Të gjitha fetë, tregimet, gjuhët dhe normat tona janë përzier dhe ngatërruar nëpërmjet lëvizjeve dhe shkëmbimeve përgjatë historisë.
Nga: Inanna Hamati-Ataya, profesoreshë në Universitetin e Groningenit në Holandë / Aeon.co
PĂ«rktheu: Agron Shala / Telegrafi.com
NĂ« vitet 1990, njĂ« brez i tĂ«rĂ« u privua nga ndĂ«rgjegjja historike, pĂ«rmes njĂ« rrĂ«fimi tĂ« fuqishĂ«m dhe nĂ« dukje tĂ« paprecedentĂ«. Ky tregim, i krijuar nĂ« kohĂ«n kur Lufta e FtohtĂ« po mbaronte, shpallte se kufijtĂ« â realĂ« apo imagjinarĂ« â kishin pushuar funksionin qĂ« kishin mĂ« parĂ«. NjerĂ«zit nuk ishin mĂ« tĂ« mbyllur brenda gjeografive apo identiteteve tĂ« tyre tĂ« vjetra. Ata tani banonin nĂ« njĂ« botĂ« tĂ« re qĂ« dukej sikur ishte shkĂ«putur nga zhvillimi i zakonshĂ«m i shoqĂ«risĂ« njerĂ«zore.
âGlobalizimiâ ishte koncepti i zgjedhur pĂ«r tĂ« pĂ«rshkruar kĂ«tĂ« moment transformues nĂ« historinĂ« njerĂ«zore. Ai pĂ«rshkruante se si teknologjitĂ« e reja dhe rrjetet e lidhjes kishin afruar papritur komunitetet njerĂ«zore dhe i kishin bĂ«rĂ« ato tĂ« pĂ«rshkueshme nga njĂ« rrjedhĂ« e pakontrollueshme njerĂ«zish, idesh, mallrash dhe praktikash kulturore, tĂ« cilat lĂ«viznin lirshĂ«m nĂ«pĂ«r tregjet e integruara tĂ« ekonomisĂ« botĂ«rore. NĂ« vijim tĂ« kĂ«tij transformimi, u shfaqĂ«n edhe termat e rinj qĂ« shprehnin njĂ« ankth tĂ« ri: bota ishte bĂ«rĂ« vĂ«rtet âfshati globalâ tĂ« cilin Marshall McLuhan e kishte parashikuar nĂ« vitet 1960, por njĂ« botĂ« e formĂ«suar nga korporatat shumĂ«kombĂ«she dhe âglobalistĂ«t elitarĂ«â qĂ« flisnin njĂ« âanglishte globaleâ hegjemone, dhe tĂ« cilĂ«t udhĂ«hiqnin njĂ« âhomogjenizĂ«mâ shkatĂ«rrues (ose âMekdonaldizĂ«mâ) tĂ« kulturave njerĂ«zore tĂ« cilin kufijtĂ« kombĂ«tarĂ« ishin shumĂ« tĂ« dobĂ«t pĂ«r ta ndaluar.
GjatĂ« tri dekadave tĂ« fundit, gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« njerĂ«z kanĂ« filluar ta shohin botĂ«n tonĂ« âglobaleâ si njĂ« mallkim. Me ndrydhjen e pĂ«rmasave kohĂ«-hapĂ«sirĂ«, globalizimi duket se na ka shkĂ«putur nga logjika dhe rrjedha e historisĂ«. Identitetet tona tĂ« dyshimta, bastarde â tĂ« qepura nga copa tĂ« kulturave tĂ« ndryshme â duken tĂ« papajtueshme me traditat âautentikeâ dhe mĂ«nyrat e jetesĂ«s sĂ« tĂ« parĂ«ve tanĂ«. Jemi bĂ«rĂ« tĂ« huaj pĂ«r vendet qĂ« ata i quanin atdhe, pĂ«r mĂ«nyrĂ«n si visheshin, si ushqeheshin apo si komunikonin mes vete. Dhe, pa njĂ« model se si tĂ« jetojmĂ« dhe pa pĂ«rvojĂ«n nga e cila do tĂ« mĂ«sojmĂ«, sirenat shurdhuese tĂ« lĂ«vizjeve kundĂ«r globalizimit po na tĂ«rheqin gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« drejt identiteteve dhe kufijve mĂ« tĂ« sigurt tĂ« njĂ« tĂ« kaluare tĂ« artĂ« dhe tĂ« humbur.
Ky tregim mbi globalizimin është historia më e suksesshme frikësuese e kohës sonë. Dhe, si të gjitha rrëfimet e frikshme, ajo ushqen frikën tonë nga e panjohura e madhe.
Por, gjithçka është një iluzion. Nuk ka ndonjë botë të re globale.
E tashmja jonĂ« na duket e tillĂ« vetĂ«m sepse kemi harruar tĂ« kaluarĂ«n tonĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t. Globalizimi nuk filloi nĂ« vitet 1990, as nĂ« mijĂ«vjeçar e fundit. Kujtimi i kĂ«saj historie tĂ« vjetĂ«r dhe tĂ« pĂ«rbashkĂ«t Ă«shtĂ« njĂ« rrugĂ« drejt njĂ« tregimi tjetĂ«r, qĂ« fillon shumĂ«, shumĂ« mĂ« herĂ«t â shumĂ« pĂ«rpara ardhjes sĂ« zinxhirĂ«ve ndĂ«rkombĂ«tarĂ« tĂ« furnizimit, anijeve qĂ« lundronin nĂ«pĂ«r oqeane, dhe rrugĂ«ve tĂ« mĂ«dha tĂ« mĂ«ndafshit qĂ« pĂ«rshkonin kontinentet. Tregimi i globalizimit Ă«shtĂ« i shkruar pĂ«rgjatĂ« gjithĂ« historisĂ« njerĂ«zore. AtĂ«herĂ«, pse vazhdojmĂ« ta rrĂ«fejmĂ« kĂ«tĂ« histori gabimisht?
NjĂ« endje nĂ«pĂ«r tregun Grote Markt, nĂ« qytetin holandez tĂ« Groningenit, diku nĂ« vitet 2020. NjