Login
Udhëtim nëpër Kosovë në vitet 1836-1838
Gjeografi gjermano-austriak, Ami BouĂ© (1794-1881), kishte origjinĂ« nga njĂ« familje hugenote nga Berzheraku nĂ« DordonjĂ« (FrancĂ«) qĂ« ishte shpĂ«rngulur nĂ« Hamburg nĂ« vitin 1705. Ai lindi nĂ« Hamburg dhe ndoqi shkollĂ«n atje dhe nĂ« GjenevĂ«. BouĂ© studioi pĂ«r mjekĂ«si nĂ« Edinburg, midis viteve 1814-1817, por u orientua gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« drejt gjeologjisĂ« dhe botanikĂ«s. Pas pĂ«rfundimit tĂ« studimeve nĂ« mjekĂ«si, ai jetoi kryesisht nĂ« Paris, ku ishte njĂ« nga themeluesit (1830) dhe mĂ« vonĂ« president (1835) i ShoqatĂ«s Gjeologjike Franceze [SociĂ©tĂ© GĂ©ologique de France]. Pasi pĂ«rfitoi njĂ« trashĂ«gimi tĂ« konsiderueshme nga prindĂ«rit, ai udhĂ«toi nĂ«pĂ«r EvropĂ«, kryesisht nĂ« Gjermani, Austri dhe Ballkan. NĂ« vitin 1841 u vendos nĂ« VjenĂ« ku u bĂ« shtetas austriak dhe anĂ«tar i AkademisĂ« sĂ« Shkencave (1848). UdhĂ«timet dhe kĂ«rkimet e bĂ«ra nga Ami BouĂ© nĂ« TurqinĂ« Evropiane, njĂ« rajon qĂ« nĂ« atĂ« kohĂ« njihej pak, patĂ«n ndikim tĂ« thellĂ« te brezat pasues tĂ« dijetarĂ«ve nĂ« tĂ« gjithĂ« EvropĂ«n. VeçanĂ«risht mund tĂ« pĂ«rmendet vepra e tij monumentale nĂ« katĂ«r vĂ«llime, La Turquie dâEurope ou observations sur la gĂ©ographie, la gĂ©ologie, lâhistoire naturelle, la statistique, les moeurs, les coutumes, lâarchĂ©ologie, lâagriculture, lâindustrie, le commerce, les gouvernements divers, le clergĂ©, lâhistoire et lâĂ©tat politique de cet empire [Turqia nĂ« EvropĂ«, ose vĂ«zhgime mbi gjeografinĂ«, gjeologjinĂ«, historinĂ« natyrore, statistikat, adetet dhe zakonet, arkeologjinĂ«, bujqĂ«sinĂ«, industrinĂ«, tregtinĂ«, qeveritĂ« e ndryshme, klerin, dhe historinĂ« e gjendjen politike tĂ« kĂ«saj perandorie], Paris 1840; si dhe vepra nĂ« dy vĂ«llime Recueil dâitinĂ©raire dans la Turquie dâEurope: dĂ©tails gĂ©ographiques, topographiques et statistiques sur cet empire [ItinerarĂ« nĂ« TurqinĂ« evropiane: detaje gjeografike, topografike dhe statistike mbi kĂ«tĂ« perandori), VjenĂ« 1854. Vepra e fundit, nga ku janĂ« marrĂ« ekstraktet e mĂ«poshtme, pĂ«rfshin itinerarĂ«t e udhĂ«timeve tĂ« tij nĂ«pĂ«r KosovĂ« nĂ« vitet 1836-1838.[1]
Nga: Ami Boué
Përktheu (nga frëngjishtja) në anglisht: Robert Elsie
Përktheu (nga anglishtja) në shqip: Agron Shala
Peja
Ipek (sllavisht Pecha, shqip Peja), qĂ« ndodhet 17 orĂ« nga Novipazar-i [Novi Pazar], ka njĂ« vendndodhje shumĂ« tĂ« kĂ«ndshme dhe Ă«shtĂ« e mbrojtur nĂ« Veri nga njĂ« perde gjigante malore. Duke dalĂ« nga gryka e thellĂ« e Streta Gora-s, lumi Bistritza [Bistrica] kalon pĂ«rmes qytetit ndĂ«rmjet maleve Peklen (po ashtu shqiptohet Paklen) dhe Koprivnik pĂ«r rreth gjysmĂ« lige [4.83 kilometra â shĂ«n. i T.]. UjĂ«rat e tij tĂ« rrĂ«mbyeshĂ«m shĂ«rbejnĂ« pĂ«r tĂ« vĂ«nĂ« nĂ« punĂ« mullinjtĂ« dhe pĂ«r tĂ« larguar mbeturinat. Disa rrugĂ« pĂ«rmbyten nga degĂ«t e kĂ«saj rrĂ«keje dhe trotuaret e ngushta kĂ«tu shĂ«rbejnĂ« si ura. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, kjo rezidencĂ« e lashtĂ« e patriarkĂ«ve serbĂ« duket qartĂ«sisht nĂ« rĂ«nie, sepse nuk ka mĂ« shumĂ« se 2 000 shtĂ«pi ose 7 000 deri nĂ« 8 000 banorĂ«, shumica e tĂ« cilĂ«ve duken tĂ« jenĂ« serbĂ« tĂ« fesĂ« greke [ortodokse]. KĂ«to tĂ« dhĂ«na tĂ« mbledhura nĂ« vend ndryshojnĂ« nga ato qĂ« dha Dr. MĂŒller, i cili pĂ«rmend 2 400 shtĂ«pi dhe e rrit numrin e banorĂ«ve nĂ« 12 000, duke pohuar se shumica e tyre janĂ« myslimanĂ« dhe se nuk ka mĂ« shumĂ« se 130 familje tĂ« fesĂ« greke dhe 20 familje tĂ« fesĂ« katolike romane. MegjithatĂ«, ai vĂ«ren se sllavĂ«t pĂ«rbĂ«jnĂ« shumicĂ«n kombĂ«tare, gjĂ« qĂ« bĂ«n tĂ« dyshohet se shumĂ« prej tyre thjesht pretendonin tĂ« ishin myslimanĂ« pĂ«r tâu trajtuar mĂ« mirĂ«. Sipas tij, ka vetĂ«m 62 familje turke, 100 familje shqiptare dhe 28 familje zinzarĂ«sh [vllahĂ«]. NĂ«se popullsia myslimane do tĂ« kishte qenĂ« shumicĂ«, do tĂ« ishte e vĂ«shtirĂ« tĂ« shpjegohej numri i paktĂ« e xhamive. Ne pamĂ« vetĂ«m tri, njĂ« prej tĂ« cilave nĂ« Verilindje, njĂ« pranĂ« tregut dhe njĂ« tjetĂ«r pranĂ« daljes nga qyteti nĂ« JugperĂ«ndim, nĂ« rrugĂ«n pĂ«r nĂ« Detschiani [Deçan]. NĂ« dĂ«shirĂ«n e tij dhe sipas zakonit tĂ« sllavĂ«ve pĂ«r tĂ« ekzagjeruar numrat e tyre, murgu JuriĆĄiÄ i jep Ipek-ut 4 000 shtĂ«pi, prej tĂ« cilave 700 deri nĂ« 800 janĂ« serbe dhe tĂ« fesĂ« greke. Dyqanet, sipas Dr. MĂŒllerit, mbi 960 (?), gjenden tĂ« gjitha nĂ« katĂ«r rrugĂ« qĂ« pĂ«rbĂ«jnĂ« tregun. RrugĂ«t dhe shtĂ«pitĂ« hijesohen herĂ« pas here nga hardhitĂ« nĂ« shtylla. Ka dy ose tri hane, prej tĂ« cilave ai pranĂ« hyrjes sĂ« qytetit nĂ« anĂ«n e Djakova-s [GjakovĂ«s] Ă«shtĂ« mĂ« i miri, sepse ka disa dhoma tĂ« pastra nĂ« katin e sipĂ«rm.
Lexo po ashtu:
â UdhĂ«timi i vitit 1858 nĂ« ShqipĂ«rinĂ« dardane
â NjĂ« udhĂ«tim pĂ«rmes Shkupit dhe KosovĂ«s (1669)
â Kosova nĂ« LuftĂ«n e Madhe Turke tĂ« viteve 1683-1699
â NjĂ« udhĂ«tim nga Prizreni nĂ« ShkodĂ«r mĂ« 1839
NĂ« VeriperĂ«ndim, njĂ« çerek ore nga qyteti ndodhet manastiri serb i ShĂ«n Arsenit, rezidenca e lashtĂ« e patriarkut serb qĂ« Ă«shtĂ« shndĂ«rruar nĂ« kazermĂ«. ĂshtĂ« e vendosur mbi njĂ« grykĂ« tĂ« vogĂ«l qĂ« zotĂ«ron qytetin dhe Ă«shtĂ« i rrethuar me mure tĂ« trasha dhe hendekĂ«. NdĂ«rtesa, nĂ« fakt, pĂ«rmbante tri kisha nĂ«n njĂ« çati, njĂ« tĂ« madhe dhe dy tĂ« vogla. NjĂ«ra prej tyre Ă«shtĂ« Kisha e ZonjĂ«s sĂ« Madhe dhe njĂ« tjetĂ«r Ă«shtĂ« Kisha e ShĂ«n DhimitĂ«r Martirit. Ka tri kupola dhe Ă«shtĂ« e mbuluar me plumb. NĂ« hyrje tĂ« kishĂ«s ndodhen tri kolona prej guri dhe dy prej mermeri tĂ« bardhĂ«. Konaku i pashĂ«s, me dy krahĂ«, ndodhet nĂ« skajin mĂ« veriperĂ«ndimor tĂ« qytetit, nĂ« Pehlivan Meidan. ĂshtĂ« njĂ« ndĂ«rtesĂ« prej guri me njĂ« kat tĂ« sipĂ«rm, e rrethuar me mure dhe me njĂ« portĂ« tĂ« madhe. PĂ«rballĂ« saj ka njĂ« lulishte me disa pemĂ« dhe njĂ« xhami, tĂ« cilĂ«s i Ă«shtĂ« bashkangjitur njĂ« shkollĂ« ose medrese. Pasha gjithashtu ka njĂ« shtĂ«pi fshati, ose njĂ« pĂ«r haremin e tij tĂ« vendosur nĂ« hyrje tĂ« Streta Gora-s dhe njĂ« tjetĂ«r pranĂ« Novo Selo-s.
PashallĂ«ku i Ipek-ut, dikur njĂ« administrim gjysmĂ«-i trashĂ«guar, Ă«shtĂ« thjesht pjesĂ« e Doukadgin-it [Dukagjinit], dhe pĂ«rfshin kazatĂ« e Ipek-ut, Djakova-s, Has-it ose Hass-it [Has] dhe KĂ©roub-it (?). Ai mbulon kryesisht pjesĂ«n veriore tĂ« Metochiia-s [MetohisĂ«] dhe njĂ« pjesĂ« tĂ« maleve nĂ« Verilindje, ku ka vetĂ«m fshatra dhe katunde. Dr. MĂŒller i jep atij njĂ« popullsi prej 65 000 banorĂ«sh, nga tĂ« cilĂ«t 31 000, sipas tij, janĂ« tĂ« krishterĂ« tĂ« ritit grek.
