Imzot Theofani shpesh thoshte: âNĂ«se nĂ« jetĂ«n politike kryevepra ime ka qenĂ« pranimi i ShqipĂ«risĂ« nĂ« Lidhjen e Kombeve, nĂ« fushĂ«n e letrave kryevepra ime Ă«shtĂ« Kremtorja.ââ
Kryepeshkopi i KishĂ«s Ortodokse Autoqefale tĂ« ShqipĂ«risĂ«, Fortlumturia e Tij, Imzot Joani, na ka nderuar duke dhĂ«nĂ« intervistĂ«n e tij tĂ« parĂ« pĂ«r gazetĂ«n âTemaâ.
ĂshtĂ« njĂ« bisedĂ« e lirshme rreth besimit ortodoks, pagĂ«zimit tĂ« tij tĂ« fshehtĂ« gjatĂ« komunizmit, ekzistencĂ«s sĂ« KishĂ«s sĂ« fshehtĂ« nĂ« atĂ« periudhĂ«, shkollimit tĂ« tij nĂ« SHBA nĂ«n kujdesin e At Liolinit, vlerĂ«simeve tĂ« tij maksimale pĂ«r Kryepeshkopin Anastas dhe rolin e tij tĂ« pazĂ«vendĂ«sueshĂ«m nĂ« ringjalljen e KishĂ«s Ortodokse tĂ« ShqipĂ«risĂ«, vlerĂ«simeve mbi Fan Nolin, kulturĂ«n e tij, dashurinĂ« pĂ«r KishĂ«n Ortodokse dhe rolin e tij nĂ« historinĂ« e KishĂ«s, si dhe pĂ«r çështje tĂ« debatueshme si NatyrĂ«s sĂ« Madhe dhe Vija e Teodosit nĂ« ShqipĂ«ri.
Si asnjëherë më parë, lexuesi ka shansin të lexojë një intervistë tërësisht kulturore nga një Kryepeshkop i Shqipërisë, jeta e të cilit pasqyron historinë e krishterimit në Shqipëri dhe sfidat që ajo ka përballuar.
Ai rrëfen se si i ka rënë në dorë Dhiata e Parë në gjimnaz, në vitin 1974, si ka ndikuar ajo në jetën e tij, dhe më pas për pagëzimin e fshehtë nga At Kozmai, me dëshmitar Petro Zhejin, i cili u bë nuni i tij.
âAtĂ« Kozmain e kam njohur nĂ«pĂ«rmjet disa motrave besimtare me banim nĂ« Korçë, tĂ« njohura si motrat Cico, tĂ« cilat i njihnim pĂ«rmes Theofan PopĂ«s. SĂ« bashku me Petro Zhejin, qĂ« u bĂ« nuni im, i kemi vizituar ato shpeshherĂ«.â
Ai tregon se kontakti i parë me Kryepeshkopin Anastas ishte në vitin 1992, i rekomanduar nga Mitropoliti Dhimitër, një mik i ngushtë i Kryepeshkopit Anastas qysh nga rinia, i cili i tregoi për veprimtarinë e tij në Greqi dhe si misionar në Afrikë. Nëpërmjet tij u lidh me Kryepeshkopin, të cilit i tha se kur të përfundonte studimet, do të kthehej në Shqipëri.
Fortlumturia e Tij, Imzot Joan, rrëfen se gjatë studimeve në Boston u ndihmua nga At Artur Liolini dhe së bashku punuan për disa kohë në organizimin e Bibliotekës së Fan Nolit.
âAty hasĂ«m edhe disa tekste tĂ« shkruara nga ai, qĂ« tregojnĂ« qartĂ« se pĂ«r tĂ«, kisha ishte mĂ« e rĂ«ndĂ«sishmja. Ai ka shkruar: âNga tĂ« gjitha veprimtaritĂ« e mia, dashuria ime e parĂ« Ă«shtĂ« kishaâ. NdĂ«rsa pĂ«rkthimin dhe hartimin e Kremtores â njĂ« libĂ«r shĂ«rbesash qĂ« pĂ«rmban psalmet, odet dhe troparĂ«t e vitit liturgjik ortodoks â e ka quajtur âkĂ«naqĂ«sinĂ« e tij mĂ« tĂ« madheâ dhe âveprĂ«n, nĂ« tĂ« cilĂ«n janĂ« pĂ«rqendruar pĂ«rpjekjet e tij mĂ« tĂ« mĂ«dha shpirtĂ«rore, letrare, muzikore dhe intelektualeâ. At Arturi mĂ« ka treguar se Imzot Theofani shpesh thoshte: âNĂ«se nĂ« jetĂ«n politike kryevepra ime ka qenĂ« pranimi i ShqipĂ«risĂ« nĂ« Lidhjen e Kombeve, nĂ« fushĂ«n e letrave kryevepra ime Ă«shtĂ« Kremtorja.ââ
Intervista është një dëshmi përpara shqiptarëve se Kisha jonë Ortodokse ka sot në krye të saj një Kryepeshkop të denjë, një shqiptar të ditur, të urtë dhe të përkushtuar ndaj Zotit, siç e meriton historia e krishterimit shqiptar.
