TIRANË, 1 gusht/ATSH/ Më 1 gusht të vitit 1937 u nda nga jeta kleriku, teologu, poeti, gjuhëtari, deputeti dhe patrioti i Rilindjes Kombëtare, Dom Ndre Mjeda.
Mjeda ndërroi jetë në moshën 71-vjeçare, i afirmuar si njeri me dije poliedrike dhe veprimtari në shumë fusha, megjithatë, u diplomua doktor në Teologji dhe Filozofi nga Universiteti Pontifik Gregorian, më 20 tetor 1931.
Ndre Mjeda lindi më 20 nëntor 1866, në Shkodër. Mësimet e para i ndoqi në vendlindje dhe më pas vazhdoi studimet e mesme dhe të larta teologjike në disa vende të Evropës. Kur u kthye në atdhe, Mjeda u emërua famullitar në disa fshatra dhe u lidh me lëvizjen patriotike. Ishte viti 1901 kur bashkë me të vëllain, themeloi shoqërinë “Agimi”, e cila krijoi një alfabet dhe botoi një varg librash për shkollat mbi bazën e këtij alfabeti.
Mes të tjerash, Dom Ndre Mjeda ishte anëtar i komisionit për hartimin e alfabetit të njësuar të shqipes në Kongresin e Manastirit, i zgjedhur në 1908-ën, si përfaqësues i Shkodrës dhe mbështeti variantin e shkronjave latine bashkë me At Gjergj Fishtën, Luigj Gurakuqin, Hilë Mosin dhe Mati Logorecin. Në kujtesën popullore ai mbetet si poeti i “Vajit të Bylbylit”, botuar më 1887.
Çfarë ju vjen në mendje kur mendoni për kryeqytetin shqiptar? Me siguri jo muralet që kanë mbushur rrugët e Tiranës. Do të gjeni shumë prej tyre të shpërndara në të gjithë qytetin, megjithëse janë vetëm një pjesë e skenës së gjallë të artit të rrugës duke pritur ata që vizitojnë këtë vend të jashtëzakonshëm.
Muralet janë shpërndarë në të gjithë qytetin, por unë munda t’i vizitoja shumicën e tyre në këmbë—pa pasur nevojë për makinë apo transport publik. Disa ndodhen pikërisht në zemër të qytetit, pranë sheshit Skënderbej, ndërsa të tjerat kërkojnë pak më shumë ecje. Unë do të thoja se me një planifikim të mirë dhe një dashuri për të ecur, ju mund të shihni shumicën e muraleve më interesante në një mëngjes të vetëm.
Sigurisht, skena e artit të rrugës në Tiranë është shumë më e madhe sesa thjesht veprat e artit që kam shënuar dhe vizituar. Muralet mund të gjenden në shumë cepa të qytetit dhe ato që kam eksploruar janë që nga vizita ime e parë në kryeqytetin shqiptar.
Ndërsa hetoni për murale, ju keni mundësinë të eksploroni edhe vetë Tiranën. Shumë vepra arti ndodhen pranë atraksioneve të dukshme dhe ndërsa kërkoni, do të zbuloni se sa i larmishëm është me të vërtetë ky qytet. Do të ndesheni me shtëpi të vogla, rrokaqiej të lartë, xhami, kisha ortodokse, kisha katolike, supermarkete dhe tezga në oborrin e shtëpisë – duke ju ndihmuar të kuptoni më thellë karakterin unik të qytetit.
Jo shumë kohë më parë, Tirana ishte kryeqyteti i një vendi që sapo kishte dalë nga sundimi komunist dhe pjesa më e madhe e arkitekturës së saj pasqyronte atë epokë të shkuar. Vitet e fundit, megjithatë, qyteti ka parë një valë modernizimi, me ndërtesa të reja në rritje dhe murale – vepra arti në shkallë të gjerë që shpesh mbulojnë anët e tëra të blloqeve shumëkatëshe – duke u shfaqur në strukturat më të vjetra (dhe jo vetëm ato). Ndërsa dendësia e muraleve nuk është veçanërisht e lartë, ka padyshim më shumë se një duzinë që ia vlen të kërkohen.
Artistë të ndryshëm kanë marrë përsipër detyrën për t’i dhënë ngjyra ndërtesave të Tiranës dhe rezultatet mund të admirohen edhe sot. Madje qyteti pret Mural Fest Tirana, gjatë të cilit krijohen vazhdimisht pjesë të reja. Që nga fillimi i festivalit, mbi 30 artistë kanë kontribuar në pasurimin e hapësirës urbane të Tiranës. Muralet në Tiranë nuk ndjekin një stil të vetëm. Ndërsa eksploroni rrugët, do të hasni në dizajne gjeometrike, portrete, vepra të stilit komik dhe shumë shprehje të tjera krijuese.
Një pjesë veçanërisht interesante, e krijuar gjatë festivalit, paraqet një qen të gjelbër, të pikturuar për të rritur ndërgjegjësimin për çështjen e kafshëve endacake (që ndodhet në rrugën Myslim Shyri). Kjo vepër përfshin gjithashtu një lidhje polake – krijuesit e saj janë kolektivi i artit polako-portugez Mots.
Një tjetër mural i spikatur, veçanërisht për fansat e Avengers, është “Spiderman / I Have to Go”. Krijuar nga artistët italianë Flavio Solo & Diamond, pjesa komenton luftën e ditëve moderne për të mos pasur kohë të mjaftueshme. Një vepër tjetër e shquar është “Vajza e Katmandusë”, një mural që simbolizon ëndrrat e brezit të ri, si dhe lidhjet e tyre me rrënjët kulturore.
Në foton e dytë më poshtë, mund të shihni një pjesë të artistit serb Artez, të titulluar “Mos gjykoni”. Kjo murale, si shumë të tjera në Tiranë e krijuar nga artistë ndërkombëtarë, eksploron temën se sa lehtë gjykojmë të tjerët – duke na kujtuar se gjërat rrallë janë ashtu siç duken në shikim të parë.
Më poshtë janë disa murale në Tiranë, të cilat personalisht i kam parë më të habitshmet—dhe akoma më shumë ju presin në fund të këtij artikulli.
TIRANË, 1 gusht /ATSH/ Kisha e Shën Apostujve, (Shën Pjetrit dhe Pavlit), në Hoshtevë, një prej monumenteve më të veçanta në Shqipëri, është kthyer në një destinacion turistik për vizitorët të cilët shohin afreske mbresëlënëse si dhe rrënoja që mbartin histori.
Presidenti Bajram Begaj ndau në një postim në rrjetet sociale pamje nga Kisha e Shën Apostujve, ku shkruan se “e pikturuar e gjitha me afreske, shfaqet si një befasi e bukur pas malit Dhëmbel”.
Begaj shkruan më tej se “ajo i ka mbijetuar pushtimeve dhe regjimit nga kujdesi dhe dashuria e banorëve të zonës, pavarësisht besimeve të tyre fetare”.
Manastiri i Shën Pjetrit dhe Pavlit gjendet mbi një kodër në verilindje të fshatit Vithkuq. Nga godinat e manastirit ka mbetur vetëm kisha e “Shën Pjetrit dhe Pavlit”, sepse konakët e manastirit janë shkatërruar gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Konakët e manastirit kanë qenë dy dhe trikatëshe dhe shtriheshin në tri anët e oborrit të brendshëm, i cili kishte sipërfaqe rreth 200 metra katrore. Anash tij në formën e shkronjës “U” gjendeshin rreth 40 qela banimi. Ndërsa në katin e dytë të konakëve gjendej biblioteka, ku ruheshin dorëshkrime me vlerë rreth historisë së Korçës dhe Voskopojës.
Kisha përbëhet nga naosi dhe një portik përpara hyrjes kryesore. Kisha është e tipit bazilikë trinefëshe me kupolë. Ajo u ndërtua rreth vitit 1759-1764.
Në përfundim të saj, kisha u pikturua prej piktorëve Kostandin e Athanas Zografi. Ndërsa ikonostasi është pikturuar në vitin 1748 nga Kostandin Shpataraku.
TIRANË, 1 gusht/ATSH/ Kalaja e Gjirokastrës është një nga monumentet më të vizituara të trashëgimisë sonë kulturore.
Ministri i Ekonomisë, Kulturës dhe Inovacionit, Blendi Gonxhja, ndau në rrjetet sociale një album fotografik nga një ditë e zakonshme, gjatë së cilës kalaja është e mbushur plot me vizitorë nga e gjithë bota. Ata ndalen për të përjetuar historinë, arkitekturën dhe shpirtin që kalaja ruan prej shekujsh. Me gjithë vlerat që posedon, ajo është tejet atraktive për turistët nga mbarë bota.
“Një nga monumentet më të vizituara të trashëgimisë sonë kulturore, ku vizitorë nga e gjithë bota ndalen për të përjetuar historinë, arkitekturën dhe shpirtin që ajo ruan prej shekujsh”, shkruan ministri Gonxhja.
Kalaja e Gjirokastrës e arriti shifrën prej 100 mijë vizitorësh që në 6-mujorin e parë të vitit. Në përfundim të 2024-ës, ajo ishte kalaja më e vizituar në rang vendi, pasi priti një numër të madh grupesh turistike të tërhequr nga pamja që ofron qyteti mijëravjeçar.
Panorama nga kalaja e Gjirokastrës është një pamje që ngjall kureshtje te vizitorët, të interesuar për historinë dhe kulturën që ky qytet mbart.
Gjirokastra, apo siç njihet ndryshe “qyteti i gurtë”, është ndër qytetet më të bukura në jug të Shqipërisë. Me vlera të shumëfishta që ka ky qytet-muze është pranuar ndër të parët qytete në UNESCO. Simboli kryesor i qytetit është Kalaja. Ajo është e vendosur mbi një kodër pak të shkëputur nga Mali i Gjerë, e ngritur në një pikë vrojtuese rreth 370 m mbi nivelin e detit.
PRISHTINË, 31 korrik/ATSH/ Presidentja e Kosovës, Vjosa Osmani e cilësoi nder të veçantë që sot, me dekret presidencial i dha shtetësinë e Republikës së Kosovës, Dua Lipës, një prej personaliteteve më të rëndësishme kulturore dhe artistike në historinë e vendit.
“Dua dhe Kosova kanë qenë gjithmonë të pandashme. Ajo ka qenë dhe vazhdon të jetë një nga zërat më të fuqishëm në skenat më të mëdha të botës, duke bërë histori me të arriturat e saj dhe duke u shndërruar në inspirim për miliona njerëz anekënd globit. Mirënjohja jonë është e pafund për gjithçka që Dua ka bërë dhe vazhdon të bëjë për Kosovën, për rininë tonë, për artin tonë dhe për imazhin ndërkombëtar të vendit tone”, shkroi Osmani në rrjetet sociale.
“Dua, Kosova është gjithmonë krenare me ty!”, përfundoi Presidentja e Kosovës.
TIRANË, 31 korrik/ATSH/ Pallati i Kongreseve në Tiranë ka kaluar në pronësi të Ministrisë së Ekonomisë, Kulturës dhe Inovacionit, ndërsa pritet zbatimi i projektit të investimit për rivitalizimin e godinës.
Këshilli i Ministrave miratoi sot ndryshimin e përgjegjësisë së administrimit, nga Bashkia Tiranë te Ministria e Ekonomisë, Kulturës dhe Inovacionit, të pasurisë me numër 7/74, në zonën kadastrale 8160, Tiranë, sipas planit të rilevimit, në funksion të realizimit të projektit të investimit “Rivitalizimi i Pallatit të Kongreseve”.
Pas këtij vendimi, kjo pronë do t’i hiqet listës së inventarit të pronave të paluajtshme shtetërore të Bashkisë Tiranë.
Për zbatimin e këtij vendimi ngarkohen Ministria e Ekonomisë, Kulturës dhe Inovacionit, Bashkia Tiranë dhe Agjencia Shtetërore e Kadastrës.
Vendimi për kalimin e pronësisë së Pallatit të Kongreseve u miratua në 24 korrik edhe nga Këshilli Bashkiak i Tiranës.
Kryetarja në detyrë e Bashkisë, Anuela Ristani, shpjegoi se me kalimin e viteve dhe pavarësisht mirëmbajtjes e kujdesit të vazhdueshëm, Pallati i Kongreseve ka paraqitur shenja amortizimi e degradimi.
“Vendimi synon të shndërrojë Pallatin e Kongreseve në një qendër multifunksionale për konferenca, evente kulturore”, shtoi ajo. /m.m/ j.p/
Sot, Këshilli i Ministrave miratoi shpalljen e qytetit të Konispolit si Ansambël Arkitektonik Urban me vlera të veçanta historike dhe kulturore, një vendim që i hap rrugën mbrojtjes, restaurimit dhe promovimit të kësaj qendre me trashëgimi të rrallë.