Pasha Abdularasa flet serbisht dhe turqisht dhe rrjedh nga familja BrenoviÄ e BosnjĂ«s. Ai na pranoi me mirĂ«sjellje. Apartamentet e tij dukeshin shumĂ« mĂ« mirĂ« se ato tĂ« pashĂ«s sĂ« Novipazar-it. Ai dha urdhĂ«r qĂ« ne tĂ« strehoheshim te njĂ« qytetar i pasur i qytetit qĂ« zotĂ«ronte dy shtĂ«pi. KĂ«shtu, u detyruam tĂ« linim hanin tonĂ« serb. Kavasi i pashĂ«s trokiti nĂ« disa dyer dhe tĂ« parĂ«t qĂ« i hapĂ«n u detyruan tĂ« ndihmonin nĂ« bartjen e bagazheve tona. PatĂ«m rastin tĂ« vizitonim nipin e pashĂ«s, njĂ« djalĂ« i sĂ«murĂ« qĂ« vuante nga hidrocefalia dhe qĂ« ishte mbĂ«shtjellĂ« nĂ« njĂ« lloj kanapeje me njĂ« tendĂ« tĂ« madhe, tĂ« rĂ«ndĂ«, tĂ« qĂ«ndisur me ar.
U ngjitĂ«m nĂ« majĂ«n e Malit Peklen, qĂ« Ă«shtĂ« maja mĂ« e afĂ«rt me qytetin. Rruga qĂ« tĂ« çon atje ishte ajo e RugovĂ«s, njĂ« fshat me 1 200 shqiptarĂ« myslimanĂ« tĂ« fisit Klementi [Kelmendi], tĂ« cilĂ«t, pak kohĂ« mĂ« parĂ«, kishin qenĂ« katolikĂ«. Ai ndodhet gjashtĂ« ose shtatĂ« orĂ« larg Ipek-ut, pĂ«rtej njĂ« shkrepi tĂ« Malit Haila ose Hailasi [Hajla] (fjala shqipe Ă«shtĂ« haliki, qĂ« do tĂ« thotĂ« shkĂ«mbor), rrĂ«zĂ« Schtedim-it [Shtedim]. Prej andej mund tĂ« vazhdohet deri te lumi Lim dhe te pellgu i Plava-s [PlavĂ«] pĂ«rmes njĂ« lugine tĂ« thellĂ« tĂ« vendosur midis qytetit tregtar tĂ« Plava-s dhe luginĂ«s sĂ« Velika-s. Ka gjithashtu njĂ« fshat tĂ« quajtur Trebigne [Trebinje]. Ky itinerar pĂ«rdoret shumĂ« gjatĂ« verĂ«s nga fshatarĂ«t dhe kuajt e tyre ngarkues tĂ« cilĂ«t vijnĂ« e shkojnĂ« midis BosnjĂ«s jugore dhe pellgut tĂ« lartĂ« tĂ« ShqipĂ«risĂ« sĂ« EpĂ«rme. MegjithĂ«se veshja e tyre ishte e kufizuar vetĂ«m nĂ« atĂ« qĂ« ishte rreptĂ«sisht e domosdoshme dhe disa prej tyre ecnin zbathur ndĂ«rsa qylafĂ«t e tyre tĂ« kuq ishin shumĂ« tĂ« vjetĂ«r, fytyrat e çiltra tĂ« kĂ«tyre qenieve â qĂ« pĂ«r njĂ« tĂ« huaj duken tĂ« egra â ngjanin me ato tĂ« malĂ«sorĂ«ve zviceranĂ«. [âŠ]
Deçani
Bëmë një vizitë në manastirin e famshëm serb të Deçanit që ndodhet dy ligë e gjysmë në jugperëndim të Ipek-ut. Udhëheqësi i të krishterëve të Ipek-ut na dha një nga njerëzit e tij si udhërrëfyes dhe e lamë tartarin tonë në shtëpi. Duke dalë nga qyteti, kaluam pranë një xhamie ku një klerik ishte duke u falur. Ai bëri një shenjë sikur donte të na largonte ose që prania jonë po e ofendonte atë. Në kthim, disa djem të këqij na hodhën mollë, një shenjë se fanatizmi fetar nuk është kapërcyer tërësisht në këto rajone të largëta të Turqisë.
Rruga nga Ipek-u pĂ«r nĂ« Detschiani ose Detschani ndjek kĂ«mbĂ«t e maleve, pĂ«r rreth njĂ« çerek lige prej tyre, dhe kalon nĂ«pĂ«r tri fshatra shqiptare tĂ« quajtura Striatz [Strellc] (Kiepert e quan Striotza), Lioubouscha [LĂ«busha] me rrĂ«nojat e KishĂ«s sĂ« ShĂ«n IlisĂ«, dhe Lioubonitch [Lybeniq]. Na u tha se fshati i dytĂ«, afĂ«rsisht nĂ« mes tĂ« rrugĂ«s, ishte vendi ku 23 ushtarĂ« tĂ« pashĂ«s u vranĂ« nga banorĂ«t vitin e kaluar (1835). Siç shihet, shqiptarĂ«t e urrejnĂ« administratĂ«n turke. MegjithatĂ«, gratĂ« shqiptare, tĂ« cilave guxuam tâu thoshim mirĂ«mĂ«ngjesi gjatĂ« kalimit, u pĂ«rgjigjĂ«n me mirĂ«sjellje, ndryshe nga zakoni oriental. Rrethinat e manastirit dhe madje edhe hyrja e luginĂ«s sĂ« Detschani-t janĂ« tĂ« fshehura nga njĂ« pyll i madh gĂ«shtenjash, Gora Koschtanova (Kestenova). Fshati shqiptar i Detschani-t ndodhet gjysmĂ« ore nĂ« Lindje tĂ« manastirit mbi Bistritza. Rruga mĂ« e shpejtĂ« pĂ«r nĂ« manastir Ă«shtĂ« qĂ« tĂ« kalohet njĂ« kreshtĂ« e vogĂ«l pyjore, nga e cila tĂ« befason panorama e njĂ« lugine tĂ« vogĂ«l, tĂ« bukur dhe tĂ« gjelbĂ«ruar ku kisha dhe manastiri i Detschiani-t janĂ« fshehur nĂ« anĂ«n jugore tĂ« njĂ« kodre tĂ« mbuluar me lisa, rrĂ«zĂ« njĂ« mali shkĂ«mbor tĂ« quajtur Pliesch. MĂ« nĂ« Jug gjenden malet e mbuluara me pisha me kreshta tĂ« ulĂ«ta qĂ« mbajnĂ« emrin Detschiani. BagĂ«tia e manastirit kullot aty nĂ« verĂ«, njĂ« çerek ore larg. PĂ«r tĂ« arritur te porta e rrethimit tĂ« manastirit, duhet kaluar lumi Detschianska Bistritza [LumĂ«bardhi i Deçanit], i cili rrjedh nga VeriperĂ«ndimi nĂ« Juglindje dhe ka njĂ« shtrat me shumĂ« gurĂ«. Manastiri pĂ«rbĂ«het thjesht nga njĂ« ndĂ«rtesĂ« me njĂ« kat tĂ« sipĂ«rm qĂ« ka pamje shumĂ« tĂ« hollĂ«. MegjithatĂ«, kisha e bukur prej mermeri Ă«shtĂ« njĂ« monument qĂ« mund tĂ« gjendej lehtĂ«sisht nĂ« secilin nga qytetet tona. Ka gjithashtu dy kisha mĂ« tĂ« vogla, njĂ« kushtuar ShĂ«n NikollĂ«s dhe njĂ« tjetĂ«r ShĂ«n DhimitĂ«r Martirit.
Në manastir ishin vetëm pesë ose gjashtë murgj. Igumeni ishte i paralizuar dhe kishte kohë të gjatë që rrinte në shtrat. Ai ankohej për borxhet e manastirit të shkaktuara nga kërkesat e vazhdueshme turke. Ky mendim e shqetësonte tmerrësisht, siç thoshte ai, sepse besimtarët mund të pushonin së paguari interesat dhe të rimbursonin shumën e huazuar. Ky murgu i varfër vdiq atë vit dhe më 1837 ishte një abat i ri të cilin e takuam atje. Brenda manastirit ka një kopsht të vogël perimesh dhe jashtë pronës ka kryesisht ara, kullota dhe pyje të mëdha.
NĂ« PerĂ«ndim tĂ« manastirit ndodhet njĂ« djerrinĂ« me pyje dhe male gati dhjetĂ« liga nĂ« gjatĂ«si, pĂ«rmes sĂ« cilĂ«s mund tĂ« arrihet nĂ« luginat e larta tĂ« Prokletija-s [Alpet shqiptare â shĂ«nim i T.] dhe madje tĂ« Shalia-s [Shala] dhe Gouzinie [Gucia]. [âŠ]
Nga Peja në Prishtinë
Rruga nga Ipek-u pĂ«r nĂ« Prischtina [PrishtinĂ«] kalon nĂ«pĂ«r fushĂ«n qĂ« shtrihet nga PerĂ«ndim-VeriperĂ«ndim nĂ« Lindje-Juglindje. Ajo Ă«shtĂ« e kultivuar herĂ« pas here, por kryesisht e mbuluar me kullota dhe grupe pemĂ«sh. NĂ« tĂ« djathtĂ« dhe pĂ«rballĂ« nesh ishin kodrat e quajtura Kraljania (e mbretit). NjĂ« ligĂ« larg Ipek-ut kaluam me radhĂ« Plavian-in [Pavlan], Zachatschi-n [Zahaç] dhe Labian-in ose Lebian-in [Llabjan]. Ky mund tĂ« jetĂ« vendbanimi tĂ« cilit i referohet Dr. MĂŒller si Lebous. Ai gjithashtu pĂ«rmend njĂ« fshat mysliman nĂ« jug tĂ« Ipek-ut me emrin e çuditshĂ«m Voksch [Voksh] (20 orĂ«), dhe tri liga mĂ« tej Ă«shtĂ« Tzrkva [SvĂ«rka] (kishĂ«). NjĂ« grua e vjetĂ«r serbe e varfĂ«r u ankua teksa na ofroi pak ujĂ«: âMĂ« nĂ« fund erdhĂ«t! TĂ« krishterĂ«t kĂ«tu po presin Princ Milloshin si MesinĂ« e tyre, pĂ«r tĂ« na çliruar nga vuajtjet tonaâ! Duke na parĂ« tĂ« rrethuar nga serbĂ«, ajo mendoj se ishim njĂ« nga ata. NĂ« vend qĂ« tĂ« reagonte me zemĂ«rim, kavasi i Ipek-ut thjesht u pĂ«rgjigj: âGruaja e vjetĂ«r Ă«shtĂ« e marrĂ«â! Ky vend ndoshta Ă«shtĂ« njĂ« vend mjaft i pakĂ«ndshĂ«m pĂ«r shĂ«rbĂ«torĂ«t e pashallarĂ«ve, sepse udhĂ«rrĂ«fyesi ynĂ« mori me vete dy palĂ« pistoleta dhe njĂ« pushkĂ«. NĂ« Jug tĂ« Doubaschar-it, disa kodra tĂ« vogla dhe pyje lisi e çojnĂ« udhĂ«tarin nĂ« Novoselo dhe mĂ« pas te lumi Drim [Drin], qĂ« kalohet mbi njĂ« urĂ« druri. Drsnik-u [DĂ«rsnik], gjashtĂ« orĂ« nga Ipek-u, ndodhet nĂ« bregun e kundĂ«rt, rrĂ«zĂ« disa tarracave tĂ« vogla.
