Login
NY Times: ĂfarĂ« nuk munden tĂ« bĂ«jnĂ« bombat nĂ« Iran
Në një kohë kur tensionet në Lindjen e Mesme kanë arritur kulmin dhe ndërhyrjet ushtarake ndryshojnë balancat e fuqisë globale, bombardimi i objekteve bërthamore iraniane nga Donald Trump shënon një moment historik me pasoja të paparashikueshme. A është kjo një goditje që do të rrëzojë një regjim të ngurtë dhe do të ndezë shpresën për ndryshim, apo një hap që do ta forcojë edhe më shumë autoritarizmin në Teheran? Ky shkrim i The New York Times zhytet thellë në kompleksitetin e regjimit iranian, tensionet sociale dhe sfidat që përcaktojnë fatin e një prej vendeve më të rëndësishme të botës, duke na dhënë një pasqyrë të jashtëzakonshme për një luftë që po zhvillohet jo vetëm në fushëbeteja, por edhe në zemrat dhe mendjet e iranianëve.
The New York Times:Â
Bombardimi i objekteve bĂ«rthamore tĂ« Iranit nga Donald Trump Ă«shtĂ« njĂ« ngjarje qĂ« ndodh njĂ« herĂ« nĂ« njĂ« brez dhe qĂ« mund tĂ« transformojĂ« Lindjen e Mesme, politikĂ«n e jashtme tĂ« SHBA-sĂ«, pĂ«rpjekjet pĂ«r tĂ« ndalur pĂ«rhapjen e armĂ«ve bĂ«rthamore dhe potencialisht edhe rendin global. NdĂ«rsa ndikimi i plotĂ« i saj do tĂ« kĂ«rkojĂ« dekada pĂ«r tâu kuptuar, ajo ngre njĂ« pyetje mĂ« tĂ« menjĂ«hershme: A do ta forcojĂ« ky akt i jashtĂ«zakonshĂ«m lufte autoritarizmin e Teheranit apo do ta pĂ«rshpejtojĂ« rĂ«nien e tij?
Origjinat direkte tĂ« konfliktit SHBA-Iran datojnĂ« qĂ« nga revolucioni i vitit 1979, i cili zĂ«vendĂ«soi monarkinĂ« e lidhur me SHBA-nĂ« me njĂ« teokraci anti-amerikane. QĂ« prej asaj kohe, Republika Islamike e Iranit ka premtuar tâi japĂ« fund imperializmit amerikan dhe tĂ« zhdukĂ« Izraelin. Teksa Shtetet e Bashkuara dhe Izraeli zhvilluan njĂ« fushatĂ« ushtarake brenda Iranit me qĂ«llimin e deklaruar pĂ«r tĂ« shkatĂ«rruar kapacitetin bĂ«rthamor tĂ« tij, megjithĂ«se rĂ«nia e regjimit, edhe pse jo njĂ« objektiv i shpallur, do tĂ« ishte njĂ« rezultat i mirĂ«pritur pĂ«r tĂ« dy vendet. Por ndonĂ«se sulmet ushtarake mund tĂ« nxjerrin nĂ« pah dobĂ«sitĂ« e njĂ« regjimi autoritar, ato rrallĂ« krijojnĂ« kushtet pĂ«r ndryshime tĂ« qĂ«ndrueshme demokratike.
ShumĂ« pĂ«rpara pushtimit tĂ« Izraelit dhe sulmeve tĂ« Trump-it, republika islamike i ngjante njĂ« regjimi zombi, ideologjikisht i vdekur, por ende shtypĂ«s, e krahasueshme me Bashkimin Sovjetik nĂ« fazat e fundit. MegjithĂ« kapitalin e madh njerĂ«zor dhe burimet natyrore tĂ« vendit, teokratĂ«t e Teheranit qeverisin njĂ« shtet policor tĂ« izoluar ekonomikisht dhe shtypĂ«s shoqĂ«risht, tĂ« zhytur nĂ« korrupsion dhe represion, por qĂ« qeverisin nga njĂ« piedestal moral i njĂ« teokracie islamiste. Sloganet e vazhdueshme tĂ« regjimit, âVdekje AmerikĂ«sâ dhe âVdekje Izraelitâ, asnjĂ«herĂ« âRroftĂ« Iraniâ, e bĂ«jnĂ« tĂ« qartĂ« se prioriteti i tij ka qenĂ« gjithmonĂ« armiqĂ«simi me tĂ« tjerĂ«t, jo pĂ«rmirĂ«simi i jetĂ«s sĂ« popullit tĂ« vet.
