Kongresi i Lushnjes, që njihet si një ngjarje e madhe e historisë së kombit tonë u mbajt prej 21-deri më 31 janar të vitit 1920, në të cilin u miratua një akt kushtetues për pavarësinë e plotë të Shqipërisë.
Gjatë ditëve të punimeve Kongresi zgjodhi këshillin e lartë prej 4 vetash, që do të kryente funksionet e kryetarit të shtetit dhe një këshill kombëtar me 37 veta. Kryeministër u zgjodh Sulejman Delvina.
Kongresi i  zhvilloi punimet në shtëpinë e patriotit lushnjar, Kaso Fuga. Në atë Kongres morën pjesë delegatë të zgjedhur nga e gjithë Shqipëria. Qëllimi i Kongresit ishte studimi i situatës së brendshme dhe të jashtme të vendit dhe masat që duhet të merreshin për shpëtimin nga rreziku i copëtimit të Shqipërisë. Delegateve u uroi  mireseardhjen ne Kongres, Ferit Vokopola që ishte delegati i Prefekturës së Beratit, Lushnjes dhe Skraparit. Pas Vokopolës, fjalën e mori patrioti i famshëm is asaj kohe, Aqif Pashë Elbasani. Aqif Pasha ju përgjigj shkurt të gjitha pyetjeve të bëra nga delegatët duke mbyllur keshtu ceremoninë e hapjes së Kongresit.
Mbas ceremonisë së hapjes, u bë ndarja e deputetëve nëpër grupe (komisione) të ndryshme, të cilat filluan nga puna menjëherë. Në mbledhjen e dytë të kongresit, e cila u mbajt më datën 24janar, u zgjodh si Kryetar i Kongresit Aqif Pashë Elbasani.
Po atë ditë nga ana e delegatëve u mbajtën fjalime të ndryshme mbi vrasjen e patriotit Abdyl Ypi, i cili kishte qenë një nga iniciatorët e mbajtjes së atij kongresi. Abdyl Ypin e kishin vrarë njerëzit e qeverisë së Durrësit, pak ditë përpara mbajtjes së asaj mbledhje, me qëllim që të frikësonin delegatët për të mos marrë pjesë në Kongresin e Lushnjes.
Mbas kĂ«tyre fjalimeve, me vendim unanim nga tĂ« gjithĂ« delegatĂ«t u vendos qĂ« tâi dĂ«rgohej njĂ« telegram ngushĂ«llimi familjes sĂ« Abdyl Ypit dhe pas formulimit tĂ« atij telegrami, u mbyllĂ«n punimet e asaj dite pĂ«r tĂ« filluar mĂ« 30 janar. Mbledhja e tretĂ« qĂ« u mbajt atĂ« ditĂ«, vendosi mbas shumĂ« diskutimesh qĂ« tĂ« bĂ«heshin protestat mĂ« tĂ« ashpra, kundĂ«r vendimit tĂ« Fuqive tĂ« AleatĂ«ve, pĂ«r zbatimin e Paktit tĂ« fshehtĂ« tĂ« LondrĂ«s, i cili ishte mbajtur mĂ« 26 prill tĂ« vitit 1915-tĂ«, pakt i cili sanksiononte copĂ«timin e ShqipĂ«risĂ«. Pas kĂ«tij vendimi, mbledhja analizoi qĂ«ndrimin e qeverisĂ« sĂ« DurrĂ«sit, si nĂ« situatĂ«n e brendshme, ashtu dhe nĂ« atĂ« tĂ« jashtme.
Nga kjo analizë u nxor  si konkluzion se ajo qeveri kishte dalë dhe kishte vepruar jashtë programit të dhënë prej Kongresit të Durrësit, që ishte mbajtur në 25 dhjetor të vitit 1918-të. Po ashtu ajo qeveri kishte penguar mbledhjen e Senatit që ishte vendosur në Durrës dhe me administrimin e saj të keq, e kishte futur vendin në një anarki të madhe e kishte çuar në krijimin e një situate të acaruar politike. Nisur nga këto, ajo qeveri ishte përpjekur me çdo kusht për ta penguar mbajtjen e Kongresit të Lushnjes.
Për këtë arsye, Kongresi vendosi unanimisht rrëzimin e qeverisë së Durrësit, e njëkohësisht zgjodhi imzot Luigj Bumçin, Mehmet Konicën dhe Dr. Turtullin, si përfaqësues legjitimë të popullit shqiptar, në delegacionin e Konferencës së Paqes në Paris.