Me banesa tradicionale që datojnë në shek. XIX-XX, gjurmë të pazarit të vjetër, arkitekturë karakteristike me gurë të punuar, rrugica me kalldrëm, e deri te lagjet me emra fisesh dhe vendbanimet antike në Qafën e Ktismave, Konispoli përfaqëson një identitet të rrallë urban dhe kulturor në jug të Shqipërisë.
Gjatë historisë, Konispoli ka qenë vatër rezistence dhe kulture kombëtare, ndërsa sot ky status i ri përbën një hap të rëndësishëm drejt zhvillimit të qëndrueshëm përmes turizmit kulturor dhe mbrojtjes së trashëgimisë sonë.
Ky vendim vjen si rezultat i punës së Institutit Kombëtar të Trashëgimisë Kulturore, në përputhje me Ligjin Nr. 27/2018 “Për Trashëgiminë Kulturore dhe Muzetë”, për të garantuar ruajtjen dhe valorizimin e pasurive të paluajtshme me vlera të veçanta. m.p.
Konispoli shpallet Ansambël Historik – një hap i rëndësishëm drejt ruajtjes dhe promovimit të trashëgimisë kulturore Qeveria shqiptare ka miratuar shpalljen e qytetit të Konispolit si Ansambël Arkitektonik Urban, një vendim që synon të ruajë dhe të promovojë vlerat historike dhe kulturore të kësaj qendre të jugut të Shqipërisë. Lajmi u bë i ditur […]
TIRANË, 31 korrik/ATSH/ Autorë, botues dhe lexues nga mbarë rajoni u mblodhën në Panairin e Librit në Ulqin, për të festuar gjuhën dhe kulturën shqipe.
Me sloganin “Një klik larg dijes”, Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë u prezantua për herë të parë në Panairin e Librit në Ulqin, duke promovuar botimet e saj bibliografike e shkencore studimore, tanimë edhe të digjituara online.
Kryefjala e këtij panairi ishte informimi për të gjithë lexuesit, kërkuesit shkencorë dhe të interesuarit në koleksionet e digjituara bibliotekare, thesaret e Bibliotekës Kombëtare, dhe mënyrës së ruajtjes dhe promovomit të koleksioneve, duke mundësuar bashkëpunime në të ardhmen midis kësaj biblioteke dhe qyteteve ku flitet shqip.
Ky ishte edicioni i 24-të i Panairi i Librit në Ulqin që u zhvillua përgjatë 5 ditëve (27-31 korrik) dhe mori një vëmendje të lartë si nga botuesit, ashtu edhe nga lexuesit e thjeshtë.
Me vendim të Këshillit të Ministrave, Konispoli është shpallur Ansambël Arkitektonik Urban me vlera të veçanta historike dhe kulturore.
Lajmin e ka bërë të ditur Blendi Gonxhja, Ministri i Ekonomisë, Kulturës dhe Inovacionit. Përmes një postimi në rrjetet sociale, Gonxhja thotë se Konispoli ka qenë vatër rezistence dhe kulture kombëtare, ndërsa sot ky status i ri përbën një hap të rëndësishëm drejt zhvillimit.
Postimi i plotë:
Sot, Këshilli i Ministrave miratoi shpalljen e qytetit të Konispolit si Ansambël Arkitektonik Urban me vlera të veçanta historike dhe kulturore, një vendim që i hap rrugën mbrojtjes, restaurimit dhe promovimit të kësaj qendre me trashëgimi të rrallë.
Me banesa tradicionale që datojnë në shek. XIX-XX, gjurmë të pazarit të vjetër, arkitekturë karakteristike me gurë të punuar, rrugica me kalldrëm, e deri te lagjet me emra fisesh dhe vendbanimet antike në Qafën e Ktismave, Konispoli përfaqëson një identitet të rrallë urban dhe kulturor në jug të Shqipërisë.
Gjatë historisë, Konispoli ka qenë vatër rezistence dhe kulture kombëtare, ndërsa sot ky status i ri përbën një hap të rëndësishëm drejt zhvillimit të qëndrueshëm përmes turizmit kulturor dhe mbrojtjes së trashëgimisë sonë.
Ky vendim vjen si rezultat i punës së Institutit Kombëtar të Trashëgimisë Kulturore, në përputhje me Ligjin Nr. 27/2018 “Për Trashëgiminë Kulturore dhe Muzetë”, për të garantuar ruajtjen dhe valorizimin e pasurive të paluajtshme me vlera të veçanta./e.t
TIRANË, 31 korrik/ATSH/ Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit nënshkroi me Institutin Italian të Kulturës një marrëveshje, duke shpallur thirrjen për çmimin “Pashko Gjeçi” për përkthimet nga letërsia italiane në shqip.
Marrëveshja parashikon dhënien e këtij çmimi për të kremtuar punën e heshtur, por thelbësore, të atyre që i japin një zë të ri letërsisë italiane.
“Të përkthesh do të thotë të rishkruash, të rikrijosh dhe të rishpikësh. E tashmë, edhe të shpërblesh”, shkroi Instituti Italian i Kulturës, në faqen e tij online.
Në garë për këtë çmim mund të marrin pjesë të gjithë përkthyesit, të Shqipërisë dhe Kosovës, që kanë arritur moshën madhore në momentin e kandidimit.
Dy fituesve do t’u garantohet mbulimi i shpenzimeve të përkthimit si dhe publikimi i veprës. Përkthyesit e interesuar duhet të aplikojnë deri më 21 shtator 2025.
TIRANË, 31 korrik/ATSH/ Aktiviteti “Nata Kulturore Epidamn” e shndërroi Kullën (Torra) Veneciane të Durrësit në një hapësirë ku historia dhe arti u bënë bashkë.
“Nata Kulturore Epidamn” i ftoi vizitorët, përfshirë përfaqësues nga Delegacioni i BE-së në Shqipëri, UNOPS, Bashkia Durrës dhe Qendra Muzeore e Durrësit, të përjetonin trashëgiminë e qytetit në një mënyrë unike dhe kreative.
Rreth 50 qytetarë ndoqën nga afër projeksionet historike në muret e kullës, artin quilling që rindërtoi Kullën fije pas fije, “Kronikat e Kullës” që i dhanë zë legjendave të qytetit nën tingujt e violonçelit dhe një performancë muzikore që vuri në dialog këngën tradicionale isopolifonike me instrumentet bashkëkohore.
Gjatë aktivitetit performuan: Emily Spahiu – solo violonçeli; Donald Llaperi – quilling live; Erdit Asllanaj – Equilibrium”; “Kronikat e Kullës” nga Alesio Hysenaj, Gjergj Doçi, Marsel Rupi, Romir Llukaçi.
Performanca “Kronikat e Kullës” ishte ajo që mbylli natën me një udhëtim teatror që lidh zërat e së kaluarës me të tashmen.
Ky aktivitet, i organizuar nga organizata Durrësi Aktiv, u mbështet përmes programit të granteve të EU4Culture, i financuar nga Bashkimi Evropian dhe i zbatuar nga UNOPS në partneritet të ngushtë me Ministrinë e Ekonomisë, Kulturës dhe Inovacionit.
Në panteonin e figurave kolosale të artit, ku muzika gërshetohet me pasionin dhe shpirti njerëzor sfidon kufijtë e shprehjes, pak emra shkëlqejnë me një dritë aq të gjallë dhe shumëplanëshe sa ai i Franc List. Ai nuk ishte thjesht një muzikant, por një kometë e rënë mbi peizazhin e Romantizmit, duke ndriçuar skenën evropiane me virtuozitetin e tij të pashoq, vizionin e tij avangardist dhe thellësinë e tij shpirtërore…
…Nëse do të përpiqeshim të vizatonim portretin e tij, do të na shfaqej një mozaik i ndërlikuar: një gjenialitet i lindur, një zemër bujare, një mendje e etur për dije dhe një shpirt i kërkueshëm, që ndërthurte magjinë e tingujve me misteret e ekzistencës. Franc List, një nga figurat më brilante dhe shumëdimensionale të epokës Romantike, u nda nga jeta në vitin 1886, duke lënë pas një trashëgimi të pasur muzikore dhe kulturore që vazhdon të ndikojë botën e muzikës klasike edhe sot.
Gjenialiteti që formoi një epokë
I lindur në Doborján të Hungarisë (sot Raiding, Austri), List shfaqi talentin e tij të jashtëzakonshëm që në fëmijëri. Nën udhëheqjen e babait të tij, i cili kishte shërbyer si kontabilist i familjes Esterházy, dhe më pas me ndihmën e patronëve të fuqishëm, ai mori një edukim muzikor të shkëlqyer. Në moshë shumë të re, Liszt u bë një pianist virtuoz me famë të jashtëzakonshme, i njohur për ekzekutimet e tij elektrizuese që e bënë të krahasueshëm me yjet e sotëm të skenës. Publiku mbushte sallat për të parë “Paganinin e pianos”, siç e quanin shpesh. Ai ishte i pari që konceptoi recitalin si spektakël individual, duke shkëputur pianistin nga roli i thjeshtë shoqërues dhe duke e vendosur në qendër të vëmendjes. List ishte gjithashtu i pari që vendosi pianon në pozicionin diagonal në skenë – praktikë që është bërë standard sot – duke i lejuar audiencës një pamje më të mirë të duarve të tij magjike.
Një kompozitor inovator
Si kompozitor, List ishte një pionier, guxues dhe inovator. Ai nuk u kënaq me format ekzistuese, por krijoi forma të reja muzikore, si poema simfonike – një vepër orkestrale me një program letrar ose tematik – duke hapur rrugën për muzikën programore dhe duke i dhënë orkestrës një dimension të ri narrativ. Ai i dha pianofortes një dimension të ri teknik dhe shprehës, duke shtyrë kufijtë e mundësive të instrumentit. Vepra të tilla si “Liebestraum” apo e ardhur në shqip si “Ëndrra e Dashurisë”, “Hungarian Rhapsodies” ose “Rapsoditë Hungareze”, me folklorin dhe frymën e tyre kombëtare, apo madhështorja “Sonata në Si minor” janë gurë themeli në repertorin pianistik botëror, që vazhdojnë të sfidojnë dhe të magjepsin pianistë dhe audienca mbarë botën. Muzika e tij shpesh përçon dramë, pasion, spiritualitet dhe një lirizëm të thellë, duke pasqyruar kompleksitetin e shpirtit romantik.
Dirigjent, mësues dhe promotor
Përtej virtuozitetit të tij si pianist dhe origjinalitetit si kompozitor, List ishte edhe një dirigjent i talentuar, i cili drejtoi premierat e shumë veprave të rëndësishme, përfshirë ato të kompozitorëve të tjerë. Ai ishte një mësues i përkushtuar që formoi breza të tërë pianistësh, shumë prej të cilëve u bënë figura të shquara në të drejtën e tyre. Akademia e tij në Weimar ishte një qendër e rëndësishme e inovacionit muzikor. List ishte gjithashtu një organizator i palodhur i jetës muzikore në Evropë, duke udhëtuar gjerësisht dhe duke mbështetur me zemërgjerësi kolegët e tij. Ai dha ndihmesë të madhe për promovimin e kompozitorëve të tjerë, shpesh duke i ndihmuar financiarisht dhe duke dirigjuar veprat e tyre: emra si Riçard Vagner, Frederik Shopan, Hektor Berlióz dhe Robert Shuman i detyrohen List-it një pjesë të mirë të njohjes publike.
Personalitet shumëdimensional
Por jeta e tij nuk ishte vetëm muzikë. List ishte një personalitet thellësisht shumëdimensional. Ai ishte një shkrimtar me peshë në reflektimet e tij estetike dhe filozofike mbi muzikën dhe artin. Një filantrop i madh, ai dhuroi shumë nga të ardhurat e tij për çështje sociale e kulturore, duke mbështetur shkollat e muzikës, artistët në nevojë dhe viktimat e fatkeqësive. Pavarësisht udhëtimeve të shumta, ai mbeti një nacionalist i thellë hungarez, duke mbajtur lidhje të ngushta me vendin e tij dhe duke e përfshirë shpesh folklorin hungarez në veprat e tij. Në vitet e vona të jetës, në një kërkim të thellë shpirtëror, List u tërhoq shpirtërisht si terciar françeskan, duke jetuar në thjeshtësi dhe reflektim, duke thelluar lidhjen e tij me besimin dhe duke shkruar vepra me frymëzim thellësisht fetar. Kjo tregon dimensionin e tij jo vetëm artistik, por edhe njerëzor dhe shpirtëror.
Vizionari që i parapriu kohës
Franc List mbetet një figurë monumentale – një gjeni muzikor i cili e shndërroi pianon në një instrument madhështie dhe emocionimi të thellë, duke e ngritur vetë muzikën në lartësi të reja. Ai ishte një vizionar që i parapriu kohës së tij, një mësues bujar dhe një filantrop me zemër të madhe. Trashëgimia e tij vazhdon të jetë një burim frymëzimi dhe mrekullie për brezat e rinj.
