Nga: Myles Burke / BBC
Përkthimi: Telegrafi.com
Më 14 korrik 1960, plot 65 vjet më parë këtë javë, një grua e re angleze, pa formim shkencor apo kualifikime formale, zbriti nga një varkë në Rezervatin Natyror Gombe në Tanzani, për të nisur një studim që do të shndërrohej në një qasje pioniere në vëzhgimin e shimpanzeve të egra. Zbulimet e saj nuk revolucionarizuan jo vetëm kuptimin tonë mbi sjelljen e kafshëve, por riformësuan edhe mënyrën se si e përkufizojmë veten si qenie njerëzore.
Edhe pse ishte vetëm 26 vjeçe në atë kohë, Jane Goodall kishte ëndërruar prej kohësh të studionte dhe të jetonte me kafshët. “Mesa duket, qëkur isha rreth një vjeçe e gjysmë apo dy vjeçe, studioja insektet, çfarëdo gjëje, dhe kjo gradualisht u zhvillua dhe u rrit, e pastaj lexova librat si Doktor Doulitël dhe Tarzani, dhe atëherë vendosa që Afrika duhej të ishte qëllimi im”. i tha ajo prezantuesit Terry Wogan, në emisionin e tij në BBC më 1986.
Pasi përfundoi shkollën, Goodall ndoqi një kurs sekretarie në kohën kur punonte si kameriere dhe asistente në prodhimet filmike – për të financuar ëndrrën e fëmijërisë. Deri në vitin 1957, më në fund kishte kursyer mjaftueshëm para për të udhëtuar dhe për të vizituar një shoqe në Nairobi të Kenisë. Gjatë qëndrimit atje, ajo arriti të organizonte një takim me paleoantropologun e njohur keniano-britanik, profesorin Louis Leakey – me shpresën për të biseduar me të për kafshët. Leakey, sekretarja e të cilit sapo ishte larguar, u impresionua aq shumë nga vendosmëria e qetë e Goodallit dhe njohuritë e saj të gjera, të fituara nga vetë ajo për faunën afrikane, saqë i ofroi një punë si asistente e tij në muzeun e historisë natyrore.
Leakey u bë më pas mentori i saj. “Ishte ai që tha: ‘Jam duke kërkuar dikë që të studiojë shimpanzetë, për shkak të dritës që sjell sjellja e tyre në kuptimin e sjelljes njerëzore në kohët më të hershme’”, i tha ajo Woganit. Leakey e pa mungesën e një formimi akademik shkencor si përparësi, jo si pengesë, duke besuar se vëzhgimet e saj nuk do të kufizoheshin nga teoritë e gatshme shkencore.
Goodall nuk ishte e vetme në udhëtimin drejt Rezervatit Gombe. Për të përmbushur rregullat e kohës të sigurisë koloniale, nëna e saj, Vanne, udhëtoi me të si shoqëruese. “Fillimisht nuk më lejonin të isha vetëm”, i tha ajo BBC-së. “Qeveria britanike, ashtu siç ishte atëherë, tha: ‘Jo, është pothuajse amorale që një vajzë e re të dalë vetëm në xhungël’. Kështu që më duhej të zgjidhja një shoqëruese, dhe nëna ime qëndroi me mua për tre muaj”.
Muajt e parë ishin jashtëzakonisht të vështirë, si për Goodallin ashtu edhe për nënën e saj, të cilat fituan malarien ndërsa qëndronin në një tendë ushtarake të përdorur më parë. Edhe kur Goodall ishte mjaftueshëm e shëndetshme për të hyrë në rezervat, mund të shkonte vetëm me një shoqërues lokal – dhe shpesh, sapo shimpanzetë dëgjonin hapat që afroheshin, fshiheshin menjëherë në shkurre. Por, ndërsa ajo mësoi shtigjet e pyllit dhe u ambientua me lëvizjen përmes terrenit të dendur, “autoritetet vendosën që, mirë, isha e çmendur, por isha në rregull”, ka thënë ajo.
Pasi nisi të ecën vetëm nëpër kodrat me pyje, ajo filloi të shihte primatët e pakapshëm përmes dylbive nga një majë që mbikëqyrte dy lugina. Ishte koha kur Jane Goodall filloi të ndiqte një qasje të pazakontë dhe të thellë. Çdo ditë ajo afrohej përherë e më shumë drejt zonës së ushqimit të tyre, me shpresën se do të mund të ulej mes shimpanzeve dhe t’i studionte nga afër në habitatin e tyre natyror.