NĂ« mbledhjen e katĂ«rt qĂ« u mbajt mĂ« 30 janar, kongresi zgjodhi si anĂ«tarĂ« tĂ« KĂ«shillit tĂ« LartĂ«, imzot Bumçin, Aqif PashĂ« Elbasanin, Abdi Toptanin dhe Dr. Turtullin. Pas kĂ«saj u zgjodh dhe pĂ«rbĂ«rja e qeverisĂ« sĂ« re, e dalĂ« nga ai kongres e cila kryesohej nga kryeministri Sulejman Delvina. Pas DelvinĂ«s, nĂ« atĂ« qeveri u zgjodhĂ«n dhe Ahmet Zogu, MinistĂ«r i BrendshĂ«m, Mehmet Konica, MinistĂ«r i PunĂ«ve tĂ« Jashtme, HoxhĂ« Kadria, MinistĂ«r i DrejtĂ«sisĂ«, Ndoc Ăoba, MinistĂ«r i Financave, Sotir Peci, MinistĂ«r i Arsimit, Ali Riza Kolonja, MinistĂ«r i LuftĂ«s, Eshref FrashĂ«ri, Drejtor i PĂ«rgjithshĂ«m i PunĂ«ve Botore dhe Idhomeni Kosturi,
Në mbledhjen e pestë që u mbajt më 31 janar pasdite, kongresi zgjodhi anëtarët e Senatit dhe u vendos që delegatët të mos shpërndaheshin derisa qeveria të merrte në dorë frenat e shtetit. Pas kësaj mbledhje, atë pasdreke të 31 janarit të vitit 1920-të, kongresi u dha fund punimeve të tija, duke vendosur Tiranën, për kryeqytet të Shqipërisë.
Menjëherë pas përfundimit të kongresit në Lushnjë, po atë pasdreke të 31 janarit, Ahmet Zogu që u zgjodh Ministër i Punëve të Brendshme, u dërgoi të gjitha prefekturave një qarkore nga qyteti i Lushnjes, me anë të së cilës i bënte të ditur popullit shqiptar arsyet për mbajtjen e Kongresit Kombëtar të Lushnjes dhe u shpjegonte atyre vendimet që mori ajo mbledhje historike, për shpëtimin e Shqipërisë nga rreziqet që e kërcënonin.
Mendimet qĂ« shfaqĂ«n disa delegatĂ«, pĂ«r tĂ« qĂ«ndruar nĂ« qytetin e Lushnjes deri sa tĂ« stabilizohej disi situata anarkike e krijuar nga qeveria e DurrĂ«sit, i kundĂ«rshtoi hapur Ministri i BrendshĂ«m Ahmet Zogu. Mes tĂ« tjerash ai ju tha delegatĂ«ve:â Vendimet e Kongresit do tĂ« zbatohen domosdo dhe pa vonesĂ«, kjo gjĂ« lyp guxim dhe punĂ«, prandaj unĂ« po nisem pĂ«r nĂ« TiranĂ«, ju po tĂ« doni rrini kĂ«tuâ.
KĂ«shtu, siç dhe ishte parashikuar, gjatĂ« udhĂ«timit tĂ« tij pĂ«r nĂ« TiranĂ«, Ahmet Zogut dhe njerĂ«zve qĂ« e shoqĂ«ronin, ju pre rruga nĂ« KavajĂ« nga ana e forcave italiane qĂ« ishin tĂ« armatosura me topa e mitraloza. NjĂ« oficer italian ju doli pĂ«rpara Zogut e njerĂ«zve tĂ« tij dhe ju dha urdhĂ«r atyre qĂ« tĂ« ndĂ«rprisnin marshimin. Ahmet Zogu e kundĂ«rshtoi hapur oficerin italian duke i thĂ«nĂ« : âUnĂ« nuk njoh tjetĂ«r autoritet, pĂ«rveç Kongresit tĂ« Lushnjesâ. Pas njĂ« debati tĂ« ashpĂ«r qĂ« desh kaloi nĂ« konflikt tĂ« armatosur, oficeri italian u tĂ«rhoq sĂ« bashku me gjithĂ« forcat qĂ« kishte nĂ«n komandĂ« dhe i hapi rrugĂ«n Ahmet Zogut qĂ« tĂ« hynte nĂ« qytetin e KavajĂ«s.
