Historia e Kartagjenës nga Eve MacDonald ofron një pasqyrë magjepsëse mbi këtë qytetërim, i cili shpeshherë errësohet padrejtësisht nga lavdia romake.
Nga: Daisy Dunn, studiuese / The Daily Telegraph
Përkthimi: Telegrafi.com
Napoleoni është goxha i pazakontë në historinë perëndimore, kjo për faktin sepse u identifikua me Hanibalin e pamëshirshëm dhe jo me armikun e tij romak, Skipion Afrikanin [Scipio Africanus]. Interesimi i francezit për kartagjenasin shkonte në kufijtë e obsesionit. Ai lexoi çdo libër që mundi të gjente për të, përfshirë historitë latine të Livit, ndërsa mbajti shënime të shumta. Gjatë bisedave, ishte në gjendje që me lehtësi të përfshinte shembuj nga jeta e Hanibalit, ndërsa kur kaloi Alpet në vitin 1800, e dinte saktësisht se në gjurmët e kujt po ecte. Hanibali ishte më shumë se një njeri: ishte, si Napoleoni, një perëndi.
Hanibali nuk ishte i panjohur pĂ«r mitizimin e vetvetes. Emri i tij nĂ«nkuptonte âai qĂ« Ă«shtĂ« i favorizuar nga Baâaliâ: Baâal Hamoni ishte zoti kryesor i kartagjenasve, tĂ« cilĂ«t nga qyteti pranĂ« Tunizit (nĂ« TunizinĂ« e sotme), nĂ« shekujt III dhe II Para Krishtit, arritĂ«n kulmin e fuqisĂ« sĂ« tyre globale. Hanibali kishte njĂ« aurĂ« pavdekĂ«sie dhe gjithashtu besonte se gĂ«zonte mbrojtjen e Melkartit â ekuivalentit fenikas tĂ« Herkulit. Melkarti shpesh barazohej me vetĂ« Diellin. NjĂ« vetĂ«besim i tillĂ« pĂ«r kredencialet hyjnore, mund tĂ« ushqejĂ« vetĂ«m dĂ«shirĂ«n pĂ«r tĂ« rrezikuar.
Hanibali ishte i zgjuar, karizmatik dhe i drejtĂ«. Sipas librit gjithĂ«pĂ«rfshirĂ«s tĂ« [studiueses] Eve MacDonald, Kartagjena: NjĂ« histori e re e njĂ« perandorie tĂ« lashtĂ« [Carthage: A New History of an Ancient Empire], suksesi i tij si komandant âbazohej tek ushtarĂ«t dhe besnikĂ«ria e tyre ndaj tij.â Gjenerali ishte i njohur pĂ«r shpĂ«rndarjen e plaçkave ndĂ«rmjet ushtarĂ«ve â njĂ« ushtri profesionale e pĂ«rbĂ«rĂ« nga territore tĂ« ndryshme, pĂ«rfshirĂ« AfrikĂ«n e Veriut, IberinĂ«, GreqinĂ« dhe ItalinĂ« â dhe pĂ«r pagesa tĂ« mĂ«tejshme. RomakĂ«t, natyrisht, e pĂ«rçmonin atĂ« si armikun e pamposhtshĂ«m. Shprehja Hanibal ad portas [Hanibali Ă«shtĂ« te portat] u bĂ« e pĂ«rhapur gjatĂ« LuftĂ«rave Punike ndĂ«rmjet kĂ«tyre dy fuqive tĂ« lashta, duke mishĂ«ruar frikĂ«n dhe njĂ«kohĂ«sisht admirimin qĂ« ai ngjallte tek armiqtĂ«.