Skenaristi Pandi Laço ka mësuar se ministri i Kulturës e Inovacionit Blendi Gonxhja është takuar me kineastët, dhe publikisht i bën thirrje të takojë pikërisht ata që lëvrojnë zhanret muzikore (kompozitorë, poetë, orkestrues).
“Kemi vite që kërkojmë takim, me firma, me asamble, me thirrje publike. Jemi 310 anëtarë të organizuar në shoqatën “Albautor”. Një portë shtëpie ku brenda nuk dëgjon askush, ose nuk duan të ta hapin atë derë. Prej vitesh kërkohet nga strukturat përkatëse angazhim dhe respekt për këtë kategori artistësh, por ka qenë trokitje e shurdhër. Nga autorët anëtarë është kërkuar në vazhdimësi takime me Ministrat e qeverive sa herë janë ndërruar, por me sa duket kjo problematikë nuk ka patur për ta rëndësinë e duhur dhe është injoruar ose për të mos qenë ekstrem , neglizhuar. Takimi është kërkuar si nga ana e Këshillit të Albautor ashtu dhe nga Ansambleja, përmes një peticioni të firmosur nga anëtarët e Albautor” shkruan Laço në një postim të gjatë.
Ai i kujton ministrit Gonxhe se një ndër rregullat për të hyrë në BE është njohja e të drejtës së autorit dhe kjo nuk mund të shmanget. Përpjekjet e fundit kanë qenë ato të kompozitorit të njohur, të ndjerit Kujtim Prodani, ndarë nga jeta në vitin e mbrapshtë të pandemisë Covid. m.p.
TIRANË, 30 korrik/ATSH/ Në kuadër të projektit ndërkufitar IPA “SMART4YOU2” është finalizuar me sukses shkolla verore me tematikë: “Mbrojtja e trashëgimisë kulturore nëpërmjet restaurimit dhe konservimit”.
Aktiviteti, i zhvilluar në bashkëpunim me partnerë nga Republika e Maqedonisë së Veriut, kishte në qendër monumentet e kulturës të të dy vendeve, duke ofruar një shkëmbim të pasur eksperiencash mes studentëve shqiptarë dhe maqedonas.
Shkolla Verore shërben si një hapësirë e rëndësishme formimi profesional dhe ndërveprimi ndërkulturor për brezat e rinj të angazhuar në ruajtjen e trashëgimisë sonë të përbashkët.
Ky projekt është financuar nga Projekti IPA-SMART4YOU2.
Ndërsa e ardhmja e sagës filmike mbetet e paqartë, zhvilluesit e lojës së re zbulojnë si ia paraqitën idenë origjinale kompanisë Eon Productions dhe si e rilindën karakterin për një epokë të re.
Joshua Rivera
Katër vjet pas No Time to Die – filmi i 25-të i James Bond-it dhe paraqitja e fundit e Daniel Craig si spiuni më i famshëm në botë – ende nuk ka një pasardhës zyrtar që të veshë smokingun, të porosisë një martini apo të hipë në një Aston Martin. Të paktën, jo në kinema. Por për herë të parë në historinë e Bond-it, bota do të njohë një James Bond të ri përmes një videoloje, përpara se një 007 i ri të bëjë debutimin në film.
Zhvilluar nga studio daneze IO Interactive, loja e shumëpritur 007: First Light, që pritet vitin tjetër, paraqet një Bond të ri – një pamje klasikisht e pashme, thuajse si kukull. Ai ka një fytyrë të pastër dhe sy blu më shumë vetëbesues sesa depërtues, ndryshe nga Bond-i i pjekur dhe i sofistikuar i shumicës së filmave, apo nga ashpërsia e Craig. Megjithatë, është qartazi i frymëzuar nga qasja fizike e Craig. Nënteksti është se ky Bond nuk i mohon këto cilësi – ai do t’i fitojë ato. First Light është një histori origjine, që synon të përcaktojë një nga protagonistët më jetëgjatë të argëtimit për një brez të ri fansash që janë rritur me video-lojëra.
“Ne e nisëm nga origjina. Sepse kështu mund të luajmë me pyetje si: ‘Kush është James Bond si i ri, dhe çfarë do të thotë të jesh agjent 00?’”, thotë Christian Elverdam, bashkëpronar i IO Interactive dhe drejtor kreativ i First Light. “Çfarë do të thotë të bëhesh 007?”
Shumica e lojërave të mëparshme me Bond-in kanë qenë qitëse (shooters), të frymëzuara nga GoldenEye 007, loja famshme e Nintendo 64 e vitit 1997. Por, pavarësisht popullaritetit të këtij zhanri, lojërat e mëvonshme të Bond-it patën një kthim të dobët. Komentet e vakëta dhe shitjet zhgënjyese të 007 Legends (2012) e lanë Bond-in në një heshtje të gjatë dixhitale – deri kur IO iu drejtua kompanisë Eon Productions me një propozim të thjeshtë në pamje të parë: një lojë që nuk është thjesht për të qëlluar, por për të përjetuar atmosferën e një filmi të Bond-it.
“Në filma ka skena të mira qitjeje – por, nëse mendon mirë, nuk janë aq shumë, apo jo?” thotë Elverdam. Korrigjimi i kësaj mospërputhjeje mes filmave dhe lojërave u bë “thelbi” i prezantimit të IO për Eon: që të bësh një Bond të vërtetë në lojë, duhej të krijoje një personazh që “nuk është gjithmonë duke qëlluar”.
IO kishte përvojë në këtë drejtim. Ndërmjet viteve 2016 dhe 2021, ajo zhvilloi një trilogji të re të serisë Hitman – lojë për një vrasës profesionist – duke ruajtur elementët më të mirë si planifikimi strategjik dhe zgjidhja elegante e problemeve, dhe duke hequr dorë nga toni shpesh vulgar dhe historitë konfuze. Rezultati ishte i jashtëzakonshëm: puzzle të riluajtshme pafund, ku objektivi është të eliminosh figura të fuqishme globale pa krijuar panik dhe pa u zbuluar. Satirike, ironike dhe inteligjente, Hitman: World of Assassination ishte karta më e mirë që IO mund të vinte në duart e Eon.
“Gjithçka që ka Hitman duket si spiunazh,” thotë Elverdam, “Prandaj, nëse marrim këtë dhe hedhim disa hapa më tutje” – këto hapa përfshijnë skena vozitjeje, përleshje fizike, dhe po, ndonjëherë edhe qitje – “kjo është ideja që përfundoi në First Light.”
Titulli “First Light” (Drita e Parë) është shumë domethënës, pasi ky projekt është rrezja e parë e shpresës për një markë argëtimi që po kalon një kohë të pasigurt. Fillimisht njoftuar si “Project 007” në nëntor 2020, loja ka mbijetuar një periudhë të trazuar për Bond-in, që nisi me bashkimin e MGM me Amazon për 8.45 miliardë dollarë në mars 2022. Megjithëse Amazon mori të drejtat për filmat ekzistues të Bond-it, vendimet krijuese për të ardhmen – përfshirë aktorin e ri të MI6 – mbetën në duart e Eon Productions, e drejtuar nga Barbara Broccoli dhe Michael G. Wilson.
Por në shkurt të këtij viti, Broccoli dhe Wilson dorëzuan drejtimin krijues tek Amazon në një marrëveshje të padeklaruar, por me vlerë të madhe, duke i dhënë fund 63 viteve të trashëgimisë familjare të Bond-it në kinema. Që prej atëherë, Amazon ka filluar të shpalosë planet e veta dhe ka përzgjedhur Denis Villeneuve si regjisorin e filmit të ardhshëm. Megjithatë, e gjithë bota është ende në pritje të emrit të aktorit të ri, çka do të përcaktojë drejtimin e një prej markave më fitimprurëse të filmit.
Ndërsa Bond-i kinematografik mbetet pezull, Bond-i i lojës video ka mundësi të lërë gjurmë. Trailer-i i parë për 007: First Light nuk jep shumë detaje, por rrezaton besim të plotë. Është një montazh që konfirmon se gjithçka që duan fansat nga Bond-i do të jetë aty: kurthet vdekjeprurëse dhe pajisjet nga epoka e Roger Moore, fiziku i fuqishëm i Daniel Craig, dhe qëndrimi i qetë e rebel që përshkon çdo version të Bond-it në ekran.
“Nëse do ta bësh këtë me ambicie të lartë, duhet të studiosh çdo interpretim të Bond-it dhe të kuptosh çfarë synonte secili, që ta ndërtosh versionin tënd,” thotë Elverdam.
Edhe pse Elverdam ka shumë për të thënë për Bond-in në përgjithësi, ai nuk është gati të zbulojë hollësira për versionin e vet. Emri i aktorit që i jep zërin Bond-it, për shembull, mbetet sekret. Por ai është i vetëdijshëm se Bond-i, pavarësisht popullaritetit të përjetshëm, nuk është një karakter që mund të transplantosh në botën moderne pa reflektim.
“Çdo Bond është Bond i kohës së vet, pa marrë parasysh sa i kujdesshëm je. Është e pashmangshme,” thotë ai. “Çfarë konsiderohet kërcënim, çfarë është cilësi për t’u admiruar – të gjitha këto ndryshojnë me kohën.”
Elverdam rendit disa nga pyetjet që versioni i IO do të trajtojë: kur duhet ta bësh detyrën? Kur të improvizosh? Çfarë do të thotë të shërbesh për Mbretin dhe Atdheun? Dhe pse duhet ta bësh këtë në radhë të parë?
Nëse Elverdam dhe IO dinë t’u japin përgjigje të mençura këtyre pyetjeve, ata mund t’i hapin rrugë Bond-it të ardhshëm kinematografik me një sfidë serioze – dhe ndoshta ta vendosin videolojën si terren kryesor për rilindjen e një legjende.
Me këtë speciale mbyllen kujtimet që studiuesi i njohur dhe krijuesi Aristotel Mici, falë një dhurimi të antropologut dhe patriotit Jakov Milaj, i përgatiti me shumë dashamirësi për publikun shqiptar. Në këtë numër kemi një pasqyrim të njerëzve që gjykuan dhe dënuan dhe karakteristikat e tyre, si edhe fatin e keq të njerëzve që donin të sfidonin një regjim të urryer por edhe jehonën e një kryengritje për të cilën folën shumë kancelaritë e huaja
Nga Jakov Milaj
Përgatiti Aristotel Mici (4)
Aristotel Mici
Vijon nga numri i shkuar
Jehona e Kryengritjes
Kryengritja e Fierit, që tronditi themelet e mbretërisë së Zogut, bëri bujë të madhe jo vetëm në të gjithë skajet e Shqipërisë, por edhe në botën e jashtme. Të huajt, që kishin vizituar vendin tonë ato vite, dhe kishin parë me sytë e tyre regjimin anakronik, sundimin feudal, varfërinë e tmerrshme të popullit dhe mjerimin e përgjithshëm, e prisnin si një gjë krejt të natyrshme lëvizjen popullore me armë. Gjithë bota foli për të. Shtypi përparimtar i jashtëm në ditën e parë, kur u mor vesh shpërthimin i Kryengritjes u shpreh me entuziazëm dhe shkroi në favor të saj, për t’u dhënë zemër Kryengritjes shqiptarëve, që kishin rrokur pushkët. Po kur u njoftua dështimi i saj, shtypi pozitiv lozi rolin e avokatit mbrojtës dhe u përpoq që të nxiste optimizmin publik për të ngritur zërin kundër masave barbare që ishte duke kryer Zogu. Të shtytur nga ky opinion, shumë qeveri dhe kryetar shtetesh i dërguan Zogut mesazhe për ta shikuar çështjen në mënyrë njerëzore dhe për të mos marrë masa ekstreme. Disa nga këto mesazhe përmendnin edhe persona të caktuar nga ata që ishin arrestuar dhe torturoheshin në burgjet e Fierit. Shoqata ndërkombëtare për mbrojtjen e të drejtave të njeriut do të dërgonte në Tiranë kryetarin e saj, për të parë në vend gjendje n dhe për të biseduar me qeveritarët e këtushëm mbi të burgosurit e Fierit (fq.59).
Mehdi Frasheri
Për të treguar edhe më shumë rreth jehonës, që kish gjetur jashtë vendit rapresalja e qeverisë zogiste kundër aktivistëve të Lëvizjes së Fierit, Milaj tregon një episod, që na njeh me delegacionin qeveritar, të kryesuar nga Mehdi Frashëri, që pat shkuar në Gjenevë, për të mbrojtur pranë Lidhjes së Kombeve çështjen shqiptare kundër akuzave të Greqisë dhe shteteve të tjera përsa i përkiste mbylljes së shkollave minoritare; kur në atë rast mistri i jashtëm i Francës i foli me përçmim kryetarit të delegacionit shqiptar për masat çnjerëzore që po merreshin kundër kryengritësve të Fierit, duke i thënë se aty regjimi zogist kishte ngritur një kasaphanë (un abation) (fq. 59).
