Eksploruesi dhe udhëpërshkruesi austro-hungarez, Karl Steinmetz, ishte inxhinier me profesion. Pas një udhëtimi të gjatë në Amerikën e Jugut, ai udhëtoi disa herë nëpër Perandorinë Osmane, para se të nisej drejt pjesës më të egër të saj – në malet e Veriut të Shqipërisë. Në gusht të vitit 1903, nën vapën e verës, ai u nis në një ekspeditë malore nga Shkodra në drejtim të Gjakovës dhe Prizrenit. Menjëherë pas mbërritjes në Shkup, u kthye sërish në Shqipëri me avullore nga Selaniku në San Giovanni di Medua (Shëngjin), ku mbërriti më 12 shtator, për të filluar një ekspeditë të dytë që e çoi nëpër Mirditë për dy javë dhe më pas poshtë përgjatë luginës së Drinit për në Shkodër. Në gusht të vitit 1904, ai u kthye përsëri në Shqipëri për të eksploruar edhe një herë malet veriore. Ky udhëtim e çoi në territore të ngjashme, por pak më në Veri, përmes maleve të larta të Shkrelit, Thethit, Shalës dhe Mërturit, për në Gjakovë. Një ekspeditë e tretë në vitin 1905 e çoi sërish nëpër malet e Veriut, këtë herë në drejtim të Matit dhe luginës së Drinit të Zi në rajonin e Dibrës. Udhëtimet e Steinmetzit përshkruhen në tre libra në gjuhën gjermane: Eine Reise durch die Hochländergaue Nordalbaniens (Një udhëtim nëpër malësinë e Shqipërisë së Veriut), Vjenë 1904; Ein Vorstoß in die nordalbanischen Alpen (Një ndërmarrje në Alpet Shqiptare të Veriut), Vjenë 1905; dhe Von der Adria zum Schwarzen Drin (Nga Adriatiku te Drini i Zi), Sarajevë 1908. Së bashku me Baron Nopcsan dhe Edith Durhamin, në kohën e tij ai konsiderohej si një nga udhëtarët më të informuar të huaj për Shqipërinë e Veriut. Karl Steinmetz mësoi gjuhën shqipe dhe ishte gjithashtu autor i një gramatike dhe fjalori të shqipes: Albanische Grammatik: nordalbanische Mundart (Gramatika shqipe: Dialekti verior shqiptar), Sarajevë 1913; dhe Deutsch-albanesisches Feldwörterbuch (Fjalor fushor gjermanisht-shqip), Sarajevë 1913. Në vapën e gushtit 1904, Karl Steinmetz u nis nga Shkodra. Qëllimi i tij ishte qyteti i ndaluar mysliman i Gucisë, që sot ndodhet në juglindje të Malit të Zi. Megjithatë, pasi mbërriti në Theth (Nrejaj), një përplasje mes fiseve vendase e detyroi të ndryshonte planet.
Nga: Karl Steinmetz[1]
Përktheu (nga gjermanishtja) në anglisht: Robert Elsie
Përktheu (nga anglishtja) në shqip: Agron Shala
Shkodra nuk është një qytet tërheqës për të kaluar shumë kohë në të. Për këtë arsye, sapo mbërrita, në Konsullatën e Përgjithshme Austro-Hungareze kërkova lejen, yol-teskere, që më nevojitej për të udhëtuar në Turqi. Ditën tjetër, më njoftuan se valiut nuk i lejohej të jepte leje udhëtimi në Shqipëri, për shkak të një urdhri që i kishte ardhur nga Kostandinopoja disa javë më parë. Për rrjedhojë, ata refuzuan të më jepnin lejen e udhëtimit, pavarësisht përpjekjeve të konsullit Rémi von Kwiatkovsky për të më mbështetur – për të cilin jam shumë mirënjohës. Nuk më mbeti zgjedhje tjetër veçse të nisesha pa leje. Në male, teskereja nuk nevojitet aspak, dhe pasi t’i kaloja ato, për në Vilajetin e Kosovës, do të shihja se si do të veproja me autoritetet.
U nisa nga Shkodra në agimin e 9 gushtit, i shoqëruar nga dy burra nga qyteti, duke ndjekur rrugë dytësore për të shmangur postblloqet turke që kontrollonin rrugët kryesore. Meqenëse kishim kuaj të mirë, mundëm të ecnim me galop pothuajse gjatë gjithë rrugës nëpër fushën e ndërthurur me livadhe, ara dhe grupe pemësh që shtrihet mes maleve dhe liqenit të Shkodrës. Peizazhi ndryshoi vetëm kur arritëm në shtegun që të çon drejt Kastratit dhe Hotit, pranë Hanit të Çesmës, dhe u kthyem djathtas. Në të djathtë kishim kodra të zhveshura me gurë, ndërsa në të majtë një fushë të sheshtë, pak e pjerrët, e mbuluar me gurë të mëdhenj sa grushti ose koka.
E kaluam shtratin e thatë të lumit Benush, të gdhendur thellë në peizazh, i cili në stinën e shirave derdh ujërat e veta në liqen, dhe ndaluam për pak në Hanin Kodër Ars, ku ka një dyqan të vogël mes pemëve të larta. Dyqani ofronte kafe dhe ishte gjithmonë gumëzhinte, pasi kishte të vetmin pus brenda një ore në këmbë. Rreth mesditës arritëm te përroi Proni i Thatë, në pikën ku del nga gryka. Kaluan shtratin e tij me gurë, plotësisht të tharë, dhe u ngjitëm drejt kishës së fisit Shkrel, në vendbanimin Bërzheta, rreth 40 metra më lart se lugina. Është një godinë e thjeshtë, por disi më e madhe se shumica e kishave që hasen në Shqipëri. Pranë saj ndodhej famullia e madhe dykatëshe që i përkiste misionarit, një prift dioqezian. Në shpatet e pjerrëta përreth kishte disa shtëpi bujqësore, pemë dhe ara të vogla të hapura në dheun shkëmbor.
