Annabel Nug nĂ« bashkĂ«bisedim me shkrimtaren turke Elif Shafak / The Independent (titulli: Elif Shafak: âAs a novelist in Turkey, you can find yourself put on trial, prosecuted⊠almost digitally lynchedâ)
Përkthimi: Telegrafi.com
TĂ« jesh romanciere nĂ« Turqi do tĂ« thotĂ« diçka ndryshe nga ajo qĂ« nĂ«nkuptohet nĂ« Britani. âĂshtĂ« njĂ« pĂ«rvojĂ« e rĂ«ndĂ«,â thotĂ« Elif Shafak, e cila, nĂ« moshĂ«n 53-vjeçare, pĂ«rshkruhet shpesh si shkrimtarja mĂ« e famshme nĂ« vend [nĂ« Turqi]. Epo, mirĂ«, tĂ« jesh shkrimtare grua nĂ« Turqi ⊠kjo Ă«shtĂ« njĂ« histori mĂ« vete.
âBrenda natĂ«s mund tĂ« pĂ«rfundosh nĂ« gjyq, e paditur, nĂ«n hetime, e ndjekur penalisht, pothuajse e linçuar nĂ« mĂ«nyrĂ« digjitale,â thotĂ« Shafak. Ajo e di kĂ«tĂ« nga pĂ«rvoja personale. NĂ« vitin 2006, ajo u gjykua pĂ«r âfyerje ndaj turqizmitâ pĂ«r romanin e saj Bastardja e Stambollit, thjesht sepse ky libĂ«r njohu gjenocidin armen dhe sfidoi narrativĂ«n zyrtare tĂ« shtetit turk. Ishte hera e parĂ« qĂ« njĂ« vepĂ«r letrare pĂ«rballej me njĂ« gjyq tĂ« tillĂ«. âFjalĂ«t e personazheve tĂ« trilluar ishin shkĂ«putur nga romani im dhe ishin pĂ«rdorur si prova nĂ« sallĂ«n e gjyqit,â thotĂ« ajo sot. JashtĂ« gjykatĂ«s, âultranacionalistĂ«t pĂ«shtynin mbi fotot e mia, i digjnin ato bashkĂ« me flamurin e BE-sĂ«. Ishte mjaft tronditĂ«se.â NĂ« fund, ajo u shpall e pafajshme.
Lexo po ashtu nga Elif Shafak:
MĂ« vonĂ«, nĂ« vitin 2019, njĂ« tjetĂ«r libĂ«r i Shafakut, romani 10 minuta e 38 sekonda nĂ« kĂ«tĂ« botĂ« tĂ« çuditshme, qĂ« flet pĂ«r njĂ« prostitutĂ« tĂ« vrarĂ« nĂ« Stamboll, ishte mes disa librave tĂ« hetuar nga autoritetet turke pĂ«r âkrime tĂ« turpshme.â Romani u pĂ«rzgjodh gjithashtu nĂ« listĂ«n e ngushtĂ« pĂ«r çmimin âBookerâ.
KanĂ« kaluar pothuajse dhjetĂ« vjet qĂ« kur Shafak Ă«shtĂ« ndier ârehatâ pĂ«r tâu rikthyer nĂ« Turqi. Ajo ka jetuar nĂ« LondĂ«r pĂ«r 16 vjet, duke udhĂ«tuar pĂ«r nĂ« Stamboll gjatĂ« shtatĂ« prej tyre, para se tĂ« ndalonte krejtĂ«sisht udhĂ«timet. MegjithatĂ«, sot, nĂ« zyrĂ«n e botuesit tĂ« saj nĂ« qendĂ«r tĂ« LondrĂ«s, Turqia Ă«shtĂ« e pranishme kudo nĂ« tĂ« â nĂ« lapsin e syve qĂ« thekson sytĂ« e saj tĂ« kaltĂ«r, nĂ« aromĂ«n e çajit me nenexhik qĂ« del nga filxhani i saj. Theksi i saj mban ende ritmin e gjuhĂ«s amtare. âEnde ka fjalĂ« anglisht qĂ« nuk i shqiptoj dot,â thotĂ« ajo duke buzĂ«qeshur.