Por, a e ka errĂ«suar fama e Hanibalit qytetĂ«rimin qĂ« ai pĂ«rfaqĂ«sonte? Kjo Ă«shtĂ« njĂ« nga pyetjet qĂ« MacDonald, pedagoge e historisĂ« sĂ« lashtĂ« nĂ« Universitetin e Kardifit, shtjellon nĂ« [librin] Kartagjena. Ajo sugjeron se fakti qĂ« burimet greke dhe romake, tĂ« shkruara menjĂ«herĂ« pas kohĂ«s sĂ« Hanibalit, pĂ«rqendrohen aq shumĂ« tek ai, âka tendencĂ« pĂ«r tĂ« shtrembĂ«ruar dĂ«shmitĂ« tona pĂ«r KartagjenĂ«n rreth jetĂ«s dhe aventurave tĂ« njĂ« njeriu tĂ« vetĂ«m.â Si pasojĂ« e kĂ«saj, interesi mĂ« i gjerĂ« historik pĂ«r kĂ«tĂ« rajon âhumbet nĂ« etjen pĂ«r vepra tĂ« guximshme tĂ« ushtarĂ«ve tĂ« mĂ«dhenj.â Obsesioni i Napoleonit Ă«shtĂ« njĂ« shembull tipik. Pra, historia e MacDonaldit nuk Ă«shtĂ« njĂ« rishkrim sa Ă«shtĂ« njĂ« zgjerim. NĂ«ntitulli [i librit] mund tĂ« ishte: âKush ishin kartagjenasit?â
BanorĂ«t e qytetit tĂ« lashtĂ« ishin tĂ« pĂ«rkushtuar ndaj njĂ« jete tĂ« rehatshme. Burrat â pĂ«r tĂ« cilĂ«t dimĂ« shumĂ« mĂ« tepĂ«r sesa pĂ«r gratĂ« â mbanin tunika tĂ« gjata dhe vathĂ« nĂ« veshĂ« tĂ« shpuar. Bazuar nĂ« dĂ«shmitĂ« e Aristofanit, komedianit grek, mund tĂ« hamendĂ«sojmĂ« se shumica prej tyre ishin bĂ«rĂ« synet. QĂ« nga shekulli i tretĂ« Para Krishtit, pjesĂ«tarĂ«t mĂ« tĂ« pasur tĂ« shoqĂ«risĂ« kishin banjo me depozita uji brenda shtĂ«pive tĂ« veta. Ata hanin mirĂ«, sidomos peshk dhe njĂ« lloj qulli me drithĂ«ra, vezĂ«, dhallĂ« dhe mjaltĂ«. Mishi konsumohej kryesisht pas flijimeve fetare. NjĂ« banket shumĂ« i hershĂ«m, mbetjet e tĂ« cilit u zbuluan sĂ« fundmi nĂ« qytetin e dikurshĂ«m kartagjenas tĂ« UtikĂ«s (afĂ«r qytetit modern tĂ« BizertĂ«s), pĂ«rmbante dhi, dem, derr, kalĂ«, madje edhe breshkĂ« dhe qen.
ArkitektĂ«t e qyteteve kartagjenase i kushtonin vĂ«mendje edhe rritjes dhe mbajtjes sĂ« kafshĂ«ve. MacDonald, e cila mbĂ«shtetet mirĂ« nĂ« pĂ«rvojĂ«n e saj nĂ« arkeologji, pĂ«rshkruan stallat pĂ«r kuajt dhe hapĂ«sirat brenda mureve tĂ« dyfishta â tĂ« âkazamateveâ tĂ« KartagjenĂ«s â pĂ«r rritjen e elefantĂ«ve. Para se Hanibali tĂ« udhĂ«hiqte famshĂ«m 37 prej tyre nĂ«pĂ«r Alpe, Pirro, mbreti i Epirit, solli 20 tĂ« tillĂ« nĂ« Itali, pĂ«rpara fushatĂ«s sĂ« tij pĂ«r tĂ« dĂ«buar kartagjenasit nga Sicilia. Pasi i panĂ« elefantĂ«t nĂ« veprim, kartagjenasit mbetĂ«n tĂ« mahnitur dhe i pĂ«rdorĂ«n gjatĂ« pushtimeve tĂ« tyre nĂ« Gadishullin Iberik. KĂ«to kafshĂ« ofronin mbrojtje tĂ« pakrahasueshme gjatĂ« tĂ«rheqjes nĂ« njĂ« kalim lumi, ku u pĂ«rballĂ«n me njĂ« fis armiqĂ«sor kelt. Nuk ka njĂ« konsensus se cilĂ«s specie i pĂ«rkisnin elefantĂ«t qĂ« pĂ«rdorĂ«n kartagjenasit, por me shumĂ« gjasa ishin njĂ« pĂ«rzierje e elefantĂ«ve afrikanĂ« dhe aziatikĂ«.