Në atë qytet, Ministri i Brendshëm Ahmet Zogu, qëndroi për disa ditë, duke emëruar nënprefektin dhe disa nëpunës të vegjël administratës vendore. Hyrja e Ahmet Zogut në Kavajë, e shqetësoi shumë qeverinë e Durrësit, e cila duke e kuptuar që me anë të forcës nuk mund që ta ndalonte dot Zogun, filloi që të përdorte dredhitë, duke i dërguar atij një delegacion për të hyrë në bisedime. Delegacioni që u dërgua nga ana e qeverisë së Durrësit, i propozoi Ahmet Zogut, që të transferohej kryeqyteti për në Vlorë dhe të thërritej një kongres tjetër kombëtar atje, për të biseduar lidhur me situatën në vend e masat që duhet të merreshin për stabilizimin e situatës në Shqipëri. Mbi këtë propozim, që ju servir Zogut, qeveria e Durrësit, vinte kusht dhe kërkonte anullimin e të gjitha vendimeve të Kongresit të Lushnjes. Pas pak orësh nga vajtja e delegacionit të Durrësit për bisedime me Ahmet Zogun, ai delegacion u kthye shpejt në qytet, pasi Zogu refuzoi kategorikisht, që të bisedonte rreth atyre propozimeve.
Shqipëria ishte njohur si shtet i pavarur, me 1913, por gjysma e saj kish mbetur jashtë kufijve, përbrenda ziente anarkia me e plotë.
Kundër Qeverise se Ismail Qemalit në Vlore, mbinte Qeveri e Esad Toptanit në Durrës. Aventurieret e brendshëm menduan se gjeten shesh te bëjnë rrëmuje, ndërsa armiqtë e jashtëm, te pangopur me ato pjesë që kishin rrëmbyer, u sulen mbi shtetin e ri gjysmak me qëllim që ta copëtonin fare : Greket e shkretuan Toskërinë me zjarr e me hekur, serbet shkelin Shqipërinë e veriut, malazezet hyjnë në Shkodër mbas një qëndrese heroike te atij qyteti.
Patriotet shqiptare nuk dinin se nga tâi jepnin. Forcat e errĂ«sirĂ«s pĂ«rbrenda ishin te shumta dhe armiqtĂ« e jashtĂ«m ishin tepĂ«r te forte pĂ«r atĂ« popull te vogĂ«l. NjĂ« princ gjerman qĂ« u dĂ«rgua si mbret i ShqipĂ«risĂ« prej fuqive te mĂ«dha, zbriti nĂ« DurrĂ«s nĂ« mars te vitit 1914 dhe u shtrĂ«ngua te largohej nĂ« shtator te atij viti. LĂ«vizja e Rebeleve nĂ« ShqipĂ«rinĂ« e mesme dhe vĂ«rsuljet e grekeve nĂ« ShqipĂ«rinĂ« e jugut po e bĂ«nin te pamundur organizimin e njĂ« shteti shqiptar. NĂ« ketĂ« kohe pĂ«lcet Lufta e Pare BotĂ«rore dhe ShqipĂ«ria shkelet prej ushtrive ndĂ«rluftuese austro-hungareze, italiane dhe frĂ«nge.
Me mbarimin e Luftës së Parë Botërore, problemi shqiptar dilte edhe më  koklavitur akoma : Traktati i fshehte i Londrës (i nënshkruar me 1915) i premtonte Italisë Vlorën me qarkun e saj dhe një fare protektorati mbi Shqipërinë e mesme, mbasi te merrnin greket Shqipërinë e jugut dhe serbo-malazezet atë te veriut. Në baze te këtij traktati, Italia vazhdonte te mbante te pushtuar Vlorën dhe ca krahina te tjera shqiptare duke përkrahur njëkohësisht një Qeveri kukull në Durrës, me ane te se cilës donte te siguronte protektoratin mbi Shqipërinë e mesme. Në vazhdim te kësaj vije politike, nënshkroi me Greqinë, me 1919, marrëveshjen Tittoni-Venizelos, e cila ia njihte Greqisë kërkesat mbi Shqipërinë e jugut me kusht që edhe Greqia ta njihte sundimin italian mbi pjesën tjetër te Shqipërisë. Natyrisht, edhe Jugosllavia, që kish dale nga lufta si fëmije e përkëdhelur e fuqive te mëdha, nuk do te mbetej me duar thate ; do te shqyente edhe ajo një cope nga veriu duke përfshire ndoshta edhe Shkodrën.
