NY Times: Çfarë nuk munden të bëjnë bombat në Iran
Në një kohë kur tensionet në Lindjen e Mesme kanë arritur kulmin dhe ndërhyrjet ushtarake ndryshojnë balancat e fuqisë globale, bombardimi i objekteve bërthamore iraniane nga Donald Trump shënon një moment historik me pasoja të paparashikueshme. A është kjo një goditje që do të rrëzojë një regjim të ngurtë dhe do të ndezë shpresën për ndryshim, apo një hap që do ta forcojë edhe më shumë autoritarizmin në Teheran? Ky shkrim i The New York Times zhytet thellë në kompleksitetin e regjimit iranian, tensionet sociale dhe sfidat që përcaktojnë fatin e një prej vendeve më të rëndësishme të botës, duke na dhënë një pasqyrë të jashtëzakonshme për një luftë që po zhvillohet jo vetëm në fushëbeteja, por edhe në zemrat dhe mendjet e iranianëve.
The New York Times:
Bombardimi i objekteve bërthamore të Iranit nga Donald Trump është një ngjarje që ndodh një herë në një brez dhe që mund të transformojë Lindjen e Mesme, politikën e jashtme të SHBA-së, përpjekjet për të ndalur përhapjen e armëve bërthamore dhe potencialisht edhe rendin global. Ndërsa ndikimi i plotë i saj do të kërkojë dekada për t’u kuptuar, ajo ngre një pyetje më të menjëhershme: A do ta forcojë ky akt i jashtëzakonshëm lufte autoritarizmin e Teheranit apo do ta përshpejtojë rënien e tij?
Origjinat direkte të konfliktit SHBA-Iran datojnë që nga revolucioni i vitit 1979, i cili zëvendësoi monarkinë e lidhur me SHBA-në me një teokraci anti-amerikane. Që prej asaj kohe, Republika Islamike e Iranit ka premtuar t’i japë fund imperializmit amerikan dhe të zhdukë Izraelin. Teksa Shtetet e Bashkuara dhe Izraeli zhvilluan një fushatë ushtarake brenda Iranit me qëllimin e deklaruar për të shkatërruar kapacitetin bërthamor të tij, megjithëse rënia e regjimit, edhe pse jo një objektiv i shpallur, do të ishte një rezultat i mirëpritur për të dy vendet. Por ndonëse sulmet ushtarake mund të nxjerrin në pah dobësitë e një regjimi autoritar, ato rrallë krijojnë kushtet për ndryshime të qëndrueshme demokratike.
Shumë përpara pushtimit të Izraelit dhe sulmeve të Trump-it, republika islamike i ngjante një regjimi zombi, ideologjikisht i vdekur, por ende shtypës, e krahasueshme me Bashkimin Sovjetik në fazat e fundit. Megjithë kapitalin e madh njerëzor dhe burimet natyrore të vendit, teokratët e Teheranit qeverisin një shtet policor të izoluar ekonomikisht dhe shtypës shoqërisht, të zhytur në korrupsion dhe represion, por që qeverisin nga një piedestal moral i një teokracie islamiste. Sloganet e vazhdueshme të regjimit, “Vdekje Amerikës” dhe “Vdekje Izraelit”, asnjëherë “Rroftë Irani”, e bëjnë të qartë se prioriteti i tij ka qenë gjithmonë armiqësimi me të tjerët, jo përmirësimi i jetës së popullit të vet.
Duke qenë se regjimi refuzon të marrë në konsideratë reforma politike domethënëse, humnera midis regjimit statik të Iranit dhe popullsisë së tij dinamike, mund të thuhet se është bërë një nga më të gjërat në çdo shoqëri në botë. Ngurtësia ideologjike e regjimit dhe ambiciet bërthamore i ngjajnë atyre të Koresë së Veriut; aspiratat e popullit të tij për modernitet dhe mirëqenie e afrojnë më shumë me Korenë e Jugut. Mënyra e vetme që qeveria ka qenë në gjendje të qëndrojë në pushtet ka qenë përmes represionit të pamëshirshëm fizik dhe digjital.
Sot, regjimi ka gjasat të ketë mbështetjen e më pak se 20 përqind të shoqërisë, por deri tani ka ruajtur një aparat shtypës shumë të armatosur dhe të organizuar, të gatshëm të vrasë në masë. Në kontrast, kundërshtarët shumë më të shumtë të regjimit janë të paarmatosur, të paorganizuar dhe të pavullnetshëm të vdesin në masë. Shteti madhëron dëshmorin; shoqëria më e gjerë aspiron të ndajë xhaminë nga shteti. Kjo pabarazi i ka mundësuar regjimit të shtypë brutalisht kryengritje mbarëkombëtare, përfshirë protestat Grua, Jetë, Liri të viteve 2022 dhe 2023.
