Rrugëtimi ynë kombëtar, deformimi psikologjik i shkaktuar nga mungesa e shkollimit dhe projektimi i të ardhmes:
Shkruan: MsC. Mark Lucgjonaj
Shqiptarët, në gjithë historinë e tyre, jo vetëm gjeografikisht por edhe kulturalisht e shpirtërisht, kanë qenë dhe janë pjesë e kontinentit të Evropës. Qysh në fillimet e shkrimeve të para, përpjekjeve për t’u bërë komb në hap me shtetet e Evropës, shqiptarët janë të lidhur me rrënjët e këtij kontinenti. Rrugëtimi i kombit shqiptar ka qenë i vështirë. Në kohën kur kombet e tjera kishin marrë iniciativa për mësim në gjuhët e tyre amtare, edhe shqiptarët, hap pas hapi me ta, filluan mësimin në shqip. Por, përkundër fqinjëve të tyre perëndimorë, të cilët luftonin mes vete për ide të ndryshme, shqiptarët përballeshin me një kulturë tjetër, të kundërt me atë evropiane. Vetëm prej vitit 1908 kemi një alfabet unik, falë intelektualëve që vunë themele të shëndosha kombëtare, duke u mbështetur në shembujt e kombeve të tjera evropiane. Ata, themeluesit e shqiptarisë, duke ditur shumë mirë sa shekuj kishim humbur, duke ditur se sa njerëz të mëdhenj nga gjaku ynë i kishin përvetësuar kombet e tjera, të vendosur për ta ringritur shqiptarinë evropiane, zbritën në rrënjët e popullit tonë dhe nga aty e filluan procesin e Rilindjes Kombëtare. Të nisur nga parimi evropian, gjuhën e vendosën në radhë të parë. Gjuha shqipe, si njëra nga gjuhët më të lashta të kontinentit, përveçse kishte përjetuar tkurrje, ishte një gjuhë e padokumentuar. Kështu ndodh kur nuk ke një administratë tënden, ose kur ke një administratë që nuk e lejon shkrimin e gjuhës. Andaj, alfabeti u bë themeli i ringritjes gjuhësore, i cili u kthye edhe në katalizatorin kryesor për pastrimin e gjuhës shqipe nga shumë fjalë të huaja, që kishin depërtuar deri në palcën e fjalëformimit. Kjo është edhe arsyeja kryesore përse sot një numër i madh i bashkëkombësve tanë, në vend se ta duan veten dhe historinë e tyre, gjuhën dhe kulturën e identitetit të tyre autokton, janë cekëtisht të lidhur me një kulturë tjetër – të imponuar ndër shekuj nga pushtuesit. Madje, ky grupacion edhe pushtimin e sheh si shpëtim. Shpesh, në të njëjtin shesh, ngrihen përmendore kundërshtuese te shqiptarët: njëra palë adhuron kryeheroin tonë, kurse pala tjetër adhuron kundërshtarin e tij më të madh – masakruesin e kombit të vet. Arsyet janë të qarta: cektësia e njohjes dhe mungesa e shkollimit ndër shekuj. Viti 1908 është një vit relativisht i vonë për kontinentin evropian për të krijuar një alfabet.
Me këtë alfabet do të fillonte të shkruhej e rishkruhej e gjithë letërsia shqipe. Do të rishkruhej me alfabetin shqip gjithë letërsia që, deri në standardizimin e alfabetit, ishte shkruar me shumë shkronja dhe me disa alfabete evropiane – latine, sllave, greke dhe arabe. Me gjuhën shqipe do të shkruheshin rreshtat e parë të historisë shqiptare, ku në rrënjët e saj do të vendoseshin kokat e shquara të dala nga gjaku ynë: Aleksandri i Madh, Genti, Teuta, Pirroja i Epirit e shumë figura – shtylla të lashtësisë sonë, të ndritura e të vuajtura. Kërthiza e kombit të ri me emër, që doli nga formula Ilir–Arbën–Shqiptar, do të vendosej te ai që do të quhej Ati i Kombit – Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Deri këtu duhet ta kemi të qartë se dy nivele bashkëpunuan në formë të barabartë me njëra-tjetrën: patriotët me pushkë në dorë dhe patriotët intelektualë. Betejat ishin pothuajse të barabarta për të dyja grupet, sepse shumë prej patriotëve intelektualë u vranë dhe u likuiduan në katër anët e botës, kudo që ata merreshin me veprimtarinë e tyre kombëtare. Duhet ta kemi të qartë se e vetmja gjuhë dhe e vetmja shkollë që ishte e ndaluar gjatë pushtimit pesëshekullor ishte gjuha shqipe. Të drejtë në shkollim në gjuhën amtare kishin të gjitha kombësitë e tjera – edhe serbët, edhe grekët – përveç shqiptarëve. Kosova do të priste edhe më gjatë për një ligj që lejonte shkollën në gjuhën shqipe – shumë më gjatë se viti 1912.