PĂ«r tĂ« shkuar prej andej nĂ« Prischtina, kalon nĂ«pĂ«r terrene pyjore dhe shkĂ«mbore nĂ« PerĂ«ndim tĂ« Drsnik-ut, i pari prej tĂ« cilĂ«ve quhet Drsnikbari dhe i dyti Brtschevabari. Copat e gurit gĂ«lqerori eocen shfrytĂ«zohen kĂ«tu pĂ«r mbulimin e çative tĂ« shtĂ«pive nĂ« rrethinĂ«. Dy liga nga Drsnik-t arritĂ«m nĂ« Iglareva [GllarevĂ«], ku kishte kullota tĂ« shoqĂ«ruara nga pyje dhe disa livadhe mjaft tĂ« lagĂ«shta. Pasi kaluam nĂ«pĂ«r fshatrat Kieva [Kjeva] dhe Mletjan [Mleçan], vazhduam nĂ«pĂ«r njĂ« luginĂ« shumĂ« tĂ« gjerĂ«, qĂ« pĂ«rbĂ«hej kryesisht prej livadheve. NĂ« largĂ«si nĂ« Veri ndodheshin disa kreshta tĂ« ulĂ«ta, mĂ« i larti prej tĂ« cilĂ«ve ishte Komoran-i. Nuk kaluam nĂ«pĂ«r fshatin Loschitza [Llazica]. MĂ« nĂ« fund, pa e kuptuar as qĂ« po ngjiteshim, arritĂ«m nga njĂ« degĂ« e luginĂ«s te hani i largĂ«t i Lapouschnik-ut [Llapushnik] qĂ« ndodhet nĂ« njĂ« lartĂ«si prej 1 457 kĂ«mbĂ«sh [0.3 metra â shĂ«nim i T.] ose rreth 400 kĂ«mbĂ« mbi Drimin e BardhĂ«. [âŠ]
Hani i Lapouschnik-ut përbëhet nga një hambar i madh i mbuluar me rrasa guri, përpara të cilit është një oborr katror me kalldrëm. Ai është i mbyllur përpara me një mur dhe portë. Në secilën anë ka një ndërtesë katrore me një kat të sipërm, në njërin nga të cilët kati përdoret për ruajtjen e furnizimeve të hanxhiut dhe për furrën. Dhoma e sipërme në secilën anë ka pesë dritare të vogla me shufra druri. Dhoma ku fjetëm ne ishte e mbushur me objekte si thasë e hasra.
MenjĂ«herĂ« pas Lapouschnik-ut, kaluam lumin Drnitza [Drenica] mbi njĂ« urĂ« druri, nĂ« njĂ« lartĂ«si prej 1 447 kĂ«mbĂ«sh. Ai rrjedh ngadalĂ« nĂ«pĂ«r tokĂ« tĂ« zezĂ« argjilore. PĂ«rmendja e njĂ« fshati tĂ« quajtur Janievo si pikĂ« gjeografike nĂ« kĂ«tĂ« lumĂ« Ă«shtĂ« e dyshimtĂ«. NĂ«se fshati ekziston, ai do tĂ« ishte mĂ« afĂ«r kthesĂ«s sĂ« Drnitza-s ku ky hyn nĂ« terrenin e Sitnitza-s [Sitnica]. PĂ«r tĂ« zbritur deri te uji nga hani, duhej tĂ« ngjiteshim pak dhe tĂ« kalonim disa kreshta tĂ« ulĂ«ta pyjore me lisa qĂ« na ndanin nga Sitnitza. KĂ«to kreshta shtrihen nga Veriu nĂ« Jug, duke u rritur nĂ« lartĂ«si nga PerĂ«ndimi nĂ« Lindje, dhe kanĂ« pĂ«rrenj tĂ« vegjĂ«l nĂ« to, tĂ« cilĂ«t megjithatĂ« nuk pĂ«rbĂ«jnĂ« pengesĂ« pĂ«r qerret me qe. Ka shumĂ« shkurre trĂ«ndafili nĂ« gardhe, ashtu si nĂ« Serbi. [âŠ]
Kullotat dhe tĂ« mbjellat mbulojnĂ« rrjedhĂ«n e Sitnitza-s. HerĂ« pas here, mund tĂ« shihnim fshatra pa asnjĂ« pemĂ«. Zbritja nga maja ishte graduale dhe nuk zgjati mĂ« shumĂ« se njĂ« çerek ore. ArritĂ«m nĂ« fshatin Vragoulia [Vragolia] (ndoshta nga Vragolije, puna e djallit?), dhe mĂ« pas kaluam fshatin Slatina [SllatinĂ«] dhe mĂ« nĂ« fund lumin Sitnitza, i cili rrjedh ngadalĂ« kĂ«tu nĂ« drejtimin Jug-Veri dhe e ujit tĂ«rĂ« rajonin. Pak mĂ« tej, kaluam nĂ«pĂ«r Schaglavitza [Ăagllavica], njĂ« degĂ« e vogĂ«l e Sitnitza-s. Mund tĂ« shihnim fshatrat nĂ« Veri dhe JugperĂ«ndim, por vĂ«mendjen tonĂ« mĂ« shumĂ« e tĂ«rhoqĂ«n malet madhĂ«shtore tĂ« Kopaonikut, nĂ« formĂ« tĂ« njĂ« amfiteatri tĂ« mrekullueshĂ«m dhe me shpatet e tij. NĂ« Jug-JugperĂ«ndim ngriheshin malet e ulĂ«ta tĂ« Katschanik-ut [Kaçanik], deri nĂ« 6 400 kĂ«mbĂ«, me konin elegant tĂ« Lioubeten-it [Luboten] nĂ« skajin lindor tĂ« vargut Schar [Sharr].
Fusha ovale e Sitnitza-s është nëntë deri dhjetë ligë e gjatë, duke u shtrirë nga Veriu në Jug, dhe tri ligë e gjerë, në një lartësi mbi 1 400 këmbë. Ajo është e kufizuar me kreshta të ulëta malore në Lindje dhe në Perëndim. Prischtina ndodhet në një luginë të dredhur, ndarë nga vetë fusha nga një kreshtë e vogël e hapur vetëm në Jugperëndim. Në pjesën e sipërme të kësaj lugine të vogël dhe mbi Prischtina ndodhet një burim i këndshëm në mes të argjilës aluviale që mbulon terrenin më të vjetër. Burimi formon një pellg të vogël për gratë rrobalarëse dhe rrjedh nëpër qytet nga Verilindja në Jugperëndim. Para se të arrish në qytet, ndodhet një përrua i quajtur Breitche ose Brzé [Bresje].
Prishtina
Prischtina, tĂ« cilĂ«n kartografĂ«t e quajnĂ« Pristina, e ka marrĂ« emrin nga fjala prischt, âtumor, fryrjeâ, sepse kodra nĂ« PerĂ«ndim tĂ« qytetit ka njĂ« lloj gryke tĂ« parregullt nĂ« anĂ«n lindore tĂ« luginĂ«s sĂ« Sitnitza-s. Ky qytet Ă«shtĂ« aktualisht mĂ« i madhi nĂ« kĂ«tĂ« pjesĂ« tĂ« SerbisĂ« sĂ« VjetĂ«r (Stara Srbia), nĂ« tĂ« cilĂ«n serbĂ«t pĂ«rfshijnĂ« rrethet e Novipazar-it, Metochie-s [Metohija] dhe pjesĂ«n perĂ«ndimore tĂ« MĂ«zisĂ« sĂ« EpĂ«rme deri nĂ« kufirin maqedonas. NĂ« 17 orĂ« nga Ipek-u, ky qytet i hapur fillon nĂ« luginĂ«n e vogĂ«l dhe shtrihet drejt lindjes nĂ« formĂ« amfiteatri deri te shpatet e fundit tĂ« njĂ« kreshtĂ« tĂ« ulĂ«t, tĂ« pjerrĂ«t, qĂ« duket mjaft e pakĂ«ndshme. Kodrat nĂ« PerĂ«ndim dhe Veri janĂ« tĂ« mbuluara me vreshta, ndĂ«rsa nĂ« Lindje lartĂ«sitĂ« pĂ«rbĂ«hen krejtĂ«sisht nga kullotat e thata, pjesa e poshtme e tĂ« cilave shĂ«rben si varrezĂ« pĂ«r qytetin. Midis saj dhe shtĂ«pive tĂ« para gjenden mbetjet e njĂ« llogoreje tĂ« vogĂ«l dhe njĂ« parapeti tĂ« ulĂ«t qĂ« datojnĂ« nga koha e trazirave tĂ« vitit 1806, kur bandat e kusarĂ«ve terrorizonin fshatrat. Ka njĂ« varrezĂ« tjetĂ«r nĂ« VeriperĂ«ndim. Shumica e rrugĂ«ve janĂ« tĂ« pashtruara dhe tĂ« çrregullta. Ato pastrohen nga shiu dhe nga njĂ« pĂ«rrua i vogĂ«l i pĂ«rmendur mĂ« sipĂ«r. Dyqanet e kasapĂ«ve nĂ« rrugĂ«n kryesore ofrojnĂ« copa tĂ« mĂ«dha mishi qĂ« pikon gjak dhe zorrĂ« tĂ« shpĂ«rndara pĂ«r 20 hapa, dhe qentĂ« ngjyrĂ« kafe grinden mbi mbetjet nĂ« kĂ«tĂ« pamje tĂ« mjerĂ« dhe shumĂ«ngjyrĂ«she.
Ndërtesat e vetme të dukshme në Prischtina janë një kullë sahati dhe dymbëdhjetë xhami, dy prej të cilave janë të larta dhe me formë të rrumbullakët, të pikturuara me arabeska ose me thënie të gjata nga Kurani. Një xhami e vogël u ndërtua nga Jashar Pasha që e mbajti atë post në vitin 1837 dhe 1838. Pazari është i mbuluar me dërrasa, dhe ka një kafene aty ku bashkohen tri rrugët kryesore. Konaku i pashait është një ndërtesë e madhe, ndërtuar pjesërisht prej druri. Ai ka dy krahë dhe një kat të sipërm me një oborr katror të gjerë, korridore të hapura dhe shkallë druri, siç është zakoni. Njëri krah i konakut është i pikturuar me arabeska. Ai lidhet mbi rrugë me haremin, që është gjithashtu një shtëpi mjaft e madhe, kryesisht prej druri, me dritare të mbuluara. Divani i pashait nuk ka dritare me xham. Ato mbyllen thjesht duke palosur dritaret prej druri. Në tavan kishte edhe fole dallëndyshesh.