Fotografia e parë si Kryepeshkop i Kishës Ortodokse të Shqipërisë
Jeni lindur nĂ« njĂ« vend zyrtarisht ateist dhe nĂ« njĂ« shoqĂ«ri qĂ« e ndĂ«shkonte lidhjen me fenĂ« pas vitit 1967. Si ka qenĂ« rinia juaj nĂ« ateizmin zyrtar tĂ« ShqipĂ«risĂ« dhe kush ka qenĂ« pika e kthesĂ«s drejt tĂ« qenit njĂ« besimtar ortodoks? Si e keni njohur priftin Kozma Qirio dhe kur e keni marrĂ« vendimin pĂ«r tâu pagĂ«zuar? Si e ka pritur familja juaj atĂ«herĂ« kĂ«tĂ« vendim? I njoftuat ata?
Imzot Joani: Rinia ime gjatĂ« ateizmit ka qenĂ« pak a shumĂ« si e gjithĂ« tĂ« rinjve nĂ« atĂ« kohĂ«. Ne u rritĂ«m pa praninĂ« e besimit institucional, por nĂ« shpirtin e çdo njeriu ndjehen dhe ndodhin gjĂ«ra tĂ« ndryshme, sepse ne nuk jemi kopje. Gjithsekush ka veçantinĂ« e tij dhe rrugĂ«n e tij. Jeta jonĂ« ka njĂ« vazhdimĂ«si, ku e kaluara jonĂ« ndikon nĂ« ngjarjet qĂ« na ndodhin tani, ose nĂ« tĂ« ardhmen. Takimi im i parĂ« me besimin ndodhi nĂ« vitin 1974, kur isha nĂ« vitin e katĂ«rt tĂ« gjimnazit. Sapo kisha mĂ«suar frĂ«ngjisht dhe mĂ« ra nĂ« dorĂ« njĂ« libĂ«r â Dhiata e Re â nĂ« frĂ«ngjisht. Ai qĂ« ma dha nuk dinte se çfarĂ« libri ishte. Kur e lexova, diçka ndryshoi thellĂ«sisht nĂ« shpirtin tim. MĂ«nyra sesi ishte shkruar, fjalĂ«t e thjeshta tĂ« Zotit, por shumĂ« tĂ« thella, mĂ« bindĂ«n pĂ«r vĂ«rtetĂ«sinĂ« e tij. KĂ«to janĂ« tĂ« vĂ«rteta psikologjike. Edhe kur dikush tĂ« tregon diçka, shpeshherĂ«, mĂ«nyra si ta thotĂ« tĂ« bind qĂ« Ă«shtĂ« e vĂ«rtetĂ«.
NĂ« atĂ« kohĂ« nuk praktikohej ndonjĂ« besim, tĂ« paktĂ«n tek tĂ« rinjtĂ« qĂ« unĂ« njihja. Nuk ishte se unĂ« praktikoja njĂ« besim dhe pastaj u ktheva. Kontakti im me Ungjillin ishte besimi im i parĂ«. AtĂ«herĂ« vendosa tĂ« pagĂ«zohem, gjĂ« qĂ« realizua pak mĂ« vonĂ«. PrindĂ«rve nuk u thashĂ«, jo sepse ishin kundĂ«r, por nuk doja tâi trembja. Por nĂ«na ime e kishte kuptuar.
Atë Kozmain e kam njohur nëpërmjet disa motrave besimtare me banim në Korçë, të njohura si motrat Cico, të cilat i kemi njohur nga Theofan Popa. Së bashku me Petro Zhejin, që u bë nuni im, i kemi vizituar ato shpesh herë. Kemi vizituar gjithashtu edhe Atë Kozmain, i cili banonte në fshatin Bestrovë në Vlorë.
Fortlumturia e Tij, Imzot Joani në gjimnaz, kur ka ndeshur për herue tue parë Dhiatën e Re
NĂ« vitet 1979-1990 keni punuar nĂ« Spitalin Psikiatrik tĂ« TiranĂ«s, nĂ« pavionin e rehabilitimit nĂ«pĂ«rmjet terapisĂ« okupacionale. ĂfarĂ« Ă«shtĂ« kjo terapi dhe ka njĂ« lidhje lidhje mes kĂ«tij profesioni dhe pĂ«rkushtimit tuaj ndaj fesĂ«?