Kapitulli i ri për shqiptarët ishte futja e gjuhës shqipe në shkolla, ose hapja e shkollave shqipe në mbarë vendin. Vatra e gjuhës shqipe lindi atë ditë që u hap shkolla e parë shqipe në Shqipërinë e lirë – për të mos u mbyllur më. Kjo frymë e intelektualëve shqiptarë e kishte të qartë se politika kishte fushën e vet të veprimit, duke e lënë të lirë anën kulturore, ta përkrahnin dhe ta nxisnin për të punuar sa më shumë e sa më fort për atdheun. Ata synonin të merrnin nga kjo gurrë njerëz të formuar, të cilët do të ishin menaxherët më të mirë të shtetndërtimit dhe zhvillimit të vendit. Ata e dinin më së miri – sepse jetonin e vepronin në shtete evropiane ku demokracia kishte filluar të ishte e avancuar – andaj artin, kulturën, historinë dhe ligjin i lanë të pavarura, duke i shpallur të shenjta. Këto do të ishin arma e kombit, krenaria e të gjithëve, dhe assesi një mjet i politikës – siç do të bëheshin më pas. Shtypi, arti, kultura, shkenca dhe ligji i lirë do të ndërtonin një shtet që kishte nevojë të arrinte kohën e humbur. Kjo lloj qasjeje na bën të kuptojmë se rilindësit e dinin ç’është integrimi – ose më qartë ta themi, rikthimi i shqiptarëve në gjirin e Evropës. Ata nuk do ta besonin se sot, pas kaq shumë vitesh, mbi një shekull, ne ende nuk jemi integruar në shtëpinë tonë evropiane. Në shumë aspekte kemi bërë edhe hapa pas. Por devijimi më i madh është devijimi psikologjiko-kulturor, pra adhurimi i kulturës së pushtuesit. Dihet se gjuha shqipe u ruajt nëpër shkolla të ndryshme të improvizuara, nga intelektualë e patriotë që shkrinë pasurinë dhe jetën e tyre për ta mbajtur të gjallë pishtarin e kombit shqiptar. Pa sakrificën e tyre, me siguri sot nuk do të flitej as për Shqipëri, as për gjuhë shqipe, e as për shqiptarë. Pra, Rilindja e shqiptarëve nuk ishte një farë që shpërtheu bimën e kombit, por ishin shumë të mbjella që shuheshin herë pas here nga armiqtë e popullit autokton – i cili jetonte i ndarë në pesë vilajete, me një territor dhe natyrë mahnitëse, me pasuri tokësore, nëntokësore dhe ujore, aq sa edhe njerëzore.