Misionari nuk ndodhej aty dhe kishte qenë larg prej disa javësh. Megjithatë, arrita të takoj përfaqësuesin e tij, një prift të ri, si edhe misionarin e Bogës, Dom Nocin, që ndodhej aty për një vizitë të shkurtër. Dom Noci kishte ndërmend të kthehej në shtëpi atë pasdite, ndaj vendosa t’i bashkohesha. U ndava nga udhërrëfyesit dhe u nisëm për në Bogë vonë pasdite.
Shtegu na çoi lart në luginën e ngushtë të përroit Proni i Thatë. Fillimisht shpatet ishin të mbuluara me shkurre, por më lart kishte shkëmbinj imponues me brigje të pjerrëta, disa prej të cilave të mbuluara me vegjetacion. Rrethina jonë ishte me të vërtetë e zymtë dhe e shkretë. As bar, as ujë. Proni i Thatë ishte emri më i përshtatshëm për këtë luginë. Është rajoni më shkëmbor dhe më i thatë i të gjitha krahinave malore dhe, për këtë arsye, fisi Shkrel që banon aty nuk merret fare me bujqësi, por vetëm me blegtori. Gjatë verës, ata i çojnë bagëtitë në kullotat e pasura malore, ndërsa dimrit i mbajnë në fusha dhe i ushqejnë me barin që kanë zbritur nga malet dhe me kallinj misri. Vetëm pak familje shpërngulen në Jug, në zonën bregdetare më të ngrohtë, gjatë dimrit. Në këtë aspekt, shkrelajt dallojnë nga fqinjët e tyre veriorë, kelmendasit, të cilët pothuajse të gjithë dimrin e kalojnë në bregdet në Jug të Shkodrës.
Shkreli është një fis relativisht i pasur, që përbëhet nga rreth 600 familje, nga të cilat shumica (rreth 500) janë katolike. Të tjerat janë myslimane. Vendbanimi më i madh në Shkrel është Vrizi, në këmbët e malit Veleçik, ku banon bajraktari, Vat Marshi. Vendbanimet e tjera janë – sipas madhësisë – Bërzheta, Dusej, Dedaj, Stërkuja, Pojica, Grizhaj, Stillo dhe Zagora. Pasi kaluam rrjedhën e pakët të një burimi, rreth dy orë në verilindje të Bërzhetës, arritëm në një fushë të vogël të sheshtë me disa ara misri dhe disa shtëpi aty-këtu. Ky ishte vendbanimi Dusej, ku drejtimi verilindor i luginës kthehet në drejtimin verior. Në këtë pikë, shtegu hyn në një përroskë të ngushtë, vetëm rreth dy metra e gjerë, dhe vazhdon për ca kohë nëpër këtë grykë të ngushtë që gjithashtu shërben si shtrat përroi. Më pas hapet në një luginë të këndshme me shpatet e buta të mbuluara me livadhe, ara dhe aty-këtu me shtëpi. Në këtë anë të grykës, kjo zonë quhet Gryka e Dusejit.
Në anën tjetër të përroit gjendet një burim që shpërthen me ujë të ftohtë akull, me një grazhd për bagëtitë në një grumbull pemësh ahu të lartë. Ishte vendi ideal për një pushim. Kishim me vete një kafexhi (njeri që bën kafe), që kishte ngritur një kasolle primitive aty, dhe na përgatiti një filxhan të nxehtë kafeje. Nata po afrohej, ndaj u rikthyem në shteg, duke u ngjitur përgjatë anës së majtë të luginës ku përplaseshim me gurë në çdo hap. Në pikën ku lugina kthehet në drejtimin lindor, lihet territori i Shkrelit dhe hyn në krahinën e fisit të Bogës. Arritëm në Preçaj, në errësirë, rreth një çerek ore më pas, ku ndodhet kisha e këtij fisi. Sipas traditës veriore shqiptare, kisha merr emrin nga territori fisnor në të cilin ndodhet, dhe quhet thjesht Kisha e Bogës.
Boga në të vërtetë i përket fisit të Kelmendit dhe përbën një nga katër bajraqet e tij. Megjithatë, ata kanë shumë pak kontakte me kelmendasit, pasi këta të fundit jetojnë në luginën e Cemit, prej nga Boga ndahet nga një vargmal i lartë rreth 2 000 metra. Boga përbëhet nga rreth 75 familje të cilat, me një përjashtim, janë të gjitha katolike dhe jetojnë në nëntë fshatrat e mëposhtëm: Gjokaj, Preçaj, Malej, Gegaj, Mihaj, Leshaj, Mikaj, Ulgjekaj dhe Nrej. Bajraktari, Llesh Sokoli, nuk banon në territorin e fisit, por në fushën e Shkodrës dhe vjen në Bogë vetëm për disa javë çdo vit. Në pjesën tjetër të kohës ai përfaqësohet nga Zejf Prenka. Edhe banorët e Bogës janë kryesisht blegtorë, pasi toka e punueshme është shumë e pakët dhe ndodhet kryesisht përreth Preçajt.
Meqenëse mbërritëm vonë në Preçaj, mund të shihja mirë rrethinat vetëm të nesërmen në mëngjes (10 gusht). Edhe këtu, fushat ngjiten gradualisht në shpatet derisa kthehen në shkëmbinj të pjerrët. Shumica e shtëpive janë në anën e djathtë të luginës, ndërsa kisha ndodhet në anën e majtë.
Edhe pse rruga nga Bërzheta në Preçaj të lë përshtypjen se nuk ka ndonjë ndryshim të madh në lartësi, në të vërtetë Preçaj është goxha më lart. Matja për Bërzhetën ishte 580 metra, ndërsa për Preçajn ishte 920 metra.