Prischtina mĂ« dukej se kishte njĂ« popullsi prej rreth 7 000 deri nĂ« 9 000 banorĂ«, ndĂ«r tĂ« cilĂ«t kishte njĂ« numĂ«r tĂ« konsiderueshĂ«m serbĂ«sh ortodoksĂ«, bashkĂ« me shqiptarĂ«t dhe serbĂ«t gjysmĂ«-myslimanĂ«. Z. JuriĆĄiÄ vlerĂ«sonte 3 000 shtĂ«pi, njĂ« e treta e tĂ« cilave ishin serbe. Ky Ă«shtĂ« kryeqyteti i pashallĂ«kut tĂ« vogĂ«l qĂ« pĂ«rfshin jo vetĂ«m pellgun e Sitnitza-s deri nĂ« Vouschitrn [Vushtrri], por edhe njĂ« pjesĂ« tĂ« maleve pĂ«rreth, luginĂ«n e Drnitza-s dhe burimet e sipĂ«rme tĂ« luginĂ«s sĂ« LĂ©penatz-it [Lepenc]. Vendbanimet e vetme tĂ« rĂ«ndĂ«sishme qĂ« gjenden kĂ«tu janĂ« Vouschitrn dhe Kratovo, ku ka ajanĂ«. TĂ« gjitha vendbanimet e tjera, pĂ«rveç qytetit tĂ« Prischtina-s, janĂ« fshatra dhe mĂ«halla qĂ« rrallĂ«herĂ« kanĂ« madje edhe njĂ« agĂ«. Popullsia pĂ«rbĂ«het nga serbĂ« dhe pak bullgarĂ« e shqiptarĂ«, duke pĂ«rfshirĂ« njĂ« numĂ«r serbĂ«sh qĂ« janĂ« bĂ«rĂ« gjysmĂ« shqiptarĂ« dhe myslimanĂ« pĂ«r arsye politike ose pĂ«rmes martesave. ShqiptarĂ«t jetojnĂ« kryesisht nĂ« Jug dhe JugperĂ«ndim tĂ« pashallĂ«kut dhe serbĂ«t nĂ« anĂ«t e kundĂ«rta. Popullsia e pĂ«rgjithshme nuk i kalon 40 000 deri 50 000 banorĂ«, dhe nuk Ă«shtĂ« mĂ« e vogĂ«l se 30 000.
Nga Prishtina në Kaçanik
Rruga nga Prischtina nĂ« Ouskoub [Shkup] ndjek shpatin e fundit tĂ« shpyllĂ«zuar tĂ« kodrinave nĂ« PerĂ«ndim tĂ« luginĂ«s sĂ« Sitnitza-s. GjysmĂ« lige mĂ« tej, ajo kalon njĂ« luginĂ« tĂ« vogĂ«l dhe njĂ« kodĂ«r tĂ« vogĂ«l mbi tĂ« cilĂ«n ndodhet mĂ«halla Schaglavitza [Ăagllavica] e rrethuar me pemĂ« kumbulle, dhe pĂ«rtej saj fshati sllav Lapouselo [Llapllasella] (turqisht Kadi-Keui [Kadiköy]), ku banon njĂ« agĂ« nĂ« njĂ« shtĂ«pi katrore nĂ« formĂ« kulle me zgjatime prej druri qĂ« dalin nĂ« majĂ«.
NĂ« vitin 1838, ne thjesht zgjodhĂ«m shtĂ«pinĂ« mĂ« tĂ« mirĂ« serbe pĂ«r tĂ« qĂ«ndruar, pavarĂ«sisht protestave tĂ« grave qĂ« thoshin se nuk kishin çfarĂ« tĂ« na ofronin. Pasi i vumĂ« bagazhet nĂ« shtĂ«pi dhe vendosĂ«m kuajt nĂ« ahur, filluam tĂ« kĂ«rkonim nĂ« arkat e kĂ«tyre njerĂ«zve dhe zbuluam pak elb. MeqĂ« nuk mund tâi fshihnin pulat, kishim gjithçka qĂ« na duhej. NĂ« kĂ«tĂ« moment mbĂ«rriti i zoti i shtĂ«pisĂ« dhe ne e qortuam aq shumĂ« saqĂ« pranoi tĂ« na jepte elbin, ndonĂ«se u shtir sikur sapo e kishte blerĂ«. Pati edhe shumĂ« vonesa para se agai tĂ« pranonte tĂ« na jepte pak sanĂ« nĂ« kĂ«mbim tĂ« pagesĂ«s. TĂ« nesĂ«rmen, ai qĂ«ndroi gjithĂ« ditĂ«n nĂ« shtĂ«pi duke thĂ«nĂ« se mund tĂ« merrte ethe. Pati disa skena tĂ« pakĂ«ndshme me kĂ«ta sllavĂ« qĂ« janĂ« mĂ«suar aq shumĂ« tĂ« grabiten nga turqit saqĂ« mjaftonte tĂ« shihnin paratĂ« tona pĂ«r tâu bindur se do tĂ« paguheshin pĂ«r furnizimet. Tartari ynĂ« nuk e pĂ«rmbajti mĂ« dot zemĂ«rimin nga fyerjet e tyre dhe filloi tâi shante. NĂ« njĂ« çast, serbi kapi sĂ«patĂ«n dhe ishte gati tĂ« pĂ«rgjigjej me forcĂ« nĂ«se tartari do tĂ« vazhdonte me sharjet. Tartari heshti pĂ«r pak dhe mĂ« vonĂ« tha qetĂ«sisht se do tĂ« dĂ«rgonte njĂ« raport nĂ« Prischtina dhe se do tĂ« sillte disa ushtarĂ« tĂ« garnizonit. KĂ«rcĂ«nimi i dha fund disonimit tĂ« keq tĂ« mikpritĂ«sit tonĂ«. Ai u qetĂ«sua dhe arritĂ«m njĂ« marrĂ«veshje. Kur u larguam pasdite, ishim bĂ«rĂ« miq.
NĂ« Lindje mund tĂ« shihnim manastirin e ShĂ«n Stefanit ose tĂ« Graschan-it [Graçan] afĂ«r vendit ku Gratschanitza [Graçanica] zbret nĂ« fushĂ«. Ky manastir u themelua nga mbreti Milutin nĂ« vitin 6730 qĂ« nga krijimi, sipas njĂ« mbishkrimi. ĂshtĂ« ndĂ«rtuar me gurĂ« dhe ka pesĂ« kube, vetĂ«m njĂ«ra prej tĂ« cilave Ă«shtĂ« e madhe. NĂ« hyrje tĂ« kishĂ«s ka njĂ« gur me mbishkrim romak tĂ« cilin e kishte vĂ«nĂ« re z. JuriĆĄiÄ. NĂ« vitin 1838, manastiri kishte vetĂ«m tre murgj. NjĂ« ligĂ« nĂ« PerĂ«ndim tĂ« Lapouselo-s ndodhet katundi Dodol, dhe njĂ« ligĂ« nĂ« Veri-VeriperĂ«ndim tĂ« kĂ«tij fshati ndodhet njĂ« tjetĂ«r.
PĂ«rtej fshatit tĂ« madh Lapouselo kalohet njĂ« fushĂ« me tokĂ« tĂ« zezĂ«. Kalon Labian-in dhe pastaj Babousch-in ose Babosch-in [Babush] nĂ« PerĂ«ndim. MĂ« tej Ă«shtĂ« fshati shqiptar Podrosch dhe pastaj kalohet lumi Sitnitza mbi njĂ« urĂ«. MĂ« pas arrihet nĂ« njĂ« han tĂ« largĂ«t, pĂ«rtej tĂ« cilit toka fillon tĂ« ngrihet pak. Ky vend Ă«shtĂ« njĂ« orĂ« larg nga Sazlia. KĂ«tu ndodhet njĂ« kodĂ«r e pyllĂ«zuar qĂ« shtrihet nga Lindja nĂ« PerĂ«ndim dhe ndan fushĂ«n e Sitnitza-s nga pellgu i Lepenatz-it ose Lepenitza-s [Lepenc]. Pasi kalon njĂ« shpat tĂ« vogĂ«l nĂ« njĂ« lartĂ«si prej 80 deri nĂ« 100 kĂ«mbĂ« mbi fushĂ«, ngjitesh nĂ« njĂ« pllajĂ« tĂ« pyllĂ«zuar nĂ« 1 580 kĂ«mbĂ« lartĂ«si. Toka kĂ«tu Ă«shtĂ« e zezĂ«, sikur dikur tĂ« ketĂ« qenĂ« moçal. PĂ«rtej kĂ«tij pylli ndodhen moçale tĂ« mĂ«dha dhe njĂ« pĂ«rrua i quajtur Sazlia qĂ« rrjedh nga Veriu nĂ« Jug nĂ« Lepenatz, ndĂ«rsa burimi i Sitnitza-s Ă«shtĂ« mĂ« nĂ« Veri dhe Veri-Verilindje. Ky pĂ«rrua kalohet mbi njĂ« urĂ« guri pĂ«rmes rrugĂ«s sĂ« shtruar dhe mĂ« pas arrihet nĂ« hanin e largĂ«t tĂ« Sazlia-s, i vendosur pesĂ« orĂ« e njĂ« çerek nga Prischtina pranĂ« moçalit. ĂshtĂ« njĂ« vend vĂ«rtet i zymtĂ«. NĂ« vitin 1836, ky han pĂ«rbĂ«hej nga njĂ« hambar i madh me njĂ« dhomĂ« shumĂ« tĂ« vogĂ«l me dritare dhe tri kasolle druri pĂ«r sanĂ«n dhe veglat bujqĂ«sore. NjĂ« gardh prej thupre e rrethonte tĂ« gjithĂ« vendin dhe hyrja nĂ« han ishte tepĂ«r e baltosur. Jo larg kishin ngritur kamp njĂ« grup bujqish bullgarĂ« qĂ« po çonin tri karroca me qershi nga Maqedonia nĂ« PrishtinĂ«. Ura e Sazlia-s pĂ«rmendet nĂ« kĂ«ngĂ«t popullore serbe sepse moçali, i vendosur pikĂ«risht mbi rrugĂ«n ushtarake, kishte rĂ«ndĂ«si tĂ« veçantĂ«, nĂ« varĂ«si tĂ« rrethanave.
Duke vazhduar rrugën tonë, kaluam shpejt pranë Varoschka Rieka që rrjedh nga Veriu në Jug dhe duket se merr ujë nga moçali i Sazlia-s dhe vë në punë një mulli uji. Një ligë në të djathtë janë fshatrat Varosch [Varosh] dhe Sirnik. Më tej, katër orë para Katschanik-ut, ndeshëm përroin e Nerodimlia-s [Nerodime], që më parë quhej Porodimlia para vdekjes së dhunshme të Car Uroshit. Në këtë zonë vumë re një numër të madh plepash të bukur të një lloji të veçantë. Së fundmi, dy orë e gjysmë nga Sazlia, arritëm në Novi Han, që formon kufirin jugor të pashallëkut të Prishtinës. Hani zë pjesën e poshtme të një ndërtese dykatëshe, ndërsa në katin e sipërm ndodhet një roje xhandarmërie. Kjo shtëpi është e vendosur në një anë të një oborri katror ku ka edhe dy kasolle të thjeshta njëkatëshe.