Kartagjenasit nuk do tĂ« ishin kaq tĂ« famshĂ«m po tĂ« mos kishin luftuar me RomĂ«n. Dhe, mbase romakĂ«t nuk do tĂ« kishin krijuar perandorinĂ« e tyre tĂ« qĂ«ndrueshme po tĂ« mos ishte Kartagjena â tĂ« cilĂ«n e shkatĂ«rruan pa mĂ«shirĂ« nĂ« vitin 146 Para Krishtit, pas njĂ« rrethimi tĂ« gjatĂ«. VĂ«shtirĂ«sia pĂ«r historianĂ«t modernĂ« Ă«shtĂ« se, duke e vendosur KartagjenĂ«n nĂ« hartĂ«, romakĂ«t hodhĂ«n hije mbi virtytet e saj.
Ky është një shembull tipik i historisë së shkruar nga fitimtarët. Ambicia e MacDonaldit për të rrëfyer historinë e Kartagjenës, nga një perspektivë kartagjenase, pengohet nga mungesa e burimeve të shkruara. Kjo është e pashmangshme dhe e pritshme. Asnjë historian i botës antike nuk duhet të kritikohet për boshllëqet në burime; ajo që ka rëndësi është mënyra se si orientohemi në këto boshllëqe.
MacDonald i ndĂ«rthur materialet nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« admirueshme dhe arrin tĂ« krijojĂ« njĂ« portret thellĂ« tĂ« shtresuar tĂ« njĂ« kulture qĂ« shpesh ka lĂ«nĂ« lexuesit me pĂ«rshtypjen pĂ«r njĂ« shoqĂ«ri tĂ« çuditshme dhe tĂ« dhunshme. Ajo ka njĂ« qasje veçanĂ«risht tĂ« ndjeshme nĂ« interpretimin e fenomeneve, si flijimi i fĂ«mijĂ«ve. NjĂ« faltore nĂ« natyrĂ«, e zbuluar nĂ« KartagjenĂ«, pĂ«rmban mijĂ«ra urna me mbetje tĂ« djegura tĂ« foshnjave, fĂ«mijĂ«ve tĂ« vegjĂ«l dhe kafshĂ«ve. Kjo njihet si tophet â nga emri hebraik i njĂ« lugine nĂ« Jerusalem, ku thuhej se filistinĂ«t âflijonin fĂ«mijĂ«t e vet me anĂ« tĂ« zjarrit.â ShkrimtarĂ«t grekĂ« dhe romakĂ« shkruan me neveri pĂ«r fĂ«mijĂ«t kartagjenas tĂ« cilĂ«t hidheshin nĂ« gropa tĂ« mbushura me flakĂ«.
A u sakrifikuan fĂ«mijĂ«t si lutje pĂ«r mirĂ«qenien e qytetit? Apo bĂ«het fjalĂ« pĂ«r mbetjet e foshnjave qĂ« kishin vdekur nga shkaqet natyrore? Shumica ishin shumĂ« tĂ« vegjĂ«l kur vdiqĂ«n, dhe e dimĂ« se shkalla e vdekshmĂ«risĂ« sĂ« foshnjave ishte e lartĂ«. MacDonald vĂ« nĂ« dukje mbishkrimet mbi stelat e ngritura pranĂ« urnave, dhe veçanĂ«risht fjalĂ«t: âSepse ai/ajo dĂ«gjoi zĂ«rin tonĂ«.â Kjo goxha shumĂ« tingĂ«llon si njĂ« ofertĂ« hyjnore pĂ«r pĂ«rmbushjen e njĂ« premtimi ose si pĂ«rgjigje ndaj njĂ« lutjeje. PĂ«rderisa mbetet e paqartĂ« se çfarĂ« ndodhte saktĂ«sisht, Ă«shtĂ« interesante tĂ« vĂ«rehet, siç bĂ«n MacDonald, se faltoret e ngjashme janĂ« zbuluar nĂ« MaltĂ«, SardenjĂ«, Sicili dhe gjetkĂ« nĂ« AfrikĂ«n e Veriut.