Imzot Joani: Terapia okupacionale pĂ«rdoret nĂ« aspekte tĂ« ndryshme, pĂ«r tĂ« ndihmuar njerĂ«zit qĂ« tĂ« kapĂ«rcejnĂ« problemet fizike, emocionale, shoqĂ«rore dhe ata qĂ« pĂ«rballen me probleme tĂ« shĂ«ndetit mendor. KĂ«ta tĂ« fundit, mund tĂ« gjenden nĂ« njĂ« situatĂ« tĂ« pamundur tĂ« punojnĂ«, ose tĂ« krijojnĂ« lidhje sociale, duke shkĂ«putur lidhjet me ambientet jashtĂ« tyre. Reabilitimi i tyre nĂ«pĂ«rmjet angazhimit kĂ«rkon njĂ« kohĂ« tĂ« gjatĂ« dhe durim, ku pĂ«rfshihen punĂ« tĂ« lehta dhe psikoterapi. Lidhja mes kĂ«tij profesioni dhe pĂ«rkushtimit ndaj fesĂ« Ă«shtĂ« e dukshme. Sepse çfarĂ« Ă«shtĂ« feja, nĂ« kuptimin e krishterĂ«? ĂshtĂ« pĂ«rpjekja pĂ«r rehabilitimin e njeriut dhe restaurimi i lidhjes sĂ« kĂ«putur ndĂ«rmjet njeriut dhe PerĂ«ndisĂ«. EtĂ«rit e KishĂ«s e kanĂ« parĂ« gjithmonĂ« KishĂ«n si njĂ« spital pĂ«r shĂ«rimin e njeriut dhe jo si njĂ« gjykatĂ« pĂ«r tĂ« dĂ«nuar tĂ« tjerĂ«t. Sepse PerĂ«ndia nuk e dĂ«rgoi tĂ« Birin nĂ« botĂ« qĂ« tĂ« gjykojĂ« botĂ«n, po qĂ« tĂ« shpĂ«tojĂ« bota me anĂ« tĂ« tij â thuhet nĂ« Ungjill.
Si është një ceremoni pagëzimi ilegale? Ku u zhvillua dhe çfarë i mungon nga një pagëzim legal që bëhet sot?
Imzot Joani: Në kohë normale pagëzimi bëhet në kishë, ndërsa në kohë persekutimesh pagëzimi është bërë në fshehtësi. Nga ana kishtare nuk i mungon asgjë dhe është njësoj i vlefshëm, nëse është bërë nga një prift ose peshkop kanonik. Unë u pagëzova në bodrumin e shtëpisë së Atë Kozmait. Ishte ai, nuni dhe unë, ndërsa jashtë shtëpisë rrinte si roje djali i Atë Kozmait, Ilia, që sot është prift në Vlorë.
ĂfarĂ« ishte Kisha e fshehtĂ« ortodokse shqiptare? Kush qĂ«ndronte pas saj? Sa e rrezikuar ka qenĂ« organizata politikisht?
Imzot Joani: Termi Kishë e nëndheshme është një term i njohur, sidomos në vendet e Europës Lindore, që tregon veprimtarinë e fshehur fetare në kohën e perskutimeve. Në vendin tonë, ku persekutimi ishte jashtëzakonisht i egër nuk ishin grupe të organizuara, për shkak sepse pjesa më e madhe e hierakëve kishte ndërruar jetë dhe kishin mbetur pak priftërinj. Gjithsekush që ka jetuar në atë kohë e kupton sesa i madh ishte rreziku nëse dikush do të na denonconte. Kisha e nëndheshme, në të cilën isha përfshirë edhe unë, ishte një grup i vogël në Tiranë, në Korçë dhe në Vlorë. Pa dyshim që ka patur edhe në qytete e vende të tjera, por unë nuk i kam njohur, sepse gjithçka bëhej në fshehtësi të madhe.
Cilët nga hierarkët e Kishës Ortodokse të Shqipërisë keni njohur që kanë mbijetuar pas ndalimit zyrtar të fesë?
Imzot Joani: Nga hierarkët nuk kam njohur ndonjërin personalisht, ngaqë kishin ndërruar jetë. Por kam njohur vetëm disa priftërinj, ndërmjet tyre edhe Atë Kozmain.
Si arritët të ikni në SHBA më 1990? Kush ju lidhi me shkollën ku studiuat dhe kush ju ndihmoi për të marrë vizë?
Imzot Joani: NĂ« vitin1990, pas hapjes sĂ« ambasadave, u lejua tĂ« mernim pasaportat dhe shkova nĂ« Itali, sĂ« bashku me Petro Zhejin dhe njĂ« kushĂ«ririn e tij. Atje u pranuam si refugjatĂ« dhe morĂ«m vizĂ« nĂ« ambasadĂ«n amerikane. NĂ« AmerikĂ« na u dha Karta jeshile (Green Card). Atje kontaktova AtĂ« Artur Liolinin, i cili mĂ« ndihmoi qĂ« Kryepeshkopata shqiptare e AmerikĂ«s tĂ« mĂ« jipte njĂ« bursĂ« studimi, nga njĂ« fondacion i krijuar nĂ« kujtim tĂ« Imzot Theofan Nolit. NĂ« AmerikĂ«, pĂ«r kishat ortodokse, janĂ« dy shkolla tĂ« rĂ«ndĂ«sishme teologjike: Holy Cross Greek Orthodox School of Theology (Shkolla Teologjike Ortodokse Greke e Kryqit tĂ« Nderuar) nĂ« Boston, nĂ«n juridiksionin e PatriarkanĂ«s Ekumenike dhe Saint Vladimirâs Orthodox Theological Seminary (Seminari Teologjik Ortodoks i ShĂ«n Vladimirit) nĂ« NeĂ« York, nĂ«n juridiksionin e OCA (Kisha Ortodokse e AmerikĂ«s). MeqenĂ«se Kryepeshkopata Shqiptare e AmerikĂ«s e ka qendrĂ«n nĂ« Boston, studjova nĂ« atĂ« qytet
At Artur Liolini, që udhëhoqi Kishen Ortodkse te shqiptarëve në Boston
Keni bërë disa cikle studimesh teologjike në Boston. Mund të na i përmbledhësh ato?
