevojës këmbëngulëse për vetshprehje, nga ana tjetër.

Erik From ka dhĂ«nĂ« njĂ« kuptim tĂ« ngjashĂ«m tĂ« dukurisĂ« “Don Zhuan”, duke e shpjeguar atĂ« si njĂ« individ me njĂ« “karakter maskulin tĂ« dobĂ«t”, i cili, pĂ«r shkak se ka mbetur “emocionalisht fĂ«mijĂ«â€ dhe “i pasigurt nĂ« maskulinitetin e vet, nĂ« kuptimin karakterologjik”, kĂ«rkon ta provojĂ« aftĂ«sinĂ« e tij si mashkull nĂ« seks.

Don Zhuani si legjendë dhe koha jonë

Figura e Don Zhuanit me kalimin e kohĂ«s Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« njĂ« tip, njĂ« subjekt dhe njĂ« legjendĂ« qĂ« Ă«shtĂ« pĂ«rshtatur e pĂ«rdorur nĂ« çdo mĂ«nyrĂ« nĂ« tĂ« cilĂ«n mund tĂ« shkruhet pĂ«r çdo çështje sociale ose morale. “Don Zhuani”, shkruan shkrimtari dhe historiani i njohur i artit Oskar Mandel, “nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m legjendĂ«; nĂ« botĂ«n tonĂ« ai Ă«shtĂ«, gjithashtu, edhe njĂ« mit. Ai Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« pĂ«r ne simboli i pĂ«rhershĂ«m i njĂ« pasioni dhe njĂ« aspirate tĂ« veçantĂ« njerĂ«zore. Ashtu si Fausti, ai ka thuajse staturĂ«n e njĂ« prej tĂ« pavdekshmĂ«ve nĂ« panteonin klasik sepse Ă«shtĂ« personifikimi i njĂ« impulsi njerĂ«zor”.

Duhet vĂ«nĂ« nĂ« dukje se, pĂ«rtej karakterit fiktiv, si një personazh letrar, Don Zhuani pĂ«rfaqĂ«son edhe një arketip njerĂ«zor, apo njĂ« sindrom psikologjik qĂ« e gjejmĂ« te shumĂ« karaktere realĂ«, meshkuj aventurierĂ«, si Xhakomo Kazanova, Rudolf Valentino etj. Isabel Alende i quan tipa tĂ« tillĂ«, ndĂ«r tĂ« cilĂ«t pĂ«rfshin edhe shkrimtarin Frenk Haris apo kĂ«ngĂ«tarin Hulio Iglezias, “dashnorĂ« profesionistĂ«â€. Karaktere tĂ« tillĂ« i ngjajnĂ« Don Zhuanit nĂ« njĂ« pikĂ« esenciale: ata, njĂ«lloj si personazhi legjendar, i shohin gratĂ« jo si individĂ« njerĂ«zorĂ«, por si trofĂ© duke qenĂ« tĂ« fiksuar pas numrit tĂ« tyre, e jo tĂ« preokupuar pĂ«r marrĂ«dhĂ«nie erotike tĂ« kuptimshme me to.

ËshtĂ« me vend tĂ« theksojmĂ« se figura e Don Zhuanit dhe vetĂ« pĂ«rmbajtja e dukurisĂ« qĂ« mishĂ«rohet nĂ« tĂ«, janĂ« hiperbolizuar – nĂ« ndonjĂ« rast madje shumĂ« – pĂ«rtej imagjinatĂ«s njerĂ«zore. Fjala vjen, nĂ« aktin 1 tĂ« operas sĂ« Mozartit, shĂ«rbĂ«tori i Don Xhovanit, Leporelo, i thotĂ« Dona ElvirĂ«s se Don Xhovani vetĂ«m nĂ« SpanjĂ« kishte joshur 1 003 gra dhe kishte fjetur me to.