Gjuha, gojëdhënat, përrallat, këngët, vajtimet, doket, ritet pagane e fetare u ruajtën nga populli. Por u dokumentuan nga intelektualët. U shpëtua ajo që mund të shpëtohej nga gurra popullore. Duke mos pasur forcën e mendjes për t’u bashkuar si komb rreth çështjes më të madhe e jetike për një popull – vetëqeverisjes – ne humbëm mjaft asete nga kultura dhe tradita që patëm. Humbëm manastire e kisha, varreza dhe kala, qytete të lashta, turma njerëzish që largoheshin nga beteja në betejë. Themeluam koloni nëpër Itali, Kroaci, Ukrainë e gjetiu. Humbëm mundësinë e dokumentimit të masakrave të shumta që u kryen ndaj kombit tonë – nga pushtues dhe dhunues që nuk ishin të paktë. U çoroditëm si popull dhe nuk po ia dilnim të bëheshim komb. Madje, duke përkrahur pushtues të ndryshëm, luftuam edhe kundër njëri-tjetrit, duke shkrirë jetët kot – për t’u kujtuar si heronj të kombeve dhe idealeve të huaja, e jo të atyre me të cilat sot do të krenoheshim. Në rrëmujën e madhe të Luftrave Ballkanike – të cilat ishin orkestruar për të shpërbërë shtetin shqiptar – ishin pikërisht intelektualët shqiptarë ata që ngritën zërin nëpër kancelaritë e Evropës, që kjo masakër, ky gjenocid i orkestruar nga fqinjët, të ndalej.
Kështu, në pushtet erdhi Ahmet Zogu. Me të filloi ngritja e shtetit shqiptar – e Shqipërisë Londineze. Prej këtu, fati i shqiptarëve filloi të shkruhej ndaras e ndryshe. Shqiptarët që mbetën jashtë kufijve vazhduan të jenë të pushtuar dhe nën sundimin e tjetrit. Nëse shqiptarët në Shqipëri po ndërtonin shtetin e tyre – në mes të varfërisë së madhe – po ndërtonin diplomacinë e parë shqiptare, ushtrinë, policinë dhe organet e tjera shtetërore, për shqiptarët e tjerë, mjerimi ishte i dyfishtë. Mbi të gjitha, rreziku nga asimilimi ishte shumë agresiv. Alfabeti i gjuhës shqipe ia doli të shkruhej vetëm në Shqipëri, dhe po ashtu shkolla shqipe ishte mundësi vetëm për shqiptarët e Shqipërisë. Por patriotët shqiptarë dhe intelektualët nuk pushuan së punuari për mbijetesën e kombit, duke vazhduar luftën për ëndrrën e madhe – të lirisë dhe pavarësisë. Ahmet Zogu do të qëndronte në krye të shtetit shqiptar prej vitit 1920 deri në vitin 1939, në forma të ndryshme të qeverisjes. Ai u rikthye në fron me ndihmën e Mbretërisë Serbo-Kroato-Sllovene, pasi Fan Noli nuk ia doli ta mbante pushtetin pas Revolucionit. Në kohën kur Zogu po ringrinte Shqipërinë nga humnera e errësirës, shqiptarët jashtë Shqipërisë ishin në zjarr. Atje po kryheshin masakra, djegie fshatrash dhe dëbime. U instalua regjim ushtarak serb, për të nënshtruar, shfarosur dhe asimiluar shqiptarët. Librat shqip dhe shkollat shqipe u ndaluan. Nëse në Shqipëri emrat e mbiemrat po shqipëroheshin, për shqiptarët në Kosovë, Luginë, Maqedoni, Plavë, Guci, Ulqin e Malësi, ata po sllavizoheshin dhe po asimiloheshin. Në ditët e sotme ka përplot shqiptarë anembanë ish-Jugosllavisë, të cilët nuk duan ta kthejnë mbiemrin dhe ta shkruajnë në gjuhën shqipe.