Me kërkesën time, misionari atje më siguroi një të ri për të më çuar në Theth. Në kontrast me përvojën time të para një viti në Dushman, Toplanë dhe Nikaj, ku udhërrëfyesit e mi nuk përmendën kurrë çështjen e pagesës, ky djalosh donte të dinte menjëherë se sa do të paguhej, madje kërkoi një shumë të konsiderueshme. E njëjta gjë ndodhi në Theth (dhe më vonë në Rajë), por kjo lidhet me faktin se Thethi dhe Raja ndodhen përgjatë shtigjeve më të frekuentuara që lidhin Gucinë dhe Pejën me Shkodrën. Si rrjedhojë, popullsia këtu ka pasur më shumë kontakte me botën e jashtme. Shqiptarët janë të pajisur me një zgjuarsi të madhe të natyrshme dhe mësojnë shpejt si të përfitojnë nga situatat. Kur përballen me të huaj, janë të bindur se kushdo që vjen nga jashtë është i pasur në mënyrë të pallogaritshme, pasi ka ardhur deri këtu për të vizituar malet vetëm për qejf. Gjysmë mexhidi (dy korona) për person në ditë konsiderohet zakonisht si pagë e mirë.
Pasi arritëm një marrëveshje me udhërrëfyesin në Preçaj, u nisëm në këmbë, pasi rruga prej aty e tutje nuk ishte e përshtatshme për kuaj. Menjëherë pas kishës, kalon një burim i fuqishëm uji, pranë të cilit ndodhen dy dyqane (dugojë), të drejtuara nga burrat shkodranë. Të dyja janë shumë primitive dhe ofrojnë vetëm furnizime themelore, si kripë, kafe, shamia, gjilpëra dhe penj etj.
Përtej Preçajt, lugina ngushtohet në një grykë me shkëmbinj. Aty mbaron toka e punueshme dhe rruga vazhdon përmes një gryke të egër, ku duhet të kacavirresh përmes shkëmbinjve dhe gurëve të mëdhenj. Në këtë rrëpirë rriten shkurret dhe pemët e larta të ahut, përmbi të cilave ngrihen shkëmbinjtë masivë. Është një nga peizazhet më romantike në të gjithë Malësinë. Shtegu – nëse mund ta quajmë kështu – vazhdon deri në fund të luginës dhe ngjitet përmes një pylli madhështor ahu, në tokë të gurëzuar. Ngjiteshim gjithnjë e më lart. Drunjtë e ahut u zëvendësuan nga pishat, derisa pylli përfundoi në një pellg të vogël shterp nën qafën malore. Pellgu, i quajtur Gropa e Borës, është i rrethuar me shkëmbinj të mbuluar me shtresa dëbore. Në mes të pellgut takuam një fatkeq që banonte në një kasolle prej guri, ku po përgatiste kafe për kalimtarët. Nuk kishte ujë në këtë lartësi, ndaj ai përdorte borën të cilën e shkrinte në një enë prej druri.
Rruga ndahet pranë kasolles. Majtas është një shteg i vështirë që ngjitet përmes Majës së Vijavetit drejt luginës së Gucisë. Djathtas është një tjetër shteg i përshtatshëm për kafshë ngarkese. Ai ngjitet nëpër një shpat me shkëmbinj të rrëmbyeshëm dhe një sipërfaqe të madhe me dëborë, deri në qafë. Zgjodha këtë shteg dhe për njëzet minuta isha në Qafën e Shtegut të Dhenjvet, që do të thotë shtegu i deleve, pika më e lartë e kalimit në Alpet Shqiptare të Veriut. Aneroidi tregonte një lartësi prej 1770 metrash. Qafa është vetëm disa metra e gjerë. Në të djathtë ngrihet një shkëmb i lartë.
Sapo kalova në anën tjetër të qafës, pata ndjesinë sikur perdet u tërhoqën papritmas përpara meje. Një pamje e jashtëzakonshme u shfaq. Në këmbët e mia ishte një faqe shkëmbore që zbriste thuajse pingul. Shumë më poshtë, në fund të luginës, mund të shihja fusha të gjelbra dhe livadhe – Lugina e Thethit – nëpër të cilën gjarpëronte një lumë. Në të djathtë dhe të majtë, male të mbuluara me dëborë, kreshta të thikta dhe shkëmbinj madhështorë që ngriheshin drejt qiellit të kaltër. Vetëm në pjesën jugore të luginës kishte shpate të mbuluara me shkurre dhe pyje. Në Veri kishte vetëm shkëmbinj të shkretuar me ngjyra të bardha dhe gri. Pamja ishte madhështore, por në të njëjtën kohë imponuese, sepse shumë prej greminave para meje binin 500 metra drejt një humnerë të thellë. Asnjë fije bari nuk rritej aty. […]
Pasi shijova panoramën nga maja e Qafës së Shtegut të Dhenve, fillova zbritjen. Shtegu ishte i pjerrët dhe jashtëzakonisht i vështirë. […] Pasi u ngjita për disa qindra metra nëpër shkëmbinj dhe gërmadha, më në fund arrita në një pjesë të shpatit malor të mbuluar me bar, shkurre dhe pemë. Aty ndodhej një pikë ndarjeje e shtigjeve – një shteg në të majtë zbriste poshtë në luginë për gjysmë ore dhe më pas ngjitej sërish drejt Qafës së Pejës. Ky është shtegu drejt Gucisë. Shtegu në të djathtë zbriste thellë në shpatin e malit përmes shkurreve, derisa arrinte në arat dhe kullotat e para. Kalova pranë disa shtëpive bujqësore, derisa mbërrita te dy mullinj uji pranë ujërave të rrjedhshëm dhe kristal të pastra të lumit të Shalës. Edhe kur është vapë, lumi është përherë akull i ftohtë deri në fund të luginës ku bashkohet me Drinin. Kjo sepse ai ushqehet drejtpërdrejt nga dëbora e maleve përreth. Është ujë i mrekullueshëm për pirje.
