Nga Fatos Fico*
Â
Sondazhi i Gallup, i ndĂ«rtuar mbi pyetjen âNĂ«se do tĂ« kishte njĂ« luftĂ« ku pĂ«rfshihet vendi juaj, a do tĂ« luftonit pĂ«r vendin tuaj?â tregon se 60% e shqiptarĂ«ve u pĂ«rgjigjĂ«n Po dhe 28% Jo.
Në vendet europiane, ku një pjesë e mirë e shqiptarëve kanë emigruar, përgjigjja është më pak entuziaste. Në Itali, vetëm 14% tregojnë vullnet për pjesëmarrje në luftë, në Gjermani 23%, në Mbretërinë e Bashkuar, 33%.
Në BE, mesatarja pro pjesëmarrjes është 32%, në gjithë Europën 47%, në vendet europiane joanëtare të BE-së ajo arrin në 61%. Në vendet e rajonit, Serbia përgjigjet vetëm 32% pro, Maqedonia e Veriut 34%, e Kosova 79% pro.
Patriotizmi mbetet një vlerë e lartë e shqiptarëve, por pyetja nuk specifikon nëse do të merrni armët për të mbrojtur vendin tuaj kur sulmohet, apo do të jeni pjesë e një koalicioni vendesh të përfshira në luftë, e lufta zhvillohet në vende të treta.
EkspertĂ«t dhe politikanĂ«t mund ta interpretojnĂ« nĂ«se âpsikaâ qĂ« vepron Ă«shtĂ« e trashĂ«guar e bazohet mbi sloganet âmbrojtja e atdheut detyrĂ« mbi detyratâ, âi gjithĂ« populli ushtarâ, apo nĂ«se italianĂ«t, gjermanĂ«t, i shikojnĂ« luftĂ«rat tĂ« ndodhin vetĂ«m jashtĂ« vendit tĂ« tyre.
Por, ndërsa në luftë mund të shkosh dhe me duar në xhepa, a mund të shkosh me barkun bosh?
Â
Thjeshtëzimi
NjĂ« karakteristikĂ« e ish-regjimit socialist nĂ« ShqipĂ«ri Ă«shtĂ« thjeshtĂ«zimi nĂ« pĂ«rgjithĂ«si dhe ai i luftĂ«s nĂ« veçanti, si sloganet ânĂ«se nuk keni armĂ«, gjeniâ, âi gjithĂ« populli ushtarâ, dhe lufta me mjete rrethanore.
Paralelisht me kĂ«tĂ« marshonte domosdoshmĂ«risht edhe thjeshtĂ«zimi i çdo gjĂ«je tjetĂ«r â ekonomisĂ«, politikĂ«s, ushqimit. ProdhojmĂ« çdo gjĂ« (asgjĂ«) vetĂ«m me forcat tona, fronti popullor demokraci e vĂ«rtetĂ«, si dhe ushqimi po rrethanor me tufĂ«za e arĂ«za, i pĂ«rkthyer nĂ« triska, tallona, e radhĂ«.
Lufta me mjete rrethanore ndoshta mund tĂ« bĂ«het nĂ«se do tĂ« rrĂ«zosh gurĂ« nga mali, ndĂ«rsa ushqimi me mjete rrethanore duket i pamundur. NjĂ« gjahtar-mbledhĂ«s i kohĂ«ve parahistorike mund tĂ« siguronte ushqim tĂ« mjaftueshĂ«m nĂ« njĂ« territor nga 26 kmÂČ deri nĂ« 250 kmÂČ.
NĂ« territorin e ShqipĂ«risĂ«, me ushqim vetĂ«m nga natyra â ku njerĂ«zit gjuajnĂ« kafshĂ« tĂ« egra e mbledhin fruta e barishte â mund tĂ« mbijetojnĂ« nga 110 deri nĂ« 1100 njerĂ«z.
BujqĂ«sia e sotme nuk ia del tĂ« sigurojĂ« gjithĂ« ushqimin nĂ« vend. KĂ«tĂ« e tregon jo vetĂ«m importi i ushqimeve nĂ« rritje nga viti nĂ« vit â nĂ« vitin e fundit mbi 1.5 miliardĂ« euro â por edhe historikisht vendi nuk ka arritur tĂ« prodhojĂ« ushqime tĂ« mjaftueshme.
Një vit dikur, si në përralla, u tha se u sigurua buka në vend, ndoshta kjo e llogaritur si sasi e përgjithshme prodhimi drithërash e raportuar pjesëtuar me sasinë e nevojshme ditore si kalori apo gram për frymë, por jo sasi reale konsumi.