Romanet e saj, tĂ« shkruara nĂ« anglisht, nuk tregojnĂ« asnjĂ« shenjĂ« pasigurie. JanĂ« ambicioze nĂ« pĂ«rmasĂ«, pĂ«rfshijnĂ« shekuj dhe gjeografi â nga Mesopotamia e lashtĂ« deri te Londra e sotme. Nga 21 librat e saj, pothuajse tĂ« gjithĂ« mishĂ«rojnĂ« interesin e saj karakteristik pĂ«r kujtesĂ«n dhe politikĂ«n. Romani mĂ« i fundit i Shafakut, Ka lumenj nĂ« qiell, ndjek njĂ« pikĂ« tĂ« vetme uji pĂ«rmes mijĂ«vjeçarĂ«ve, nga Tigri deri nĂ« TemzĂ«, duke paraqitur personazhe qĂ« variojnĂ« nga mbreti asir Ashurbanipal, te njĂ« polimat i shekullit XIX i lindur nĂ« lagjet e varfra tĂ« LondrĂ«s, e deri te njĂ« vajzĂ« e re jazidie qĂ« rritet nĂ« Turqi.
NdĂ«rsa romanet e saj tĂ« para u vlerĂ«suan nĂ« vendlindje, njohja ndĂ«rkombĂ«tare erdhi vetĂ«m kur ajo filloi tĂ« shkruante nĂ« anglisht â padyshim e ndihmuar nga jehona ligjore e Bastardes sĂ« Stambollit. NjerĂ«zit mund tĂ« kenĂ« ardhur pĂ«r titujt e lajmeve, por qĂ«ndruan pĂ«r prozĂ«n. Tani, dy dekada dhe 11 libra mĂ« vonĂ«, Shafak Ă«shtĂ« njĂ« nga romancieret mĂ« tĂ« njohura nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar.
NĂ« bisedĂ«, Shafak Ă«shtĂ« haptazi shkrimtare â pĂ«rdor metafora me lehtĂ«si, ashtu siç tĂ« tjerĂ«t pĂ«rdorin âsi pĂ«r shembullâ apo âĂ«mâ. Se ajo Ă«shtĂ« adhuruese e pĂ«rjetshme e hevi-metalit, ky Ă«shtĂ« njĂ« fakt i kĂ«ndshĂ«m; Ă«shtĂ« e vĂ«shtirĂ« tĂ« imagjinosh prozĂ«n poetike tĂ« Dyzet vjet dashuri tĂ« jetĂ« tĂ« krijuar nĂ«n tingujt e fuqishĂ«m tĂ« metalit tĂ« vdekjes [death metal].
Shafaku lindi nĂ« Strasburg, nĂ« FrancĂ«, ku babai i saj po ndiqte njĂ« doktoraturĂ« nĂ« filozofi. Ajo u rrit nĂ« njĂ« ambient intelektual. âIsha e rrethuar nga shumĂ« studentĂ« tĂ« majtĂ« ndĂ«rkombĂ«tarĂ«, libra idealistĂ«, tym duhani dhe xhemperĂ« me jakĂ« tĂ« lartĂ«,â thotĂ« ajo me njĂ« ton mallĂ«ngjyes. Kur prindĂ«rit u ndanĂ«, ajo u shpĂ«rngul me tĂ« Ă«mĂ«n nĂ« Ankara. âLagjja jonĂ« ishte shumĂ« konservatore, shumĂ« e mbyllur dhe patriarkale,â thotĂ« ajo. âIsha shumĂ« e vogĂ«l pĂ«r tĂ« kuptuar dhe krahasuar [me FrancĂ«n], por jo aq e vogĂ«l sa pĂ«r tĂ« mos ndier qĂ« ishim ndryshe. Se ishim ne ato qĂ« nuk pĂ«rshtateshim.â
NĂ«na e saj ishte njĂ« grua e divorcuar, gjĂ« qĂ« i veçonte menjĂ«herĂ« â dhe fakti qĂ« ajo refuzonte pĂ«rpjekjet e komunitetit pĂ«r tâi gjetur njĂ« burrĂ« tĂ« ri ishte rast edhe mĂ« i pazakontĂ«. âZakonisht, gratĂ« nĂ« situata tĂ« tilla, nĂ« atĂ« kohĂ« martoheshin menjĂ«herĂ« me dikĂ« mĂ« tĂ« moshuar, por ndĂ«rhyri gjyshja ime,â thotĂ« ajo. âAjo u kujdes pĂ«r mua qĂ« nĂ«na ime tĂ« kthehej nĂ« universitet, tĂ« kishte njĂ« karrierĂ« dhe tĂ« kishte zgjedhje. Ishte diçka e jashtĂ«zakonshme. Ajo qĂ« bĂ«ri ishte shumĂ« progresive.â