Kalova urën e vogël mbi lumë (rreth një metër e gjerë) dhe, duke vazhduar përgjatë bregut të majtë, për rreth një çerek ore, arrita te kisha e Thethit në Nrejaj. Është një ndërtesë mjaft e madhe. Kati përdhes përfshinte kishën – më saktë faltoren – dhe dy dhoma magazinimi. Kati i sipërm përbëhej nga tri dhoma dhe një kuzhinë që përdoreshin nga misionari. Ndërtesa është e vendosur në një zonë të sheshtë dhe rrethohet nga arat e misrit. Përreth saj ka edhe disa shtëpi të tjera.
Kur udhërrëfyesi im dhe unë arritëm te kisha, gjetëm derën të mbyllur dhe askush nuk iu përgjigj thirrjeve tona. Një kalimtar na njoftoi se prifti kishte shkuar në Abat për të vizituar një koleg për disa ditë. Ndërsa po pyesja veten çfarë duhej të bënim, u afrua një i ri dhe u prezantua si kujdestari i kishës dhe përfaqësues i misionarit. Kur i shpjegova se kisha ardhur për të takuar priftin, ai na hapi derën duke thënë se prifti sigurisht nuk do të kundërshtonte. Largova udhërrëfyesin dhe ia besova kujdesin tim kujdestarit, Pjetër Gjonit. Pjetri ishte një djall i zgjuar. Nuk duhet menduar se duke më ftuar brenda po vepronte thjesht nga bamirësia e krishterë. Ai po llogariste tashmë se sa më shumë mund të fitonte nga unë, krahasuar me punën e lodhshme në ara.
Thethi është shënuar në harta si vendbanim, por kjo nuk është plotësisht e saktë. Është më tepër një rajon. Lugina e lumit të Shalës, nga burimi i saj në Jug deri te Qafa e Boshit, përbën territorin e fisit të Shalës. Në Ndërlysë, lugina ndërpritet nga një grykë e ngushtë disa kilometra e gjatë, përmes së cilës kalon lumi. Zona në Veri të kësaj gryke, përreth burimit të lumit, quhet Theth, ndërsa ajo në Jug njihet si Shala e Madhe, ose thjesht Shala. Megjithëse të dy zonat i përkasin fisit të Shalës, banorët e tyre jetojnë më së shumti të ndarë dhe nuk e konsiderojnë njëri-tjetrin si të afërm. Për këtë arsye, martesat mes dy pjesëve të fisit lejohen. Secila nga zonat ka misionarin e vet. Ai në Theth banon në Nrejaj, ndërsa ai në Shalë banon në Abat.
Thethi përfshin këto shtatë lagje, me gjithsej 90 shtëpi: Nrejaj, Markdedaj, Gjeçaj, Nikgjonaj, Okol, Leçaj dhe Ndërlysë. Zakonisht llogariten rreth shtatë persona për çdo shtëpi, por në disa fshatra kjo llogaritje është e pasaktë, sepse për shkak të zakoneve patriarkale të malësorëve, familjet e zgjeruara jetojnë nën një çati. Edhe nëse djemtë janë të martuar, ata nuk ndërtojnë shtëpi më vete, por vazhdojnë të jetojnë me prindërit. Në disa raste, pesëdhjetë veta jetojnë nën një kulm. Është e qartë se kushtet e tilla nuk mbështesin higjienën e duhur. Sidomos sifilizi është shumë i përhapur. Deri para pak kohësh, kjo sëmundje e tmerrshme nuk njihej fare në Malësi. Ajo u soll nga Shkodra pesë a gjashtë vjet më parë dhe u përhap me shpejtësi për shkak të zakoneve dhe kushteve të jetesës së malësorëve, por edhe nga mungesa e plotë e njohurive mbi mënyrën e përhapjes së sëmundjes. Askund nuk janë ndërmarrë masat parandaluese, madje as më të thjeshtat.
Banorët e Thethit merren me blegtori dhe bujqësi, por të ardhurat nga kjo e fundit janë të pamjaftueshme, sepse toka e punueshme është shumë e pakët. Të korrat përbëhen pothuajse tërësisht nga misri i cili përpunohet në mullinjtë me ujë, të cilët janë të shumtë në luginë. Ushqimi kryesor është mielli i misrit dhe ajo çfarë mungon sillet nga Peja, sepse aty është më lirë se në Shkodër. Çdo javë, një grup banorësh nga Thethi dhe Shala nisen për të marrë miell të cilin e mbajnë mbi kafshë ngarkese ose mbi kurriz. Për shkak të terrenit të vështirë malor, kafshët e vetme që përdoren janë mushkat. Ato janë jashtëzakonisht të qëndrueshme dhe ngjiten në shtigje të vështira me po aq lehtësi sa dhitë e egra. Në luginën e Shalës, ashtu si edhe në zonat fqinje në Lindje dhe Jug, nuk ka kuaj.
Me ndihmën e Pjetrit, u vendosa në banesën e misionarit. Thethi është një vend shumë i këndshëm për të qëndruar gjatë verës, ndryshe nga shumica e pjesëve të tjera të Shqipërisë së Veriut. Vapa nuk është aq e fortë, për shkak të lartësisë (780 m) dhe maleve përreth të mbuluara me borë.