NĂ«se mbajmĂ« parasysh jetĂ«gjatĂ«sinĂ« e njeriut dhe supozojmĂ« se kjo “kryqĂ«zatĂ«â€ e Don Xhovanit pĂ«r pushtimin e zemrave tĂ« grave vetĂ«m nĂ« SpanjĂ« kishte zgjatur mbi 30 vite, i bie qĂ« ai tĂ« kishte fjetur me njĂ« grua tĂ« re çdo 11 ditĂ«. ShumĂ« pak (!) nĂ«se e krahasojmĂ« me shkrimtarin Frenk Haris, i cili, nĂ« librin e tij Jeta dhe dashuritĂ« e mia, pĂ«rshkruan nĂ« detaje marrĂ«dhĂ«niet e tij erotike me mĂ« shumĂ« se 2 000 gra, apo me Fidel Kastron, pĂ«r tĂ« cilin thuhet se, pĂ«r mĂ« shumĂ« se katĂ«r dekada, ka bĂ«rĂ« seks me 35 000 gra, dy nĂ« ditĂ«.

Do të ishte e tepërt të vinim në dukje se individë të tillë (Don Zhuanë) ekzistojnë në çdo shoqëri, përderisa identitetet dhe raportet gjinorë, si dhe stereotipat që lidhen me to janë një dukuri universale dhe, si të tilla, në rrethana të caktuara, manifestohen si raporte rezistence dhe dominimi gjinor e seksual.

Narrativa e Don Zhuanit, e përsëritur dhe e mbajtur gjallë në kultura të ndryshme për shekuj me radhë, ka të bëjë me tema universale e të përjetshme, siç janë liria, dashuria, dhe kërkimi i vazhdueshëm i identitetit tonë. Kjo është arsyeja që një personazh legjendar, si Don Zhuani, vazhdon të provokojë imagjinatën tonë edhe në shekullin e 21-të.

Si deri më sot, kjo imagjinatë vijon të gjejë shprehjen e vet artistike në qindra vepra të zhanreve nga më të ndryshimit. Dhjetëra e qindra romane, drama, filma, poezi dhe këngë eksplorojnë aspekte të ndryshëm të karakterit të Don Zhuanit. Kjo narrativë na fton të shqyrtojmë natyrën e marrëdhënieve tona, pasiguritë dhe frikën nga intimiteti me persona të tjerë dhe nga përkushtimi ndaj tyre, si the normat shoqërore që kushtëzojnë dëshirat dhe sjelljen tonë.

NĂ« fund tĂ« fundit, historia e Don Zhuanit nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« legjendĂ« aventurash seksuale. NĂ« kohĂ«n tonĂ« ai Ă«shtĂ« edhe një mit, një simbol qĂ« na grish nĂ« njĂ« eksplorim tĂ« vazhdueshĂ«m tĂ« kushteve tona humane, duke na bĂ«rĂ« tĂ« reflektojmĂ« mbi eksperiencat tona jetĂ«sore individuale dhe mbi dĂ«shirat qĂ« duam tĂ« pĂ«rmbushim si qenie njerĂ«zore. /Gazeta “Dita”/

 

The post Don Zhuani, miti, sindromi dhe koha jonë appeared first on Telegrafi.

DASHURIA E LUMTUR

✇Telegrafi
By: Agron Shala
13 June 2025 at 10:30

Poezi nga: Wislawa Szymborska
Nga polonishtja: Mazllum Saneja

Dashuria e lumtur. A thua kjo është normale,
a thua Ă«shtĂ« serioze, a thua e dobishme –
çfarë ka bota me dy njerëz,
të cilët nuk e shohin botën?

Të lavdëruar me vetveten pa asnjë meritë,
të parët më të mirët prej miliona vetash, po të bindur,
se ashtu Ă«shtĂ« dashur tĂ« ndodhĂ« – me çfarĂ« shpĂ«rblimi?
për asgjë;

drita ndriçon askund –
përse pikërisht për ta, e jo për të tjerët?
A thua kjo fyen drejtësinë? Po.
A thua shkel me kujdes parimet e grumbulluara,
shkatërron moralin gjer në buzë të humnerës?
Shkel e shkatërron.