Kolonizimi i tokave shqiptare filloi me vendosjen e serbëve dhe malazezëve, me qëllim ndryshimin e përbërjes etnike. Figurat e rezistencës si Azem Galica dhe Shote Galica (si prijës) u shuan dhe u përsekutuan. Kështu, në Shqipëri, libri shqip po hapte petalet e veta, duke arsimuar brezat e rinj, por shqiptarët e tjerë ndodheshin në kushte çnjerëzore. Në Kosovë, libri i parë shqip i botuar ishte “Doktrina e Krishterë” – Gjon Nikollë Kazazi, më 1743, i cili u ndalua. U desh të pritej viti 1945, që të shtypej libri i dytë shqip: Abetarja. Ndërsa më 1953, erdhi edhe libri i parë artistik, “Një fyell ndër male” i Martin Camajt. Në Ulqin, që prej Buzukut (1555) dhe Hafiz Ali Ulqinakut (shek. XIX), u desh të pritej viti 1938, kur botoi Hajro Ulqinaku. Në Malësi, libri i parë shqip, “Malësori këndon”, u botua nga Gjergj Hasanaj, në vitin 1971. Ndërsa në Guci, Idriz Ulaj, në vitin 1978, botoi përmbledhjen “Këngë popullore nga Gucia”. Kjo pasqyrë është e qartë: prej shpalljes së pavarësisë nuk ka filluar ringritja e kombit, por vetëm ka lindur qeliza ose bërthama e saj – shteti shqiptar, i cili me varfëri të madhe e me vështirësi të shumta, filloi ngritjen nga pluhuri.
Në vitin 1939, Shqipëria u pushtua nga Italia Fashiste, duke krijuar probleme të tjera, ndarje të reja dhe ideologji të panjohura për popullin shqiptar. Italia Fashiste dhe Gjermania Naziste, pasi pushtuan tokat shqiptare, krijuan një hartë të re për shqiptarët, ku, në këtë kohë, qeveria shqiptare fashiste (e pushtuar) hapi shkolla shqipe në Kosovë dhe në vendet e tjera të banuara me shqiptarë. Filloi një periudhë katërvjeçare me një administratë të re, e cila e njihte gjuhën dhe kombin shqiptar dhe i favorizonte ato. Duke ditur se asnjë pushtues nuk është i mirë dhe as nuk vjen për të shpëtuar ndonjë popull, shqiptarët u munduan të ishin sa më neutralë, por nuk shpëtuan pa u lagur. Jugosllavia ishte e fortë dhe me rrënjë e mbështetje nga Rusia. Lufta e shqiptarëve bashkë me jugosllavët për çlirim nga Gjermania Naziste solli në pushtet komunizmin – me program antishqiptar, të përpiluar në Beograd.
Në pushtet erdhi Enver Hoxha. Tashmë, mjerimi për shqiptarët u kthye në makth. Shqiptarët, në tokat e veta autoktone – përfshi edhe Shqipërinë – humbën lirinë e tyre. Të vetmit shqiptarë të lirë ishin përsëri shqiptarët në mërgim. Intelektualizmi shqiptar në Shqipëri u kthye të punonte kundër shqiptarëve. Por qeliza e dritës shqiptare, në gjithë atë katrahurë, u bë Prishtina. Fatmirësisht, ishte Shqipëria ajo e cila – në frymën e saj të fundit, para mbytjes së plotë moniste – dha një dorë të madhe në hapjen e shkollave shqipe në Kosovën e Jugosllavisë. Shqipëria komuniste ndryshoi gjuhën standarde shqipe, duke eliminuar standardin e Elbasanit, të vendosur më përpara. Kosova e përqafoi fuqishëm gjuhën standarde, duke mos u ndarë nga trungu gjuhësor. Në këtë kohë, shqiptarët e Sanxhakut ishin duke u shuar. Brezi i fundit që fliste shqip po vdiste. Pas rënies së komunizmit, shqiptarët e Shqipërisë ia mësynë Evropës, duke iu bashkuar mërgatës shqiptare, e cila prej dekadash ishte themeluar nga shqiptarët jashtë Shqipërisë.Deportime, vrasje dhe krime antishqiptare ishin kryer nga Jugosllavia, por Shqipëria nuk ishte aty për t’i njohur, për t’i bërtitur dhe për t’i gjykuar.