Imzot Joani: NĂ« Boston, u diplomova me âHigh Distinctionâ nĂ« MTS (Master i Studimeve Teologjike) nĂ« vitin 1993. NĂ« 1995 shkova pĂ«rsĂ«ri pĂ«r tĂ« ndjekur studime tĂ« mĂ«tejshme nĂ« Universitetin âHoly Cross Greek Orthodox School of Theologyâ nĂ« Boston. NĂ« vitin 1997 u diplomova me âHigh Distinctionâ nĂ« MT (Master i TeologjisĂ«, njĂ« master i avancuar, ekuivalent me kandidat i shkencave) po nĂ« Holy Cross, Boston.
Cili ishte kontakti juaj i parë me Kryepeshkopin Anastas? Sa i qartë keni qenë për personalitetin e tij të lartë para se ta njihnit? Sa ju ka motivuar në jetën tuaj njohja me të? A është ai njeriu që i dedikoni karrierën në hierarkinë e Kishës Ortodokse të Shqipërisë?
Imzot Joani: Kontakti im i parë me Kryepeshkopin Anastas ishte në vitin 1992. Njëri nga profesorët e mi, Mitropoliti Dhimitër, më vonë Kryepeshkopi Dhimitër, meqenëse ishte një mik i ngushtë me Kryepeshkopin Anastas, qysh nga rinia e hershme, më tregoi rreth veprimtarisë së atij në Greqi dhe si misionar në Afrikë. Nëpërmjet tij u lidha me Kryepeshkopin, të cilit i thashë që kur të mbaroj studimet do të kthehem në Shqipëri. Ai u gëzua dhe më përgëzoi. Në atë kohë gjendja në Shqipëri ishte e vështirë, por unë mendova se në Amerikë një prift më shumë apo më pak do të ishte njësoj, ndërsa në Shqipëri ishte një nevojë e madhe për klerikë. Për më tepër ishte vendi im ku kam lindur dhe ku jam rritur dhe ndjeja një detyrim. Këto ishin arsyet përse u ktheva.
Mendoj se shembulli i tij ka qenë i rëndësishëm për të gjithë klerikët e kishës sonë, përfshirë edhe mua. Dashuria e tij për Kishën dhe për të gjithë njerëzit, urtësia dhe përkujdesja për grigjën që i kishte besuar Perëndia, durimi dhe vendosmëria për të realizuar objektivat që i kishte vënë vetes për rindërtimin nga gërmadhat të kishës sonë, ishin gjithmonë një shembujt i gjallë, me shumë fuqi, për të frymëzuar të tjerët. U dorëzova nga ai si dhjak, prift dhe peshkop.
Ju keni filluar karrierën si pedagog në Akademinë Teologjike të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. Ku janë sot studentët tuaj? Sa është përqindja e atyre që nuk e kanë braktisur përkushtimin ndaj Kishës?
Imzot Joani: Kur u ktheva nĂ« ShqipĂ«ri fillova tĂ« punoja si pedagog nĂ« Seminarin Teologjik tĂ« KishĂ«s Ortodokse Autoqefale tĂ« ShqipĂ«risĂ«. Vitet qĂ« kam kaluar, si laik dhe mĂ« vonĂ« si klerik, nĂ« seminarin ortodoks, qĂ« mĂ« vonĂ« u ngrit nĂ« gradĂ«n e AkademisĂ« Teologjike, janĂ« vite tĂ« paharruara pĂ«r mua. I kam dhĂ«nĂ« mĂ«sim tĂ« gjithĂ« brezave tĂ« parĂ« tĂ« studentĂ«ve, shumica e tĂ« cilĂ«ve tashmĂ« janĂ« klerikĂ« dhe tre prej tyre janĂ« MitropolitĂ« â Mitropoliti i ApollonisĂ« dhe Fierit, ai i Elbasanit dhe ai i Beratit.
Shumë primat ortodoksë vijnë nga shkollat e Athinës, Kostandinopojës dhe Moskës. Ju vini nga studime të thella në Boston. A është më liberale shkolla amerikane dhe a ka ndonjë peshë në formimin ortodoks diferenca mes formimit kulturor në këto shkolla?
Imzot Joani: Nga përvoja ime mund të them se, ndonëse studentët nga shkolla amerikane janë më mendjehapur, përsëri nuk janë liberalë. Megjithë ndryshimet kulturore, në formimin ortodoks nuk ka ndryshime. Në shkollat e larta ortodokse në Amerikë ka një seriozitet të madh në studimet dhe një kërkesë dhe pritshmëri ndaj studentëve. Ato janë shkolla të akredituara sipas standarteve të universiteteve amerikane dhe botojnë libra të rëndësishëm teologjikë më shumë se çdo kishë tjetër.