* * *
Më 18 gusht 1935 mbreti bëri ndryshime në gjykatë
Më 18 gusht, 1935, mbreti bëri ndryshime në përbërjen e gjykatës së posaçme për fajet politike. Dekretoi largimin e kryetarit të mëparshëm dhe të dy anëtarëve. Trupi i ri i gjykatës u formua me këtë përbërje:
Kryetar: kolonel Ali Riza Kosova
Anëtarë ushtarak : Major Hamz Kuçi . Anëtar ushtarak Kapiten Zef Prenushi Anëtar civil : Petro Martini . Anëtar civil: Sadri Fasllia . Prokuror: Kiço Bisha . Ndihmës anëtar : Faik Bregu Gjithashtu u dekretua transferimi i Gjykatës nga Tirana në Fier .
Ali Riza Kosova
Në atë kohë mjaftonte të dëgjoje emrat e këtyre njerëzve për të parashikuar sesi do të vepronte gjykata. Por sot që këta janë harruar, duhen thënë dy fjalë për ta. Ali Rizai, dikur oficer i Fan Nolit, i martuar me një kushurirë të largët të Zogut, që nuk dinte të fliste veçse turqisht. Qe si njeri i shkalluar; kënaqësia e vetme e tij ishte të vriste e të torturonte njerëz. Dy anëtarët ushtarakë ishin mjekuar të dy nga nervat për shkak sëmundjesh me origjinë sifilitike.; i pari ishte baxhanjak i Ali Rizait; i dyti vetëm pak javë më parë ishe dalë nga Çmendina e Vlorës. Nga anëtarët civilë, PetroMartini ishte një mumje, “qorr” na dy sytë, që nuk dinte të jepte asnjë mendim për nënshkrimin e dokumenteve, që i firmoste me dorën që ia mbante sekretari. Sadri Fasllia, gjer atëherë gjyqtar hetues në Durrës, ishte njeri i Lal Krosit dhe i shërbente regjimit edhe me detyra të tjera mbi detyrën kryesore. Prokurori Kiço Bisha ishte i njohur për trillim akuzash të rreme e të rënda kundër kujtdo, që i binte në dorë, sidomos po të ishte patriot shqiptar (f.61).
Fuqitë operative dhe forcat e gjindarmarisë në Tiranë e gjetiu arrestuan shumë njerëz, midis të cilëve dhe intelektualë, që s’i honepste regjimi. U bënë mijëra vet të arrestuar. Shumë nga këta u liruan, pasi u torturuan për ditë me radhë. Vetëm në burgjet e Fierit u kalua mbi 2000 persona. Versioni zyrtar i qeverisë i botuar në një deklaratë, i datës 17 shtator 1935 konfirmonte se numri i të pandehurve ishte 539 vetë (fq.61)
Për t’u gjetur vend gjithë të burgosurve, të sjellë nga të katër anët e Shqipërisë u përdoren godina të sigurta. Përveç disa lokaleve të përfunduara të nënprefekturës, u kthyen në burgje edhe shkolla e djemve, hoteli ”Liria”, zyra e postë-telegrafës si edhe një rresht dyqanesh, që ndodheshin përballë kësaj godine .Torturat që u përdorën në “kasapanën” e Fieri qenë të tmerrshme. Druri dhe metoda të tjera barbare qenë i vetmi mjet për të zbuluar veprimet e kryera nga secili. Hekuran Maneku, për shkak se nuk i duronte dot këto tortura barbare, tentoi të vriste veten, duke shpuar barkun me një gozhdë të ndryshkur, që e gjeti në murin e birucës, ku e mbanin të mbyllur. Ndër kaq plaga e tij e infektuar po keqësohej pa u vizituar nga ndonjë mjek. Dhe doktori, i cili më në fund erdhi, bëri një prognozë të keqe dhe tha hapur se i sëmuri shpejt do të vdesë. Po vdekja e Hekuran Manekut do të bënte shumë bujë dhe do të vërtetonte gjithçka ishte pëshpëritur brenda vendit, po dhe në botën e jashtme lidhur me torturat dhe seancat gjykimore, për ç’ishte shkruar rreth asaj mizorie, që metaforikisht ishte quajtur “kasaphana” e Shqipërisë. Atëherë regjimi, që të shpëtonte nga një diskreditim i madh, vendosi ta zhdukte Hekuran Manekun, me pretekstin se ai i kishte lyer duart me gjak. Dhe ashtu, pa u vonuar, ekzekutimi i u bë të nesërmen, më 23 shtator, me varje në një trekëndësh të ngritur 10-15 metra në jug-perëndim të cepit të godinës, që sot shërben si bankë shteti . I dënuari mbajti një qëndrim shumë të qetë dhe burrëror, kur u njoftua se do të ekzekutohej. Shokët e qelisë së burgut tregonin për vuajtjet e tij jo vetëm fizike, po edhe lëndimet shpirtërore. Oficerët, që e ruanin nuk linin gjë pa i thënë, e shanin dhe e tallnin . I dukej sikur vdekja do ta shpëtonte nga këto tortura dyfishe. Shokët që ndodheshin një birucë me të, u çuditën, kur rojet e nxorën nga biruca për ta ekzekutuar. Ai u përshëndet me ta, ju uroi që shpëtuat jetën dhe i këshilloi që të mbeten patriotë të ndershëm .Kështu e sillnin në mendje të burgosurit e tjerë Hekuranin,të papërkulur, tek do të nisej për të dhënë shpirt i varur në litar. Kurse një toger matjan, i cili komandonte togën, që e shpuri Hekuranin te trekëndëshi i varjes, ju drejtua të burgosurve, kur u kthye nga ekzekutimi me këto fjalë ofenduese për të: “ai katil, kur vuni litarin në fyt, thërriti rroftë Shqipnia! Desh m’u shit atdhetar ai që luftoi kundër atdheut, kur ka çue pushkën kundër Nalt-madhënisë së tij! (fq. 61-65).
Po pavarësisht nga fjalët e togerit të burgut, Hekuran Maneku ishte një nga përfaqësuesit aktiv të Kryengritjes së Fierit. Pra gjyqi i Fierit, që u mbyll më 17 shtator, pas një gjykimi mizor, që krijoi në qytetin e Fierit, një psikologji terrori, që do të kulmonte ë datën 23 shtator, me varjen në litar të Hekuran Manekut .
Tri katër ditë më vonë, të burgosurit e Fierit u transportuan në burgun politik të Durrësit, që ishte një godinë e marrë me qira nga një tregtar dibran, që qe i lidhur me regjimin.
Ndër kohë, nuk duhet të lëmë në harresë, Jashar Cakrani, i cili në hetuesi hiqte pikën e zezë mes torturash të ndryshme, aq sa prej tyre ai pësoi një tronditje të rëndë nga të rrahurat, sa që u shkatërrua krejt nga sistemi nervoz. U qëllua aq keq, sa nuk mund të shërohej edhe jashtë shtetit,ku e shpunë për mjekim. Prej torturave Jashar ishte bërë gjysmak. Kur qante e kur qeshte pa vend. Herë hante pa masë dhe herë nuk fuste gjë në gojë .Më kujtohet se kur ndodheshim të burgosur, të mbyllur në një si zyrë, poshtë telegrafës, Jashari i dërmuar nga goditjet, na thotë ne shokëve të tij, që ndodheshim tok: “E kuptoj se ju shokë çuditeni me sjelljet e mia. Po ja shikoni vetë….” dhe atë çast lëvizi të linjtat, ndërsa ne atëherë, pamë se nën to, ai sikur kish një palë të linta të tjera të zeza të lerosura me një pellg gjaku. Kështu i ishin bërë mishrat e kofshëve nga të rrahurit .Për këtë person, për Jashar Cakranin, autori i dorëshkrimit ka një konsideratë të veçantë se e kish njohur për karakterin e tij para se të ndodheshin në burg . Ai kish qenë personi më aktiv në zonën e Mallakastrës përsa i përkiste gjetjes dhe mobilizimit të vullnetarëve për ditën e Kryengritjes. Jashari kishte një natyrë të çuditshme. Ishte shumë zemër mirë, gojëmbël, bujar dhe i afruar me fshatarët e çdo shtrese; ai hante e pinte gju më gju me ta. Kishte një natyrë krejt të kundërt me të atin, Sulo Beun, që ishte koprac i madh, zemërgur, që i kishte vënë vetes për detyrë vetëm të fitonte sa më shumë. Kryengritësit, që mblodhi Jashari ishin nga Kreshpani dhe nga fshatra të tjera të Mallakastrës. Jashari e tregoi veten trim dhe njeri me karakter si në përpjekjen e Lushnjës, ashtu edhe gjatë zhvillimit të gjyqit, me gjithë se u torturua më shumë se çdo i 10pandehur (fq.44…)
Gjyqi i Fierit filloi më 21 gusht. Për grupin e parë, që përbëhej prej 21 xhandarësh, të cilët shin pjesëmarrës në kryengritje, gjyqi u zhvillua me dyer të mbyllura, në një nga zyrat e nënprefekturës. Nga këta u dënuan me vdekje 11 veta, me pushkatim në shpinë; kurse të tjerët morën dënime të ndryshme, nga 15 vjet deri në burgim të përjetshëm. Zbatimi i vendimit u bë pas tri ditësh. Në agim të 24 gushtit u pushkatuan: Kapter Hysen Bektashi, rreshter Qirjako Çiço, rreshter Ndue Buzi dhe gjindarmët Ahmet Ismaili, Halit Bektashi, Hysen Ramadani, Abdurraman Zelka, Sinan Beqiri, Nazif Hamzai dhe Abedin Hasani.
Ekzekutimi u krye në një arë disa metra larg në juglindje të Bashkisë. Të dënuarit u pyetën sipas zakonit për dëshirat e fundit dhe të gjithë qëndruan burrërisht. Kur u vendosën rresht me shpinën nga plotori i ekzekutimit, rreshteri Ndue Brozi nga Kthella e Mirditës u bërtiti shokëve, që t’i kthejnë gjoksin plumbit, ashtu siç është zakoni trimave. Të gjithë ashtu me duar të lidhura u kthyen drejt plotonit për qitje. Abdurrahman Zelka prej Tirane thërriti në çastin e fundit: “Poshtë Zogu! Rroftë Republika! Dhe gjithë shokët iu përgjigjën me “urra” thirrjes së tij. Fjalët e njëmbëdhjetë dëshmorëve para plotonit të ekzekutimit na i thanë ne të burgosurve të tjerë vetë ushtarët dhe oficerët, që kishin bërë pjesë në atë togë pushkatimi. Më pas mua m’i pat përsëritur dhe papa Polizoi, Ikonomi, që ishte ndodhur prezent, bashkë me hoxhën dhe priftin katolik të Vlorës, për të kryer shërbimi e fundit fetar. Të burgosurit civil, që u ndodhën në një dhomë me xhandarët, tregonin me habi për gjakftohtësinë e 11 dëshmorëve, kur i morën për t’i ekzekutuar. Të gjithë u mbajtën trima, u hallallosën, me shokët, që mbeten, lanë amanetet e fundit dhe ndonjë porosi për t’ua shpurë familjeve. Trim mbi trima u tregua rreshteri Ndue Brozi, i cili midis të tjerash tha që trupin e tij t’ia çonin në Kthellë, për ta vajtuar çikat e malësisë. (f.63).
Seancat e tjera gjyqësore u zhvilluan në kopshtin e Qemal Vrionit; më parë në një cep në hijen e pemëve dhe më vonë përpara shtëpisë, në ballkonin e së cilës kishte zënë vend trupi gjykues, me Ali Riza Topallin në krye (fl. 63).
Meqenëse numri i të pandehurve ishte shumë i madh, gjyqi për ta, në mungesë të ambienti të përshtatshëm, u vendos të zhvillohej në oborrin e shtëpisë së Qemal Bej Vrionit, i cili ishte pjesë e grupit që do të gjykohej. Seancat u realizuan nën hijen e një pjergulle, ku vetiu të pandehurit ngrinin shpesh herë kokën dhe shihnin veshët e rrushit të pjekur. Më pas kthenin vështrimin nga Qemal Vrioni dhe në çaste të veçanta e shpotisnin me romuze : “i mbarë rrushi këtë vit, Qemal Bej!- Verë apo raki do ta bësh këtë vjeshtë? Vërtetë ironi dhe paradoks, kur një i pandehur gjykohej nga një gjykatë, por në shtëpinë e tij.
Musa Juka
Midis personave të arrestuar qenë edhe disa njerëz, që vini nga familje me emër të dëgjuar si Vrioni, Dibra dhe Vlora. Për këta persona gjykata nxori prova të dorës së dytë, që dëshmonin një pakënaqësi të përgjithshme ndaj mbretit, qeverisë dhe disa nëpunësve të lartë të veshur me pushtet si mund të ishin për shembull ministri i brendshëm Musa Juka, ministri i luftës Xhemal Aranitasi, si dhe adjutanti i Zogut Abdurrahman Krosi – (Milaj nga fletorja).