Duke qenë se regjimi refuzon të marrë në konsideratë reforma politike domethënëse, humnera midis regjimit statik të Iranit dhe popullsisë së tij dinamike, mund të thuhet se është bërë një nga më të gjërat në çdo shoqëri në botë. Ngurtësia ideologjike e regjimit dhe ambiciet bërthamore i ngjajnë atyre të Koresë së Veriut; aspiratat e popullit të tij për modernitet dhe mirëqenie e afrojnë më shumë me Korenë e Jugut. Mënyra e vetme që qeveria ka qenë në gjendje të qëndrojë në pushtet ka qenë përmes represionit të pamëshirshëm fizik dhe digjital.
Sot, regjimi ka gjasat të ketë mbështetjen e më pak se 20 përqind të shoqërisë, por deri tani ka ruajtur një aparat shtypës shumë të armatosur dhe të organizuar, të gatshëm të vrasë në masë. Në kontrast, kundërshtarët shumë më të shumtë të regjimit janë të paarmatosur, të paorganizuar dhe të pavullnetshëm të vdesin në masë. Shteti madhëron dëshmorin; shoqëria më e gjerë aspiron të ndajë xhaminë nga shteti. Kjo pabarazi i ka mundësuar regjimit të shtypë brutalisht kryengritje mbarëkombëtare, përfshirë protestat Grua, Jetë, Liri të viteve 2022 dhe 2023.
Kur iranianët u zgjuan të premten e kaluar me lajmin se të paktën një duzinë komandantësh të lartë të Gardës Revolucionare dhe shkencëtarë bërthamorë ishin vrarë nga Izraeli, të vrarë në bunkerët dhe dhomat e tyre të gjumit me dëme dytësore minimale, shumë prej tyre u gëzuan në mënyrë private. Por kur bombat izraelite filluan të binin mbi Teheran, ajo valë fillestare kënaqësie u kthye në frikë, konfuzion dhe zemërim. Të 10 milionë banorët e kryeqytetit u paralajmëruan, përfshirë nga presidenti i SHBA-së, të iknin, ndërsa disa u nxitën nga thirrje nga jashtë Iranit të ngriheshin kundër regjimit. Organizata të pavarura për të drejtat e njeriut vlerësojnë se mbi 300 civilë janë vrarë nga sulmet izraelite.
Ankthi ose zemĂ«rimi popullor pĂ«r shkak tĂ« luftĂ«s nuk duhet ngatĂ«rruar me ringjalljen politike tĂ« republikĂ«s islamike. NĂ« vend qĂ« tĂ« ndryshojĂ« opinionin publik, pushtimi i Izraelit dhe sulmet e SHBA-sĂ« ka gjasa qĂ« me kalimin e kohĂ«s tĂ« thellojnĂ« ndarjet ekzistuese: besnikĂ«t do tĂ« kenĂ« mĂ« shumĂ« municion pĂ«r tĂ« urryer AmerikĂ«n dhe Izraelin, ndĂ«rsa kritikĂ«t do tâi shohin kĂ«to ngjarje si edhe njĂ« shembull tjetĂ«r se si fiksimet ideologjike tĂ« regjimit sjellin katastrofĂ« pĂ«r iranianĂ«t e zakonshĂ«m.
Historia tregon se pĂ«rfshirjet ushtarake mund ose tĂ« forcojnĂ«, ose tĂ« rrĂ«nojnĂ« regjimet autoritare. Lufta Koreane (1950â53) forcoi kapjen e Kim Il-sung mbi KorenĂ« e Veriut, duke hedhur themelet pĂ«r njĂ« shtet totalitar dinastik. Pushtimi i dĂ«shtuar i Gjirit tĂ« Derrave, i mbĂ«shtetur nga CIA nĂ« vitin 1961, e ndihmoi Fidel Castron tĂ« konsolidojĂ« diktaturĂ«n e tij tĂ« sapolindur. Pushtimi i Iranit nga Saddam Husseini nĂ« vitin 1980 bashkoi iranianĂ«t rreth teokracisĂ« sĂ« sapokrijuar tĂ« Ajatollah Ruhollah Khomeinit.