Pesë minuta më tej, kaluam një grup tjetër rojesh që i përkisnin pashait të Shkupit, të vendosur mbi një shpat të vogël. Peizazhi ishte i larmishëm, i egër dhe i mbuluar me shkurre. Toka ishte me zhavorr dhe përbëhej nga depozitat aluvionalë. Ky rajon dikur ishte i mbuluar me pyje dhe gjendja e tij e zhveshur daton nga viti 1806, kur shumë kusarë u vendosën aty dhe pushtuan gjithashtu Katschanik-un. As Prishtina nuk shpëtoi nga këto turma që kishin mbështetjen e disa ajanëve. Në atë kohë, u mor vendimi që të digjeshin pyjet, këtu dhe drejt Vranjës e në malet Schar midis Prizrenit dhe Kalkanel-it [Tetovës]. Kështu, në vitin 1807, iu dha fundi kusarisë për të cilën rruga e Katschanik-ut kishte qenë gjithmonë e famëkeqe, siç përmendet në këngët popullore serbe.
Në fund arritëm në shtratin e Lépenatz-it i cili, plot me gurë dhe grykëza zhavorri, dukej sikur kishte gërmuar vetë një kanal përmes tarracave aluvionale. Uji i tij ndoshta ka qenë dikur një liqen që shtrihej deri në Katschanik. Pamë shumë pak të mbjella, vetëm aty-këtu, dhe takuam disa udhëtarë turq si dhe fshatarë serbë dhe bullgarë nga Mëzia e Epërme që po shkonin në Maqedoni për të shitur prodhimet e veta. Ata dukeshin si turq sepse mbanin turbanë të vegjël prej shamive të bardha, dhe disa prej tyre kishin pistoleta. Kishte edhe disa gra mes tyre.
Hyrja nĂ« Katschanik (nĂ«ntĂ« orĂ« e treçerek nga Prishtina) Ă«shtĂ« mjaft e bukur. Fillimisht shfaqet njĂ« xhami dhe njĂ« livadh, sepse vetĂ« fshati i vogĂ«l ndodhet pas tyre nĂ« njĂ« lartĂ«si prej 1 350 kĂ«mbĂ«sh. Duke u ngjitur pak, kalon pranĂ« bazĂ«s sĂ« njĂ« kalaje tĂ« vjetĂ«r serbe dhe hyn nĂ« njĂ« rrugĂ« mjaft tĂ« gjatĂ« qĂ« pĂ«rbĂ«n pjesĂ«n mĂ« tĂ« madhe tĂ« vendbanimit pĂ«rgjatĂ« bregut perĂ«ndimor tĂ« LĂ©penatz-it. Ka edhe disa shtĂ«pi tĂ« fshehura nĂ« anĂ«n tjetĂ«r tĂ« lumit. NĂ« tĂ« dy anĂ«t e lumit kishte kodra tĂ« mbuluara me ahishte dhe, nĂ« PerĂ«ndim, mbi pyje, dukej maja nĂ« formĂ« koni e LioubĂ©ten-it (nga fjalĂ«t shqipe liope âlopĂ«â dhe tine qĂ« do tĂ« thotĂ« âenĂ« gjalpiâ). Z. Kiepert e vendos atĂ« shumĂ« mĂ« nĂ« Veri, ose Katschanik-un shumĂ« mĂ« nĂ« Jug. NĂ« Veri ngrihen kodrat e ulĂ«ta qĂ« ofrojnĂ« njĂ« pamje mĂ« tĂ« kĂ«ndshme pĂ«r syrin, ndĂ«rsa nĂ« Jug ndodhet Mlad Planina, njĂ« kodĂ«r qĂ« krahasuar me majĂ«n e LioubĂ©ten-it dukej krejt e pakalueshme. MegjithatĂ«, ne vazhduam pĂ«rgjatĂ« LĂ©penatz-it dhe hymĂ« nĂ« kanion. NĂ« bregun lindor ndodhej njĂ« shpat me njĂ« shteg tĂ« prerĂ« me mjeshtĂ«ri nĂ« tĂ«, por mĂ« tej shkĂ«mbinjtĂ« e bĂ«nin kanionin gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« ngushtĂ«. Rrjedha dukej sikur kthehej djathtas. Duhet arritur deri aty pĂ«r tĂ« parĂ« sesi shtegu dhe uji hapin rrugĂ«n mes shkĂ«mbinjve tĂ« pyllĂ«zuar nĂ« male.
Hani i Katschanik-ut dikur mund të ketë qenë i pastër dhe i rehatshëm, por në vitin 1836 të gjitha dhomat dhe korridoret ishin të rrënuara dhe të ndyta. Të paktën secili nga ne mund të kishte dhomën e vet, një luks që nuk e kishim shijuar qëkur lamë Hungarinë. Hanxhiu ishte një shitës i thjeshtë kafeje turke dhe nuk donte të kishte punë me ushqimin tonë në mbrëmje. Meqë tartari ynë aziatik ishte dembel, na u desh të dërgonim shërbëtorët të merrnin ushqim dhe të gatuanim vetë. E përmenda këtë për të treguar rëndësinë që, kur udhëton në Turqi, të kesh një turk evropian për tartar, dhe të njohësh zakonet e vendit, sepse tartari ynë aziatik, të cilin e trajtonim si shërbëtor dhe jo si efendi, pra nuk ftohej kurrë të hante në tryezë apo të pinte kafe me ne, bënte vetëm atë që i thoshim dhe asgjë më shumë për të na kënaqur.
MeqĂ« donim tĂ« ngjiteshim nĂ« majĂ«n e Malit LioubĂ©ten, shkuam tĂ« takonim ajanin vendas pĂ«r tâi kĂ«rkuar njĂ« udhĂ«rrĂ«fyes. Ai banonte nĂ« njĂ« vend tĂ« vogĂ«l brenda mureve qĂ« rrethonin kĂ«shtjellĂ«n e vjetĂ«r tĂ« Katschanik-ut. NjĂ« shkallĂ« shĂ«rbente si hyrje dhe njĂ« dhomĂ« e vogĂ«l me pak qilim ishte divani i tij. Gruaja e tij dukej se banonte nĂ« qytet. Ajani ishte larg dhe kiaja [shĂ«rbĂ«tori] i tij na tha se nuk mund tĂ« na lejonte tĂ« bĂ«nim njĂ« ekskursion tĂ« tillĂ« pa lejen e pashait tĂ« Shkupit. Po tĂ« kishim pasur me vete njĂ« tartar mĂ« tĂ« sjellshĂ«m, kjo fatkeqĂ«si ndoshta nuk do tĂ« kishte ndodhur, sepse ai do tĂ« na kishte paraqitur si nĂ«punĂ«s tĂ« sulltanit, nĂ« vend qĂ« tĂ« pĂ«rforconte dyshimet e ajanit se ishim spiunĂ«. Pas kĂ«tij takimi zhgĂ«njyes, pamĂ« pjesĂ«n tjetĂ«r tĂ« kĂ«shtjellĂ«s dhe u ngjitĂ«m nĂ« njĂ« ngritje nĂ« oborr qĂ« dikur ka qenĂ« ndoshta vendi i njĂ« kulle. Nga kjo pikĂ« patĂ«m njĂ« pamje tĂ« mirĂ« tĂ« maleve pĂ«rreth Katschanik-ut dhe mund tĂ« shihnim se, prej andej, me topa tĂ« kalibrit tĂ« madh, mund tĂ« mbyllej rruga drejt MaqedonisĂ« pĂ«r tĂ« cilĂ«n Katschanik-u Ă«shtĂ« porta nga kjo anĂ«. NjerĂ«zit e ajanit na shikonin me pakĂ«naqĂ«si tĂ« dukshme ndĂ«rsa bĂ«nim kĂ«to vrojtime.
Një çerek ore nga Katschanik-u, rruga ishte plotësisht e bllokuar nga një shkëmb dolomiti përmes të cilit ishte gërmuar një tunel njëzet hapa i gjatë, dhjetë hapa i gjerë dhe dhjetë hapa i lartë. Në hyrjen jugore të tunelit kishte një pllakë që ia atribuonte këtë punë një veziri të Rumelisë që jetoi në vitin 1708, por, pavarësisht stilit pompoz të mbishkrimit turk, dukej mjaft e dyshimtë që ai të qëndronte prapa ndërtimit të rrugës së mirë nga Katschanik-u në Ouskoub, edhe pse kjo nuk përjashtohej. Pak më tej, Lépenatz-i merr ujërat e Kriva Rieka-s (lumi i valëzuar) që rrjedh nga Veri-Verilindja, dhe pak më poshtë një tjetër degë e madhe që zbret nga këmba e Lioubéten-it. Gryka, të cilën sllavët e quajnë Klisoura, shkon fillimisht nga Veriperëndimi në Juglindje dhe pastaj, një ligë e gjysmë nga Katschanik-u, shkon nga Lindja në Perëndim, por në fund merr drejtimin fillestar. Për dy orë e gjysmë, udhëtuam në një shteg të mirë të shtruar mbi një shpat të lehtë përgjatë bregut lindor që kalonte përmes pyjeve dhe grykave të thella të dredhura, me ujërat e Lépenatz-it poshtë nesh. Ecëm sipër shtratit të lumit me disponim të mirë përgjatë këtij shtegu të mrekullueshëm përmes pyjeve aromatike, të stolisura kryesisht me dictamnus albus, orkide dhe një shumëllojshmëri të madhe lulesh si luletogëza (digitalis lutea and purpurea), lulezilja, mosmëharro, luleflutura, silenaciae dhe labiatae etj. U habitëm gjithashtu nga numri i breshkave dhe i vezëve të tyre. Banorët vendas nuk i hanin dhe as nuk i mblidhnin dhe disa prej tyre në Katschanik ende kujtonin me habi kohën kur, në vitin 1806, z. Hugues Pouqueville kaloi aty dhe i gatoi për darkë. Në bregdetin shqiptar ato kapeshin dhe shiteshin për eksport. Një ligë e gjysmë nga Katschanik-u provuam një ujë mineral me shije acidike që buronte nga toka pranë brigjeve të Lépenatz-it, aq shumë saqë përmbyt zonën në kohë shiu.
Nga Gjilani në Prizren
NĂ« jug tĂ« MoravĂ«s ndodhet fshati Smorik dhe, duke u ngjitur nĂ« drejtim tĂ« VeriperĂ«ndimit nĂ« njĂ« kĂ«nd me malet nĂ« Veri, arrijmĂ« nĂ« fshatin serb dhe shqiptar Ropotov. NĂ« kĂ«tĂ« vendbanim, serbĂ«t veshin veshje shqiptare, siç bĂ«jnĂ« nĂ« tĂ« gjithĂ« RashkĂ«n e lashtĂ«. NjĂ« shtrat me gjethe tĂ« thata shĂ«rbeu si dhoma jonĂ« e gjumit nĂ« njĂ« han tĂ« vogĂ«l ku nuk na mungoi asnjĂ« prej komoditeteve tĂ« udhĂ«timit nĂ« Turqi. Rruga pĂ«r nĂ« Ghilan [Gjilan] ngrihet menjĂ«herĂ« pranĂ« njĂ« kishe tĂ« vjetĂ«r serbe, tani nĂ« rrĂ«noja, dhe pas ecjes pĂ«r rreth njĂ« orĂ«, arrijmĂ« nĂ« njĂ« pllajĂ« nĂ« 1 799 kĂ«mbĂ« lartĂ«si e cila ofron njĂ« pamje tĂ« plotĂ« tĂ« pellgut oval tĂ« Ghilan-it qĂ« Ă«shtĂ« 350 kĂ«mbĂ« mĂ« i ulĂ«t dhe Ă«shtĂ« rreth njĂ« ligĂ« nĂ« gjatĂ«si dhe gjysmĂ« lige nĂ« gjerĂ«si. ĂshtĂ« e kultivuar mirĂ«, veçanĂ«risht me misĂ«r, nga popullsia serbe dhe shqiptare dhe, nĂ« juglindjen ekstreme, ka njĂ« fermĂ« tĂ« rrethuar nga pemishtet e bukura dhe kopshtet me perime. Nuk ka nevojĂ« tĂ« pĂ«rmendet se kjo Ă«shtĂ« pronĂ« e ajanit tĂ« Ghilan-it. Raja nuk do tĂ« guxonte tĂ« zotĂ«ronte njĂ« pronĂ« tĂ« tillĂ« qĂ«, sipas mendĂ«sisĂ« turke, konsiderohet luksoze.