Më 26 gusht 1935, u sollën para gjykatës 48 të pandehur nga pjesëtarët, që kishin qenë direkt në Kryengritje. Nga këta, pas tri ditësh, 4 vetë u dënuan me vdekje, 19 me burgim të përjetshëm dhe 14 persona me burgime të ndryshme . (F.63)
Seanca më e rëndësishme filloi më 29 gusht dhe vendimin e dha më 9 shtator. Në këtë seancë u paraqit grupi udhëheqës i “Organizatës së fshehtë”, ku përfshiheshin nën oficerë, që kishin qenë ngarkuar për të kryer atentatet e Tiranës, anëtarët e komisionit koordinativ të Fierit dhe disa të tjerë. Prej këtyre të pandehurve u dënuan me vdekje 23 vetë, midis të cilëve edhe Hekuran Maneku. (fl.63.)
Më vonë u paraqitën me radhë edhe grupe të tjera, që morën dënime të ndryshme. Nga debatet e zhvilluara në gjyq, me interes për anë ideore bëri përshtypje dhe pati rëndësi për kuptimin politik deklarata e Mustafa Kaçaçit .Ai tha se ishte komunist dhe kishte marrë pushkën kundër regjimit, që të luftonte, për të çliruar punëtorët dhe fshatarët . Ai deklaroi gjithashtu se kurrgjë nuk e bashkonte me Qemal Vrionin ose me bejlerët dhe çifligarët e tjerë, që po gjykoheshin bashkë me të në një grup .Kjo deklaratë e guximshme nuk ishte dëgjuar ndonjë herë në seancat gjyqësore .Po megjithëse nuk u përmend as “Organizata e fshehtë” as grupi komunist, Hasan Reçi dhe Mustafa Gjinishi i mbajtën mëri Mustafës, pse ai përmendifjalën “komunist”.
Po ndërkohë në gjyq prirja për dënime rënda nisi të lehtësohej si efekt i protestë nga opinioni publik i brendshëm dhe i jashtëm (fq. 67). Grupi i fundit u paraqit për gjykim më 16 shtator dhe vendimi u dha të nesërmen, më 17, kur u dënuan me vdekje dy nga të pandehurit.
Si përfundim, në gjithë seancat që u zhvilluan në Fier u paraqitën 539 persona të arrestuar, prej këtyre gjykata e posaçme për faje politike dënoi 213 të pandehur, nga të cilët 53 me vdekje dhe të tjerët me burgime të ndryshme .Po duhet thënë se në prag të ekzekutimit, si rezultat i presionit të brendshëm, po sidomos edhe atij ndërkombëtar, dënimet me vdekje u ndërruan me burgim të përjetshëm .
Kurse gjyqi për të pandehurit,që ishin arratisur, do të zhvillohej disa muaj më vonë, më 1936….
Duhet të shënojmë se gjatë zhvillimit të hetimeve dhe seancave gjyqësore trupi gjykues nuk mundi të zbulojë të vërtetën mbi këtë lëvizje të madhe. Kjo ndodhi për tre arsye: e para, se urdhri ishte që vendimet të merreshin sa më parë, me që ngutësia i nevojitej regjimit për të tronditur popullin; e dyta, se anëtarët e trupit gjykues ishin të paaftë dhe, prandaj nuk kishin mundësi që të nxirrnin nga goja e të pandehurve ndonjë fjalë më tepër nga ç’mund të nxirrte dajaku; e treta, që qe më e fortë, është se të pandehurit, qofshin këta fshatarë të thjeshtë, a po intelektualë, nuk akuzua njeri tjetrin, veçse në raste të rralla, kur ndodheshin të shtrënguar fortë. Kështu, me këtë mënyrë veprimi, Gjykata nuk mundi të merrte vesh se si ishte organizuar Kryengritja, cilët qenë pjesëtarët e udhëheqjes së saj, si qenë formuar grupet, pse lëvizja plasi vetëm në Fier. Disa nga këto çështje u sqaruan më vonë, kur disa miq të ministrit të ri të punëve të brendshme Et’hem Toto, i raportuan këtij gjerë e gjatë nga burgu mbi organizimin dhe udhëheqjen e lëvizjes (fq. 66-67).
Për shkak se nuk u zbulua e vërteta, Gjykata e posaçme dha dënime të çuditshme. U dënuan me vdekje edhe njerëz, që kishin faje shumë të lehta. S’ka dyshim se edhe miqtë, simpatitë e antipatitë dhe sidomos ryshfetet, që në atë kohë ishin të zakonshme, loznin rolin e tyre në caktimin e dënimeve.
Anësirat dhe ndërhyrjet viheshin re edhe gjatë faljeve mbretërore që bëheshin dhe që kishin për qëllim të zbusnin acarimin e opinionit publik botëror, që vazhdonte të kritikonte mizoritë e Zogut. Ashtu u pa e arsyeshme të faleshin disa të burgosur nga regjmi i kohës . Kjo gjë ra në sy edhe në amnistinë e vitit 1935, kur në fakt u liruan persona të dënuar me vdekje dhe mbetën në burg njerëz me një ose dy vjet privim lirie (fq.67).
Për këtë veprim është interesante të dihet se ç’u tha nga Komunikata që dha Agjencia telegrafike shqiptare (Albageme) në lidhje me faljen mbretërore. Kam parasysh botimin e gazetës frënge Le Temps, e cila gazetë fliste për bujarinë e mbretit dhe përmendte se midis të falurëve ishte edhe “princi Nuredin Vlora “. Ky shënim bëhej me qëllim për të zbutur opinionin në boten e jashtme. Le të përmendim një rast: meqenëse për Nuredin Benë kishte shumë ndërhyrje, ai duhej të falej. Ndërhyrjet për faljen e tij nisnin duke filluar nga Duka i Ëindsorit dhe deri te Kalifi, i cili nga Egjypti i dërgonte Zogut një mesazh të shkruar arabisht me ngjyrë të kuqe me anën e të cilit kërkonte që të falej, meqenëse i ati, Ferid Pasha, i kishte bërë shumë shërbime (fq.67)
Gjatë seancave gjyqësore pati edhe të papritura, që të bënin të qeshje. Kështu qe një shembull, kur kryetari i trupit gjykues i gërthiste një fshatari se ku i kishte fshehur dylbitë e gjeneral Gjilardit, kur prokurori akuzonte për këtë një person tjetër.
Populli, kur pa me sytë e tij seancat gjyqësore, që po bëheshin në qytetin e Fierit, u llahtaris, sepse gjykimi u zhvillua nën një regjim terrori. Dajaku ishte mjeti kryesor, që përdorej nga “hetuesit” e burgjeve, të cilët praktikonin tortura nga më mizoret .Kushtet ishin mizerabël. Mjafton të kujtojmë faktin se dhomat dhe lokalet, ku ishin vendosur të arrestuarit, qenë edhe burgje edhe vende torturash. Pra, nga gjithë sa parashtrohet lidhur me kushtet se si zhvilloheshin skenat hetimore, seancat gjyqësore, pushkatimet dhe dënimet e rënda që dha gjyqi politik i Fierit e prishnin përfytyrimin ndërkombëtar të Shqipërisë. Me gjithë përpjekjet dhe marifetet e nëpunësve të regjimit, për ta mbajtur të fshehur barbarinë e trupit gjykues dhe të xhandarëve xhahil, egërsia e gjyqit u duk nëpër faqet e shumë gazetave të njohura të shtypit jashtë vendit, nga të cilat duhen përmendur: Times, Daily Telegraph, Le Petit Parisien, Le Figaro, Journal de Geneve, Pravda, Kathimerini, Vreme, e tj, që shkruan artikuj, që mbajtën qëndrim kritik rreth shtypjes me dhunë të asaj që u quajt “Drama juridike e Fierit”[1]. (Pasqyrën e jehonës së shtypit të huaj për këtë ngjarje historike e gjejmë edhe më të plotë nga Prof. Belegu në veprën e tij “Kryengritja antizogiste e Fierit”.)
Jehona e Kryengritjes së Fierit do të ndihej në rast përvjetorësh nga një dekadë në tjetrën, sidomos më në zonën e qytetit dhe të qarkut të Fierit . Kështu, me rastin e 85 vjetorit të kësaj ngjarje historiani Ilirian Gjika do ta përkujtonte atë si një “akt të guximshëm historik “ në gazetën “Orakujt e Tomorrit”, duke shkruar, ai kujton: “Kryengritja e Fierit ishte shprehja më e fuqishme e pakënaqësisë që ekzistonte në vend kundër mbretit Zog. Kjo lëvizje tronditi seriozisht regjimin” gjë që u pa në zhvillimin e seancave të gjyqit politik të Fierit, po që u duk dhe në shkrimet e disa gazetave të ndryshme, madje edhe nga faqet e gazetës proqeveritare si Besa e të tjera” .
Gjithësesi atëherë, presioni i brendshëm dhe ai ndërkombëtar e detyroi mbretin Zog, që vetëm dy muaj më pas, pikërisht për përvjetorin e pavarësisë, më 28 Nëntor 1935, të shpallte një amnisti, e cila i falte një pjesë të dënuarve .Më pas ajo do të pasohej në 31 dhjetor nga një amnisti tjetër, ku një pjesë tjetër e të dënuare u liruan.
Nuredin bej Vlora
Gjatë gjyqeve, që u zhvilluan në Fier, të pandehurit u mbrojtën dhe nga një numër i madh avokatësh të mbledhur nga Vlora, Berati e Tirana. Disa nga këta, që përfaqësonin pasanikë, fituan plot para. Disa prej tyre u treguan edhe të poshtër; përfitonin nga sekretet, që nxirrni prej të pandehurve dhe këto ia raportonin qeverisë. Si shembull për këtë lloj avokati po japim Sezai Qemalin, i cili për të mbrojtur klientët e tij, deklaroi se duhen dënuar të rinjtë ekstremistë dhe duhen liruar Nuredin Bej Vlora, Qemal Bej Vrioni dhe Seit Bej Vrioni, të cilët janë të pasur dhe ndihmojnë shtetin. Ata nuk mund të jenë fajtorë si ekstremistet”. Po karakteri i avokat Sezaiut si shërbëtor hipokrit i regjimit bëhet dhe më konkret, po të lexojmë një letër të tij drejtuar mbretit .Siç dihet, Zogu më 7 prill 1939, iku dhe e la Shqipërinë dhe pallatin. Ata që e pushtuan pallatin më vonë, kur u futën në arkivin e tij, gjetën një raport, që Shezai Qemali i dërgonte mbretit mbi organizimin e “Lëvizjes së Fierit”, sipas informacioneve që kishte mbledhur ai vetë dhe disa avokatë të tjerë nga klientët e pandehur. Ky raport u shumëfishua dhe u shpërnda nga njerëzit, që e gjetën në arkiv. (f. 68-69) .
Ndryshim në Qeveri
Kryengritja e Fierit ishte shprehja më e fuqishme e pakënaqësisë që ekzistonte në vend kundër Zogut. Megjithëse dështoi, ajo qe një grusht i rëndë për regjimin monarkist. Nga kjo lëvizje u bë e qartë se mbështetja e këtij regjimi brenda vendit ishte e dobët, dhe, se me një organizim më të mirë, kryengritësit mund ta kishin rrëzuar atë .Nga mënyra si u zhvilluan ngjarjet pakënaqësia e popullit u shtua dhe më shumë. Për të shmangur revoltën dhe trazirat e mundshme, mbreti manovroi me ndryshimin e qeverisë. Në ato rrethana ai e pa të arsyeshme të shkarkonte qeverinë konservatore të kryeministrit Pandeli Evangjeli dhe ta zëvendësonte atë me një qeveri të re liberale e të moderuar të Mehdi Frashërit .Kjo qeveri përbej prej anëtarësh, qe nuk kishin pikëpamje politike të përbashkëta, përveç besnikërisë ndaj fronit adamantin të Sovranit August . (flet. f.71)
Me anën e qeverisë së re Zogu synonte të arrinte dy qëllime: Të zbuste deridiku zemërimin e popullit kundër tij dhe nga ana tjetër, të vazhdonte traktativat me Italinë për të marrë hua, që të mund të përmirësonte gjendjen . Gjithsesi me liberalizmin që nisi të duket me qeverinë e re, në jetën e përditshme u vu re gjallërimi i mendimit demokratik. U ngrit niveli i shtypit dhe dolën një brez autorësh të talentuar e përparimtarë, të cilët përshkruanin me ngjyra të vërteta varfërinë, korrupsionin e administratës dhe egërsinë e regjimit antipopullor. Atëherë midis shkrimeve pa ndonjë vlerë sociale, artikuj ose shkrime të botuara nga njerëz me aberracione ideologjike e politike, si ato që botoheshin në gazetën proqeveritare “Besa”, por midis tyre gjeje dhe materiale përparimtare. Atë kohë shkrime të tilla realiste dilnin sidomos në organe të tilla shtypi si “Arbëria”, “Illyria”, “Përpjekja Shqiptare”, revista “Bota e re” e Korçës si dhe revista jetëshkurtër “A.B.C. e Tiranës, që u drejtua prej Petro Markos dhe Asim Vokshit.