NĂ« shtĂ«pi, gjyshja e Shafakut e argĂ«tonte me tregime dhe ninulla, enigma dhe legjenda nga Lindja e Mesme, Ballkani, Levanti â jehona tĂ« tĂ« cilave dĂ«gjohen ende nĂ« librat e saj. âGjyshja ime nuk ishte grua shumĂ« e shkolluar, sepse e kishin larguar nga shkolla vetĂ«m pse ishte vajzĂ«, por ajo ishte njĂ« njeri shumĂ« i mençur.â
NĂ«na e saj mĂ« pas u punĂ«sua nĂ« MinistrinĂ« e Jashtme, dhe kjo e çoi familjen drejt njĂ« shpĂ«rnguljeje tjetĂ«r, kĂ«tĂ« herĂ« nĂ« SpanjĂ«. âUnĂ« besoj vĂ«rtet nĂ« motĂ«rsinĂ«. Kur gratĂ« e mbĂ«shtesin njĂ«ra-tjetrĂ«n, veçanĂ«risht nĂ« ato momente vendimtare tĂ« jetĂ«s, ndikimi i asaj mbĂ«shtetjeje zgjat pĂ«rtej brezave.â
NĂ« SpanjĂ«, Shafaku ishte e vetmja nxĂ«nĂ«se turke nĂ« shkollĂ«. âMbaj mend kur njĂ« terrorist turk tentoi tĂ« vriste PapĂ«n; ditĂ«n tjetĂ«r, sapo hyra nĂ« klasĂ«, tĂ« gjithĂ« fĂ«mijĂ«t talleshin me mua: âPse donit ta vrisnit PapĂ«n?ââ â thotĂ« ajo. âOse kur Turqia merrte zero pikĂ« nĂ« Eurovision dhe fĂ«mijĂ«t mĂ« ngacmonin.â Sado klishe tĂ« tingĂ«llojĂ«, librat ishin miqtĂ« e saj. E, shkrimi ishte arratisja e saj. âDoja tĂ« ikja nĂ« imagjinatĂ«n time sa mĂ« shumĂ« qĂ« tĂ« mundja,â thotĂ« Shafak. Ajo e kujton ende ditĂ«n kur zbuloi Don Kishotin â hera e parĂ« kur pĂ«rjetoi lirinĂ« e vĂ«rtetĂ« pĂ«rmes letĂ«rsisĂ«.
HerĂ«n e dytĂ« e pĂ«rjetoi shumĂ« mĂ« vonĂ«, nĂ« tĂ« tridhjetat, kur filloi tĂ« shkruante nĂ« anglisht. âIshte si tĂ« mĂ« pritej dora me tĂ« cilĂ«n shkruaj,â thotĂ« ajo. âTĂ« formuloja zĂ«rin tim letrar nĂ« njĂ« gjuhĂ« tjetĂ«r ishte si tĂ« filloja nga e para, por migrimi nĂ« gjuhĂ«n angleze mĂ« dha distancĂ« njohĂ«se dhe njĂ« ndjenjĂ« shtesĂ« lirie.â Ajo e krahason me tĂ« shikuarit e njĂ« fotografie: âKur dĂ«shiron tĂ« shohĂ«sh diçka mĂ« qartĂ«, bĂ«n njĂ« hap prapa â dhe kjo tĂ« afron mĂ« shumĂ« me tĂ«.â
Ky hap gjuhĂ«sor prapa e ka ndihmuar Shafakun tĂ« dĂ«gjojĂ« mĂ« qartĂ« heshtjet qĂ« dĂ«shiron tĂ« mbushĂ«. âTurqia ka njĂ« histori shumĂ« tĂ« gjatĂ« dhe tĂ« pasur, por kjo nuk pĂ«rkthehet domosdo nĂ« njĂ« kujtesĂ« tĂ« fortĂ«,â thotĂ« ajo. âNĂ« fakt, besoj se jemi njĂ« shoqĂ«ri me amnezi kolektive. Kur shikon historinĂ« qĂ« na mĂ«sohet, ka aq shumĂ« heshtje. Si ishte Perandoria Osmane pĂ«r gratĂ«? Heshtje e madhe. PĂ«r pakicat? Heshtje e madhe,â thotĂ« ajo. âNĂ« letĂ«rsinĂ« turke ekziston njĂ« heshtje e thellĂ« rreth gjenocidit armen, dhe kjo nuk vjen vetĂ«m nga e djathta, por edhe nga e majta. ĂshtĂ« ende njĂ« nga tabutĂ« mĂ« tĂ« mĂ«dha nĂ« Turqi.â PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, Shafak pĂ«lqen tĂ« mendojĂ« pĂ«r veten dhe pĂ«r shkrimtarĂ«t e tjerĂ« si ruajtĂ«s tĂ« kujtesĂ«s.