Rruga me qerre kalon nëpër Ghilan ose Ghilani, i cili është një vendbanim me rreth 1 500 deri në 2 000 banorë, kryesisht arnautë [myslimanë(?), shqiptarë]. Mosbindja e tyre ndaj urdhrave të Sulltan Mehmetit u ndëshkua me dëbimin e përkohshëm të shumë prej tyre në Traki dhe Azi. Nga kjo pikë, rruga ndjek një varg kodrash të ulëta dhe të pyllëzuara deri në pellgun e Prischtina-s [Prishtina] ku udhëtohet nëpër një fushë. Ne zgjodhëm rrugën më të shkurtër, por që ishte e përshtatshme vetëm për kalorësit. Kjo duket të jetë ajo në hartë.
Kur largohesh nga fusha e Ghilan-it dhe vazhdon drejt Lindjes përgjatë kodrave deri në Pousti (shkretëtirë), e cila është gjysmë lige nga Ghilan-i dhe rreth 25 këmbë nga pellgu. Prej andej, ndjek një rrjedhë që derdhet në Moravë nga Verilindja. Pastaj, në Veri të këtij lumi, kalon shpatin lindor të disa maleve të pabanuara që janë mjaft të larta. Në pikën më të lartë është në 2 348 këmbë lartësi. Atje hasëm një karrocë serbe që mbante një kufomë për në vendin e tij të fundit të prehjes, ndoshta në ndonjë varrezë të largët.
Rruga vazhdon në drejtimin veriperëndimor ose verior. Kodrat gradualisht zhduken dhe arrihet në një luginë të lartë ku ka disa shtëpi dhe barinj shqiptarë. Në Veri-Verilindje, ka maja që ngrihen deri në 150 këmbë. Ato janë ndoshta ato që z. Kiepert i quan Vaschounja në hartën e tij. Kullotat e luginës së tij të shkretë më pas shndërrohen në një peizazh malor me zhavorr, të mbuluar me pemë të ulëta lisi. Në mes të kësaj djerrine, shoqëruesi ynë tartar u frikësua për një moment kur hasëm tre shqiptarë. Nga lartësitë, mund të shihet Ghilan-i rreth tre liga larg dhe fshati i vogël arnaut i Novo Brdo-s (Novo Bërda, mali i ri) dy liga në verilindje. Ndodhet në gropëzën e një kreshte rreth 150 këmbë mbi një pikë vëzhgimi dhe të paktën një mijë këmbë mbi fushën e Prischtina-s. Ka rreth njëqind shtëpi, tri ose katër xhami dhe një kështjellë që daton nga koha e serbëve të cilët u zëvendësuan nga shqiptarët. Poshtë çifligut ka një shkrep shkëmbor në Perëndim. Zona, e cila është pak e vizituar dhe e rrethuar nga male të ashpra, sundohet nga një ajan. Malet përreth kanë pak vendbanime dhe janë të mbuluara me kullota ose lisa të ulët. Midis Novo Brdo-s dhe rrugës për në Prischtina ka një luginë mjaft të thellë që shtrihet nga Veriperëndimi në Juglindje, që do të thotë se duhen më shumë se tri orë për të arritur atje. Ne nuk hasëm në fshatin Labjan [Llabjan] të përmendur nga z. Kiepert që ndodhet në Jug të Novo Brdo-s. Nëse ai kishte të drejtë, do të ishin dy vendbanime të quajtura Labjan, pranë njëri-tjetrit, i dyti i vendosur në pellgun e Sitnitza-s midis Lapousélo-s [Llapllasella] dhe Babosch-it [Babush]. Por, kjo nuk do të thotë se ai e ka gabim. Ato ndoshta janë fshatra të themeluara nga personat që kanë jetuar në Lab [Llap], një lumë në Veri të Prishtinës.
Duke përparuar përgjatë kodrave, kaluam një luginë që shtrihej nga Veriu në Jug, pastaj një tjetër që shtrihej nga Lindja në Perëndim. Më pas, më në fund, zbritëm në një luginë më të madhe që shtrihet në Veri dhe Veriperëndim, e pastaj në Perëndim. Kjo luginë mban emrin Graschanitza [Graçanica] në hartën e Vjenës. Mbetjet e zgjyrës nga fonderitë tregonin praninë aty pranë të xehes së hekurit dhe fabrikave të braktisura. Në shtrirjen e saj perëndimore, kjo luginë e pabanuar ngushtohet duke formuar një grykë të pyllëzuar e cila na çoi në një vendbanim me një varrezë të krishterë dhe disa kasolle fshatarësh. Ky ishte fshati Janjevo, i cili ndoshta dikur ishte shumë më i madh dhe është emërtuar sipas fjalës janj, plep. Këtu, dy liga larg Prischtina-s, mund të lësh luginën me përroin që vazhdon rrjedhën në Perëndim, për të arritur pellgun e Prischtina-s.
Nga këtu mund të shkohet direkt në Prischtina, por mund të merret edhe një rrugë e shkurtë duke u ngjitur në Veriperëndim për të arritur në një kodër të mbuluar me pemë lisi. Kjo është ndoshta Janjina Planina që përmendet në këngët popullore serbe. Më pas zbret në një luginë tjetër të vogël që çon në Fushën e Kosovës dhe ka një burim uji. Nga aty, vazhdohet në të njëjtin drejtim dhe kalon disa kodra që shtrihen nga Lindja në Perëndim dhe që janë të mbuluara me lisa. Më e larta nga këto kodra është 1 500 këmbë mbi fushë. Më në fund, mbërrin në majë, nën të cilën ndodhet Prischtina.
Nga maja ka një pamje mahnitëse, me malet Schar [Sharr] dhe majën e tyre lindore Ljoubéten [Luboten] që ngrihen në njërën anë, dhe vargmalin Kopaonik në Serbi që ngrihet në anën tjetër. Përballë këtij vargmali, zbehen lartësitë e asaj pjese të Mëzisë së Epërme, ashtu si ato që ndajnë pellgjet e Prischtina-s dhe Ipek-ut. Vetëm në drejtim të këtij qyteti të fundit dhe të Novibazar-it [Novi Pazar] horizonti është plot me maja malesh që duken po aq të larta sa Kapaoniku.
Një ligë në Jugperëndim të Prischtina-s, ndodhet një fermë dhe më tutje është lumi i vogël i Graschanitza-s që rrjedh lehtësisë nëpër tokën e zezë, shtratin e një ish-liqeni që dikur zinte këtë gropë. Ende më tutje, kalohet Sitnitza ose Schitnitza, i cili nuk është më shumë se një përrua i qetë. Duke e parë atë, është e vështirë të kuptohet se pse Sulltan Murati kishte pasur nevojë për tërë ditën për të kaluar një përrua kaq të vogël para Betejës së Kosovës. Supozohet se Sitnitza ishte vërshuar ose se historianët e kishin ngatërruar këtë lumë me moçalet e Sazlia-s [Sazlia] më në Jug.
Dy liga nga Prischtina ndodhet një fshat bullgar i quajtur Skoula ose Skoulan [Skullan]. Ne qëndruam atje me një familje të sjellshme që zotëronte një kompleks prej gjashtë ose shtatë kasollesh, duke përfshirë edhe një hambar. Këto shtëpi ishin bërë prej druri ose prej degësh të gërshetuara dhe në to jetonin 12 persona. Nga Skoulan-i ka rreth gjysmë lige deri në fshatin mysliman shqiptar Ribar [Ribar] rrëzë disa maleve të pyllëzuara, më të lartën prej të cilave, Goliesch-in [Golesh], e lamë në veriperëndimin tonë. Kaluam mbi kreshtat që shtriheshin në 2 219 këmbë nga Perëndimi në Lindje në një rrugë të ngushtë me zhavorr përmes pyjeve të dendura të lisave që ishin jashtëzakonisht të përshtatshme për hajdutët. Në mes të pyllit pamë disa druvarë. Më pas, më në fund, zbritëm në Jugperëndim përgjatë një shtegu të tmerrshëm që gjarpëronte rreth një humnere të vogël në luginën e hapur ku në 1 725 këmbë lartësi ndodhej një mulli dhe disa shtëpi. Kishim vendosur të hanim darkën atje kur mbërritën disa kiradjis [drejtues qerresh] të cilët e tmerruan tartarin tonë.
Kjo luginë e Tzernolieva Rieka [Lumi i Carralevës], të cilën z. Hahn gabimisht e quajti Tserolera, shtrihet nga Veriperëndimi në Juglindje dhe, herë pas here, nga Veriu në Jug. Uji i saj derdhet në Lepenatz [Lepenc] dhe jo në Sitnitza dhe kthehet plotësisht drejt juglindjes. Pranë mullirit, lugina mbivendoset nga një shkëmb dhe, duke u ngjitur pak në Veriperëndim, ndodhet fshati shqiptar Kirmaleva ose Tzernolieva [Carraleva] me disa ara misri. Copa tjetër e pjesës së sipërme drejt Perëndimit është e ngushtë, shumë e egër dhe e rrethuar nga pyjet me lisa. Pavarësisht kësaj, kiradjis-ët kalojnë herë pas here këtu, gjë që tregonte se rruga ishte në përdorim.
Vazhduam të ngjitemi pak derisa arritëm në qafën e malit, në lartësinë 2 408 këmbë, ku Tzernlieva Rieka buron dhe ku ujërat ndahen, ku ky përrua ndahet nga ai i Soua Rieka [Suhareka], i shqiptuar Soha Rieka, që do të thotë lumë i thatë. Dy liga para qafës, Tzernolieva Rieka ka një degë që vjen nga Jugu dhe një ligë larg qafës ka një degë tjetër që vjen nga Veriu. Pak në Jug të qafës ndodhet një fshat shqiptar i quajtur Doulé [Duhël] që përbëhet nga rreth njëzet shtëpi të shpërndara, të mbuluara me dërrasa dhe pa oxhaqe.