Ka një debat të madh mbi Kryepeshkopin e parë, Fan Noli, dhe kufirin e paqartë të tij mes politikanit dhe kryepeshkopit. A keni një mendim tuajin?
Imzot Joani: Imzot Theofan Noli ka qenë figurë poliedrike. Ai ishte pajisur nga Perëndia me talente të jashtëzakonshme. Ishte poet, përkthyes i pashoq, zotërues i shumë gjuhëve, ekspert i mirë i muzikës, në vecanti të asaj fetare, diplomat i shquar, politikan dhe mbi të gjitha njeri i kishës. Ai dha një kontribut të paçmuar për ndërgjegjësimin kombëtar dhe përgatitjen e autoqefalisë, si edhe të teksteve kishtare.
Kur isha student nĂ« Boston, sĂ« bashku me AtĂ« Artur Liolinin, punuan pĂ«r disa kohĂ« nĂ« organizimin e BibliotekĂ«s sĂ« Fan Nolit. Aty hasĂ«m edhe nĂ« disa tekste tĂ« shkruara nga ai, qĂ« tregojnĂ« qartĂ« se pĂ«r atĂ« kisha ishte mĂ« rĂ«ndĂ«sishmja. Ai ka shkruar: âNga tĂ« gjitha veprimtaritĂ« e mia, dashuria ime e parĂ« Ă«shtĂ« kishaâ. NdĂ«rsa pĂ«rkthimin dhe hartimin e Kremtores â njĂ« libĂ«r shĂ«rbese qĂ« pĂ«rmban psalmet, odet dhe tropare tĂ« vitit liturgjik ortodoks â e ka quajtur âkĂ«naqĂ«sinĂ« e tij mĂ« tĂ« madheâ dhe âveprĂ«n, nĂ« tĂ« cilĂ«n janĂ« pĂ«rqĂ«ndruar pĂ«rpjekjet e tij mĂ« tĂ« mĂ«dha shpirtĂ«rore, letrare, muzikore dhe intelektualeâ. AtĂ« Arturi mĂ« ka treguar se Imzot Theofani shpesh thoshte: âNĂ«se nĂ« jetĂ«n politike kryevepra ime ka qenĂ« pranimi i ShqipĂ«risĂ« nĂ« Lidhjen e Kombeve, nĂ« fushĂ«n e letrave kryevepra ime Ă«shtĂ« Kremtorjaâ. KĂ«to fjalĂ« tĂ« tijat e tregojnĂ« qartĂ« kufirin ndĂ«rmjet politikanit dhe kryepeshkopit.
Ortodoksia dhe patriotizmi shqiptar kanë qenë bashkëudhëtarë në formimin e shtetit shqiptar. Shumica e rilindasve tanë ishin ortodoksë. Hirësia e tij Anastas më pati thënë se një nga shkaqet e konvertimit të madh të shqiptarëve të jugut në bektashinj ka qenë mungesa e një Dhiate në gjuhën shqipe, që shkaktonte dhe mungesë të kulturës fetare tek ata. Sa ju duket e besueshme kjo?
Imzot Joani: Pa dyshim që mungesa e një literature në gjuhën shqipe ishte një nga faktorët kryesorë në konvertimin masiv të shqiptarëve. Por, mendoj, se shekulli 19-të ishte tashmë shumë vonë, duhet të ishin bërë disa shekuj më parë. Deri në fillim të shekullit XVII-të popullsia e krishterë ishte dominuese. Kthimi masiv ndodhi nga fundi i shekulllit 17-të deri në fundit e shek 18-të. Mendohet se në këtë shekull u kthyen në myslimanë rreth treqind mijë shqiptarë. Arsyet kryesore ishin: përbuzja, keqtrajtimi, diskriminimi, sistemi i rëndë fiskal, si edhe dëshira për të patur përfitime. Por, nuk përjashtohen edhe arsye të tjera, personale apo kolektive, si edhe karakteri dhe psikologjia e shqiptarëve. Një shkak tjetër i rëndësishëm ka qenë edhe shkatërrimi i madh i kulturës së krishterë që u bë gjatë luftrave shqiptaro-turke në shekujt XV-XVI, në të cilat u shkatërruan kisha e manastire, biblioteka dhe kronika, që do të ishin mjaft të vlefshme, jo vetëm për studimet e sotme historike, por edhe për ruajtjen e ndërgjegjes historike të shqiptarëve. Vendi mbeti thuajse pa klerikë dhe ata që mbetën, shpesh ishin të pakualifikuar. Një pjesë e popullsisë kthehej vetëm për shkak të disa grindjeve me klerin. Kthimi i ortodoksëve në islamizëm mori përmasa të mëdha në shekullin XVIII.