Kur iranianët u zgjuan të premten e kaluar me lajmin se të paktën një duzinë komandantësh të lartë të Gardës Revolucionare dhe shkencëtarë bërthamorë ishin vrarë nga Izraeli, të vrarë në bunkerët dhe dhomat e tyre të gjumit me dëme dytësore minimale, shumë prej tyre u gëzuan në mënyrë private. Por kur bombat izraelite filluan të binin mbi Teheran, ajo valë fillestare kënaqësie u kthye në frikë, konfuzion dhe zemërim. Të 10 milionë banorët e kryeqytetit u paralajmëruan, përfshirë nga presidenti i SHBA-së, të iknin, ndërsa disa u nxitën nga thirrje nga jashtë Iranit të ngriheshin kundër regjimit. Organizata të pavarura për të drejtat e njeriut vlerësojnë se mbi 300 civilë janë vrarë nga sulmet izraelite.
Ankthi ose zemërimi popullor për shkak të luftës nuk duhet ngatërruar me ringjalljen politike të republikës islamike. Në vend që të ndryshojë opinionin publik, pushtimi i Izraelit dhe sulmet e SHBA-së ka gjasa që me kalimin e kohës të thellojnë ndarjet ekzistuese: besnikët do të kenë më shumë municion për të urryer Amerikën dhe Izraelin, ndërsa kritikët do t’i shohin këto ngjarje si edhe një shembull tjetër se si fiksimet ideologjike të regjimit sjellin katastrofë për iranianët e zakonshëm.
Historia tregon se përfshirjet ushtarake mund ose të forcojnë, ose të rrënojnë regjimet autoritare. Lufta Koreane (1950–53) forcoi kapjen e Kim Il-sung mbi Korenë e Veriut, duke hedhur themelet për një shtet totalitar dinastik. Pushtimi i dështuar i Gjirit të Derrave, i mbështetur nga CIA në vitin 1961, e ndihmoi Fidel Castron të konsolidojë diktaturën e tij të sapolindur. Pushtimi i Iranit nga Saddam Husseini në vitin 1980 bashkoi iranianët rreth teokracisë së sapokrijuar të Ajatollah Ruhollah Khomeinit.
Por edhe e kundërta ka qenë e vërtetë. Ndërsa luftërat mund të ofrojnë një eufori afatshkurtër për disa regjime, duke nxitur zjarrin nacionalist dhe duke shmangur problemet e brendshme, efektet mund të jenë të përkohshme. Pushtimi katastrofik i Afganistanit nga Bashkimi Sovjetik në vitin 1979 në fund ndihmoi përshpejtimin e rënies së tij, junta e Argjentinës u rrëzua pas disfatës në Luftën e Ishujve Falkland në vitin 1982 dhe Slobodan Milosevic u rrëzua pas bombardimeve të NATO-s në Jugosllavi në vitin 1999. Në rastin e Iranit, katër kalorësit e apokalipsit ekonomik: inflacioni, korrupsioni, keqmenaxhimi dhe largimi i trurit, janë kronikë. Çdo unitet nacionalist ka gjasë të tretet, duke lënë vend sërish për frustrimet e përditshme ndaj sundimit klerikal.
Nëse ka një model, është ky: Luftërat kanë tendencën të forcojnë regjimet revolucionare në vitet e tyre të hershme, por poshtërimet ushtarake ekspozojnë brishtësinë e tyre në plakje. Popullsitë kanë më shumë gjasa të bashkohen rreth luftërave ekzistenciale sesa atyre të zgjedhura. Që prej krijimit të saj, republika islamike ka zhvilluar një luftë të zgjedhur kundër Izraelit, jo një të domosdoshme.
Sa e brishtë është pra Republika Islamike, teksa mendonte si ti përgjigjej Shteteve të Bashkuara? Jack Goldstone, një studiues i shquar i revolucioneve, identifikon pesë parakushte kryesore për ndryshim revolucionar: vështirësi të rënda ekonomike kombëtare; shkëputje dhe përçarje mes elitave politike dhe ekonomike; zemërim dhe padrejtësi të përhapura që nxisin mobilizimin popullor; një narrativë unifikuese rezistence që kapërcen ndarjet shoqërore; dhe marrëdhënie të favorshme ndërkombëtare, përfshirë mbështetjen e huaj për opozitën dhe tërheqjen e mbështetjes së huaj për regjimin.
Sipas këtij vlerësimi, Republika Islamike duket thellësisht e prekshme, por jo në rrezik për një kolaps të menjëhershëm. Deri tani, nuk ka shenja të dukshme përçarjeje domethënëse mes elitave të regjimit. Asnjë udhëheqës apo organizatë opozitare nuk ka arritur të kanalizojë pakënaqësinë masive shoqërore nën një “çadër të madhe”, apo të krijojë një narrativë unifikuese mjaftueshëm të gjerë për të kapërcyer ndarjet shoqërore të Iranit. Ndërsa mobilizimi popullor dhe përçarjet elitare janë të ndërlidhura dhe mund të ndodhin shpejt, aventurat e dështuara të Amerikës në Afganistan dhe Irak shërbejnë si një paralajmërim: Asnjë fuqi e huaj nuk mund të fabrikojë llojin e konsensusit kombëtar që opozita iraniane do të ketë nevojë për të pasur sukses.