Mendësia e shqiptarëve në Shqipëri kishte ndryshuar, falë dhunës së egër komuniste të Enver Hoxhës, i cili kishte ushtruar dhunë dhe pastrim intelektual shqiptar. Ata nuk kishin ndjenja patriotike e as atdhetare ndaj shqiptarëve në përgjithësi – e sidomos ndaj shqiptarëve të ngelur në Jugosllavi. Nuk hezitonin t’i quanin jugosllavë. Ata urrenin pothuajse çdo gjë që ishte shqiptare, ngase ajo përfaqësonte komunizmin dhe Enverin. Ndërsa shqiptarët në Jugosllavi, për shkak të mungesës së informacioneve të sakta, kishin idealizuar Shqipërinë e TVSH-së së Enverit, duke parë atje një lider dhe një shtet të fortë si çeliku, që kur të nisej në sulm, do t’i shpëtonte shqiptarët. Shqiptarët nuk njiheshin mes vete, por me shembjen e komunizmit, filloi procesi i rinjohjes. Lufta në Kosovë i vuri shqiptarët në një pozitë të re. Intelektualizmi shqiptar filloi të aktivizohej fuqishëm edhe brenda vendit, në veçanti përmes lobimit të fuqishëm të shqiptarëve të mërgatës, të cilët, përmes mjeteve të shumta, arritën të depërtonin në të gjitha skutat dhe pozitat shtetërore anembanë botës. Kjo ndodhi edhe me vetë shtetin amë të tyre. Mërgata shqiptare, veçanërisht ajo nga Mali i Zi, ishte motori kryesor i lobimit tek kongresmenë, senatorë e zyrtarë të lartë të Pentagonit. Kjo mërgatë nuk humbi kohë dhe nuk u kursye në asnjë moment për ta bërë luftën për çështjen shqiptare të njohur në gjithë botën. Mbledhje, grumbullime fondesh për lobim dhe për front, darka e protesta të shumta ishin vetëm maja e ajsbergut – pjesa e dukshme e asaj që ishte punuar për dekada në kohët e errëta të komunizmit, kur haptazi shantazhoheshin, përndiqeshin e madje edhe vriteshin nga shërbimet sekrete, si ato jugosllave, ashtu edhe ato të Partisë Komuniste Shqiptare. Vetë Nënë Tereza u aktivizua për çështjen e Kosovës, dhe porosia e saj drejtuar Presidentit Bill Klinton do të mbetet urata më e shenjtë e kombit shqiptar, sidomos për shqiptarët e Kosovës. Kjo frymë, kjo arterie e gjallë e mërgatës, zgjoi nga gjumi edhe administratën e përgjumur të shtetit të lodhur të Shqipërisë, e cila, në momentet më delikate për Kosovën, u vu në dispozicion – jo ashtu siç do të kishte qenë ideale, por shumë më mirë nga sa në realitet pritej. Kryeministri Pandeli Majko do të mbahet mend si një ndër më të dashurit për shqiptarët, për vetë faktin se nuk u tremb, por veproi si një burrështetas i vërtetë. Shumë gjëra janë thënë për kontributin e tij dhe të patriotëve shqiptarë nga Shqipëria, e shumë të tjera do të dalin në dritë nga historia. Por në thelb, Shqipëria u zgjua nga gjumi.
Mërgata shqiptare, veçanërisht ajo nga Malësia, meriton një studim të veçantë për këtë kontribut, sepse përndryshe, shumë fakte do të humbasin. Emrat e shumë individëve që punuan me shumë mish e shpirt për atdheun, do të shuhen bashkë me veprën e tyre, e kjo nuk na shërben. Shembujt e mirë duhen ruajtur, trashëguar e promovuar, sepse nga këta mësojmë. Kosova u çlirua. Ndërkohë, shqiptarët në Mal të Zi, që prisnin më të keqen nga Batalioni famëkeq i njohur si “Batalioni i Shtatë”, i formuar nga vullnetarë për të vrarë shqiptarë, nuk e panë të realizohej dëshira e përgjakshme për spastrim etnik. Diplomacia dhe puna e mençur e Gjukanoviqit gjatë kësaj kohe ishte mbresëlënëse, pasi ai ia doli që ta nxirrte Malin e Zi nga katrahura e Jugosllavisë, pa luftë dhe me shumë pak viktima. Por shqiptarët në Mal të Zi, si edhe në troje të tjera, vazhduan të largoheshin masivisht. Këto largime ishin të dhimbshme, sepse ajo rini që largohej, rrallëherë kthehej në trojet e veta.