Të nesërmen në mëngjes (11 gusht), bajraktari i Thethit, Sokoli i Marash Nikës, erdhi për të më takuar. Ishte rreth pesëdhjetë vjeç, me një shprehje miqësore në fytyrë, por të gdhendur nga vitet. Patëm një bisedë shumë interesante, gjatë së cilës Pjetri po përgatiste drekën në kuzhinën ngjitur. Papritmas, Pjetri u kthye në dhomë dhe na tha se kishte therur një pulë, por nuk dinte si ta gatuante. Hyra në kuzhinë, në përcjellje të bajraktarit, dhe së bashku arritëm të përgatisnim një vakt të shijshëm nga zogëza e gjorë. Si shpërblim, ftesa ime për drekë iu drejtua edhe bajraktarit, dhe kaluam një kohë të mrekullueshme. Pjetri gjeti pjata, thika dhe pirunë në dollapin e misionarit – jo vetëm për mua, por edhe për veten dhe bajraktarin. U argëtova shumë duke vëzhguar vështirësitë që kishin bashkëbiseduesit e mi me këto vegla të panjohura për ta. Pas pak, bajraktari hodhi thikën dhe pirunin mënjanë me nervozizëm dhe filloi të hajë me duar, siç kishin bërë paraardhësit e tij.
Pas drekës, një grua dhe një vajzë hynë për të biseduar me priftin. Gruaja duhej të kishte qenë mjaft e bukur në rininë e saj, dhe vajza ishte gjithashtu mjaft tërheqëse. Në fakt, ndër gratë e Malësisë has shpesh vajza të bukura. Fytyrat e ashpra fshatare që jemi mësuar të shohim në vendin tonë janë tepër të rralla në Shqipëri, si te burrat ashtu edhe te gratë. I ftuam gratë të uleshin për pak, dhe biseda që u zhvillua ishte aq e ngrohtë dhe miqësore saqë u ndjeva sikur isha në një shtëpi fshatare austriake. Bajraktari dhe Pjetri përfituan nga rasti për të tymosur sasi të mëdha duhani, të cilin e kisha marrë me vete nga Shkodra. Malësorët e duan shumë duhanin. Edhe gratë tymosin.
Jeta e grave në male është krejtësisht e ndryshme nga ajo e grave në qytet. Ato trajtohen me ashpërsi të madhe. Sapo mbushin të katërmbëdhjetat, vajzave në qytet pothuajse nuk u lejohet më të dalin nga shtëpia. Në Malësi, gjërat janë ndryshe. Askush nuk i ndalon ato të ecin vetëm për orë të tëra nëpër male. Martesat në qytet janë pothuajse gjithmonë të rregulluara nga prindërit, dhe çiftet shpeshherë shihen për herë të parë në ditën e dasmës. Në Malësi, ku kontaktet nuk pengohen, çiftet ndonjëherë martohen sepse janë të dashuruar. Nëse një djalë ndien tërheqje për një vajzë nga një fis fqinj – malësorët nuk martohen me ata që i konsiderojnë të afërm me gjak – ai viziton shpesh shtëpinë e vajzës. Më pas, ai dërgon nënën ose një të afërm tjetër me një dhuratë për babanë e vajzës. Nëse babai e pranon dhuratën, kjo do të thotë se ai e ka pranuar fejesën. Nëse babai e refuzon, por vajza dëshiron të martohet, atëherë djali e rrëmben vajzën me ndihmën e shokëve të tij – por, kështu ai bëhet objekt i një gjakmarrjeje. Gratë shpeshherë pajtohen të rrëmbehen.
Nuset nuk sjellin pajë. Për më tepër, para martesës dhëndri duhet t’i paguajë familjes së nuses një shumë nga 1 100 deri në 1 500 piastra, në varësi të mundësive të tij financiare – maksimumi 3 000 piastra.
Pavarësisht përpjekjeve të misionarëve, poligamia është mjaft e zakonshme në Malësi. Në disa raste ajo kërkohet nga zakoni. Nëse njëri nga dy vëllezërit e martuar vdes, vëllai tjetër është i detyruar të marrë gruan e të ndjerit si konkubinë. Kjo vlen edhe për gruan e xhaxhait.
Pasdite, unë dhe Pjetri vizituam varrezat e hapura pranë kishës, të mbushura me kryqe të mëdhenj prej druri nën hijen e pemëve të mëdha. Ishim ulur mbi bar, duke tymosur dhe biseduar me disa burra që ishin mbledhur aty, kur një burrë u afrua me një lopatë dhe filloi të gërmonte një varr të cekët pranë nesh. Më pas e shtroi varrin me dërrasa, gjysmë metër i thellë, dhe i bëri shenjë disa grave që po prisnin më tej. Njëra prej tyre mbante një djep të vogël me një foshnje të vdekur brenda. Ajo nxori foshnjën dhe ia dha burrit. Ai e shtriu trupin e vogël në varr, vendosi një dërrasë mbi të dhe e mbuloi me dhe. Nëna më pas vendosi djepin përmbys mbi varr, si shenjë se nuk do të nevojitej më. I gjithë riti u zhvillua në heshtje, pa ndonjë shenjë emocioni, përveç disa lotëve që i dolën nënës kur dheu u hodh mbi sëndukun e improvizuar. Gjatë gjithë kohës, ishim ulur vetëm një metër më larg, duke biseduar dhe qeshur, madje edhe varrmihësi iu bashkua bisedës sonë […]
[Dy ditë më vonë] në Nrejaj takuam më në fund misionarin, një françeskan, së bashku me nënën dhe dy motrat e tij, të cilat kishin ardhur në famulli për t’u kujdesur për shtëpinë. Prifti i nderuar ishte ende shumë i ri, mbi njëzet vjeç, dhe nuk ishte i njohur me zakonet e Malësisë. Ai kishte ardhur këtu nga vendlindja e tij, Shkodra, vetëm gjashtë javë më parë. Mungesa e përvojës së tij ishte një nga arsyet kryesore pse planet e mia të udhëtimit u penguan. Emri i tij në të vërtetë ishte At Ludoviku, por malësorët parapëlqejnë emra shumë të shkurtër. Emrat me të cilët pagëzohen janë të gjithë njërrokësh, si Kin, Kol, Lek, Nou etj. Ai u njoftua menjëherë pas mbërritjes se nuk u pëlqente emri i tij dhe se do ta thërrisnin At Gjon. Populli i Thethit nuk pranon kundërshtime në çështje të tilla. Edhe prifti i Abatit pësoi një transformim të ngjashëm: At Kirili u bë At Deda.