Nga qafa janĂ« edhe njĂ« orĂ« e gjysmĂ« zbritje deri nĂ« fushĂ«n e vogĂ«l tĂ« Soua Rieka-s qĂ« pĂ«rbĂ«het nga zhavorri dhe formon njĂ« shpat tĂ« gjatĂ« me lisa tĂ« ulĂ«t. PemĂ«t mĂ« tĂ« larta janĂ« quercus cerris mes atyre mĂ« tĂ« vogla tĂ« lisave tĂ« zakonshĂ«m (quercus robur). ĂshtĂ« njĂ« rrugĂ« pĂ«r karroca. Duhet edhe gjysmĂ« ore pĂ«r tĂ« kaluar fushĂ«n qĂ« tĂ« çon nĂ« fshat. PĂ«rroi Soua Rieka kalon nĂ«pĂ«r fshatin me tĂ« njĂ«jtin emĂ«r nĂ« lartĂ«sinĂ« 1 100 kĂ«mbĂ« dhe kthehet drejt juglindjes pĂ«r tĂ« buruar rrĂ«zĂ« majave tĂ« fuqishme tĂ« Lioubeten-i qĂ« janĂ« bashkuar me lartĂ«sitĂ« e DoulĂ©-s. Ky vendbanim Ă«shtĂ« i banuar pothuajse tĂ«rĂ«sisht nga shqiptarĂ«t, shtĂ«pitĂ« e tĂ« cilĂ«ve janĂ« kryesisht pĂ«rgjatĂ« anĂ«s veriore tĂ« pĂ«rroit. NĂ« njĂ« distancĂ« prej aty, kishte disa karroca tĂ« mbuluara tĂ« banuara nga zingars-Ă«t [ciganĂ«]. Buallicat e tyre kullosnin rreth tyre dhe qentĂ« e tyre prisnin njĂ« rast pĂ«r tâu vĂ«rsulur ndaj kalimtarĂ«ve.
Hani i Soua Rieka-s Ă«shtĂ« i mjerueshĂ«m. NĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« kasolle e madhe, pjesa mĂ« e madhe e sĂ« cilĂ«s Ă«shtĂ« e zĂ«nĂ« me fuçitĂ« e mĂ«dha tĂ« pĂ«rdorura pĂ«r prodhimin e verĂ«s. Kjo i pĂ«rket fshatit dhe ruhet tek hanxhiu ku vjelja e rrushit bĂ«het kolektivisht dhe prodhimi mĂ« pas ndahet sipas madhĂ«sisĂ« sĂ« vreshtave dhe numrit tĂ« kazanĂ«ve me rrush qĂ« janĂ« sjell nga çdo banor. Pjesa tjetĂ«r e hanit Ă«shtĂ« zĂ«nĂ« nga njĂ« vatĂ«r dhe ka pak vend ku njerĂ«zit mund tĂ« flenĂ«. Nuk ka stalla, kĂ«shtu qĂ« kali duhet tĂ« qĂ«ndrojĂ« jashtĂ« nĂ« pjesĂ«n e mbuluar tĂ« oborrit. Zona e hanit rreth vatrĂ«s ishte e zĂ«nĂ« nga njĂ« grup shqiptarĂ«sh myslimanĂ« tĂ« cilĂ«t nuk e vunĂ« re praninĂ« e udhĂ«tarĂ«ve ose, nĂ«se po, atĂ«herĂ« thjesht na shikonin me pĂ«rbuzje. Tartari ynĂ« ishte i shqetĂ«suar dhe u pĂ«rpoq tĂ« ruante autoritetin duke e angazhuar njĂ« shqiptar nĂ« bisedĂ«. Ky person ishte njĂ« lloj zyrtari udhĂ«tues. NdĂ«rkohĂ«, pasi i kishim vendosur sendet tona nĂ« dysheme mes fuçive tĂ« verĂ«s, menduam tĂ« njiheshim me fshatarĂ«t shqiptarĂ« dhe donim tĂ« ftonim tĂ« paktĂ«n mĂ« tĂ« moshuarin prej tyre pĂ«r njĂ« filxhan kafe. Tartari ynĂ« na tha se ishim tĂ« çmendur qĂ« donim tĂ« bĂ«nim diçka me njĂ« grup tĂ« tillĂ«. Ky kompliment, ndoshta i kuptuar nga arnautĂ«t, i dha fund çdo bisede tĂ« mĂ«tejshme mes nesh dhe atyre. Ky Ă«shtĂ« njĂ« shembull i mirĂ« se si prania e njĂ« turku mund ta pengojĂ« njĂ« udhĂ«tar evropian nĂ« ShqipĂ«ri, sepse, po tĂ« mos kishte qenĂ« me ne, ndoshta do tâi kishim zbutur kĂ«ta fshatarĂ«. Por, ne nuk mund ta bĂ«nim kĂ«tĂ« pa pĂ«lqimin e turkut tonĂ« dhe, po tĂ« kishim vepruar kundĂ«r vullnetit tĂ« tij, ai nuk do tĂ« na kishte parĂ« me sy tĂ« mirĂ«. Respekti i tij pĂ«r ne do tĂ« ishte zvogĂ«luar nĂ« proporcion me afĂ«rsinĂ« tonĂ« me shqiptarĂ«t. Hanxhiu bullgar shpejt u tĂ«rhoq sepse kishte ethe dhe na la nĂ« kujdesin e shĂ«rbĂ«torit tĂ« tij i cili bĂ«ri çâmundi pĂ«r tĂ« na gatuar njĂ« pulĂ«. Aksham-i [mbrĂ«mja] erdhi dhe mĂ« nĂ« fund shpĂ«tuam nga shqiptarĂ«t djallĂ«zorĂ«, por mbetĂ«m me zyrtarin tonĂ«. Sapo kishim mbaruar sĂ« ngrĂ«ni, kur u soll njĂ« darkĂ« e plotĂ« pĂ«r kĂ«tĂ« personin, pĂ«r tĂ« cilĂ«n ai ftoi burrat tanĂ« tĂ« merrnin pjesĂ«. Ai e ftoi tartarin tĂ« hante me tĂ« dhe pastaj filloi tĂ« pinte pije alkoolike. Pasi piu sa u ngop, filloi tĂ« pĂ«rdridhte mustaqet e veta dhe tĂ« thoshte gjĂ«rat mĂ« fyese. Ai talli njeriun tonĂ«, ferman-in e tij dhe sulltanin e tij. âNĂ«se mĂ« pĂ«lqen tĂ« pi shumĂ«â, tha ai ndĂ«rsa kĂ«rcente, âĂ«shtĂ« sepse e di se çfarĂ« po bĂ«j dhe sa alkool mund tĂ« duroj, por ky tipi kĂ«tu Ă«shtĂ« njĂ« bishĂ« e mjerĂ«â. Duke u kthyer nga tartari, ai tha: âTi flet pĂ«r orĂ«t e tua dhe do shumĂ« para pĂ«r to. UnĂ« mund tâi marr lehtĂ«sisht nga ti. MĂ« duhet vetĂ«m tĂ« dal jashtĂ« dhe tĂ« thĂ«rras dy ose tre shqiptarĂ«, dhe ti do tĂ« ishe i detyruar tĂ« mĂ« paguaje mua pĂ«r tĂ« tâi larguar. Ti pesevenk [i pavlerĂ«], ferman-i yt Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« copĂ« letĂ«r, dhe sulltani yt Ă«shtĂ« njĂ« giaour [i pafe] i mjerĂ«â. FatmirĂ«sisht, Tartari ishte po aq i dehur dhe nuk ishte nĂ« gjendje tĂ« kuptonte se çfarĂ« po thoshte ai personi. Po tĂ« kishte qenĂ« vetĂ«m gjysmĂ« i dehur, gjaku do tĂ« derdhej. E gjithĂ« komedia qĂ« u luajt para nesh nisi tĂ« na irritonte kur shĂ«rbĂ«tori i hanxhiut na pĂ«shpĂ«riti nĂ« vesh se nuk duhet tĂ« flisnim shumĂ« me atĂ« burrĂ«, sepse ai ishte i aftĂ« pĂ«r gjithçka. MegjithatĂ«, nĂ« mbrojtje tĂ« nderit tonĂ«, duhet tĂ« theksoj se ai nuk tha asgjĂ« fyese ndaj nesh. MĂ« pas doli jashtĂ« pĂ«r tâu shtrirĂ« dhe thjesht shtoi se kishte gjetur njĂ« shtrat mĂ« tĂ« mirĂ« se i yni. Sapo doli jashtĂ«, shĂ«rbĂ«tori i hanxhiut mbylli derĂ«n dhe e kyçi me njĂ« shufĂ«r druri, siç Ă«shtĂ« zakoni, dhe pjesa tjetĂ«r e natĂ«s ishte e qetĂ«.
Rruga nga Soua Rieka në Prizren zgjat tre orë e gjysmë. Fillimisht kalon një fushë të ulët ku ka disa këneta. Pastaj kalon përgjatë një përroi që rrjedh drejt Soua Rieka-s nga Juglindja në Veriperëndim. Pastaj ngjitesh në një pllajë pak më të lartë dhe më të gjerë të të njëjtit lloj. Nga këtu, rreth tre orë larg nga Prizreni, mund të shohësh një fshat shqiptar dhe disa fusha me misër në anën e djathtë. Pozicioni ishte një pikë e shkëlqyer vrojtimi për të kuptuar strukturën e pellgut të Prizrenit në anën veriperëndimore të maleve Schar. Lumi Drim [Drin] rrjedh në Jug të Djakova-s [Gjakova] përmes një çarjeje të gjerë në kodra në një lartësi prej 600 deri në 800 këmbë mbi luginë. I bashkuar nga lumi Soua Rieka dhe lumi Maritza [Lumbardh] i Prizrenit, ai rrjedh poshtë luginës ose grykës së vendosur midis maleve në Jug të Gjakovës dhe malit të lartë të Hass-it [Has] ose Schalé-Schoss [Shalë-Shosh?] që pritet në Perëndim nga një çarje e madhe që shkon nga Verilindja në Jugperëndim. Ky është hendeku që i mundëson Drim-it të Bardhë të bashkohet me Drim-in e Zi.
NjĂ« ligĂ« larg nga Prizreni shihen shkĂ«mbinjtĂ« e Schar-it dhe njĂ« e katĂ«rta e njĂ« lige larg nga rruga Ă«shtĂ« fshati shqiptar OritschĂ© ku ka njĂ« pĂ«rrua tĂ« vogĂ«l qĂ« vjen nga Jugu dhe bashkohet me Souha Rieka-n. ĂshtĂ« e mundur qĂ« ky tĂ« jetĂ« Srebnitza (nga srebro qĂ« do tĂ« thotĂ« âargjendâ) tĂ« cilit iu referua Dr. MĂŒller kur pĂ«rmendi disa fshatra serbe nĂ« fushĂ«, tĂ« cilat ai tha se ishin nĂ« verilindje tĂ« Prizrenit. Kalohet me shpejtĂ«si nĂ«pĂ«r fshat dhe, gjysmĂ« ore mĂ« tej, kalohet fshati Gloubitza ose Loubitza nĂ« tĂ« djathtĂ« dhe njĂ« pĂ«rrua me tĂ« njĂ«jtin emĂ«r i cili, duke rrjedhur nga Jugu nĂ« Veri, derdhet nĂ« lumin Drim. NjĂ« pjesĂ« pjesĂ«risht e kultivuar e fushĂ«s e çon udhĂ«tarin nĂ« Prizren. [âŠ]
Prizren
Prizreni, i quajtur Prizrendi nga shqiptarët dhe Pérsérin nga turqit, është ndërtuar në një lartësi prej 1 149 këmbësh përgjatë dy brigjeve të lumit Marica (Maratsch-i shqiptar) dhe rrëzë maleve Schar, në mënyrë të tillë që një pjesë e qytetit formon një amfiteatër të vërtetë mbi të cilin kurorëzohet një fortesë e lashtë mbi një kep të lartë, rezidencë e disa mbretërve serbë. I rrethuar nga muret me bedena dhe të mirëmbajtura, ai zë një hapësirë të madhe drejtkëndëshe në Perëndim të Maritza-s ku hapet në fushën e Prizrenit. Në drejtim të grykës së këtij përroi, shkëmbi gëlqeror formon një shkëmb nën fortesë duke u ngritur në një lartësi prej gati 60 këmbësh. Meqenëse pjesa tjetër e fshatit është e sheshtë, e kultivuar pjesërisht dhe e zbukuruar me fshatra, qyteti i Prizrenit ka një pozicion vërtet madhështor. Për ta vlerësuar atë, nuk duhet ta shihni nga kodrat përreth Schar-it sepse qyteti zhduket kur shihet së bashku me fushën e gjerë dhe të pasur të Metohisë. Duhet të mbërrish nga Djakova ose Ipek-u. Prej andej, e kupton menjëherë se është një nga qytetet më të bukura dhe më të pasura në Turqi dhe të kaplon habia nga kontrasti midis egërsisë shterpe të maleve Schar dhe bimësisë së pasur dhe popullsisë së fuqishme të fushës. Gjithashtu e kupton rëndësinë e këtij qyteti, i cili gjithmonë ka shërbyer për të mbajtur në mendje përzierjen e grupeve etnike në fushat dhe malet përreth. Industritë dhe tregtia e tij e larmishme në rrugën e tranzitit midis Turqisë dhe Shqipërisë bregdetare kanë kontribuar në rritjen e numrit të banorëve të tij.