MacDonald Ă«shtĂ« mĂ« e pĂ«rcaktuar nĂ« rrĂ«zimin e miteve nĂ« shqyrtimin e themelimit tĂ« KartagjenĂ«s. Sipas legjendĂ«s sĂ« zhvilluar nĂ« EneidĂ«n e Virgjilit, qyteti u themelua nga Dido (e njohur nga kartagjenasit si Elisa), e cila iku nga qyteti fenikas i Tiros (nĂ« Libanin e sotĂ«m) pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar nga vĂ«llai i saj tiranik, Pigmalioni. Pasi zbarkoi nĂ« bregun pranĂ« Tunizit, Didoja kĂ«rkoi njĂ« copĂ« tokĂ« tĂ« madhe sa lĂ«kura e njĂ« demi. KĂ«rkesa iu aprovua, dhe ajo preu lĂ«kurĂ«n nĂ« shirita tĂ« hollĂ«, tĂ« cilĂ«t i vendosi njĂ«ri pas tjetrit pĂ«r tĂ« rrethuar njĂ« sipĂ«rfaqe tĂ« konsiderueshme pĂ«r qytetin e saj tĂ« ri. Kalaja e KartagjenĂ«s do tĂ« njihej mĂ« pas si Birsa, nga fjala greke pĂ«r âlĂ«kurĂ« demi.â
ĂshtĂ« njĂ« histori interesante dhe, sipas MacDonaldit, lidhet me konceptin e njohur tĂ« âpĂ«rdorimit tĂ« demit pĂ«r tĂ« lĂ«ruar tokĂ«n, si mĂ«nyrĂ« pĂ«r tĂ« pĂ«rcaktuar kufijtĂ«.â Kjo tingĂ«llon e besueshme. NjĂ« gjĂ« qĂ« autorĂ«t e lashtĂ« e kishin pĂ«rshkruar saktĂ« Ă«shtĂ« se Kartagjena u themelua nĂ« shekullin IX Para Krishtit dhe se kishte prejardhje fenikase. Mbetja mĂ« e hershme me mbishkrim, e gjetur nĂ« KartagjenĂ« â mbi njĂ« varĂ«se floriri vendosur nĂ« njĂ« varr â daton nga ajo periudhĂ« dhe pĂ«rmend madje njĂ« âPigmalion.â Datimi me radiokarbon mbĂ«shtet mĂ« tej datĂ«n e themelimit nĂ« shekullin IX Para Krishtit.
MacDonald shkruan qartĂ« dhe me sinqeritet, dhe ka bĂ«rĂ« njĂ« hyrje tĂ« kĂ«ndshme dhe tĂ« lehtĂ« pĂ«r tâu pĂ«rvetĂ«suar mbi KartagjenĂ«n. Libri i saj nuk Ă«shtĂ« i mbushur me prozĂ« elegante apo pĂ«rshkrime dramatike. KĂ«saj i afrohemi vetĂ«m nĂ« faqet hyrĂ«se, qĂ« rrĂ«fejnĂ« shkatĂ«rrimin pĂ«rfundimtar tĂ« KartagjenĂ«s dhe nĂ« njĂ« pĂ«rshkrim tĂ« pasojave tĂ« BetejĂ«s sĂ« KanĂ«s kur ânĂ« mĂ«ngjes lartĂ«sohej avulli nga trupat ende tĂ« ngrohtĂ« tĂ« tĂ« vdekurve dhe tĂ« plagosurve.â Disa lexues do tĂ« parapĂ«lqejnĂ« njĂ« qasje mĂ« informuese sesa atmosferike, dhe ka shumëçka pĂ«r tĂ« thĂ«nĂ« pĂ«r gjĂ«rat qĂ« na jepen troç. MegjithatĂ«, pati momente kur ndjeva se MacDonald mund tĂ« ishte mĂ« e lirshme. NĂ«se nga Hanibali mund tĂ« nxjerrim njĂ« mĂ«sim pĂ«r autorĂ«t, ai Ă«shtĂ« se triumfi varet nga rreziku. /Telegrafi/
Â
Â
Â
Â
The post Perandoria e lashtë që krijoi botën moderne! appeared first on Telegrafi.