Të dy motrat, katërmbëdhjetë dhe shtatëmbëdhjetë vjeçe, ishin vajzat e para nga Shkodra që pata rastin të takoj. Quheshin Age dhe Leze dhe të dyja ishin të bukura – madje e madhja ishte goxha tërheqëse. Fillimisht ishin mjaft të turpshme në prani të burrave të panjohur dhe u hapën vetëm pas disa ditësh. Në praninë time, edhe kur hanim së bashku – unë si mysafir nderi – ato nuk guxonin të thoshin asnjë fjalë. Një herë, kur u çova për të marrë shishen me ujë në skajin tjetër të tryezës, pati një thirrje shqetësimi. Ishte e padëgjuar që unë, si burrë – dhe për rrjedhojë, zot dhe sundimtar i krijimit – të bëja diçka që ishte detyrë e vajzave. Sa herë ndizja një cigare, njëra prej tyre vinte menjëherë me një shkrepëse të ndezur në dorë. Vetëm nga këta shembuj mund të kuptohet roli nënshtrues që kanë gratë edhe në familjet më të mira qytetare.
Të nesërmen në mbrëmje, i tregova priftit se ku doja të shkoja më tej gjatë udhëtimit dhe i kërkova të më gjente disa burra të besueshëm që do të më shoqëronin për në Pejë. Si më të besuar, ai më sugjeroi Pjetrin – të cilin tashmë e njihja – si edhe Zogun, djalin e bajraktarit, dhe dy burra të tjerë që nuk i njihja: Sokoli i Marash Ukës dhe Sadri Luka. Të tre të parët banonin në Nrejaj, ndërsa i fundit në Okol. Prifti u ofrua t’u fliste atyre dhe, pasi e bëri këtë të nesërmen në mëngjes, më njoftoi se të tre të parët ishin të gatshëm të më çonin në Pejë për një pagesë të përshtatshme. I katërti, Sadri Luka, nuk ishte i pranishëm, por do të kthehej ditën tjetër. Meqenëse prifti më tha se Sadriu ishte më i zgjuari prej të gjithëve dhe se njihej për guximin dhe vendosmërinë, vendosa të flisja me të para se të merrja një vendim përfundimtar.
Një tjetër arsye për këtë vendim ishte fakti se Pjetri dhe Zogu më kishin thënë se nuk do të më çonin nëpër shtegun që të nxirrte në Guci, por do të provonin një rrugë tjetër anësore nëpër male. Gucia, e izoluar dhe e rrethuar nga malet e larta, kishte reputacion për ksenofobi dhe sjellje të pahijshme ndaj të huajve. Për më tepër, zona ishte e trazuar sepse qeveria turke po përpiqej të vendoste taksa. Edhe shqiptarët nga Shkodra që kishin punë atje kërcënoheshin dhe mund të lëviznin vetëm në shoqërinë e burrave të nderuar vendas. Prandaj, kishte arsye të forta për sugjerimin e tyre që të merrnim një rrugë tjetër. Megjithatë, unë isha veçanërisht i interesuar të vizitoja këtë zonë të cilën pak evropianë e kishin parë ndonjëherë dhe nuk doja të heqja dorë nga plani im fillestar.
Të nesërmen në mëngjes bisedova me Sadri Lukën, i cili ishte një burrë i zgjuar dhe i shkathët. Ai ndenji duke tymosur cigaren për disa çaste, pa thënë gjë. Pastaj u përgjigj: “Ky udhëtim përfshin një rrezik të caktuar dhe sa më shumë njerëz të jenë të përfshirë, aq më i madh bëhet rreziku. Vëmendja që do të tërhiqte një grup do të sillte pashmangshmërisht dhunë. Do të ishte më mirë të përpiqeshim të shkonim atje vetëm me një udhërrëfyes”. Ai tha se do të më çonte vetë, dhe do të më kalonte drejt nëpër qendër të pazarit të Gucisë dhe Plavës.
Ky ishte njeriu që po kërkoja! Qetësia me të cilën foli dhe komentet e menduara rreth udhëtimit më lanë përshtypjen se, me mbështetjen e tij, projekti im kishte më shumë gjasa të përmbushej sesa me tre të tjerët, pra me triumviratin. Edhe ata ishin po aq dinakë dhe të guximshëm, por dukeshin sikur nuk e kishin menduar mirë planin dhe mbështeteshin vetëm në forcën brutale. Si pagesë për shërbimet e tij, Sadri Luka kërkoi shumën që u kisha premtuar të treve së bashku, dhe unë pranova. Ramë dakord që të takoheshim pasdite në Okol për të diskutuar detajet. Pjetri dhe shokët e tij nuk do të informoheshin, sepse do të zemëroheshin rëndë kur të mësonin se ishin përjashtuar nga marrëveshja.
Por, ata nuk u mashtruan. Ata u bënë të dyshimtë për bisedat e gjata që kisha me Sadriun, aq më tepër kur ai u largua, dhe unë dhashë një përgjigje të paqartë për pyetjet e tyre rreth udhëtimit. Pjetri deklaroi se nuk do ta pranonin kurrsesi përjashtimin e tyre. Kur iu kundërpërgjigja se nuk kisha marrë ende një vendim përfundimtar me askënd, dhe se në çdo rast isha unë që vendosja se kush do të më shoqërojë, ai kapi një kryq mbi tryezën e misionarit dhe u betua se me Sadriun nuk do të arrija kurrë i gjallë në Guci.