Vendimi i saj pĂ«r tĂ« kaluar nĂ« anglisht nuk kaloi pa reagime. âNjerĂ«zit thoshin se kisha braktisur gjuhĂ«n time, se nuk mund tĂ« quhesha mĂ« shkrimtare turke,â thotĂ« ajo. âPor, ky Ă«shtĂ« problemi me nacionalizmin â Ă«shtĂ« gjithmonĂ« njĂ« mendĂ«si e tipit âose/oseâ. Nuk po braktis gjuhĂ«n time amtare, si mundem? ĂshtĂ« gjuha e gjyshes, e nĂ«nĂ«s sime dhe e fĂ«mijĂ«risĂ« sime.â
Kur erdhi momenti qĂ« Shafak tĂ« zgjidhte njĂ« vatĂ«r tĂ« re, ajo u vendos nĂ« LondĂ«r pĂ«r disa arsye. PĂ«r thellĂ«sinĂ« e saj intelektuale dhe kulturore, padyshim, por edhe pĂ«r shkak tĂ« diversitetit. âE çmoj shumĂ« faktin qĂ« fĂ«mijĂ«t, kur shkojnĂ« nĂ« shkollĂ«, kanĂ« shokĂ« nga prejardhje tĂ« ndryshme â qĂ« mĂ«sojnĂ« tĂ« çmojnĂ« kulturat dhe traditat e njĂ«ri-tjetrit,â thotĂ« ajo. GjĂ«ja tjetĂ«r qĂ« e tĂ«rhiqte te britanikĂ«t ishte qetĂ«sia e tyre pĂ«rballĂ« politikĂ«s. âMendoja se ishte e mahnitshme qĂ« njerĂ«zit nĂ« Britani qĂ«ndronin aq tĂ« qetĂ«, edhe kur nuk binin dakord,â thotĂ« ajo, dhe ndalet. âPastaj ndodhi Brexit-i, dhe e humbĂ«m kĂ«tĂ«.â
Shafak Ă«shtĂ« e matur dhe vigjilente pĂ«r tĂ« ardhmen. âDuhet tĂ« jemi tĂ« vĂ«mendshĂ«m,â kĂ«shillon ajo, duke u pĂ«rkulur pĂ«rpara. âMund tĂ« mos biem dakord pĂ«r disa çështje, por duhet tĂ« jemi tĂ« vetĂ«dijshĂ«m pĂ«r vlerat qĂ« na bashkojnĂ«. PĂ«r mua, njĂ«ra prej tyre Ă«shtĂ« vlerĂ«simi pĂ«r demokracinĂ«. Nuk po them qĂ« demokracia Ă«shtĂ« sistem i pĂ«rsosur, por Ă«shtĂ« mĂ« i miri qĂ« kemi zhvilluar dhe duhet ta pĂ«rmirĂ«sojmĂ«, jo ta braktisim. AsnjĂ« njeri, asnjĂ« parti politike, asnjĂ« kompani teknologjike nuk duhet tĂ« ketĂ« pushtet absolut â kjo Ă«shtĂ« shumĂ« e rrezikshme. TĂ« gjithĂ« jemi qenie tĂ« gabueshme. TĂ« gjithĂ« jemi njerĂ«z. Duhet tĂ« jemi tĂ« kujdesshĂ«m ndaj normave demokratike, tĂ« cilat, fatkeqĂ«sisht, ndonjĂ«herĂ« po i humbasim.â Ajo ndalet pĂ«r njĂ« çast. âNuk po them se kjo po ndodh nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar, por shoh farat e saj.â
Sigurisht, ajo Ă«shtĂ« veçanĂ«risht e ndjeshme ndaj kĂ«tyre sinjaleve alarmi. I kap menjĂ«herĂ« tingujt e parĂ« tĂ« tiranisĂ« â ndjeshmĂ«ri tĂ« cilĂ«n e ka zhvilluar pĂ«rmes pĂ«rvojĂ«s me politikĂ«n nĂ« vendin e saj, ku, siç thotĂ« ajo, âkemi parĂ« njĂ« rĂ«nie tĂ« vazhdueshme tĂ« asaj qĂ« kishte mbetur nga demokracia turkeâ nĂ«n presidencĂ«n 22-vjeçare tĂ« Recep Tayyip Erdoganit.