Por edhe e kundĂ«rta ka qenĂ« e vĂ«rtetĂ«. NdĂ«rsa luftĂ«rat mund tĂ« ofrojnĂ« njĂ« eufori afatshkurtĂ«r pĂ«r disa regjime, duke nxitur zjarrin nacionalist dhe duke shmangur problemet e brendshme, efektet mund tĂ« jenĂ« tĂ« pĂ«rkohshme. Pushtimi katastrofik i Afganistanit nga Bashkimi Sovjetik nĂ« vitin 1979 nĂ« fund ndihmoi pĂ«rshpejtimin e rĂ«nies sĂ« tij, junta e ArgjentinĂ«s u rrĂ«zua pas disfatĂ«s nĂ« LuftĂ«n e Ishujve Falkland nĂ« vitin 1982 dhe Slobodan Milosevic u rrĂ«zua pas bombardimeve tĂ« NATO-s nĂ« Jugosllavi nĂ« vitin 1999. NĂ« rastin e Iranit, katĂ«r kalorĂ«sit e apokalipsit ekonomik: inflacioni, korrupsioni, keqmenaxhimi dhe largimi i trurit, janĂ« kronikĂ«. Ădo unitet nacionalist ka gjasĂ« tĂ« tretet, duke lĂ«nĂ« vend sĂ«rish pĂ«r frustrimet e pĂ«rditshme ndaj sundimit klerikal.
Nëse ka një model, është ky: Luftërat kanë tendencën të forcojnë regjimet revolucionare në vitet e tyre të hershme, por poshtërimet ushtarake ekspozojnë brishtësinë e tyre në plakje. Popullsitë kanë më shumë gjasa të bashkohen rreth luftërave ekzistenciale sesa atyre të zgjedhura. Që prej krijimit të saj, republika islamike ka zhvilluar një luftë të zgjedhur kundër Izraelit, jo një të domosdoshme.
Sa e brishtë është pra Republika Islamike, teksa mendonte si ti përgjigjej Shteteve të Bashkuara? Jack Goldstone, një studiues i shquar i revolucioneve, identifikon pesë parakushte kryesore për ndryshim revolucionar: vështirësi të rënda ekonomike kombëtare; shkëputje dhe përçarje mes elitave politike dhe ekonomike; zemërim dhe padrejtësi të përhapura që nxisin mobilizimin popullor; një narrativë unifikuese rezistence që kapërcen ndarjet shoqërore; dhe marrëdhënie të favorshme ndërkombëtare, përfshirë mbështetjen e huaj për opozitën dhe tërheqjen e mbështetjes së huaj për regjimin.
Sipas kĂ«tij vlerĂ«simi, Republika Islamike duket thellĂ«sisht e prekshme, por jo nĂ« rrezik pĂ«r njĂ« kolaps tĂ« menjĂ«hershĂ«m. Deri tani, nuk ka shenja tĂ« dukshme pĂ«rçarjeje domethĂ«nĂ«se mes elitave tĂ« regjimit. AsnjĂ« udhĂ«heqĂ«s apo organizatĂ« opozitare nuk ka arritur tĂ« kanalizojĂ« pakĂ«naqĂ«sinĂ« masive shoqĂ«rore nĂ«n njĂ« âçadĂ«r tĂ« madheâ, apo tĂ« krijojĂ« njĂ« narrativĂ« unifikuese mjaftueshĂ«m tĂ« gjerĂ« pĂ«r tĂ« kapĂ«rcyer ndarjet shoqĂ«rore tĂ« Iranit. NdĂ«rsa mobilizimi popullor dhe pĂ«rçarjet elitare janĂ« tĂ« ndĂ«rlidhura dhe mund tĂ« ndodhin shpejt, aventurat e dĂ«shtuara tĂ« AmerikĂ«s nĂ« Afganistan dhe Irak shĂ«rbejnĂ« si njĂ« paralajmĂ«rim: AsnjĂ« fuqi e huaj nuk mund tĂ« fabrikojĂ« llojin e konsensusit kombĂ«tar qĂ« opozita iraniane do tĂ« ketĂ« nevojĂ« pĂ«r tĂ« pasur sukses.
LĂ«vizjet revolucionare bĂ«hen tĂ« realizueshme kur tĂ«rheqin njĂ« masĂ« kritike njerĂ«zish, por njĂ« masĂ« kritike njerĂ«zish nuk do tâi bashkohet atyre derisa tĂ« besojĂ« se ato janĂ« tĂ« realizueshme. Edhe pse njĂ« masĂ« kritike iranianĂ«sh sot mund tĂ« besojĂ« se Republika Islamike nuk ka tĂ« ardhme, asnjĂ« figurĂ« apo lĂ«vizje opozitare nuk ka arritur tĂ« kanalizojĂ« pakĂ«naqĂ«sinĂ« masive tĂ« iranianĂ«ve drejt njĂ« alternative politike.