Pasi shqiptarët në Kosovë u liruan nga lufta e UÇK-së dhe Aleatëve të NATO-s, ishin shqiptarët në Maqedoni ata që nuk mund të duronin më padrejtësitë që po u bëheshin nga maqedonasit. Organizimi i mërgatës dhe Shqipërisë vazhdoi edhe për ta, por tani me një dorë shtesë – atë të Kosovës. As sot nuk njihen mirë nga shqiptarët jashtë Maqedonisë ngjarjet e masakrat që kanë ndodhur me shqiptarët atje. Por pas nënshkrimit të paqes, gjendja e shqiptarëve në Maqedoni filloi të ndryshojë. Gjatë kësaj kohe, shkollat, universitetet dhe zhvillimi kulturor në mbarë shqiptarinë ishin të paralizuara. Në fakt, studentët diplomoheshin, por një numër i madh i tyre largohej, ose edhe ata që mbeteshin, përballeshin me kushte dhe rrethana jonormale, e jeta e tyre linte shumë për të dëshiruar. Pas shpalljes së Pavarësisë nga Mali i Zi, për shqiptarët atje nisi një kapitull i ri – një luftë politike me qeverinë e Gjukanoviqit, të cilit i kishin qëndruar besnik për afro 25 vite. Tashmë kërkonin të drejtat e tyre si popull autokton, paqedashës, e që ishte i vetmi që nuk fliste sllavisht. Të drejtat e tyre u avancuan sado pak, por duhej pritur deri në rënien nga pushteti të Gjukanoviqit (thuajse plotësisht, pasi humbi zgjedhjet), që shqiptarët të fitonin disa të drejta si: përdorimin e gjuhës shqipe në administratë në komunat ku përbënin 5% të popullsisë, përdorimin e flamurit kombëtar shqiptar dhe festimin e festave të tyre kombëtare. Para shpalljes së Pavarësisë nga Mali i Zi, kur në pasaportë ende figuronte emri “Serbia dhe Mali i Zi”, në vitin 2004 në Podgoricë u hap Programi i Mësuesisë në Gjuhën Shqipe në kuadër të Universitetit të Malit të Zi, ku mësimi zhvillohet 80% në gjuhën shqipe dhe 20% në atë malazeze. Profesorët erdhën kryesisht nga Shkodra, falë bashkëpunimit të dy universiteteve.
Fitorja më e madhe e shqiptarëve në Mal të Zi, që nga shpallja e Pavarësisë—ku vota e tyre ishte vendimtare—është themelimi i Komunës së Malësisë, me emërtimin Komuna e Tuzit. Malësisë iu dha e drejta për vetëqeverisje lokale, duke u nda nga Komuna e Podgoricës dhe ajo e Gollubovcit. Megjithatë, përveç shumë diskriminimeve, iu mohua e drejta për t’u quajtur “Komuna e Malësisë”. Gjashtë vite më pas u themelua Komuna e Zetës, por aty s’ngeli emri “Gollubovac”; iu dha e drejta ta quajnë “Komuna e tyre” me emrin e lashtë dhe historik të rajonit. Megjithatë, që nga themelimi i Komunës, shqiptarët në Malësi kanë bërë të gjithë dokumentacionin e administratës në gjuhën shqipe, ndonëse në Ulqin, që kishte vetëqeverisje lokale prej dekadash, administrata mbante kryesisht gjuhën malazeze. Zhvillimi i Malësisë nisi me një hov të madh. Mërgata e Malësisë dha shembullin më të bukur në rajon për mënyrën si duhej udhëhequr vendi dhe si duhej vepruar për vendlindjen. Në zgjedhjet e para të Komunës së lirë, ata udhëtuan dhe mbështetën partitë shqiptare, dhe për herë të parë në histori administruan Malësinë. Edhe në rundin e dytë, partitë shqiptare dolën edhe më të forta dhe, pa nevojë për koalicion, vazhduan mandatin e tyre. Për herë të parë u formuan lidhje kulturore, shkencore e administrative me Shqipërinë dhe Kosovën. Komuna e Tuzit organizoi Panairin e parë të librit në Malësi, mirëpriti aktivitetin vjetor të Arkivit Shtetëror të Shqipërisë dhe Kosovës, si dhe organizime të Unionit të Bashkive dhe Komunave Shqiptare në Rajon (ku u anëtarësua). U botua monografia për figura kulturore si Gjelosh Gjokaj dhe një monografi për Xhubletën, për të cilën u organizua një ngjarje kulturore me përmasa kombëtare. Ekipi i futbollit “Deçiq” u ngrit nga kategoria e dytë në atë elitare, u shpall kampion i Malit të Zi dhe fitoi Kupën e Malit të Zi, duke luajtur edhe ndaj klubeve evropiane dhe duke fituar pikë në duelit kokë më kokë. U ndërtua stadiumi i ri, u përmirësuan ujësjellësit për zonat rurale; u rinovua infrastruktura rrugore me asfaltim në gjithë Malësinë. U ndërtua Sheshi “Gjergj Kastriot Skënderbeu”, i financuar nga Bashkia e Tiranës, dhe në të u vendos përmendorja e tij, gjithashtu financuar nga mërgata shqiptare.