Shikoni ata të lumtur
sikur së paku të maskoheshin
e shtirën si të pocaqisur duke nxitur miqtë!
DĂ«gjoni si qeshin – me ofendim.
Me çfarĂ« gjuhe flasin – tĂ« kuptueshme sa pĂ«r sy e faqe.
Ndërsa ceremonitë e tyre, me naze shumë,
obligime tĂ« trilluara ndaj vetvetes – kjo ngjan me komplotin
prapa shpinës së njerëzimit!

Vështirë është madje të parashikosh, se gjer ku mund të vijë,
sikur shembulli i tyre të imitohej.
Në çfarë mund të llogariteshin religjionet, poezitë,
për çfarë do të mbahej mend, çfarë do të gjykohej,
kush do të dëshironte të mbetej në rreth.

Dashuria e lumtur. A thua është e domosdoshme?
Takti dhe mençuria të urdhërojnë të heshtësh për të
sikur për skandalin e sferave të larta të Jetës.
Vogëlushe të mrekullueshme lindin pa ndihmën e saj.
Ajo kurrën e kurrës nuk do të mund të popullojë
rruzullin e tokës,
sepse ndodh shumë rrallë.

Njerëzit, që nuk e njohin dashurinë e lumtur,
le të thonë se askund nuk ka dashuri të lumtur.

Me këtë besim më lehtë e kanë të jetojnë e të vdesin.

Lexo po ashtu:
– NJË DASHURI E LUMTUR nga Wislawa Szymborska, pĂ«rkthyer nga Maksim Rakipaj

The post DASHURIA E LUMTUR appeared first on Telegrafi.

Musk nuk mundi t’i bĂ«jĂ« ballĂ« Trumpit, poshtĂ«rimi i tij mund tĂ« jetĂ« vetĂ«m fillimi

✇Telegrafi
By: Agron Shala
12 June 2025 at 11:03

Nga: Sean O’Grady / The Independent
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

A kishte tĂ« drejtĂ«? Disa ditĂ« mĂ« parĂ«, Elon Musku u deklarua pĂ«r luftĂ«n e fjalĂ«ve me Donald Trumpin, se “pĂ«rfundimi mĂ« argĂ«tues Ă«shtĂ« mĂ« i mundshmi”. A merret parasysh kapitullimi?

Me siguri jo. Bota kishte njĂ« lloj ngushĂ«llimi nĂ« pĂ«rplasjen e madhe mes Trumpit dhe Muskut, dhe mezi priste zhvillime tĂ« tjera tronditĂ«se nĂ« telenovelĂ«n e parĂ« tĂ« rrjeteve sociale. A do tĂ« na tregonte Eloni mĂ« shumĂ« rreth asaj se pse kishte pohuar – pĂ«rpara se ta fshinte postimin – se Trumpi ndodhej nĂ« dosjet e Epsteinit? ÇfarĂ« kishte parĂ« Musku kur shkonte nĂ« ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ« tĂ« Trumpit? A Ă«shtĂ« Trumpi vĂ«rtet aq i çmendur sa duket, apo Ă«shtĂ« Eloni – siç pretendon Donaldi – viktimĂ« e sindromĂ«s sĂ« çmendurisĂ« ndaj Trumpit?

Mbi tĂ« gjitha, a do tĂ« bllokonte Eloni qasjen nĂ« raketat dhe rrjetin e tij satelitor (ky i fundit, me sa duket, i ofron internet ShtĂ«pisĂ« sĂ« BardhĂ«), dhe a do tĂ« financonte demokratĂ«t pĂ«r tĂ« “shkatĂ«rruar” kandidatĂ«t e Maga-s nĂ« zgjedhjet afatmesme tĂ« vitit tĂ« ardhshĂ«m, siç Ă«shtĂ« pĂ«rfolur? Apo, a do tĂ« anulonte Donaldi kontratat fitimprurĂ«se tĂ« qeverisĂ« dhe a do ta dĂ«bonte Elonin nĂ« AfrikĂ«n e Jugut ku me siguri do tĂ« pritej me ndjenja tĂ« pĂ«rziera? A do tĂ« pĂ«rdorte Trumpi tanket qĂ« marrin pjesĂ« nĂ« paradĂ«n e ditĂ«lindjes sĂ« tij pĂ«r tĂ« shtypur Tesla-n e re tĂ« tij?