Nga emrat e autorëve më të njohur, që botonin nëpër këto gazeta dhe revista, ishin autorë të tillë si Branko Merxhani, Vangjel Koça, Andrea Varfi, Aleks Çaçi, Petro Marko, Asim Vokshi e të tjerë, po kishte edhe autorë që preferonin të përdornin pseudonime si Chri-Chri, Kapa, Harbuti, Demo Koti, Migjeni .
Historia na tregon se një kryengritje popullore për të arritur qëllimin e caktuar duhet të ketë ide të qartë rreth së cilës të mblidhen elementë nga shtresa të ndryshme pa lëkundje. Kështu që duheshin sqaruar njerëzit për idenë antizogiste, për të rrëzuar monarkinë. Duheshin bindur njerëzit dhe t’u sqaroheshin veprimet e mundshme për aksione antizogiste. E para ishte pakënaqësia popullore brenda vendit. E dyta, konjuktura ndërkombëtare qene favor të kryengritjes: Italia qe e angazhuar me pushtimin e Abisinisë, prandaj i kishte duart të zëna dhe nuk mund të ndërhynte ushtarakisht në Shqipëri. Kështu që ishte një situatë në favor të antizogistëve. Arsyet e dështimit janë të qarta. Së pari mungonte ideali i përbashkët .Së dyti, në lëvizje morën pjesë grupe me interesa të ndryshme, që jo vetëm nuk përkonin, po në shumë raste, binin në kundërshtime njeri tjetrin. Kështu mund të flitet për diferencat e mëdha midis komunistëve, që përfaqësonin proletariatin dhe atij grupit të bejlerëve, që luftonin kundër reformës agrare; ose bajraktarëve, që donin të ruanin sistemin feudal dhe fshatarëve, që kërkonin të shpëtonin nga ai sistem. Si pasojë, elementët jo përparimtarë, jo vetëm nuk morën pjesë në kryengritje, po krijuan intriga dhe e sabotuan atë.
Edhe brenda grupit të “nacionalistëve demokratë” ka pasur shumë politikanë karrieristë, aventurierë e pseudo-demokratë, të cilët morën pjesë në këtë organizatë kaq të gjërë, pra ishin pjesëmarrës jo si qytetarë të pastër, po sepse mendonin të zinin kolltuqe, të drejtonin shtetin pa ndryshuar sistemin qeveritar, që kishte organizuar Zogu. Të tillë ishin ideatorët, që përpiqeshin gjoja të prinin masën e popullit kryengritës si Bektash Cakrani, Neki Starova, Kostë Çekrezi, Musa Kranja, Afëz Ali Tarja e të tjerë. Këta “drejtues” të lëvizjes formonin atë grupim të bejlerëve, edhe të ca të kamurve, që nuk kishin ndryshim të madh parimor me grupin e bejlerëve të nivelit më superior si Shevqet Vërlacin, Qemal Vrionin, Nuredin Vlorën, Seit Vrionin e Muhamet Këlcyrën. Këta të fundit i përkisnin asaj radhe të bejlerëve ”kryengritës”, që ishin vetëm armiq personal të mbretit. Disa nga këta mezi prisnin që të “kriste” e të shikonin se si do të shkonte puna dhe pastaj të hynin në valle, për të marrë përfitime. Me një fjalë këta persona nuk arritën të ishin as kryengritës dhe aq më tepër të quheshin pastaj edhe drejtuesit e Kryengritjes.
Një arsye tjetër, që pengonte frymën e aksionit dhe të revoltës, qe ideja iluzive se me fillimin e kryengritjes, me revoltat popullore dhe me atentatet e para, regjimi zogist do të binte vetiu pa përdorur ndërhyrjen me forcë, që ishte ide pacifiste, e cila të shpinte në disfatë .
Kryengritjen e Fierit nuk e bënë këta elementë inaktivë dhe konfuzë, po e bënë fshatarët e krahinave të Beratit, Fierit, Lushnjes, Mallakastrës dhe Skraparit të udhëhequr nga Riza Cerova, Mustafa Kaçaçi, Hekuran Maneku e të tjerë. Katundarët u paraqitën të gatshëm që të sakrifikonin edhe jetën. Rreth tyre do të bashkoheshin edhe shume varfanjakë të viseve të tjera .Po kjo do të ndodhte vërtetë sikur të kishte qene një udhëheqje e fortë, që t’ua bënte të qartë pse duhej të luftonin. Pikërisht kjo mungoi.
“Udhëheqja e Organizatës së fshehtë” nuk ishte monolite. Kishte plot mosmarrëveshje midis drejtuesve të saj. Krerët e Lëvizjes, që përmendëm më lartë, dhe që hiqeshin si ideatorë, e konsideronin veten mbi udhëheqjen kolegjiale, prandaj as qe i zbatonin urdhrat e saj. I vetmi grup, që mund ta ndryshonte gjendjen, të krijonte dinamikën dhe të drejtonte masat, do të ishte ai i komunistëve; po edhe në gjirin e këtij grupi, në atë kohë, kishte të meta. Ata prireshin nga metoda e puçeve. Ideonin atentate, pa pasur një plan për zbatimin e tyre, pa pasur një organizim më të studiuar me kryengritjen masive të pjesëmarrësve të “Organizatës së fshehtë”. Kështu, dy nga krerët kryesor të këtyre grupeve, Hasan Reçi, dhe Mustafa Gjinishi nuk qenë njerëz të vendosur dhe bënë gabime të rënda në komunikimin me njerëzit. (fl. 76)
Për këto arsye dhe të tjera Kryengritja e Fierit dështoi. Përpjekjet, torturat dhe vuajtjet e qindra njerëzve të thjeshtë, që morën pjesë në këtë Lëvizje dhe, që u dergjën dhe nëpër burgje, nuk dhanë rezultat.
Gjaku i 12 dëshmorëve nuk u kujtua për disa kohë.
Pas Kryengritjes së Fierit
Megjithëse dështoi, kryengritja e Fierit qe një grusht i rëndë për regjimin zogist. Ajo e bëri të qartë se mbështetja e këtij regjimi brenda vendit ishte shumë e dobët, dhe, se me një organizim paksa më të mirë kryengritësit mund ta rrëzonin atë. Për të shpëtuar hë për hë nga kjo situatë, regjimi përpunoi një taktikë të re qeverisjeje. Para së gjithash duhej që me çdo kusht të paqësohej populli. Pakënaqësia e shtresave të ndryshme, që arritën gjer sa të ngrenë krye, duhej kanalizuar në mënyrë që Zogu personalisht të konsiderohej i pafajshëm për të gjitha të këqijat, që kishte pësuar vendi. Duhej që fajet e së kaluarës t’i ngarkoheshin dikujt tjetër dhe, prandaj nga pallati mbretëror u përhap parulla se shtypja dhe shpërdorimet ishin bërë prej qeverisë, që kishin vepruar, gjoja, në kundërshtim me vullnetin e sovranit (fl.70).
Për të zbatuar këtë vijë të re në politikën e brendshme, në tetor 1935, mbreti rrëzoi qeverinë e Pandeli Evagjelit dhe në vendin të saj erdhi qeveria “liberale ose e të rijve” e kryesuar nga Mehdi Frashëri.
Me anën e qeverisë së re Zogu synonte të arrinte dy qëllime: të zbuste deridiku zemërimin popullit kundër tij dhe, nga ana tjetër, të vazhdonte traktativat me Italinë, për të marrë një hua të re, e cila do të qetësonte ashtu gjendjen katastrofike të financave. Pasi të siguronte mbështetjen e jashtme, do ta ndjente veten më të sigurt, dhe kur të vinte koha të merrte masa shtypëse pa pasur frikë se mos rrëzohej nga populli.
Qeveria e re e Mehdi Beut u quajt liberale, se në fillim ajo, e shtyjtur nga interesat e çastit të regjimit, e dha një frymë të tillë ca tolerante. Të ndihmuar nga ky liberalizëm fillestar, intelektualë përparimtarë patën disa mundësi, që nuk mund t’i siguronin në qeverinë e mëparshme. Grupet komuniste në këtë kohë u zgjeruan me anëtarë të rinj. U shtuan shkrimet që pasqyronin mjerimin dhe ngjyrat e vërteta të varfërisë. Po pikërisht atëherë Zogu u bë më vigjilent për situatën dhe me njerëzit e tij nisi intrigat kundër Mehdi Beut me shokë. Pasi e diskreditoi atë, e detyrojë që të jepte dorëheqjen.
Më gjithë humbjen, nuk mund të thuhet se ndikimi i Kryengritjes së Fierit, qe aq i kufizuar. Zjarri që u ndez nga kjo Kryengritje nuk u shua as pas ardhjes së Koço Kotës e Musa Jukës me shokë. Ky zjarr, që u mbajt i ndezur nga elementët përparimtarë, ndikoi edhe në organizimin e demonstratave popullore para ardhjes së Italisë si dhe në krijimin e grupeve të para antifashiste në Shqipëri.
Është e vërtetë se ngatërresat politike dhe paqartësitë e Kryengritjes së Fierit çoroditën mendjet e shumë njerëzve, që morën pjesë në atë lëvizje. Kështu krerët e bejlerëve dhe shumë pjesëtarë të fraksionit nacionalist u bashkuan me organizata reaksionare gjate luftës kundër pushtuesve; kurse shumë pjesëtarë të shtresave të ulta, fshatarë e punëtorë, që kishin marrë pjesë ne në organizatat e Kryengritjes së Fierit, u bashkuan me Lëvizjen Nacional Çlirimtarë, disa nga ata dhanë edhe jetën, duke luftuar për kundër okupatorëve fashistë italiane dhe nazistëve gjermanë. Të tillë janë dëshmorët Mustasfa Kaçaçi, Asim Mero,Mustafa Gjinishi, Jashar Cakrani, Lato Zeqo.
PASTHËNIE
Në përmbyllje të këtyre meditimeve themi se duke lexuar këto kujtime në dorëshkrim të Dr. J. Milajt për Kryengritjen e Fierit të 1935, kuptojmë se kemi të bëjmë me një intelektual të dorës së parë. Në gjykimet e tij ai del si një përfaqësues i sistemit politik republikan, antimonarkist, i frymëzuar nga ide demokratike. Konceptet e reja përparimtare ai duhet t’i ketë fituar që në rininë e tij, në Shkodër, ku kish vajtur për të studiuar në gjimnazin e parë të atij qyteti, tek kish drejtor personalitetin e shquar Mirash Ivanain, të cilin e admironte si patriot të flakët për mendimet e tij liridashëse . Ndër kohë në rininë e vetë të pare, Ai kish përjetuar edhe ngjarjet e revolucionit të qershorit të vitit 1924, të prirur nga idetë fanoliste, që lanë gjurmë sociale në qytetin e Fierit. Mjafton të kujtojmë për këtë anë konfliktin midis bejlerëve nga njëra anë dhe tregtarëve, tok me artizanët, nga ana tjetër, që kish si qëllim zhvendosjen e tregut, nga qendra e sarajeve të bejlerëve të Fierit, për ta çuar tregun në fshatin Bishanakë, në lindje të qytetit.
Ky akt i guximshëm bëri diferencimin midis dy shtresave të qytetit. Tregtarët arritën ta mbanin tregun atëherë të veçuar për rreth gjashtë muaj, deri nga fundi i dhjetorit të vitit 1924, pra kur ra qeveria demokratike e Fan Nolit. Në këtë lëvizje me rëndësi sociale u dallua në veçanti revolucionari Naun Prifti (Doko) nga zona e Libofshës, i cili ishte kushuri i afërt me Jakov Milajn. Shembulli i tij me siguri do të ketë ndikuar në formimin e të kushëririt me ide dhe prirje guximtare.