KĂ«to ishin planet e jashtme mbi ShqipĂ«rinĂ« dhe Konferenca e Paqes, qĂ« u mblodh nĂ« Paris me 1919, kĂ«rkonte ta zbĂ«rthente problemin shqiptar nĂ« mbĂ«shtetje te kĂ«tyre planeve. Gjendja dukej fort e dĂ«shpĂ«ruar, shpresat dukeshin te humbura. ShqipĂ«ria sâkishte asnjĂ« pĂ«rkrahje te jashtme pĂ«rveç zĂ«rit te fuqishĂ«m te Presidentit Wilson te AmerikĂ«s. Presidenti Wilson ish njĂ« njĂ«ri idealist qĂ« besonte nĂ« drejtĂ«sinĂ«, nĂ« pĂ«rparimin moral te njerĂ«zisĂ« dhe parimet pĂ«r te cilat vendi i tij kish hyre nĂ« lufte u mundua tâi mbronte gjer nĂ« fund. Presidenti Wilson ish njĂ« nga te rrallĂ«t burra shteti qĂ« atĂ« çka flasin e kane me gjithĂ« mend dhe qĂ« e pĂ«rdorin gjuhen, jo pĂ«r sofizma e dredhira, por pĂ«r te shpallur te vĂ«rtetĂ«n. Mire po çâmund te bĂ«nte Wilsoni sikur shqiptaret te mos ishin te zote te lĂ«viznin vete? Amerika sâmund te dĂ«rgonte ushtri nĂ« Evrope pĂ«r te siguruar pavarĂ«sinĂ« e ShqipĂ«risĂ«. âDuhet te shpresoni nĂ« veten tuajâ, iu ish pĂ«rgjigjur ambasadori i AmerikĂ«s, nĂ« Paris, disa patrioteve shqiptare qĂ« kishin vajtur ta shihnin dhe qĂ« i thane se te tera shpresat i kishin varur tek Amerika.
Cila ishte gjendja e ShqipĂ«risĂ« pĂ«rbrenda? NjĂ« rrĂ«muje, njĂ« kaos ku se merrte vesh i pari te dytin. Italia mbante te shkelur ushtarakisht njĂ« pjesĂ« te vendit dhe pĂ«rkrahte njĂ« Qeveri kukull, e cila dĂ«rgonte delegacione nĂ« KonferencĂ«n e Paqes. Jugosllavet ishin nĂ« DibĂ«r dhe here-here nuk pĂ«rtonin te zbrisnin me poshtĂ«. Greket nga jugu futnin fite dhe bĂ«nin ngacmime. Shqiptaret pĂ«rbrenda sâdinin nga te mbroheshin me pare as dinin nga te faleshin. Shqiptaret e kolonive dĂ«rgonin nĂ« KonferencĂ«n e Paqes delegacione, qĂ« vinin shpeshherĂ« nĂ« kundĂ«rshtim me atĂ« te Qeverise se DurrĂ«sit.
Esad Toptani ndodhej nĂ« Paris, nĂ« qendĂ«r te intrigave qĂ« thurnin armiqtĂ« e ShqipĂ«risĂ«. Si mund te dilej nga kjo gjendje e turbullt? Si mund te vihej njĂ« rregull nĂ« mes te kĂ«tij kaosi? NĂ« kĂ«to rrethana u mblodh Kongresi i Lushnjes, me 21 janari 1920, si njĂ« shfaqje e vullnetit kombĂ«tar, si njĂ« akt trimĂ«rie nĂ« mes te dĂ«shpĂ«rimit. PĂ«rfaqĂ«suesit e krahinave, qĂ« u mblodhĂ«n nĂ« LushnjĂ« nga te gjitha anĂ«t e ShqipĂ«risĂ«, ishin te vendosur te bĂ«nin bashkimin kombĂ«tar, tâi jepnin fund anarkisĂ«, te ndĂ«rtonin njĂ« shtet shqiptar te pĂ«rqendruar mbi forcat e tij dhe te pavarur. Kjo ishte e vetmja rrugĂ« shpĂ«timi. Por kjo u prishte planet atyre qĂ« vepronin si agjentet e te huajve dhe qĂ« kishin varur tek te huajt shpresat e ambicieve te tyre. Prandaj disa anĂ«tare te Qeverise se DurrĂ«sit shtinĂ« e vranĂ« Abdyl Ypin qĂ« ishte njĂ« nga iniciatorĂ«t e Kongresit.