Prizreni ndodhet 13 orĂ« larg nga Ouskoub-i [Shkupi], tri orĂ« e gjysmĂ« nga Djakova, nĂ«ntĂ« orĂ« nga Ipek-u, 11 deri nĂ« 11 orĂ« e gjysmĂ« nga Prischtina dhe 28 ose ndoshta mĂ« saktĂ« 30 orĂ« nga Scutari [Shkodra]. Popullsia e tij i kalon 26 000 banorĂ«, sepse nĂ« vitin 1838 z. MĂŒller numĂ«roi 25 550 banorĂ« nĂ« 6 000 shtĂ«pi, duke pĂ«rfshirĂ«: 18 000 sllavĂ«, kryesisht serbĂ« tĂ« fesĂ« greke [ortodokse], dhe rreth 2 000 zinzarĂ« [vllahĂ«], 2 150 shqiptarĂ« katolikĂ«, 4 000 shqiptarĂ« myslimanĂ«, si dhe shumĂ« pak turq tĂ« vĂ«rtetĂ« dhe 600 zingarĂ« [ciganĂ«]. Garnizoni turk nuk pĂ«rfshihet nĂ« kĂ«to statistika dhe varion midis 700 dhe 3 000 burrave nĂ« varĂ«si tĂ« faktit nĂ«se vendi Ă«shtĂ« i qetĂ« apo jo. Ata kanĂ« njĂ« bandĂ« tĂ« mirĂ« muzikantĂ«sh. Sikur z. MĂŒller tĂ« mos e kishte deklaruar qartĂ« se shifrat e tij rridhnin nga regjistri i taksave haraç, do tĂ« kishim menduar se numri i sllavĂ«ve qĂ« dha ishte i ekzagjeruar, megjithĂ«se kjo nuk do tĂ« kishte qenĂ« tipike pĂ«r tĂ«.
Qyteti është i ndarë në tri lagje: e para është në Jug të Maritza-s dhe zë një pjesë të shpatit të kodrës që ngrihet në fortesë, në mënyrë të tillë që disa nga rrugët këtu janë në një pjerrësi. Këtu ndodhet konaku i pashait, i rrethuar nga mure të larta dhe i përbërë kryesisht nga katër ndërtesa prej druri me pamje kah një oborr i brendshëm dhe një kopsht. Në Perëndim janë varrezat turke dhe pikërisht poshtë fortesës janë shtëpitë e zingarëve, të cilët janë kryesisht farkëtarë. Në Veriperëndim të kësaj lagjeje të quajtur Sulejmit është një lagje e quajtur Eminit ku gjendet pothuajse e gjithë industria dhe tregtia. Pazari i mbuluar shtrihet përgjatë disa rrugicave të gjata të hapura, secila prej të cilave i kushtohet një profesioni të caktuar. Ne u mahnitëm veçanërisht nga rrugicat e armëtarëve dhe të zanatlinjve të shalave. Lagjja Ahmit, kryesisht në Veri të Maritza-s, është e banuar në një pjesë të mirë nga të krishterët. Këtu gjenden jo vetëm rrënojat e një kishe, por edhe xhamia e madhe e Ahmedit, e cila nuk është gjë tjetër veçse katedralja e lashtë mbretërore e Sveta Petka-s nga koha e Perandorisë Serbe. Ende mund të shihen dritaret e mëdha e të bukura dhe, në anën veriore, gjen të shkruara në tulla fjalët Sabba srbski (Serbi Sabba). Kisha e vjetër serbe e Zonjës së Madhe është shndërruar gjithashtu në një xhami të së premtes. Jo shumë larg saj është stacioni i postës, menzilhane, një ndërtesë e madhe me një kat të sipërm me shumë dhoma për udhëtarët dhe një stallë me vend për më shumë se 80 kuaj. Tani është një hostel i mbajtur keq.
NdĂ«rtesat e tjera tĂ« Prizrenit pĂ«rbĂ«hen nga njĂ« duzinĂ« xhamish tĂ« mĂ«dha. Z. MĂŒller vlerĂ«soi se numri i tyre Ă«shtĂ« 42. Ekziston gjithashtu njĂ« sahat kulle, njĂ« kishĂ« e vogĂ«l katolike romake e fshehur nga pamja dhe njĂ« kishĂ« greke. Prizreni Ă«shtĂ« rezidenca e peshkopit grek pĂ«r ShqipĂ«rinĂ« e Veriut dhe e njĂ« prifti katolik.
Qyteti nuk është aq i ndotur sa shumë të tjerë në Turqi, sepse disa nga rrugët janë në një shpat dhe përshkohet nga kanale me ujin e pastër që rrjedh. Këto rrjedhin kryesisht nga Maritza (Maria e vogël) dhe mbajnë emra sllavë si Velika, Mala dhe Sredna Rieka, domethënë, lumi i madh, lumi i vogël dhe lumi i mesëm. Uji i pijshëm është i mrekullueshëm. Shkëmbinjtë gëlqerorë përreth janë plot me të dhe mund ta shohësh duke rrjedhur prej burimeve nga të gjitha anët.
Ashtu si qytetet e tjera tĂ« mĂ«dha tĂ« TurqisĂ«, edhe ky ka vendet e veta tĂ« kohĂ«s sĂ« lirĂ«, tĂ« pĂ«rbĂ«ra kryesisht nga kafenetĂ« pĂ«rgjatĂ« brigjeve tĂ« lumit Maritza. Disa prej tyre janĂ« nĂ« lagjen Ahmed nĂ« bregun verior tĂ« lumit Maritza, jo shumĂ« larg njĂ« ure druri dhe katedrales serbe. Plepat e lartĂ«, verrat dhe rrapet bĂ«jnĂ« hije dhe e mbrojnĂ« qytetin nga rrezet e diellit, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« mund tĂ« ecĂ«sh pĂ«rgjatĂ« brigjeve me rĂ«rĂ«. KafenetĂ« e tjera janĂ« tĂ« vendosura nĂ« hyrje tĂ« grykĂ«s sĂ« Schar-it nga ku rrjedh lumi Maritza. Disa rrape orientale ofrojnĂ« mbrojtje nga dielli dhe janĂ« po aq tĂ« kĂ«ndshĂ«m sa uji qĂ« rrjedh me shpejtĂ«si dhe freskon ajrin me avujt e tij. ĂshtĂ« kĂ«naqĂ«si kĂ«tu tĂ« vĂ«zhgosh shkĂ«mbinjtĂ« nĂ«n fortesĂ«.
Duke u ngjitur nĂ« grykĂ«n dredha-dredha tĂ« Maritza-s, arrin te rrĂ«nojat e njĂ« manastiri tĂ« vogĂ«l, njĂ« orĂ« larg nga Prizreni. KĂ«tu vinin pĂ«r pelegrinazhe serbĂ«t ose sllavĂ«t. A mund tĂ« jetĂ« ky manastiri i KryeengjĂ«llit MĂ«hill, ku u varros Car Dushani? Sipas murgut JuriĆĄiÄ, diku nĂ« male, gjysmĂ« ore larg nga Prizreni, ka tri kisha greke: ajo e ZonjĂ«s sĂ« Madhe, e ShĂ«n Gjergjit Martir dhe e KryeengjĂ«llit (Arandjel). NĂ« majĂ« tĂ« njĂ« shkĂ«mbi tĂ« lartĂ« ndodhen rrĂ«nojat e njĂ« fortese. NĂ«se vazhdoni mĂ« tej, ngjiteni gradualisht pĂ«rgjatĂ« kodrave gĂ«lqerore qĂ« shĂ«rbejnĂ« si shteg pĂ«r tĂ« arritur nĂ« shpatet e larta tĂ« Ljoubeten-it, nga ku mund tĂ« zbrisni nĂ« Katchanik. KĂ«to kanĂ« pamje nga Fusha e KosovĂ«s dhe njĂ« pjesĂ« e mirĂ« e MĂ«zisĂ« sĂ« EpĂ«rme e cila kufizohet nga vargmalet nĂ« Veri dhe nĂ« Jug. Ne morĂ«m kĂ«tĂ« rrugĂ«, ose mĂ« saktĂ« shteg, nĂ« vitin 1837. NĂ« atĂ« kohĂ« ishte shumĂ« e pĂ«rshkruar me njĂ« turmĂ« shqiptarĂ«sh tĂ« gĂ«zuar qĂ« ktheheshin nĂ« fshatrat e veta. KĂ«ta ishin burra tĂ« cilĂ«t pashai i kishte armatosur dhe i kishte veshur veshje evropiane. Ata ishin njĂ« lloj roje kombĂ«tare, ose Redif, qĂ« zbriste nĂ« Prizreni herĂ« pas here pĂ«r ushtrime. Ata ishin kryesisht tĂ« rinj dhe kĂ«naqeshin shumĂ« kur mĂ« lejonin tĂ« inspektoja armĂ«t e tyre. LartĂ«sitĂ« banohen nga njĂ« pĂ«rzierje e fortĂ« shqiptarĂ«sh dhe serbĂ«sh, me fshatra qĂ« pĂ«rgjithĂ«sisht fshihen nĂ« gryka. /Telegrafi/
_____________
[1] PjesĂ« nga Ami BouĂ©, Recueil dâitinĂ©raires dans la Turquie dâEurope. dĂ©tails gĂ©ographiques, topographiques et statistiques sur cet empire (Vienna: W. BraumĂŒller, 1854), fq. 192-208, 346-352 dhe 315-318. PĂ«rkthyer nga frĂ«ngjishtja nga Robert Elsie.
The post Udhëtim nëpër Kosovë në vitet 1836-1838 appeared first on Telegrafi.
Kuspiset/fletëzat valvulare të jenë strukturalisht të shëndosha.