Shënojmë gjithashtu se në rininë e Jakov Milajt në Fier edhe në zonën për rreth tij po dukeshin shenjat e një zgjimi ekonomik dhe kulturor. Qe shtuar rrethi i njerëzve të shkolluar, të cilit kishin ardhur herë pas here prej Janine nga gjimnazi Zosimea . Ata sillnin me vete dhe ide progresive, që i mësonin atje nga pedagogë me kulturë europiane; natyrisht me mundësitë, që u lejonte koha. Këta intelektualë, përmes vështirësive që krijonte regjimi i atyre viteve, do të ishin xixëllonjat fillestare, që në fshehtësi do të hapnin shkollat e para në Myzeqe. Disa prej atyre do të bëheshim therorë të diturisë për t’u mësuar fëmijëve shkrim e këndim si Kozma Shanku, Papa Spiro Saqellari, Kovi Saqellari, At Isaia, Thanas Ikonomi . Vazhdën e këtyre martirëve do ta ndiqnin edhe mësues të tjerë të dale prej Zosimeas, ose prej Normales se Elbasanit apo ndonjë shkolle tjetër, të cilet, edhe ata do të ishin patriotë të pasionuar si Trush Kola, Fani Puka, Xoxi Dhima, Thoma Mici, Kiço Konomi, Izet Vasjari e të tjerë . Krahas tyre do te dukeshin mësueset e para fierake si Polikseni Gjerazi, Ariste Pogaçe, Goni Shallvari. Në dekadën e dytë dhe të tretë të shekullit XX në Fier do të dilnin dhe intelektualë të lartë të shkolluar jashtë vendit si Dr. Musa Delvina, Dr. Kostandin Kallogjeri, që pat kryer studimet në Universitetin e Bukureshtit, juristi Spiro Papa, i cili, pasi kish mbaruar për avokati në Rumani shkoi pastaj për kualifikim dhe më të specializuar në universitetin e Berklit në Amerikë; po ashtu Sotir Bitri do të vinte nga Italia si farmacist. Atëherë midis radhës së intelektualëve të rinj të qytetit të Fierit, natyrshëm filloi të dukej edhe figura e studentit të universitetit të Torinos, Jakov Milaj, i cili kish nisur qysh nga fillimi i viteve’30 të botonte artikuj në organet e shtypit të kohës, po kryesisht në revistën “Përpjekja shqiptare” . Po ndërkaq theksojmë se pikërisht në vitet e formimit intelektual të Jakov Milajt, në qytetin e Fierit dhe përqark tij, siç po rritej numri i njerëzve me shkollë, nisi dukej edhe një “bum” i ri ekonomik, me prirje kapitaliste alla perëndimore. Kjo ngritje ekonomike i dedikohej në radhë të parë emigrantëve, kurbetllinjve, që ktheheshin nga Amerika, nga Bostoni, apo Filadelfia ose qyteteve të tjera. Pra si të thuash kish filluar një erë e re politike dhe një praktikë “evropi” dhe si alla amerikane. Mori hov tregtia dhe u shtuan artizanatet. Me të ardhurat e tyre kurbetlinjtë e kthyer nga Amerika po i shtonin hijeshin Fierit, duke i dhënë atij një pamje urbane të zhvilluar, me rrugë të drejta e me godina e dyqane të reja, që shpesh ngriheshin dykatëshe, nga të cilat binin më në sy për konstruktimin dhe stilin e tyre, siç ishin shtëpitë e zotërinjve tregtarë të shquar si ishin ato të Maj Nitos, Gaq Papës, Vangjel Lules, Vasil Nases, Taq Bozos, Ndin Zotos, Liç Xeges, Tod Shollapi, Nas Shtëmbari, Arqile e Stavri Poros, Nane Panajoti, Tonçi Bufi, Bush Nati e të tjerë.
Ndër kohë edhe në fshatrat për rreth Fierit po dukeshin shenja të ekonomisë kapitaliste, që ishin ndryshe nga praktika e traditës feudale e bejlerëve, që mbështetej me të tretën e prodhimit të tokës. Le te kujtojmë me këtë rast fermën bujqësore alla amerikane në Shën–Pjetër, ku tre tregtarë, ish kurbetlinj nga Amerika, deshën të praktikonin një lloj të re të ekonomisë bujqësore, pra, ashtu si fermerët në Amerikë, me përfitim të dyanshëm midis zotërve të fermës dhe punonjësve . Pavarësisht mossuksesit kjo iniciativë vlen të përmendet si përpjekje për ta çuar mënyrën kapitaliste të punës edhe në fshat. Në qendër të asaj ferme me hapësira të mëdha fushore qe ngritur një shtëpi dykatëshe. Atje do të vendoseshin të parët e fisit tim të Micallarëve, të cilët ishin dëbuar prej trojeve të tyre në Grizë Godolesh. Nëntë dhjetë vjet më parë, unë do të isha i pari banor, që u linda në atë godine, që qe ndryshe nga gjithë shtëpitë e tjera në fshatra dhe në qytet. Si më kujtohet, ajo qe e ndërtuar me shtylla deri tetë metra të larta. Ato kishin trashësi në formën e një paralelepipedi me faqe shumë të lëmuara dhe me një barazi dimensionesh të saktë, rreth 35 cm. gjerësi .Po ashtu ishin edhe dërrasat. Të gjitha të faqosura si xham, po dërrasa, ama, shumë të trasha .As brenda në Fier nuk shikoje një tip të atillë ndërtese .Në fëmijërinë time, i mbetur jetim pa baba, mbaj mend që pyeta një herë Nënën se pse dallonte ndryshe shtëpia jonë nga të tjerat. Dhe ime më, gjysmë analfabete, m’u përgjegj “se kjo shtëpi, siç e kam dëgjuart, është bërë me lëndë deti” .Me këto fjalë ajo nënkuptonte se shtëpia qe e ndërtuar me lëndë druri të parafabrikuara në Amerikë prej nga i kishin sjellë deri këtu me det. E tregova edhe këtë fakt të thjeshtë si për të konkretizuar idenë se era e politikës amerikane kish filluar të vinte deri në Fier, madje, dhe në fshatrat përqark.
Me përpjekjet dhe sakrificat e tregtarëve, Fieri u bë shpejt një qytet interesant, sa filluan ta lakmonin edhe biznesmenë nga qytete të tjera; kështu do të nguliteshin në Fier persona me rëndësi si Xhemil Muçoja nga Taragjasi i Vlorës, Nebi Gjata do të vinte nga Kruja dhe do të ndërtonte fabrikë mielli, Shyqeri Çuçi dhe Idris Byloja do të vinin nga Gjirokastra dhe do të bënin atëherë tregtinë e bulmetit.
Ja kështu qe realiteti i Fierit, kur po formohej Jakov Milaj si intelektual në tre dekadat e para të shekullit të kaluar, kur ai do të ndërpriste studimet universitare në Torino, dhe do t’i bashkohej lëvizjes kryengritëse, që po përgatiste “Organizata e fshehtë”, e cila qendrën kryesore do ta kishte në qytetin e Fierit. Jakovi u rrit midis kësaj atmosfere sociale, duke mësuar dhe duke u ndikuar nga ai realitet. Jo më kot disa nga personat e përmendur në fletoren e kujtimeve të tij do të jenë edhe bashkëvuajtës në hetuesi dhe në dhomat e burgimit zogist, siç përmenden bashkëqytetarët Spiro Papa, Dr.Kostandin Kallogjeri, Ramis Omari, Jashar Cakrani, Sotir Bitri e të tjerë. Pra në personalitetin e Jakov Milajt qenë shkrirë në një kultura e studimeve dhe jeta me vuajtje e bashkëqytetarëve të tij fierakë e myzeqarë. Ai u ishte përkushtuar përpjekjeve, që binin aktivistët kundër regjimit zogist. Por edhe pse me bindje pozitive pro lëvizjes kryengritëse, ai nuk ishte idealizues i saj, por një analizues objektiv i ngjarjeve të atyre ditëve . Në dorëshkrimet e fletores së tij, siç e kemi dëshmuar në këtë meditim, Milja ka dhe vërejtje lidhur me lëvizjen .Kështu, në mes të kryengritësve, ai shikon më shumë një turmë njerëzish të revoltuar, se sa një masë protestuesish të organizuar kundër qeverisë. Këta të revoltuar nuk kishin ndonjë program të përbashkët politik, për ta mjaftonte të rrëzohej Zogu dhe të zëvendësohej fjala vjen, si komentohej atëherë, me Nuredin bej Vlorën, ose Fuat bej Dibrën… Por ai ndryshim i mundshëm, edhe po të ndodhte, nuk do të sillte ndonjë përmirësim në jetën e popullit të shumë vuajtur . Vërejtje kritike bën në fletore Jakov Milaj edhe për një pjesë të bejlerëve, që duke qenë në kryesinë e organizatës, synonin, që po të rrëzonin Ahmet Zogun nga froni, që të përforconin pozitat për të ruajtur çifliqet e tyre të paprekura. Ndër kaq, Milaj gjen rast të qortojë edhe përfaqësuesit, e ardhur nga grupe ose celula komuniste, që merrnin pjesë dhe vepronin me Kryengritjen e Fierit, të cilët ishin aktivë në lëvizje, po që taktikën e tyre për fitore e lidhnin kryesisht me atentate; praktikë e dështuar kjo, që nuk u kishte dhënë rezultate.
Duke shkruar për të Kryengritjen e Fierit, Jakov Milajt, si një analist, i bie në sy edhe një veçanti e kësaj lëvizje: pjesëmarrja vullnetare e njerëzve të thjeshtë .Edhe pse pa kulturë politike, ata i kishte zgjuar era e re e lirisë qytetare dhe, ashtu, me vetëdijë, i qenë bashkuar Kryengritjes. Madje njeri nga ata qe caktuar në patrullat, që ruanin rendin gjatë ditëve të trazuan vendin. Dhe ky person, që, veçanërisht, i pat tërhequr vëmendjen Dr. Jakov Milajt rreth kësaj te lëvizjes qytetare, qe Halim Duçja, një cigan tipik nga mjedisi i arixhinjve të Baltzës afër Fierit; ky shembull flet për përhapjen masive të shpirtit kryengritës deri te shtresa të lëna jashtë vëmendjes sociale të asaj kohe. Kështu me këtë pohim domethënës po e përmbyll fjalën time rreth fletores në dorëshkrim për Kryengritjen e Fierit të Dr. Jakov Milajt, duke dashur që në kuadrin e 90-vjetorit të saj, ta përkujtojmë atë ngjarje historike në optikën e një pjesëmarrësi, i cili qe edhe vetë i dënuar nga gjyqi i regjimit monarkist.
Boston
Mars 2025
[1] Shprehje metaforike nga vepra e Tajar Zavalanit “Histori e Shqipnis”
TIRANË, 30 korrik/ATSH/ Më 30 korrik 1992, ndërroi jetë kompozitori i shquar shqiptar, Tonin Harapi.
Studenti dhe pjesëmarrësi që në moshë të hershme në formacionet orkestrale klerikale, do të ishte një nga muzikantët më frymëzues të muzikologjisë shqiptare. Pas lufte, në vitin 1947 u bë pjesë e Liceut Artistik të Tiranës dhe figura e tij do të spikaste shpejt për harmoninë e tingujve të luajtur në piano. Harapi i përket brezit të vonë të studentëve shqiptarë, që nuk mundën t’i përfundonin studimet në Rusi pranë konservatorit “Çajkovski”.
Pas ardhjes në atdhe, u bë pjesë e degës së kompozicionit pranë Konservatorit të Tiranës. Pjesët e kompozuara prej tij në piano do të mbahen mend jo vetëm nga studiuesit e fushës, por edhe nga studentë dhe shumë dashamirës të muzikës.
Titulli veprës së tij të fundit “Requiem” do të rezultonte profetik, pasi do të vihej në skenë vetëm pas vdekjes së kompozitorit. Gjithashtu, pas vdekjes do të vlerësohej edhe për meritat e tij artistike me dekoratën e lartë “Nderi i Kombit”.
TIRANË, 30 korrik/ATSH/ Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit njoftoi sot se shkrimtarja shqiptare, Ledia Xhoga, është kandidate për çmimin e madh të letërsisë, Booker Prize 2025.
Xhoga, me romanin e saj “Misinterpretation”, renditet në listën e gjatë të pretendentëve për këtë çmim prestigjioz.
Ledia Xhoga është shkrimtarja e dytë shqiptare që kandidon për Booker Prize pas Ismail Kadaresë që e ka fituar çmimin, “The International Booker Prize”, në vitin e themelimit të kësaj kategorie, në 2005. Kadare ishte njëri prej kandidatëve edhe dy herë të tjera, në 2017-n dhe në 2024-n.
Fituesi i këtij viti për Booker Prize do të shpallet më datë 10 nëntor 2025.
Booker Prize është çmimi kryesor letrar në botën anglishtfolëse, dhe ka sjellë njohje, shpërblim dhe lexues për letërsinë artistike për më shumë se pesë dekada. Ai u dha për herë të parë në vitin 1969.
Ky çmim synon të inkurajojë më shumë leximin e letërsisë artistike cilësore nga e gjithë bota dhe tashmë, sipas stitistikave, e ka pasur një ndikim. Puna jetike e përkthyesve shpërblehet me çmimin prej 50 000 paund të ndarë në mënyrë të barabartë midis autorit dhe përkthyesit. Çdo autor dhe përkthyes në listën e ngushtë merr gjithashtu 2500 paund.
“The Horn Book Magazine” ka botuar, me 2 maj 1928, në faqet n°22 – 29, rrëfimin asokohe të Elizabeth Cleveland Miller (punonjëse e mirëqenies së fëmijëve dhe autore librash për fëmijë në Shtetet e Bashkuara) mbi punën e saj me Kryqin e Kuq në Shqipëri.