Rruga drejt Bashkimit Europian po avancon, veçanërisht për Malin e Zi dhe Shqipërinë. Duke pasur ura dhe kanale të bashkimit, është koha që kultura shqiptare të mbështetet nga shtetet përkatëse, duke i lënë pavarësi veprimit akademik, kulturor dhe artistik – në një qendër bashkëkombëtare. Qeveritë e rajonit dhe donatorët e BE-së dhe SHBA-së mund të ndihmojnë akademitë, arkivat, universitetet, muzetë, shtëpitë e kulturës, botuesit, festivalet koreografike e përkthimore, etj., për të ndërtuar një të ardhme bashkëkohore dhe të qëndrueshme.
Sipas regjistrimit të fundit në Mal të Zi, shqiptarët përbëjnë 4.97% të popullsisë: 15 078 në Ulqin, 8 119 në Tuz, dhe në pakicë në komunat tjera: Guci (1 352), Rozhaje (1 176), Plavë (853), Tivar (1 919), Podgoricë (1 780), në total 30 978 shqiptarë të deklaruar. Në Shqipëri jetojnë 2 186 917 banorë (94% shqiptarë të deklaruar). Në Kosovë ka rreth 1 457 000 shqiptarë. Në Maqedoninë e Veriut janë 446 245, ndërsa në Serbi 61 687 shqiptarë të regjistruar.
Nëse shqiptarët në Ballkan udhëhiqen nga një politikë e mençur dhe diplomaci vigjilente, me një platformë bashkëpunimi kulturore, artistike dhe shkencore, kjo do të forconte statusin e tyre në rajon dhe mërgatë. Me mbështetjen e Bashkimit Europian dhe SHBA-së, mërgata mund të investojë dhe të rikthehet në vendlindje. Ky është një vizion afatgjatë: një komb prej 4 milionësh brenda Ballkanit, që do të kontribuonte paqe dhe stabilitet, duke treguar se shqiptarët janë popull paqëdashës dhe jo diskriminues.
Nëse vazhdohet me trendin aktual – me lëvizje të popullsisë, rënie demografike – brenda 20 vjetësh popullsia shqiptare mund të përgjysmohet. Në Mal të Zi dhe Serbi mund të zhduken, ndërsa në Shqipëri dhe Kosovë do të mungojë fuqia punëtore. Në Maqedoninë e Veriut do të ketë rënie për shkak të largimit dhe asimilimit. Kjo është për shkak të sistemeve edukativo-universitare të dobëta. Për rrëmbimin e standardit gjuhësor, ripastrimin e historisë dhe edukimin e brezave të rinj me të vërtetën historike, nevojiten shkolla dhe universitete të forta. Unë shpresoj që intelektualët shqiptarë të marrin pushtetin – sepse nëse hyjmë në BE si një komb gjysmak, rrezikojmë të shuhemi./ KultPlus.com