Ky nuk ishte thjesht kapadaillëk. Shokët e tij dhe Sadriu kishin kohë që ishin në armiqësi, dhe vetë Pjetri ndodhej në një gjendje të vështirë financiare të cilën shpresonte ta kalonte me ndihmën e portofolit tim. Për të shpëtuar nga një gjakmarrje e mëparshme, ai kishte shitur të gjitha pushkët e veta Martini dhe tani kishte vetëm një armë me mbushje nga gryka. I duhej me patjetër të blinte një Martini të re. Gjatë ekskursionit tonë drejt Majës së Drenit, ia kisha huazuar pushkën time.
Çështja po bëhej gjithnjë e më e ndërlikuar, dhe isha kureshtar të shihja se çfarë do të thoshte Sadriu për këtë zhvillim të ri. Megjithatë, para se të mund të shkoja ta takoja në Okol, më duhej të pranoja një ftesë për drekë – së bashku me misionarin – te bajraktari, në kullën e tij verore. Shtëpia e tij ndodhej në një shpat të Majës së Lisit, rreth treçerek ore larg nga kisha. Kasollja ishte ndërtuar me degë dhe shkurre, dhe aty banonte e gjithë familja. Kur arritëm me misionarin rreth mesditës, përgatitjet për vaktin kishin nisur. Fillimisht u ulëm mbi një grumbull gjetesh dhe bajraktari na përgatiti kafenë e zakonshme dhe na ftoi të pinim nga duhani i tij i freskët i gjelbër. Dreka u shtrua mbi një sofër të ulët dhe të rrumbullakët, siç është zakon në gjithë Orientin, dhe u ulëm rreth saj këmbëkryq. Nuk kishte pjata individuale – të gjithë hanim nga e njëjta enë. Pjata e parë ishte mish deleje i zier me lëng, që shoqërohej me bukë shumë të shijshme misri. Pjata e dytë dhe e fundit ishte mazë, një specialitet i Malësisë që shërbehet vetëm në raste të veçanta. Është një lloj qulli i misrit me ujë, mbi të cilin hidhet kajmaku.
Nëse ishte një vakt festiv i ofruar nga një nga burrat më të nderuar të Thethit, njeriu mendon se si duket ushqimi i një malësori të zakonshëm? Ushqimi kryesor që konsumojnë është kore buke misri, të ziera në ujë me kripë, të cilat pastaj hahen të thata. Ata që janë pak më mirë financiarisht, mund të përballojnë pak djathë ose kos të holluar me ujë. Çfarë gjendjeje e mjeruar! Kur do të vijë dita që ky popull kaq inteligjent të mund të jetojë një jetë të denjë?
Bajraktari më shoqëroi deri në fund të shtegut kur u larguam nga kasollja, dhe biseda kaloi te largimi im i afërt. Edhe ai këmbënguli se nuk do të lejonte që unë të shoqërohesha nga Sadriu, dhe deklaroi se nuk do ta arrija kurrë Gucinë nëse nisem me të. Çështja ishte bërë tani tepër serioze, sepse bajraktari ishte një zotëri i moshuar, dhe gjithçka që thoshte ishte menduar mirë paraprakisht. Më luti që të flisja me Sadriun, ndaj nxitova drejt Okolit bashkë me misionarin dhe një djalosh të ri që ishte me ne. Arritëm në shtëpinë e Sadriut një orë më vonë. Ishte një nga ndërtesat më të mëdha në luginë, gjë që tregonte se sa i pasur ishte pronari i saj. Kur ia shpjegova Sadriut çfarë kishte ndodhur dhe përmenda betimin e bërë nga pala tjetër, ai lëshoi një të qeshur përçmuese dhe tha se nuk ishte fare problem. “Të gjithë jemi të armatosur, ndaj ata do të kenë po aq frikë nga ne sa kemi ne nga ata”. Vendosa që, nëse Sadriu ishte i gatshëm të rrezikonte kokën e vet, edhe unë do ta rrezikoja timen. Ramë dakord të niseshim të nesërmen në agim dhe vendosëm se çfarë rrobash shqiptare do të vishja. Do të ishte tepër e rrezikshme të përpiqesha të shkoja në Guci me veshje evropiane. Djali i ri që ishte me ne pranoi të më çonte në Okol, para lindjes së diellit, ku Sadriu do të më priste.
U kthyem në Nrejaj me ndjenjën e një lehtësimi dhe qeshëm me mendimin se sa të befasuar do të mbeteshin të tjerët kur do të zbulojnë se zogu kishte fluturuar nga kafazi. Përgatita bagazhin e vogël, djali qëndroi atë natë në shtëpi, dhe shkuam për të fjetur. Kam zakon të fle në ajrin e freskët të natës dhe, si zakonisht, para një udhëtimi, kisha lënë dritaren hapur. Rreth një orë pas mesnate, u zgjova nga një gjumë i lehtë. “At”! – dëgjova nga jashtë dritares. “At Gjon”! E njoha zërin e Zogut, djalit të bajraktarit. Askush nuk iu përgjigj. Misionari po flinte thellë. Pasuan disa pëshpërima dhe më pas thirrje të tjera. U ngrita nga krevati pa bërë zhurmë dhe shkova ta zgjoja misionarin që flinte në dhomën ngjitur. Ai u tremb shumë. Ishte diçka e pazakontë që një nga besimtarët e tij të vinte natën dhe të rrezikonte të qëllohej nga ndonjë nikaj përtej kufirit që mund të endej nëpër Theth apo Shalë me pushkë të mbushur. Duke marrë parasysh temperamentin e egër të njerëzve të Nrejajt, frikësohesha se dhuna ishte e pashmangshme.