Pesë milionë iranianët që jetojnë jashtë vendit ende nuk e kanë kthyer pasionin dhe burimet e tyre në mbështetje domethënëse për kauzën e lirisë në atdhe. Nuk ka një kanal të besueshëm për të kanalizuar energjinë e tyre: shumica e opozitës profesionale mbetet e bllokuar në të shkuarën, e dominuar nga kultet e personalitetit, grindjet në internet dhe inatet ideologjike të pazgjidhura, sesa e përqendruar në ndërtimin e një lëvizjeje unifikuese. Pak vetë në diasporë janë të prirur të bashkohen pas fraksioneve të tilla të vjetra, dhe ata brenda vendit nuk kanë gjasa të rrezikojnë jetën për të ndërruar një kult personaliteti me një tjetër.
E megjithatë, perëndimi i udhëheqjes së Ajatollah Ali Khameneit 86-vjeçar, dhe çfarë pason më tej, po afrohet me shpejtësi. Pavarësisht dëshirës së shumicës së iranianëve për të jetuar nën një qeveri tolerante dhe përfaqësuese që punon për mirëqenien e tyre, tranzicionet autoritare priren të jenë gara brutaliteti, jo gara popullariteti, dhe zakonisht fitohen nga ata me fuqinë më të madhe për të shtypur. Në Iran, janë ushtarakët, Putinat dhe Sisit iranianë në tentativë, dhe jo reformatorët civilë, ata që janë më të pozicionuar për të marrë pushtetin. Sipas një studimi, që nga Lufta e Dytë Botërore, më pak se një e katërta e rrëzimeve të regjimeve autoritare kanë çuar në demokraci, dhe ato që kanë ndodhur si pasojë e ndërhyrjes apo dhunës së jashtme kanë pasur edhe më pak gjasa ta bëjnë këtë.
Nuk ka asgjĂ« qĂ« thotĂ« se Irani nuk mund tĂ« jetĂ« pĂ«rjashtimi nga ky rregull. Ai ka tĂ« gjitha cilĂ«sitĂ« pĂ«r tĂ« qenĂ« pjesĂ« e grupit tĂ« vendeve G20: njĂ« popullsi e arsimuar dhe e lidhur me botĂ«n, burime natyrore tĂ« mĂ«dha dhe njĂ« identitet qytetĂ«rues me tĂ« cilin krenohet. Shtetet e Bashkuara, dhe pjesa mĂ« e madhe e botĂ«s, kanĂ« shumĂ« pĂ«r tĂ« fituar nga njĂ« Iran post-RepublikĂ«s Islamike qĂ« udhĂ«hiqet nga interesi kombĂ«tar dhe jo nga dogmat revolucionare. Siç ka vĂ«nĂ« re dikur Henry Kissinger: âKa pak kombe nĂ« botĂ« me tĂ« cilat Shtetet e Bashkuara kanĂ« mĂ« pak arsye pĂ«r tĂ« pasur pĂ«rplasje ose mĂ« shumĂ« interesa tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta sesa me Iranin.âÂ
Dhe me të vërtetë, shumë iranianë mund të kenë filluar të dëshirojnë një afrimitet me Shtetet e Bashkuara. Vendimi i zotit Trump për të hedhur bomba prej 30,000 paundësh mbi Iran mund të lërë një plagë të thellë në një kulturë politike të formuar nga pakënaqësitë historike dhe një kujtesë kolektive e ndërhyrjeve të huaja, (më së shumti grushti i shtetit i udhëhequr nga C.I.A. në vitin 1953 kundër Kryeministrit Mohammed Mossadegh), që në mitologjinë e tij shpesh ka zbehur faktet historike. Megjithatë, marrëdhëniet e Amerikës pas luftës me Japoninë dhe Vietnami,  vende që dikur i shkatërroi, tregojnë se edhe plagët më të thella mund të shërohen.
Por beteja më vendimtare për të ardhmen e Iranit nuk do të zhvillohet midis Iranit dhe botës së jashtme, por brenda vetë iranianëve. Ajo përpjekje sapo po fillon. Popullsia dinamike dhe moderne e Iranit tregon se ka një dritë në fund të tunelit. Ndërsa forcat e jashtme mund të përpiqen të shpërthejnë hyrjen, vetëm udhëheqja, uniteti dhe sakrifica iraniane mund të hapin rrugën përmes saj.
PĂ«rgatiti ©LAPSI.ALÂ
The post NY Times: ĂfarĂ« nuk munden tĂ« bĂ«jnĂ« bombat nĂ« Iran appeared first on Lapsi.al.