Në shekullin e 19-të ne kemi zgjim të nacionalizmit në Ballkan, frymëzuar nga idetë e Revolucionit francez. Në fillim këto ide të reja, duke zgjuar një ndërgjegje kombëtare, ndihmuan në luftën e popujve ortodoksë të Ballkanit për tu çliruar nga pushtimi turk dhe Kisha, duke përkrahur popullin e saj në këtë luftë, filloi të merrte tepër e më tepër një karakter etnik. Besimi dhe kombi u lidhën ngushtë dhe filluan të mos dalloheshin nga njëri-tjetri, duke krijuar një konfuzion të kategorive. Dhe ky konfuzion pati koston e tij, sepse më vonë, nacionalizmi, që në fillim ishte dukur si një forcë çlirimtare dhe i ndihmoi këta popuj në çlirimin e tyre kombëtar, u bë një faktor ndarje dhe urrejtje, duke u kthyer kështu në një konflikt etnik të pandërprerë.
Edhe popullsia ortodokse shqiptare, e cila nuk ishte shumicë, pati një ndërgjegjësim kombëtar dhe rilindësit ortodoksë u përfshinë për ta përhapur këtë ndërgjegjësim. Ata u përpoqën të përgatisnin literaturën për shkollat shqipe dhe literaturën fetare, ku vendin kryesor do e kishte Dhiata e Re. Përpjekja e tyre e madhe dha fryte, Të cilat i gëzojmë edhe sot.
Ju jeni një njohës i thellë i historisë së krishterimit tek ne. Na thuaj pak mbi historinë e kishave më të vjetra ortodokse në Shqipëri. Cilat janë ato dhe cilës periudhë i përkasin?
Imzot Joani: Tashmë dihet se krishtërimi u përhap në hapësirat ku jetonin shqiptarët qysh në shekullin e parë. Kemi dëshmi të shumta, të cilat e vërtetojnë këtë, si p.sh., peshkopi i parë i Durrësit ishte Shën Qesari, një nga 70 nxënësit e Krishtit; peshkopi që e pasoi, shën Asti, u martirizua në vitin 98 etj. Varret e vjetra të zbuluara jashtë mureve të Butrintit (shek II) tregojnë praninë e një komuniteti të hershëm të krishterë.
Gjithashtu, bazilikat e vjetra, sot të rrënuara, i kemi kudo në vendin tonë: në Durrës, Elbasan, Ballsh, Korçë, Pogradec, Sarandë, Delvinë, Butrint, Vlorë etj. Rreth 30 bazilika janë zbuluar në hapësirën gjeografike të banuara me shqiptarë. Cilësia e tyre dhe përmasat e mëdha tregojnë se në shek 5-të dhe 6-të arkitektura kishtare ishte shumë e zhvilluar.
Po ashtu, Kishat e vjetra ortodokse, shtrihen pothuajse në tërë territorin e Shqipërisë. Po përmend dy nga kishat e vjetra, por numri është shumë herë më i madh. Kisha e Labovës së Kryqit, siç shihet sot, është kryesisht ndërtim i shekullit të 13-të gjatë kohës së Despotatit të Epirit, megjithëse një themel fillestar mund të shkojë thellë në kohën e Perandorit Justinian në vitet 527-565. Kisha e Ristozit, në rrëzë të malit të Moravës, në juglindje të Korçës mendohet të jetë ndërtuar në vitin 896 nga Shën Klementi dhe rindërtuar në gjysmën e dytë të shekullit 14-të. Pushtimet e shumta sollën shkatërrime të mëdha dhe shumë kisha të datuara në kohë të ndryshme janë ndërtuar mbi themelet e një kishe akoma më të vjetër.
Kur ndodhi Ndarja e Madhe mes Kishave të Romës dhe Kostandinopojës? Si u nda territori shqiptar? A ka një vijë të qartë mes gjeografisë së katolikëve dhe ortodoksëve në Shqipëri?
Imzot Joani: Zakonisht përmendet viti 1054 si ndarja e madhe, por konfliktet kishin filluar më parë dhe debatet vazhduan edhe më pas. Ndarja ishte një proces që vazhdoi në disa shekuj. Arsyet ishin teologjike, eklesiologjike, kulturore dhe politike. Theodosi (347-395), ishte perandori i fundit që sundoi perandorinë romake të lindjes dhe perëndimit. Ndarja që iu bë perandorisë në lindje dhe perëndim dhe e ashtuquajtura linja e Theodosit, ngaqë u nda në kohën e tij, përkoi në kufirin që ndante perandorinë nga ana kulturore dhe gjuhësore: latinishtja në perëndim dhe greqishtja në lindje. Territori ku banojnë sot shqiptarët ishte në perandorinë e lindjes.
Nuk ka një vijë të qartë mes gjeografisë së katolikëve dhe ortodoksëve në Shqipëri, por mund të themi se ortodoksët janë më shumë në jug dhe katolikët më shumë në veri
Kisha e Labovës së Kryqit me një themel fillestar në kohën e Perandorit Justinian në vitet 527-565.
Pse Shqipëria pati në Mesjetë shkrimtarë dhe dijetarë katolikë, por nuk njohim të tillë ortodoksë? A ka pasur dhe janë identifikuar me grekë?