E gjithĂ« kjo me siguri do tĂ« kishte qenĂ« argĂ«tuese, ndonĂ«se ndoshta e rrezikshme pĂ«r stabilitetin global. Me kaq shumĂ« zhgĂ«njime nga kjo dyshe, duket e mundshme qĂ« do tĂ« privohemi nga ajo qĂ« prisnim. NĂ« vend tĂ« kĂ«saj, kemi njĂ« mĂ«sim shumĂ« ironik mbi fuqinĂ« dhe pashmangshmĂ«rinĂ« e bashkĂ«punimit – edhe mes njeriut mĂ« tĂ« pasur dhe politikanit mĂ« tĂ« fuqishĂ«m nĂ« botĂ«.

Rezulton se dy burra qĂ« mendojnĂ« se nuk kanĂ« nevojĂ« pĂ«r askĂ«nd tjetĂ«r, nĂ« fakt varen shumĂ« nga njĂ«ri-tjetri – shumĂ« mĂ« tepĂ«r sesa mendonin – dhe, nĂ« fund zbuluan se lufta e tyre civile po u bĂ«nte mĂ« shumĂ« dĂ«m sesa dobi. Frika nga shkatĂ«rrimi i ndĂ«rsjellĂ« i sigurt ishte aq e fortĂ« sa qĂ« nxiste pĂ«r njĂ« armĂ«pushim.

PĂ«r tĂ« qenĂ« tĂ« drejtĂ« me Muskun, duhet thĂ«nĂ« se ishte Trumpi ai qĂ« filloi tĂ« zbuste tensionet ditĂ«t e fundit, duke i minimizuar kĂ«rcĂ«nimet dhe duke zbutur fyerjet; por, ishte Musku ai qĂ« rrinte pĂ«rballĂ« shkatĂ«rrimin komercial dhe u tĂ«rhoq publikisht: “MĂ« vjen keq pĂ«r disa nga postimet e mia rreth presidentit Donald Trump, javĂ«n e kaluar. Shkuan shumĂ« larg”.

NĂ« fund, gjeniu i teknologjisĂ« nuk ishte i barabartĂ« me ngacmuesin e vjetĂ«r tĂ« pasurive tĂ« paluajtshme tĂ« Nju-Jorkut. Pa kontratat qeveritare tĂ« ShBA-sĂ« dhe mbĂ«shtetjen pĂ«r biznesin e tij tĂ« makinave elektrike-autonome, Musku shpejt do tĂ« bĂ«hej njĂ« figurĂ« shumĂ« mĂ« e zvogĂ«luar, nĂ« mos e rrĂ«nuar. Edhe pse humbja e pasurisĂ« nĂ« letra nuk e ka shqetĂ«suar kurrĂ« shumĂ« – guximi i tij Ă«shtĂ« pjesĂ« e arsyes se pse ndodhet aty ku Ă«shtĂ« sot – dĂ«shira e tij e sinqertĂ«, sado e çuditshme, pĂ«r tĂ« kolonizuar Marsin nĂ« emĂ«r tĂ« njerĂ«zimit, duhet tĂ« ketĂ« qenĂ« ambicia tĂ« cilĂ«n thjesht nuk mund ta sakrifikonte pĂ«r hir tĂ« njĂ« pĂ«rplasjeje me njĂ« plak tĂ« çmendur tĂ« portokalltĂ«. Ndoshta motivimi i dytĂ« mĂ« i madh i Muskut nĂ« jetĂ«, lufta kundĂ«r “virusit tĂ« ndĂ«rgjegjes sĂ« zgjimit [woke]”, do tĂ« shĂ«rbehej mĂ« mirĂ« duke e mbajtur Trumpin nĂ« ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ«.