Dyqanet e bukĂ«s nĂ« qytete ishin po aq bosh sa ato tĂ« mishit, qumĂ«shtit e perimeve. NĂ« familje hahej nĂ« rastin mĂ« tĂ« mirĂ« me kursim gjithmonĂ«, e nĂ« fshat buka ishte vetĂ«m e misrit. I vetmi sukses, si atĂ«herĂ« dhe tani, mbeten shifrat, ku çdo gjĂ« Ă«shtĂ« nĂ« rritje â prodhimi, rendimentet, eksportet, konsumi.
Ndërsa në sistemin e kaluar kjo ishte e kuptueshme, madje arma kryesore e propagandës që mbushte mendjet me lugë të zbrazur, mbetet e pakuptueshme pse edhe sot vazhdohet me shifra të pasakta, të paqarta, por që gjithmonë tregojnë rritje kudo.
Â
Statistika ndër vite
Statistikat e vitit të largët 1927 të përgatitura nga z. Teki Selenica janë një bazë e mirë për të pasur një tablo më të qartë të shifrave të pandikuara nga politika, edhe pse një pjesë e mirë e botimit statistikor të tij merret me historinë duke filluar nga pellazgët, me arritjet e qeverisë, etj.
Sidoqoftë, të dhënat bujqësore për kohën duken të jenë të mira.
Selenica, njĂ« nĂ«punĂ«s i rrallĂ« nĂ« kĂ«to troje, thotĂ« se sipĂ«rfaqja totale e llogaritur sipas llojit tĂ« tokave del mĂ« pak sesa sipĂ«rfaqja fizike prej 28 mijĂ« kmÂČ, por kjo vjen sepse nuk mund tĂ« matej e gjithĂ« sipĂ«rfaqja e maleve dhe pyjeve, ndĂ«rsa tĂ« dhĂ«nat pĂ«r tokĂ«n bujqĂ«sore duken tĂ« besueshme.
Sipas të dhënave të Prefekturave të asaj kohe llogariten 241 mijë ha tokë e punueshme, 91 mijë ha tokë e papunuar, 214 mijë ha tokë kullotë e livadhe, si dhe 76 mijë ha tokë, kënetë e moçale.
Malet dhe pyjet llogariten nĂ« 509 mijĂ« ha â e pranuar, jo e saktĂ«.
Pavarësisht zhvillimit ekonomik të Shqipërisë në atë kohë, duke konsideruar se bujqit duhet të prodhojnë për treg e vetëkonsum, të pambështetur me ndihma e subvencione, por në konkurrencë të hapur brenda vendit si dhe me prodhimet e importit, kjo sasi toke e punueshme që shfrytëzohet është toka më e mirë për prodhim, si pjellori dhe vendndodhje.
Shqipëria në atë vit numëron 833 mijë banorë.
Statistikat për vitin 1990 tregojnë se që nga viti 1946, 52 mijë ha tokë e re janë përfituar nga bonifikimet dhe 200 mijë ha janë përmirësuar si cilësi toke po nga bonifikimet. Sipërfaqe e punueshme deklarohen 574 mijë ha.
Në vitin 2023, statistikat japin 678 mijë ha tokë bujqësore, 366 mijë ha kullota dhe livadhe, 969 mijë ha pyje, 860 mijë ha të tjera. Nga e gjithë toka bujqësore, vetëm 415 mijë ha janë të mbjella.
NjĂ« fakt interesant Ă«shtĂ« mekanizimi duke filluar nga ai ânatyralâ. Numri i Qeve (kafshĂ«ve qĂ« punojnĂ« tokĂ«n), 100 vjet mĂ« parĂ« ishte 127 mijĂ«. Numri duket i mjaftueshĂ«m qĂ« tĂ« punojnĂ« shumicĂ«n e tokĂ«s arĂ« tĂ« mbjellĂ« nĂ« atĂ« kohĂ«.
Në vitin 1990 nuk ka të dhëna për numrin e traktorëve, por llogariten si total në 1.3 milionë kuaj/fuqi, ose merret si bazë një traktor njësi 15 kuaj fuqi.
Vendi ka një traktor të tillë për 32 ha tokë të punueshme, shifër mjaft e ulët, e përkthyer në 22 mijë traktorë 15 kuaj fuqi për gjithë vendin.
Sot nuk ka të dhëna të sakta sa traktorë ka, por deklarohen rreth 2 mijë traktorë të regjistruar me targa dhe rreth 10 mijë në total, nga të cilët 6 mijë minitraktorë.
NjĂ« fermĂ« me sipĂ«rfaqe rreth 1.2 ha â sa mesatarja nĂ« ShqipĂ«ri â kĂ«rkon mesatarisht njĂ« traktor me 20 kuaj fuqi motorike.