Fillimisht, misionari donte t’i binte kambanës së kishës për të lajmëruar fshatin për ndonjë emergjencë. Pas një vlerësimi, vendosëm që të flisnim më parë me burrat jashtë. Misionari shkoi te dritarja dhe pyeti se kush ishin dhe çfarë donin. Ishte triumvirati i palës tjetër, të cilët kërkuan të hynin brenda. Nuk mund të rrinin jashtë gjatë, për shkak të rrezikut nga nikajt. Shtuan se as misionari dhe as unë nuk kishim arsye për t’u shqetësuar. Pas një diskutimi të gjatë, pranuam t’i linim të hynin, por vetëm pasi të dorëzonin armët. Secili prej tyre ia dha pushkën Martini përmes një dritareje të vogël pranë derës. Misionari i mori pushkët dhe i çoi në dhomën e nënës së tij, pastaj hapi derën. Pasoi një debat i ashpër. Ata kishin zbuluar për vizitën time në Okol dhe kishin rrethuar famullinë atë natë duke më parë teksa përgatitesha për nisje, dhe kishin arritur në përfundimin se Sadriu do të vinte të më merrte gjatë natës. Kishin vëzhguar shtëpinë gjatë gjithë natës, me synimin për të vrarë si Sadriun ashtu edhe mua, në rast se do të përpiqeshim të largoheshim. Shtuan gjithashtu se kishin marrë lamtumirën nga familjet e veta, me qëllimin që të arratiseshin nga territori i fisit menjëherë pas krimit – për të shmangur hakmarrjen. Meqë Sadriu nuk ishte paraqitur dhe ata ishin në rrezik të vazhdueshëm nga nikajt që mund të endeshin jashtë, vendosën se duhej të hynin brenda për të pasur një vrojtim më të kujdesshëm ndaj meje.
Nuk bëhej më fjalë për ndonjë largim. Kënaqësia ime e mëparshme kishte qenë e parakohshme.
Të nesërmen në mëngjes (16 gusht), kisha dukej si nën rrethim. Mbështetës të armatosur të triumviratit endeshin rrotull, dhe biseda të tensionuara zhvilloheshin në çdo cep. E gjithë lugina ishte ngritur në këmbë. Mendimi i përgjithshëm ishte se si misionari ashtu edhe unë duhej të qëlloheshim, për t’i dhënë fund problemit. Si për ta përkeqësuar situatën, më vonë gjatë ditës Sadriu na njoftoi se ndodhej në një shtëpi, një çerek ore larg, dhe donte të fliste me ne. Nuk mund të afrohej te kisha, sepse kjo do të shkaktonte një shkëmbim të papërmbajtur zjarri. Mora misionarin me vete dhe dolëm për ta takuar. Burrat na lanë të kalonim vetëm pasi u siguruan se kisha lënë të gjitha gjërat e mia personale në famulli.
I shpjeguam Sadriut se udhëtimi drejt Pejës ishte i pamundur në rrethanat aktuale. Ai e kuptoi çfarë donim të thoshim, por më pas shprehu qartë dhe prerë qëndrimin e vet. Tani kjo ishte çështje nderi për të, dhe ai do të më çonte në Pejë – doja apo nuk doja! Me siguri do të kisha shkuar me të, po të kishte ndonjë mënyrë për të kontrabanduar gjërat e mia përmes një cordon sanitaire, por edhe nëse kjo do të kishte qenë e mundur dhe do të arrinim të kalonim Qafën e Pejës, përkundër gjithë zhurmës në luginë, nuk do të kishim mbërritur kurrë në Pejë. Fjalët përhapen me shpejtësi në Malësi, dhe me siguri do të ishte ngritur një postbllok në Guci, ku jo vetëm që udhëtimi do të merrte fund menjëherë, por rreziku do të ishte i madh. U kthyem në shtëpi, duke u shtirë kinse do të bënim çmos për të bindur palën tjetër dhe për t’i qetësuar.
Kështu, e gjeta veten mes dy zjarresh që përvëlonin nga të dyja anët. At Gjoni më këshilloi të kthehesha në Shkodër, por nuk më pëlqente kjo ide, sepse do të nënkuptonte fundin e të gjitha udhëtimeve të mia nëpër male. Vendosa që të nisem për në Abat dhe të kaloj nga aty në Nikaj, dhe njoftova të gjithë burrat që përdridheshin rreth kishës për vendimin tim. Disa prej tyre, nën ndikimin e bajraktarit, pranuan. Të tjerët thanë se nuk do të më lejonin të largohesha as për në Abat dhe as për në Shkodër, sepse dyshonin se do të takohesha me Sadriun gjatë rrugës.
Misionari, i cili nuk donte të dëmtonte marrëdhëniet me besimtarët e vet, sillej sa andej-këndej, si bari në erë, duke u pajtuar me të gjithë. I kërkova fshehtas djaloshit gjashtëmbëdhjetëvjeçar, i cili kishte premtuar të më çonte në Okol, nëse do të më shoqëronte në Abat në agimin e ditës së nesërme – dhe ai pranoi.
Para se të shkoja në shtrat, hodha një vështrim të fundit nga dritarja dhe pashë disa silueta që fshiheshin nën pemë. Shtëpia vazhdonte të ishte nën vëzhgim.
Me të gdhirë, të nesërmen, hodha sytë jashtë. Askund nuk shihej asnjë njeri. Zgjova misionarin dhe ia dhashë një lamtumirë të shpejtë atij dhe familjes së tij. Djali trim tashmë ishte në krahun tim, me një pushkë në shpatull dhe një brez fishekësh në mes. Pa u vërejtur, u futëm nëpër arat përreth dhe, gjysmë ore më vonë, lamë pas luginën e Thethit. /Telegrafi/
_______________
[1] Nga Karl Steinmetz, Ein Vorstosz in die noralbanischen Alpen (Vienna & Leizpig: A. Hartleben, 1905), fq. 1-32. Përkthyer nga gjermanishtja nga Robert Elsie.
The post Ekspedita e vitit 1904, në malet e Veriut të Shqipërisë appeared first on Telegrafi.
Login
BREAKING: U.S. Air Force REVEALS Shocking Details of Jan. 28 F-35 Crash in Alaska