DitĂ«n kur flasim, protesta tĂ« ashpra kanĂ« shpĂ«rthyer nĂ« kryeqytetin turk pĂ«r shkak tĂ« arrestimit tĂ« Ekrem İmamoÄlusĂ«, kryetarit tĂ« BashkisĂ« sĂ« Stambollit dhe rivali kryesor i Erdoganit, vetĂ«m pak ditĂ« para se tĂ« shpallej kandidati pĂ«r zgjedhjet presidenciale tĂ« vitit 2028. âĂshtĂ« e papranueshme, e paligjshme dhe jodemokratike,â thotĂ« Shafak. NĂ« rrugĂ«, protestuesit pĂ«rballen me gaz lotsjellĂ«s dhe plumba gome. âKa shumĂ« njerĂ«z nĂ« Turqi qĂ« duan dhe meritojnĂ« njĂ« demokraci tĂ« mirĂ«filltĂ«. Ne nuk duam autoritarizĂ«m.â
âTurqia na tregon çfarĂ« ndodh kur dĂ«mtohet sundimi i ligjit, kur nuk ka ndarje tĂ« pushteteve dhe mungon media e pavarur,â thotĂ« ajo. âKur kutia e votimit mbetet e vetmja mbĂ«shtetje e njĂ« sistemi, ai sistem nuk mund tĂ« mbijetojĂ« si demokraci nĂ« afat tĂ« gjatĂ«. Ajo çka mbetet Ă«shtĂ« thjesht qeverisja nga shumica dhe, nga aty, rrĂ«shqitja drejt autoritarizmit mund tĂ« jetĂ« shumĂ« e shpejtĂ«, shumĂ« e lehtĂ«.â Dhe, mĂ« e rĂ«ndĂ«sishmja â kjo rĂ«nie tĂ« ndodhĂ« kudo.
Shafak kujton njĂ« bisedĂ« qĂ« pati rreth dhjetĂ« vjet mĂ« parĂ« me njĂ« akademik amerikan, i cili i kishte thĂ«nĂ« se ishte âe kuptueshmeâ qĂ« ajo ishte feministe, duke qenĂ« se vinte nga Turqia. âAjo deklaratĂ« mĂ« bĂ«ri tĂ« ndalem,â thotĂ« ajo, âsepse nĂ«nkuptimi ishte se nĂ«se je amerikan, apo nga Norvegjia ose Kanadaja, nuk ke arsye tĂ« shqetĂ«sohesh pĂ«r tĂ« ardhmen e tĂ« drejtave tĂ« grave. Por, tani e dimĂ« mĂ« mirĂ«.â
Epoka Trump nĂ« ShBA solli njĂ« kthim prapa nĂ« tĂ« drejtat e njeriut, duke minuar dekada pĂ«rparimi â nga pĂ«rmbysja e çështjes Roe v. Wade, deri te reagimi nĂ« rritje kundĂ«r tĂ« drejtave tĂ« migrantĂ«ve, refugjatĂ«ve, personave LGBT+ dhe grave. âDuhet tĂ« shqetĂ«sohemi pĂ«r tĂ« drejtat e grave, kudo qĂ« tĂ« jemi â dhe nĂ« AmerikĂ«, tani mĂ« shumĂ« se kurrĂ«, sepse gjĂ«rat mund tĂ« kthehen shpejt sĂ« mbrapshti,â thotĂ« Shafak.
Kur flet pĂ«r politikĂ«n, nĂ« zĂ«rin e Shafakut nuk ka asnjĂ« shenjĂ« pasiviteti â asnjĂ« apati. Ajo Ă«shtĂ« e gjallĂ«. Emocionalisht e ngarkuar. E njĂ«jta gjĂ« ndodh edhe nĂ« shkrimin e saj. PavarĂ«sisht sa i errĂ«t mund tĂ« jetĂ« subjekti, gjithmonĂ« mbetet njĂ« fije shprese. Edhe historia e njĂ« prostitutĂ« tĂ« vrarĂ«, e gjetur nĂ« njĂ« kosh plehrash, arrin tĂ« ndriçojĂ« pĂ«rmes humorit dhe dritĂ«s. âMendja mund tĂ« jetĂ« mĂ« pesimiste â dhe mendoj se kjo Ă«shtĂ« nĂ« rregull, sepse na bĂ«n mĂ« tĂ« vetĂ«dijshĂ«m pĂ«r atĂ« qĂ« po ndodh,â thotĂ« ajo. âPor, duhet ta ruajmĂ« vullnetin njerĂ«zor, ta mbajmĂ« gjallĂ« zemrĂ«n njerĂ«zore dhe tĂ« jemi tĂ« mbushur me shpresĂ«.â /Telegrafi/
The post RrĂ«shqitja drejt autoritarizmit mund tĂ« jetĂ« shumĂ« e shpejtĂ« â shumĂ« e lehtĂ«! appeared first on Telegrafi.