NĂ«se janĂ« 680 mijĂ« ha tokĂ« bujqĂ«sore, atĂ«herĂ« nevojiten 34 mijĂ« traktorĂ«, pĂ«r 574 mijĂ« ha tĂ« punuara sipas statistikave duhen pĂ«rdorur teorikisht 28 mijĂ« traktorĂ« me 20 kuaj fuqi. Diferenca me 18 mijĂ« traktorĂ« nĂ« total â tĂ« vegjĂ«l a tĂ« mĂ«dhenj â Ă«shtĂ« e madhe.
A duhet çdo fermĂ« tĂ« ketĂ« traktorin e saj apo mekanika duhet ofruar si shĂ«rbim â ky Ă«shtĂ« diskutim tjetĂ«r, por llogaritĂ« flasin vetĂ«.
Nëse dikur qetë ushqeheshin me bar e kashtë dhe ka histori ku bujqit të cilët nuk i kishin parë ndonjëherë, u dhanë kashtë traktorëve të parë në Shqipëri, kostot e blerjes së traktorit, naftës, vajrave, mjeteve të tjera si pronë individuale për çdo fermë, të shkarkuara në çmimin e domateve, patateve apo tërfilit, janë llogari që bëhen lehtë.
Â
Ku ushqehemi?
Duke konsideruar të dhënat e statistikave shqiptare të socializmit dhe atyre të pas socializmit lidhur me ushqimin dhe bujqësinë, Shqipëria vërtet e meriton atë çmimin për ushqimin që ka marrë dikur dhe një çmim edhe më të madh sot.
I vetmi problem është se këtë çmim e paguajnë vetë shqiptarët. Një familje shqiptare paguan rreth 50% të të ardhurave për ushqimin, e pensionistët e familjet e varfra edhe më shumë.
TVSH-ja finale prej 20%, në ndryshim nga vendet e BE-së që nuk paguajnë TVSH për ushqimet, ose një TVSH të reduktuar, e në total paguajnë shumë më pak nga të ardhurat e tyre, është një faktor me shumë peshë.
Raporte të ndryshme, përfshirë ato të BE-së nxjerrin si problem kequshqimin, sidomos te gratë në moshë riprodhuese, gratë shtatzëna e fëmijët.
Para 100 vitesh kemi 241 mijë ha tokë të punueshme, 91 mijë ha tokë të papunuar dhe 214 mijë ha tokë kullotë e livadhe, si dhe 76 mijë ha tokë kënetë e moçale.
NĂ« periudhĂ«n 1946 â 1990, 68 mijĂ« ha janĂ« kthyer nĂ« tokĂ« tĂ« re e fituar si pasojĂ« e bonifikimeve, qĂ« vĂ«rteton shifrĂ«n e 76 mijĂ« ha tĂ« vitit 1927.
Por, nga dolën 704 mijë ha tokë bujqësore? Logjikisht, 214 mijë ha kullota e livadhe janë kthyer në tokë bujqësore. Po 180 mijë ha të tjera?
Rritja e popullsisë, sidomos në kushtet e Shqipërisë socialiste që bazohej në forcat e veta, do të thotë që tokat margjinale u futën gjithmonë e më shumë në përdorim.
Nëse në vitin 1927, 830 mijë banorë ushqeheshin me 240 mijë ha, ose një ha tokë siguronte ushqim për 3.5 banorë, në vitin 1990 ishin 3.3 milionë banorë dhe 704 mijë ha, ose një ha siguronte ushqim për 4.68 banorë. Sot kemi 678 mijë ha për 2.8 milionë banorë, ose një ha siguron ushqim për 4.1 banorë.
Ndërsa dy treguesit e parë janë jo vetëm një pjesëtim i thjeshtë, por tregojnë edhe mundësitë prodhuese të ekonomisë bujqësore në vitin 1927 dhe në vitin 1990, sepse të dy tregojnë maksimumin e prodhimit që mund të merret nga e gjithë toka e punueshme.
Në vitin 1927, potenciali prodhues për ha/banor është i ulët jo vetëm për shkak të prapambetjes, por edhe sepse një pjesë e ushqimit shkon për blegtorinë dhe kafshët e punës.
Sistemi socialist, duke ditur qĂ« blegtoria dhe prodhimet e saj â qumĂ«shti e mishi â kĂ«rkojnĂ« mĂ« shumĂ« ushqim nga toka pĂ«r tĂ« ushqyer lopĂ«t p.sh., sesa nĂ«se ai do tĂ« ishte direkt pĂ«r popullsinĂ«, u dha rĂ«ndĂ«si drithĂ«rave dhe perimeve pĂ«r tĂ« siguruar bukĂ«n nĂ« vend.