“Vishja të njëjtat rroba me të njëjtën ngjyrë çdo ditë dhe mendoj se gjëja më e rëndësishme ishte që kurrë nuk e teprova”, i tha ajo BBC-së në programin Witness History në vitin 2014. “Kurrë nuk përpiqesha të afrohesha shumë. Prisja pranë një peme me fruta, ku e dija se do të vinin shimpanzetë, dhe kur largoheshin, nuk i ndiqja. Të paktën jo në fillim, sepse ndihesha se po e sforcoja fatin. Kështu, gradualisht filluan të më pranonin si të padëmshme”.
Ndërsa majmunët humbnin frikën ndaj saj, Goodall ishte në gjendje të ulej me orë të tëra, duke vëzhguar me durim sjelljen e tyre dhe sistemin e tyre të ndërlikuar shoqëror dhe deri atëherë të panjohur. Ajo zbuloi se shimpanzetë nuk ishin vegjetarianë, siç ishte besuar më parë, por se hanin gjithçka dhe se komunikonin me njëri-tjetrin për të gjuajtur mish. Ajo pati mundësinë të vëzhgonte afërsinë e lidhjeve familjare dhe se si individualiteti i çdo kafshe ndikon në sjelljen e tyre.
“Në shoqërinë e shimpanzeve, një femër mund të çiftohet me të gjithë meshkujt, ose mund të shkëputet dhe të mbahet vetëm nga njëri – dhe meshkujt kanë lidhje shumë të afërta mes vete”, i tha ajo Woganit. “Ata patrullojnë kufijtë e territorit të komunitetit, mbajnë të huajt larg, sjellin femra të reja si ‘gjak i ri’ dhe të gjithë sillen si baballarë të dashur, të duruar, të butë dhe mbrojtës ndaj të gjithë këlyshëve brenda atij komuniteti”.
Në vend që të përdorte një sistem numerik për subjektet e saj, siç ishte zakon në projektet kërkimore, Goodall u dha atyre emra, duke njohur personalitetin unik të çdo kafshe: një mashkull shimpanze e quajti David Greybeard. Ishte pikërisht duke e vëzhguar David Greybeardin kur ajo e vërejti, për herë të parë, duke krijuar dhe përdorur vegla ata – veprimtari që deri atëherë mendohej se ishte ekskluzivisht njerëzore. Në fakt, në atë kohë, krijimi i veglave – që kërkon mendim abstrakt për të parashikuar përdorimin e një mjeti në një situatë të ardhshme – konsiderohej një tipar përcaktues i qenies njerëzore.
“[Shimpanzetë] përdorin më shumë objekte të ndryshme, si mjete, sesa çdo krijesë tjetër – përveç vetes sonë. Për shembull, një degëz të vogël nga e cila i heqin gjethet – kështu e modifikojnë – për të ngrënë termite”, i tha ajo Woganit. “Një shkop të gjatë nga i cili heqin lëkurën për t’u ushqyer me një specie milingonash shumë të egra që kafshojnë, dhe ata i përtypin. Fletët për të pirë ujë nga një vrimë e vogël kur nuk arrijnë me buzë, ose për të fshirë gjakun nga trupi. Dhe, armë: gurë të cilët i hedhin, degë të mëdha të cilët i përdorin për frikësim ose për goditje”.
Në atë kohë, kjo ide ishte revolucionare dhe sfidonte dekada të tëra të mendimit konvencional shkencor. Që atëherë, studimet kanë përjetuar dëshmi të përdorimit të veglave në mbarë botën shtazore – nga oktapodi indonezian që përdor guaskat e hedhura të kokosit, nga njerëzit, si mburojë ndaj grabitqarëve, e deri te sorrat e Kaledonisë së Re që përkulnin degëzat dhe telat me sqepin për të krijuar grepa për të nxjerrë larvat nga lëvorja e pemëve.
Ndërsa Goodall rrinte e heshtur duke vëzhguar shimpanzetë, filloi të kuptojë se sa të ngjashme ishin lidhjet e tyre familjare dhe komunikimi joverbal me ato të njerëzve. “Nëse shimpanzetë takohen pas një ndarjeje, ata kapen për dore, përqafohen, puthen”, tha ajo. Kjo gjë e përbashkët me njerëzit shtroi “pyetje të reja për mënyrën se si po i rrisim fëmijët tanë në Perëndim”, i tha ajo Woganit.