MegjithatĂ«, Kongresi nuk u tund as nga kĂ«to kĂ«rcĂ«nime as nga vĂ«shtirĂ«sitĂ« e gjendjes. U shpall si njĂ« Kuvend kombĂ«tar i plotfuqishĂ«m, i tregoi botes se ShqipĂ«ria ish e pavarur dhe e pandashme dhe iu pĂ«rvesh punĂ«s pĂ«r organizimin e shtetit shqiptar. Intrigat dhe kanosjet e fqinjĂ«ve e kishin neveritur popullin aq shume sa qĂ« ky e pa Kongresin si njĂ« force shpĂ«timi dhe e brohoriti me tere entuziazmin nacionalist te asaj kohe. Duke iu dale kundĂ«r intrigave te jashtme dhe planeve te copĂ«timit qĂ« bĂ«heshin nĂ« KonferencĂ«n e Paqes Kongresi i Lushnjes nisi te veproje si i vetmi autoritet i ShqipĂ«risĂ«, me fuqi sovrane: Hartoj statutin e shtetit shqiptar me njĂ« KĂ«shille te Nalte nĂ« krye, zgjodhi Tiranen pĂ«r kryeqytet dhe i dha vendit njĂ« Qeveri te ligjshme, e cila iu vu me energji organizimit te administratĂ«s, te xhandarmerisĂ«, te shkollave dhe u mundua tâi jepte fund anarkisĂ«. NĂ« pak kohe, Qeveria e Tiranes, e dale nga Kongresi i Lushnjes, u njoh prej te gjithĂ« shqiptareve dhe u formua kĂ«shtu njĂ« qendĂ«r rreth se cilĂ«s mund te mblidheshin energjitĂ« e kombit.
Ndërhyrjet e huaja vazhdonin akoma: Italia mbante te pushtuar ushtarakisht Vlorën dhe qarkun e saj gjer në Tepelene; jugosllavet mbanin Dibrën dhe nganjëherë patën zbritur deri në shkalle te Tiranes ; greket vazhdonin këngën e vjetër për Korçën dhe Gjirokastrën. Por tani kish te paktën një qendër shqiptare që mund te kanalizonte përpjekjet e kombit. Kongresi i Lushnjes kish ngjallur shpresa dhe iu kish dhëne shqiptareve një fare besimi në vetvete. Aq sa, pa marre parasysh përpjesëtimin e forcave, rrethet e Vlorës e te Labërisë dhe pastaj e tere Shqipëria e jugut u ngritën me arme në dore kundër ushtrisë italiane, te cilën brenda pak muajve e shtrënguan te tërhiqet dhe te lëshoje Vlorën. Disa përpjekje kundër serbeve në veri, tregonin te njëjtin vullnet lirie dhe pavarësie. U duk edhe njëherë se shqiptaret e bene fora.
Tërheqja e Italisë nga Vlora sillte si rrjedhim logjik pavarësinë e shtetit shqiptar. Pse në qofte se gjer atëherë kish pasur për Shqipërinë një rrezik copëtimi, ky vinte me fort nga ndërhyrjet e Italisë se sa nga fqinjët ballkanas. Këto te fundit mund te ngulnin thonjte mbi tokat shqiptare vetëm atëherë kur Italia ta mohonte pavarësinë ose tërësinë tokësore te Shqipërisë duke e përmbysur ajo vete ekuilibrin në Adriatik dhe në Ballkan. Sikur Italia te vendoste njëherë e përgjithmonë se një shtet shqiptar i pavarur është i nevojshëm për sigurimin e saj dhe në vend te një politike imperialiste copëtimi ose kolonizimi, te kërkonte me kombin shqiptar marrëdhënie miqësore me pajtim interesash te te dy palëve, fqinjët e Ballkanit i binin dhe i bien kavallit kot.
Ajo që ka vene në rrezik ekzistencën e Shqipërisë që prej traktatit te fshehte te Londrës (1915) dhe gjer me ardhjen e komunisteve në fuqi, nuk kane qene aq fort fqinjët ballkanase se sa qëndrimi i lëkundshëm i politikes italiane. Ndërrimet here mbas hershme te politikes italiane kundrejt vendit tone i kane sjelle Shqipërisë dem me shume ndoshta nga barbarizmat e fqinjëve ballkanase (Por jemi te sigurt se Italia e sotme e ka kuptuar ketë te vërtete). Pra, me tërheqjen e ushtrive italiane nga Vlora, me 1920, Shqipëria mbetej automatikisht shtet i pavarur. Dhe si i tille u pranua në gjirin e Lidhjes se Kombeve që në shtator te atij viti. Një vit me vone, me 9 nëntor 1921, Konferenca e Ambasadoreve në Paris, i hodhi poshtë kërkesat e grekeve mbi Korçën dhe Gjirokastrën dhe Lidhja e Kombeve nisi te vëzhgoje lëvizjet e jugosllaveve.
Login