Mungesa e mishit dhe bulmetrave tregon se nuk kishte bazë ushqimore të mjaftueshme për blegtorinë, megjithëse mbillej dhe një sasi soje, dhe se sistemi e sakrifikoi një pjesë të madhe të ushqimit me proteina shtazore për popullsinë, për të prodhuar kalori, karbohidrate dhe yndyra bimore.
NĂ« rast se prodhimi do tĂ« ishte i balancuar â blegtori dhe bujqĂ«si â vendi do tĂ« duhej tĂ« hapej pĂ«r tĂ« siguruar nga jashtĂ« teknologji, mekanizim, ushqime blegtorie ose drithĂ«ra.
Plehrat kimike pĂ«rdoreshin nĂ« ato vite me shumicĂ« â rreth 130 kg lĂ«ndĂ« aktive pĂ«r ha â janĂ« sasi nĂ« limitet e sipĂ«rme edhe sot pĂ«r vende tĂ« zhvilluara.
Efektiviteti i përdorimit të tyre duket i dyshimtë. Po aq problematike është ujitja: vetëm 60% e tokës ose 420 mijë ha ujiten nga 700 mijë.
Tokat margjinale, të krijuara kryesisht nga shpyllëzimet dhe mungesa e ujitjes, e bëjnë problematike rritjen e prodhimit dhe më lehtë të kuptueshme varfërinë ekstreme të shumë kooperativave malore e kodrinore.
Një fakt, interesant është se edhe sasia e reshjeve ka ardhur duke u ulur në mënyrë pothuajse konstante nga viti 1950 deri në vitin 1990, nga 20% deri në 30% në zona të ndryshme të vendit.
Temperatura mesatare, po nga 1950 deri në 1990, është rritur përgjithësisht 0.2 deri në 1 gradë Celsius.
Sot deklarohet se ujiten 300 mijĂ« ha tokĂ«, nga 415 mijĂ« ha tĂ« mbjella, e nga 678 mijĂ« ha nĂ« total tokĂ« bujqĂ«sore. NĂ«se rikujtojmĂ« shifrat e vitit 1927, jemi pothuajse nĂ« tĂ« njĂ«jtat shifra tĂ« tokĂ«s sĂ« punueshme â 270 mijĂ« ha.
Nuk e dimë nëse atëherë kishte ujitje moderne, por sidoqoftë, përderisa tokat ishin prodhimtare, potencialisht kanë pasur ujë dhe mundësi ujitjeje dhe sidoqoftë janë 100 mijë ha më pak nën ujë se në vitin 1990.
Teknologjitë moderne, më shumë njohuri te fermerët, por edhe lidhja me tregun, mundësojnë sot të merren rendimente shumë më të larta se më parë në drithëra, perime, fruta, blegtori dhe sidomos në prodhimin e serrave. Kjo mundëson që, edhe pse sipërfaqja e tokës arë të jetë më e vogël se sa ajo e viteve më parë, prodhimi të rritet.
Pjesa më e madhe e fermerëve janë të specializuar dhe kanë një prodhim kryesor për të dalë në treg.
Vështirë të gjenden fermerë sot që mbjellin tokën nëse nuk kanë ujitje, qoftë edhe për vetëkonsum.
Specializimi i fermerĂ«ve ka rritur prodhimin, por ka rritur dhe importet. NĂ«pĂ«r fshatra, tregtarĂ«t ambulantĂ« shesin prodhime ushqimore vendi, por edhe shumĂ« importi. FermerĂ«t e vegjĂ«l duhet tĂ« blejnĂ« âte makinaâ e tregtarĂ«ve tĂ« vegjĂ«l qĂ« shkojnĂ« kudo ku ka grupime shtĂ«pish.
Duhet tĂ« blejnĂ« çdo gjĂ« qĂ« vite mĂ« parĂ« e prodhonin vetĂ« ose e shkĂ«mbenin, si perime e fruta â sidomos ato jashtĂ« sezonit.
Në baxhot ose dyqanet e zonës, me çmime tregu si në qytet, duhet të blejnë qumësht, djathë, mish vendi dhe importi.
Edhe pse mund të prodhojnë sasi perimesh ose frutash mbi vetëkonsumin, kjo nuk garanton shitje, sepse ata pranë tyre janë si ata, dhe ndërmjetësit kërkojnë sasi më të mëdha prodhimi për blerës të tjerë më larg.
Në mungesë të tregut, prodhimi i fermës shkon për shpendë nëse i mbajnë, ose prishet në fushë.