“Epo, nëse e lëmë një fëmijë të qajë natën, nëse e lëmë për orë të gjata në karroce, nëse e çojmë në një qendër të kujdesit ditor ku ka lëvizje të vazhdueshme të personelit, mund të rrisim një fëmijë shumë inteligjent. Por, nga përvoja jonë me shimpanzetë që kanë pasur rritje të vështira, ka të dhëna që tregojnë se ai fëmijë, kur të rritet, mund të ketë vështirësi në krijimin e marrëdhënieve të afërta me të tjerët – mund ta ketë më të vështirë përballimin e situatave stresuese. Kjo është shumë e rëndësishme”, tha ajo.
Goodall kuptoi thellësisht se si sjelljet rituale dhe emocionet e shimpanzeve ngjajnë me ato të njerëzve. Dhe, ashtu si te njerëzit, edhe tek ata impulset shkatërruese dhe të dhunshme mund të çojnë në vrasje brutale. “Pas dhjetë vjetëve të parë zbuluam se, megjithëse shimpanzetë ishin shumë të ngjashëm me ne në sjelljen e tyre miqësore, ata ishin gjithashtu si ne në faktin që mund të bëheshin shumë agresivë. Zbuluam se në disa rrethana mund të ndodhte kanibalizmi dhe ndërveprimet midis komuniteteve – që në një farë mënyre i ngjajnë një forme primitive të luftës njerëzore”, tha ajo.
Në vitin 1962, me inkurajimin e Leakeyt, edhe pse nuk kishte një diplomë baçelor, ajo filloi studimet e doktoratës të bazuara në zbulimet e saj shumë të detajuara. Po atë vit, Shoqata Kombëtare Gjeografike [National Geographic Society] dërgoi fotografin dhe kineastin e njohur holandez të jetës së egër, Hugo van Lawick, për të dokumentuar punën e saj – që u përmblodh në dokumentarin e vitit 1965, Zonja Gudël dhe shimpanzetë e egra [Miss Goodall and the Wild Chimpanzees]. Me narracionin e lexuar nga Orson Welles, filmi ndihmoi që zbulimet e saj të bëheshin të njohura për publikun e gjerë. Van Lawick u bë burri i saj i parë dhe, në vitin 1967 – një vit pasi ajo fitoi titullin doktor – ata sollën në jetë një djalë të cilin e quajtën Hugo, por e thërrisnin Grub. Ata ndërtuan për të një strehë mbrojtëse, që t’i mundësonin Goodallit të qëndronte pranë tij dhe ta mbante atë të sigurt, ndërkohë që vazhdonte punën në terren.
“Shimpanzetë janë gjuetarë ashtu si ne”, i tha ajo Woganit. “Gjuajnë në mënyrë bashkëpunuese, gjuajnë gjitarë të përmasave mesatare. Ka pasur raste të dokumentuara kur kanë gjuajtur fëmijë njerëzorë, njësoj siç njerëzit kanë gjuajtur shimpanzetë. Dhe, kështu, kur djali ishte ende shumë i vogël dhe ende nuk ecte, ai qëndronte në një lloj verande të rrethuar, dhe gjithmonë duhej të kishte njerëz me të”.
Kërkimi i guximshëm i Goodallit në primatologji solli prova se njerëzit nuk janë të ndarë nga pjesa tjetër e mbretërisë shtazore, por se Homo Sapiensi dhe shimpanzetë ndajnë një paraardhës të përbashkët. Studimet që prej atëherë kanë treguar se shimpanzetë janë jashtëzakonisht të afërt, në aspektin gjenetik, me njerëzit – ndajnë rreth 98.6 për qind të ADN-së tonë.
“Kjo është thelbësorja”, ka thënë Goodall. “Sjelljet që shohim sot te njeriu dhe te shimpanzetë ka shumë gjasa të kenë qenë të pranishme edhe te paraardhësi ynë i përbashkët. Dhe, për këtë arsye, mund ta imagjinojmë njeriun e Epokës së Gurit që kishte marrëdhënie të gjata e miqësore me anëtarët e familjes, që përdorte degëza të vogla për të ngrënë, dhe që përqafohej me të tjerët. Më pëlqen ta mendoj kështu”. /Telegrafi/
The post Gruaja që ndryshoi mënyrën si i shohim shimpanzetë – dhe vetë qenien njerëzore appeared first on Telegrafi.
Login