Si do të reagojë Trumpi? Si gjithmonë, është e vështirë të parashikohet, por shenjat tregojnë se ai nuk do të rifillojë armiqësitë. Gjërat thjesht do të bien në heshtje.

Nuk do tĂ« ketĂ« mĂ« kurrĂ« njĂ« mĂ«ngjes tĂ« gĂ«zueshĂ«m dhe plot besim pĂ«r kĂ«tĂ« dyshe, pĂ«rveç nĂ«se Musku do tĂ« kryente disa akte pĂ«ruljeje, nĂ« tĂ« cilin rast njĂ« pajtim do tĂ« ishte i mundshĂ«m. Fundja, JD Vance e kishte pĂ«rshkruar dikur Trumpin si “Hitleri i AmerikĂ«s”, Marco Rubio e urrente dhe e kundĂ«rshtonte shumĂ« “mashtruesin” qĂ« fitoi ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ«, dhe Robert Kennedy Jr e quante atĂ« njĂ« “sociopat”.

Që të gjithë kanë hequr dorë nga ato deklarata, janë bërë lajkatarë dhe janë shpërblyer bujarisht. Mund të ndodhë që edhe Musku të ndjekë të njëjtën rrugë. Gjë që, siç parashikoi vetë ai, do të ishte një përfundim argëtues, ndonëse poshtërues. /Telegrafi/

 

The post Musk nuk mundi t’i bĂ«jĂ« ballĂ« Trumpit, poshtĂ«rimi i tij mund tĂ« jetĂ« vetĂ«m fillimi appeared first on Telegrafi.

Promovohen tre libra të rinj të Sabri Hamitit

✇Telegrafi
By: Agron Shala
9 June 2025 at 12:56

Të martën, më 10 qershor 2025, me fillim në ora 10:00, në Amfiteatrin e Bibliotekës Kombëtare të Kosovës, do të mbahet promovimi i tre librave të rinj të poetit, kritikut, prozatorit dhe dramaturgut tonë të njohur Sabri Hamiti. Në këtë ngjarje letrare do të paraqiten këta libra të botuar së fundmi:

 “Prishtina mon amour” – njĂ« antologji poetike qĂ« i kushtohet PrishtinĂ«s si hapĂ«sirĂ« identitare, kulturore dhe shpirtĂ«rore. PĂ«rmbledh poezi nga shtatĂ« libra tĂ« mĂ«hershĂ«m tĂ« autorit, duke sjellĂ« figura dhe fenomene kyçe tĂ« kryeqytetit nĂ« njĂ« rrĂ«fim poetik liriko-metafizik.

“Maja” – dramĂ« nĂ« tri akte e dy kohĂ«, e shkruar mĂ« 2007 dhe botuar tani pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«. Tematizon luftĂ«n pĂ«r çlirimin e KosovĂ«s pĂ«rmes historisĂ« sĂ« njĂ« artist tĂ« kthyer nĂ« luftĂ«tar qĂ« bie dĂ«shmor nĂ« betejĂ«n pĂ«r liri.

“The Literary Canon” – pĂ«rmbledhje tekstesh kritike nĂ« gjuhĂ«n angleze, frĂ«nge dhe sllovene, pĂ«rzgjedhur nga botimet e tij tĂ« 25 viteve tĂ« fundit.

Për librat do të flasin Prof. dr. Muhamet Hamiti dhe Prof. dr. Nysret Krasniqi
Ngjarja organizohet në hapësirat e Bibliotekës Kombëtare të Kosovës dhe është e hapur për publikun, studiuesit, studentët dhe të gjithë të interesuarit për letërsinë dhe mendimin estetik.

The post Promovohen tre libra të rinj të Sabri Hamitit appeared first on Telegrafi.

❌
❌