Imzot Joani: Pa dyshim qĂ« ka patur, por, meqenĂ«se gjuha qĂ« pĂ«rdorej nĂ« atĂ« kohĂ« nĂ« liturgji dhe nĂ« shkrimet teologjike, ishte greqishtja, Ă«shtĂ« vĂ«shtirĂ« qĂ« autorĂ«t tĂ« identifikohen nga ana etnike. Por, gjuha shqipe nĂ« KishĂ«n Orthodhokse, nĂ« periudhĂ«n para turke, duhet tĂ« jetĂ« pĂ«rdorur edhe mĂ« shumĂ« se sa mendohet. KĂ«tĂ« konkluzion e nxjerrim nga disa dĂ«shmi mbi arbĂ«reshĂ«t e ItalisĂ«, tĂ« cilĂ«t siç dihet vinin nga besimi orthodhoks dhe nĂ« fillimet e tyre vareshin nga Patriarkana e Ohrit, nga ku vareshin edhe orthodhoksĂ«t e ShqipĂ«risĂ«, dhe pajiseshin me priftĂ«rinj nga kjo PatriarkanĂ«. Marafioti, 1601, tregon se ata kishin sjellĂ« me vete njĂ« traditĂ« tĂ« pĂ«rdorimit tĂ« shqipes nĂ« shĂ«rbesat fetare, dhe kjo traditĂ« tĂ« paktĂ«n duhet tĂ« kishte qenĂ« e shek. XIV-XV. NdonĂ«se autori nuk pĂ«rmend libra, me tĂ« drejtĂ« mund tĂ« besohet se ata duhet tĂ« kishin patur nĂ« pĂ«rdorim libra nĂ« gjuhĂ«n shqipe. Dokumenti mĂ« i vjetĂ«r qĂ« kemi nĂ« kĂ«tĂ« drejtim, gjendet brenda njĂ« Kodiku greqisht nĂ« biblotekĂ«n Ambroziane tĂ« Milanos. EshtĂ« njĂ« fletĂ« me format 15 X 13.5 cm, brenda Kodikut me format 23.3 X 15.3. NĂ« atĂ« Ă«shtĂ« njĂ« pjesĂ« (perikope) nga Ungjilli i Matheut (27:62-66 â pjesĂ« qĂ« kĂ«ndohet tĂ« Premten e Madhe), Himni i PashkĂ«s dhe urimi PĂ«r shumĂ« vjet o Kryezot. Mendohet tĂ« jetĂ« i shekullit XIV, datĂ« tĂ« cilĂ«n ka edhe kodiku.
Në Jug të Shqipërisë ka shumë toponime dhe emra njerëzish që tingëllojnë si veriore dhe i identifikojnë me katolikët. A është e vërtetë? Gjeni të tilla në Labëri, Zagori, Frashër, etj.?
Imzot Joani: ĂshtĂ« e vĂ«rtetĂ« qĂ« sot mund tĂ« tingĂ«llojnĂ« si katolikĂ«, por kĂ«to emra janĂ« nĂ« fakt varianti shqiptar i emrave tĂ« krishterĂ«, pĂ«rdorur si nĂ« veri ashtu edhe nĂ« jug. P.Sh. emri i kishave kushtuar ShĂ«n Gjergjit ka mbetur ShĂ«n Gjergj, ndĂ«rsa emrat e njerĂ«zve nĂ« jugun ortodoks, nĂ«n influencĂ«n e greqishtes, ishin nĂ« shumicĂ« Jorgo. Po ashtu, kishat quhen ShĂ«n Pjetri, ShĂ«n MĂ«hilli etj, por emrat janĂ« Petro, Mihal etj.
Si është sot Bota Ortodokse përtej Shqipërisë? A mund të na jepni një panoramë të gjeografisë së Ortodoksisë në botë?
Imzot Joani: Bota ortodokse shtrihet kryesisht në Europën Lindore dhe në Ballkan, por ka gjithashtu një prani të rëndësishme në Lindjen e Mesme dhe në Afrikë, ku janë patriarkanat e vjetra. Gjithashtu, si pasojë e emgracioneve të mëdha, sot kemi një prani të madhe në të gjitha vendet e Europës perëndimore, në Amerikë, Australi etj. Popullsia ortodokse llogaritet në rreth 300 milionë.
Kryepeshkopi Anastas, që ringriti Kishen Ortodkse të Shqiperisë
Autoriteti i lartë i Hirësisë së Tij, Kryepeshkopit Anastas, e ringjalli Kishën dhe e zhvilloi atë. A ka mundësi të reja financimi dhe a ka një strategji afatgjatë për këtë?
Imzot Joani: Kryepeshkopi Anastas bëri disa hapa të rëndësishëm për të siguruar pavarësinë ekonomike të kishës ortodokse në Shqipëri. Me përpjekje të mëdha ndërtoi dy hidrocentrale, të cilët jo vetëm ndihmojnë Kishën, por edhe vendin, sepse janë një burim energjie të pastër. Ne do të përpiqemi, sipas mundësive tona, për të krijuar burime të reja financimi dhe për të ndërtuar një strategji afatgjatë.