Â
Një ha për shumë njerëz
Duhet të futet koncepti i fermerit aktiv dhe i tokave të papunuara për të ditur gjendjen reale. Por, mbi të gjitha, duhet planifikimi dhe të dimë ku jemi e ku kërkojmë të shkojmë.
NjĂ« ha tokĂ«, nĂ« kushtet aktuale tĂ« ShqipĂ«risĂ«, mund tĂ« prodhojĂ« ushqim pĂ«r 8â10 njerĂ«z. NĂ«se janĂ« 300 mijĂ« ha nĂ«n ujĂ«, ky numĂ«r shkon nga 2.4 nĂ« 3 milionĂ« â popullsia Ă«shtĂ« 2.8 milionĂ« banorĂ«.
NĂ« BE, njĂ« ha tokĂ« mund tĂ« ushqejĂ« â me strukturĂ«n aktuale tĂ« prodhimit pĂ«r 11â13 njerĂ«z. 157 milionĂ« ha tĂ« BE-sĂ« prodhojnĂ« potencialisht ushqim pĂ«r mbi 1.5 miliardĂ« njerĂ«z, ndĂ«rsa BE ka mĂ« pak se 500 milionĂ« banorĂ«.
Sa njerĂ«z mund tĂ« ushqehen nga njĂ« ha nĂ« njĂ« vend qĂ« ka kufij shumĂ« tĂ« gjerĂ«, nĂ« varĂ«si tĂ« llojit tĂ« tokĂ«s, teknologjisĂ«, humbjeve, sistemit tĂ« tregtimit, por edhe nĂ« varĂ«si tĂ« strukturĂ«s sĂ« prodhimit â sa drithĂ«ra, perime, fruta, mish, qumĂ«sht e bimĂ« industriale.
Nga ana tjetër, kjo të mundëson të planifikosh dhe investosh për prodhimin që kërkon, e jo vetëm sasinë, por standardet, cilësinë, përpunimin, tregtimin.
Shqipëria, së pari, duhet të ruajë me forcë tokën e paktë prodhuese të ushqimit që ka, sepse po konkurrohet nga ekonomia tjetër si turizmi, ndërtimet, por edhe ndotja e degradimi.
Sistemet ujitëse dhe kulluese, teknologjia dhe mekanizimi janë baza për prodhim të lartë dhe të qëndrueshëm. Incentivimi i bashkëpunimit është i domosdoshëm për kosto më të ulëta, standarde e sasi.
MĂ« shumĂ« njohuri pĂ«r fermerĂ«t, por edhe pak fat qĂ« politika e shoqĂ«ria tĂ« kuptojĂ« se duhen ca pak njerĂ«z si zoti Selenica, qĂ« 100 vjet mĂ« parĂ« ndĂ«rtonte statistikat â duke i pĂ«rdorur ato dhe njohuritĂ« e tyre pĂ«r mĂ« shumĂ« prodhim e mirĂ«qenie.
Duhet tĂ« ndĂ«rtojmĂ« strategji e plane investimesh qĂ« tĂ« shkojmĂ« drejt rritjes sĂ« prodhimit dhe sovranitetit ushqimor, pa e mbĂ«shtetur kĂ«tĂ« me kosto qĂ« i paguajnĂ« fermerĂ«t, konsumatorĂ«t apo e gjithĂ« shoqĂ«ria â si emigrimi, sĂ«mundjet dhe apatia.
Duhet ditur se do tĂ« duhet shumĂ« mĂ« tepĂ«r prodhim ushqimesh se sa marrim sot, pĂ«r tĂ« pasur njĂ« zhvillim tĂ« gjithĂ« ekonomisĂ« dhe shĂ«rbimeve, tĂ« cilat do tĂ« marrin para âqĂ« kursehenâ nga ushqimi.
Sovranitet ushqimor â jo nĂ« atĂ« kuptim qĂ« tĂ« prodhojmĂ« çdo gjĂ« me forcat tona â nuk duhet tĂ« humbasim mundĂ«sitĂ« qĂ« ofron tregu nĂ« botĂ« pĂ«r importe tĂ« lira dhe me standarde, por tĂ« ruajmĂ« potencialet prodhuese tĂ« tokĂ«s dhe fermave, dhe tĂ« tregtojmĂ« sa mĂ« shumĂ« â sĂ« pari nĂ« tregun vendas, e pastaj pĂ«r eksport.
Â
*Ekspert i zhvillimit rural. Opinionet janë personale të autorit
Â
The post A mund ta prodhojë Shqipëria të gjithë ushqimin që i duhet? appeared first on Revista Monitor.
Login