Lëvizjet revolucionare bëhen të realizueshme kur tërheqin një masë kritike njerëzish, por një masë kritike njerëzish nuk do t’i bashkohet atyre derisa të besojë se ato janë të realizueshme. Edhe pse një masë kritike iranianësh sot mund të besojë se Republika Islamike nuk ka të ardhme, asnjë figurë apo lëvizje opozitare nuk ka arritur të kanalizojë pakënaqësinë masive të iranianëve drejt një alternative politike.
Pesë milionë iranianët që jetojnë jashtë vendit ende nuk e kanë kthyer pasionin dhe burimet e tyre në mbështetje domethënëse për kauzën e lirisë në atdhe. Nuk ka një kanal të besueshëm për të kanalizuar energjinë e tyre: shumica e opozitës profesionale mbetet e bllokuar në të shkuarën, e dominuar nga kultet e personalitetit, grindjet në internet dhe inatet ideologjike të pazgjidhura, sesa e përqendruar në ndërtimin e një lëvizjeje unifikuese. Pak vetë në diasporë janë të prirur të bashkohen pas fraksioneve të tilla të vjetra, dhe ata brenda vendit nuk kanë gjasa të rrezikojnë jetën për të ndërruar një kult personaliteti me një tjetër.
E megjithatë, perëndimi i udhëheqjes së Ajatollah Ali Khameneit 86-vjeçar, dhe çfarë pason më tej, po afrohet me shpejtësi. Pavarësisht dëshirës së shumicës së iranianëve për të jetuar nën një qeveri tolerante dhe përfaqësuese që punon për mirëqenien e tyre, tranzicionet autoritare priren të jenë gara brutaliteti, jo gara popullariteti, dhe zakonisht fitohen nga ata me fuqinë më të madhe për të shtypur. Në Iran, janë ushtarakët, Putinat dhe Sisit iranianë në tentativë, dhe jo reformatorët civilë, ata që janë më të pozicionuar për të marrë pushtetin. Sipas një studimi, që nga Lufta e Dytë Botërore, më pak se një e katërta e rrëzimeve të regjimeve autoritare kanë çuar në demokraci, dhe ato që kanë ndodhur si pasojë e ndërhyrjes apo dhunës së jashtme kanë pasur edhe më pak gjasa ta bëjnë këtë.
Nuk ka asgjë që thotë se Irani nuk mund të jetë përjashtimi nga ky rregull. Ai ka të gjitha cilësitë për të qenë pjesë e grupit të vendeve G20: një popullsi e arsimuar dhe e lidhur me botën, burime natyrore të mëdha dhe një identitet qytetërues me të cilin krenohet. Shtetet e Bashkuara, dhe pjesa më e madhe e botës, kanë shumë për të fituar nga një Iran post-Republikës Islamike që udhëhiqet nga interesi kombëtar dhe jo nga dogmat revolucionare. Siç ka vënë re dikur Henry Kissinger: “Ka pak kombe në botë me të cilat Shtetet e Bashkuara kanë më pak arsye për të pasur përplasje ose më shumë interesa të përbashkëta sesa me Iranin.”
Dhe me të vërtetë, shumë iranianë mund të kenë filluar të dëshirojnë një afrimitet me Shtetet e Bashkuara. Vendimi i zotit Trump për të hedhur bomba prej 30,000 paundësh mbi Iran mund të lërë një plagë të thellë në një kulturë politike të formuar nga pakënaqësitë historike dhe një kujtesë kolektive e ndërhyrjeve të huaja, (më së shumti grushti i shtetit i udhëhequr nga C.I.A. në vitin 1953 kundër Kryeministrit Mohammed Mossadegh), që në mitologjinë e tij shpesh ka zbehur faktet historike. Megjithatë, marrëdhëniet e Amerikës pas luftës me Japoninë dhe Vietnami, vende që dikur i shkatërroi, tregojnë se edhe plagët më të thella mund të shërohen.
Por beteja më vendimtare për të ardhmen e Iranit nuk do të zhvillohet midis Iranit dhe botës së jashtme, por brenda vetë iranianëve. Ajo përpjekje sapo po fillon. Popullsia dinamike dhe moderne e Iranit tregon se ka një dritë në fund të tunelit. Ndërsa forcat e jashtme mund të përpiqen të shpërthejnë hyrjen, vetëm udhëheqja, uniteti dhe sakrifica iraniane mund të hapin rrugën përmes saj.
Përgatiti ©LAPSI.AL
The post NY Times: Çfarë nuk munden të bëjnë bombat në Iran appeared first on Lapsi.al.