Gjithashtu, një pjesë e rëndësishme janë edhe donacionet e besimtarë, që vitet e fundit kanë filluar të rriten.
Cilat janĂ« raportet tuaja me shtetin shqiptar? ĂfarĂ« problemesh tĂ« pazgjidhura keni me pronat? Cila Ă«shtĂ« pesha e financimit tĂ« qeverisĂ« nĂ« KishĂ«n Ortodokse?
Imzot Joani: Raportet e Kishës me shtetin janë pak a shumë si të gjitha raportet ndërmjet komunitetteve fetare dhe shtetit. Kemi një marrëveshje me shtetin, e cila është ratifikuar në parlament, por që nuk është zbatuar akoma në tërësinë e saj. Problemi me pronat është i një rëndësie të veçantë dhe duhej të kishte më tepër vullnet politik për zgjidhjen. Ato u sekuestruan me një dekret dhe mund të ishin kthyer, nëse egzistonte vullneti, me anë të një dekreti tjetër. Kështu nuk do të vazhdonim me gjyqe që zgjasin pafundësisht. Pronat janë të rëndësishme për komunitetet fetare, për të qenë të pavarura dhe mendoj se është një çështje që ka bëjë me sigurinë kombëtare, sepse nëse nuk do të jenë të pavarura ekonomikisht, do të ketë gjithmonë ndërhyrje nga grupime të tjera, të cilat nuk do të jenë gjithmonë dashamirëse ndaj vendit tonë.
Cilat janë raportet tuaja me besimet e tjera fetare në Shqipëri? A është harmonia fetare në Shqipëri e rrezikuar?
Imzot Joani: Kur flitet pĂ«r fenĂ« nĂ« ShqipĂ«rinĂ« gjithmonĂ« pĂ«rmendet bashkĂ«jetesa fetare, e cila Ă«shtĂ« njĂ« thesar i madh i vendit tonĂ«. Por si çdo gjĂ«, ashtu edhe bashkĂ«jetesa, nuk Ă«shtĂ« statike. AsgjĂ« nĂ« kĂ«tĂ« botĂ« nuk Ă«shtĂ« e imunizuar nga ndryshimet, lĂ«vizjet, rritjet dhe humbjet. Brezat e mĂ«parshĂ«m hodhĂ«n themelet dhe e zhvilluan kĂ«tĂ« traditĂ«. ĂshtĂ« detyra e jonĂ« sot dhe atyre qĂ« do tĂ« vijnĂ«, qĂ« ta ruajmĂ« dhe ta forcojmĂ« vazhdimisht, sepse ashtu si çdo pasuri ajo duhet mbrojtur dhe zhvilluar mĂ« tej pĂ«r tĂ« mirĂ«n e tĂ« gjithĂ«ve.
Tani që jeni Kryepeshkopi më i ri i Kishës Ortodokse të Shqipërisë, a keni filluar të mendoni se me çfarë do të identifikohet epoka juaj në krye të kësaj Kishe?
Imzot Joani: Mendoj se duhet të përqendrohemi në disa drejtime: në ruajtjen e mësimeve të Zotit, të transmetuara nga apostuj deri në ditët tona, në unitetin e kishës, në forcimin e bashkëjetësës fetare, në përkujdesjen ndaj të gjithëve, sidomos ndaj atyre që janë të varfër, në nevojë, në sëmundje, në vetmi dhe të mënjanuar dhe në nxitjen e dialogut, si në atë pan-ortodoks, ashtu edhe në dialogun me të gjithë të tjerët. Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë do të jetë miqësore dhe dëshiron të jetojë në paqe me të gjithë, duke ndjekur këshillën e Shën Pavlit: Nëse mundet, sa varet nga ju, të keni paqe me të gjithë njerëzit (Rom. 12:18).
Duke ju falënderuar për intervistën, a mund të kemi një mesazh tuajin për çdo të ri shqiptar që dëshiron të jetë një besimtar i devotshëm ortodoks?
Imzot Joani: Me respekt dhe me vlerĂ«sim ndaj tyre, dĂ«shiroj tâju japĂ« tĂ« rinjve njĂ« kĂ«shillĂ« atĂ«rore: ta duan vendin e tyre dhe tĂ« mos e braktisin, sepse Ă«shtĂ« e pamundur tĂ« duash PerĂ«ndinĂ« dhe mos tĂ« duash vendin qĂ« tĂ« ka lindur dhe rritur dhe njerĂ«zit qĂ« banojnĂ« nĂ« tĂ«. Sakrificat pĂ«r tĂ« tjerĂ«t mund tĂ« kenĂ« njĂ« kosto, por mendoj se ato do tĂ« sjellim mĂ« shumĂ« gĂ«zim dhe do ta plotĂ«sojnĂ« jetĂ«n e tyre, sepse njĂ« jetĂ« pa gĂ«zim Ă«shtĂ« njĂ« jetĂ« e gjymtuar. /MarrĂ« nga Gazeta Tema
The post Kryepeshkopi i ri i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare: Mos e braktisni vendin appeared first on Lapsi.al.
Login