Zbulimi im i Shqipërisë
Nga Elizabeth Cleveland Miller
(Znj. Miller shkroi “Children of the Mountain Eagle”, një libër i jashtëzakonshëm i botuar nga Doubleday, Doran, në vjeshtën e vitit 1927.)
Burimi : The Horn Book Magazine, 2 maj 1928, faqe n°22 – 29
Si të gjitha përvojat e këndshme, të rëndësishme dhe të paçmueshme, Shqipëria më ndodhi krejt rastësisht. Në verën e vitit 1919, isha me pushime në Paris nga puna ime me Ushtrinë e Pushtimit dhe hasa rastësisht kreun e Njësisë së Kryqit të Kuq Shqiptar, i cili, çuditërisht, ishte një mik i vjetër i imi në Amerikë. Trupat e luftës së shpejti do të largoheshin nga Gjermania dhe e ndjeva veten të gatshme për angazhim në çdo cep të botës, kështu që disa muaj më vonë u gëzova shumë kur mora një telegram që më kërkonte të vija në Shkodër, Shqipëri, dhe të bëja punë për mirëqenien e fëmijëve. Isha trajnuar dhe me përvojë në punën me fëmijët dhe kisha punuar me ta për gati dhjetë vjet në Nju Jork, kështu që isha e lumtur që u ktheva përsëri në këtë lloj gjëje dhe veçanërisht e lumtur që shkova në një cep të largët dhe të panjohur të tokës.
Në vjeshtën e vitit 1919, zbarkova në qytetin e Shkodrës dhe në më pak se njëzet e katër orë kuptova se sa me fat isha. I dua gjërat primitive, unike dhe të paprekura, dhe ja ku ishte Shqipëria veriore mezi e dalë nga kthetrat e Turqisë, e cila e kishte izoluar për shekuj me radhë nga ndikimet evropiane.
Burimi : The Horn Book Magazine, 2 maj 1928, faqe n°22 – 29
Isha kthyer qindra vjet prapa në kohë. Vështirë se shihje ndonjë kostum evropian në rrugë. Shtëpitë e lyera me gëlqere dhe kopshtet me mure të larta ishin piktoreske orientale dhe askush nuk përdorte shtretër, karrige apo edhe tavolina, në kuptimin tonë të fjalës. “Qyteti i vjetër” i Shkodrës ishte i mbushur me dyqane të vogla të errëta, ku burrat rrinin këmbëkryq duke bërë gjërat që shisnin. Dita e tregut ishte një shkëlqim ngjyrash dhe rrugët e sheshet ishin të mbushura me njerëz të veshur me kostume të njëqind fiseve dhe fshatrave të ndryshme. Aty ishin malet djerrë dhe madhështorë që rrethonin qytetin dhe liqenin, gjilpërat e holla të minareve dhe kambana e një katedraleje të kryesuar nga një kryepeshkop, selia e të cilit ishte vendosur që në ditët e hershme të Kishës.
Këtu më ulën dhe më thanë të vazhdoja dhe të bëja çfarë të doja. Unë bëra një “sondazh”. Gjeta shkollat – dhe kishte shkolla ! – plot me radhë të rregullta me fëmijë të pastër dhe të lumtur. A ishin këta fëmijët që unë kisha ardhur për të ndihmuar ? Unë nuk doja ta besoja. Ku ishin ata që kishin vërtet nevojë ? I gjeta. Disa ishin në rrugë me lecka të mbushura me parazitë, duke lypur ; disa jetonin si kafshë në baraka gjysmë të rrënuara buzë qytetit ; disa mbaheshin në shtëpitë e tyre të mjerueshme sepse këmbët zbathur, rrobat e grisura dhe sëmundjet e lëkurës nuk lejoheshin në shkolla, dhe nuk kishte agjenci vendase në një vend të prapambetur për t’i ndihmuar këta fëmijë të riktheheshin në shëndet dhe jetë normale. Dhe disa prej tyre po ndiqnin shtigjet për në Shkodër nga fshatrat e tyre të djegura dhe të rrënuara në kufirin serb. Sepse lufta nuk mbaron kurrë në Ballkan. Serbia, Italia dhe Greqia po gllabëronin skajet e Shqipërisë gjatë gjithë kohës që isha atje.
Burimi : The Horn Book Magazine, 2 maj 1928, faqe n°22 – 29
Të gjithë këta fëmijë ishin të uritur, të reckosur, të infektuar me parazitë dhe… të bukur. Tiparet dhe trupi i tyre ishin jashtëzakonisht të mirë, duke i dalluar jo nga një racë fshatare, por nga një racë malsore – një racë që, për breza me radhë, i kishte sfiduar pushtuesit dhe i kishte ruajtur kodrat e tyre të pamposhtura për veten dhe fëmijët e tyre.
Gjërat në Ballkan ecin ngadalë. Njerëzit premtojnë dhe nuk i përmbushin detyrat. U deshën gati gjashtë javë para se të gjeja dhe të pajisja një vend të vogël ku këta fëmijë mund të mblidheshin së bashku çdo ditë.
Nuk do ta harroj kurrë hapjen e këtij “Kopshti të Fëmijëve”, siç e quaja në fillim. Pjesa tjetër e njësisë ishte mjekësore dhe unë isha vetëm në punë, përveç ndihmës vendase. Ditën e parë kishim pesëdhjetë fëmijë, të të gjitha gjinive, madhësive dhe moshave ; pastaj të dielën e parë, çdo prift në Shkodër mori urdhër të predikonte kundër nesh nga vetë Kryepeshkopi, i cili mendonte se kisha ardhur për të protestanizuar Shqipërinë ; dhe të nesërmen kishim pesëdhjetë fëmijë të tjerë dhe portat tona u rrethuan për javë të tëra.
Ishte komike dhe tragjike njëherësh. Vështirësitë thjesht nuk ishin të pakapërcyeshme. Vendi ku planifikoja të vishja, ushqeja, kuroja – përmes farmacisë aty pranë – dhe në përgjithësi të civilizoja me punë dhe argëtim një grup tre herë më të madh ishte qesharake ; nuk kishte fare hidraulik, e megjithatë çdo fëmijë duhej të lahej sapo hynte ; asnjë ndihmës i trajnuar, e megjithatë kuzhinieri, shërbëtorja dhe asistenti duhej të fillonin të funksiononin menjëherë ; asnjë përkthyes i mirëfilltë, e megjithatë unë duhej ta kuptoja dhe ta bëja veten të kuptueshme. Kisha një vajzë pesëmbëdhjetëvjeçare që fliste një grimcë gjermanishteje pak më pak “pidgin” se imja. Është zbavitëse të kujtoj këto vështirësi tani, por gjithçka ishte tmerrësisht serioze atëherë.
Megjithatë, gradualisht kjo gjë mori formë dhe fillova të kuptoja se çfarë po bënim. Po i merrnim fëmijët e rraskapitur të qytetit dhe po i shndërronim në qenie të shëndetshme, të pastra dhe të lumtura – të cilët i përkisnin – ku ? shkollave të tyre amtare.
Në një punë të tillë është shumë e lehtë të joshësh fëmijët nga shkollat e tyre amtare, dhe unë kisha qenë shumë e kujdesshme për të refuzuar fëmijët që ishin ose duhej të kishin qenë të pranishëm në shkollat e tyre. Tani, larg shterrimit të këtyre institucioneve amtare, isha në gjendje t’i ushqej ato, dhe bëra rregullime për të “diplomuar” disa nga fëmijët e mi në sistemin e qytetit. E quaja shtëpinë time “Shtëpia e Pastrimit për Fëmijë” dhe, sapo ndonjë fëmijë “normalizohej” ne e regjistronim në shkollat e qytetit dhe e mbanim nën vëzhgim, dhe shpesh vazhdonim ta ndihmonim me ushqim dhe veshmbathje. Kështu, ne mund të pranonim anëtarë të rinj nga turma në portat tona dhe ta shtrinim ndihmën tonë mbi një numër gjithnjë e më të madh të këtyre fëmijëve të varfër. Për më tepër, ndjeva se me këtë proces të vazhdueshëm rimëkëmbjeje po bënim për fëmijët e qytetit atë që vetë qyteti, përmes varfërisë dhe prapambetjes, nuk ishte në gjendje ta bënte, dhe për këtë arsye ne po justifikonim ekzistencën tonë si një institucion shoqëror.
Kështu që luftuam me trimëri dhe gëzim në ndërtesat tona të mbipopulluara për gjashtë muaj, pastaj gjithçka ndodhi menjëherë. Turma refugjatësh mbërritën nga lufta kufitare dhe një ultimatum erdhi nga Parisi : njësia mjekësore do të tërhiqej së shpejti, ndërsa puna ime do të vazhdonte nën drejtimin e Kryqit të Kuq për të Rinj.
Burimi : The Horn Book Magazine, 2 maj 1928, faqe n°22 – 29
Çfarë ndodhi ? Ëndrrat e mia u bënë realitet. Trashëgova përkthyesin më të mirë në njësi ; më dhanë leje të merrja me qira një shtëpi madhështore prej guri me kopshte dhe toka të bollshme, ku më dhanë liri të plotë për ta organizuar dhe mobiluar atë ; dhe, më në fund, asistentja ime e premtuar prej kohësh mbërriti nga Parisi dhe e përmbushi me plot fjalën misionin e saj.
Fëmijët tanë u pranuan në pothuajse trefishin e numrit të tyre të mëparshëm. Kur njësia u largua, kishim një infermiere të caktuar për ne, dhe ne vetëm. Një person i vlefshëm për të mbajtur llogaritë tona. Ne organizuam një shkollë verore madhështore me lojëra, klube dhe klasa, dhe në vjeshtë, regjistruam rreth 100 nga fëmijët tanë të “shëruar” në shkollat e qytetit. Pastaj i mbushëm më shumë se sa vendet bosh që linin dhe gjërat gumëzhinin në Shtëpinë e Fëmijëve. Pjesëmarrja jonë e përditshme ishte rreth treqind dhe unë dhe asistentja ime punonim me ta ; infermierja bënte shërime të mrekullueshme të kokës së lënduar dhe lëkurës së infektuar ; dhe vetë fëmijët lulëzonin mrekullisht, kërcenin dhe këndonin dhe punonin dhe luanin, dhe transformoheshin para syve tanë.
Shumica dërrmuese e fëmijëve tanë vinin nga një duzinë fisesh të ndryshme të maleve veriore, disa bij e bija të krerëve dhe luftëtarëve të famshëm, të gjithë viktima të urisë, varfërisë, hakmarrjes ose luftës. Ata rridhnin nga gjaku më i pastër dhe më krenar i një race të lashtë, dhe ndërsa zotëroja gjuhën, fillova të kuptoja lashtësinë patriarkale në të cilën ishin rritur.
Burimi : The Horn Book Magazine, 2 maj 1928, faqe n°22 – 29
Kur pata mundësinë, shkova në këmbë në zemër të maleve në veri dhe në lindje të Shkodrës. Atje pashë jetën e pabesueshme primitive nga e cila vinin fëmijët e mi. Atje përjetova atë shprehje tepër të bukur të shpirtit të tyre vendas – mikpritjen malsore, dhe vëzhgova sjelljet dhe ceremonitë që ishin të ndërthurura në aktet më të zakonshme të jetës. Atje pashë shpirtin njerëzor duke pohuar humanitetin e tij në mes të një mjedisi të papërpunuar në ekstrem – po, madje edhe shtazor.
Burimi : The Horn Book Magazine, 2 maj 1928, faqe n°22 – 29
Injoranca, bestytnia, mosbesimi ? Po, në mënyrë të pashmangshme ; por përkrah këtyre elementëve lulëzojnë në mënyrë madhështore besimi i mirë, besnikëria dhe ai guxim i palëkundur që i njeh sprovat dhe vdekjen si pjesë integrale të jetës.
Po gjakmarrja ? A do të habiteni nëse ju them se gjakmarrja bëhet nga ligji, nderi dhe besnikëria ? Një besnikëri e gabuar, sigurisht, por megjithë këtë – besnikëri. Ai nuk është një frikacak që vret me qetësi, duke e ditur se jeta e tij do të sakrifikohet për aktin e tij, ose më keq, atë të të birit. Jo, ai është një njeri që e vlerëson këtë gjë të çuditshme, “nderin”, më shumë se jetën – që e rendit të paprekshmen mbi ushqimin, pijen dhe frymëmarrjen e thjeshtë.
Nuk kam lënë vend për të treguar rreth librit tim dhe si është zhvilluar. Nuk evoluoi fare, sepse kur nisa ta shkruaja, gjithçka ishte aty. Përvoja të tilla janë rrënjë të mjaftueshme për çdo libër ; dhe jam e lumtur që fëmijët këtu që lexojnë për Borën dhe Marashin do të dinë diçka për jetën në ato vende të larta të paprekura ku jetesa e varfër nuk pengon ekzistencën e pasur të shpirtit.
Login
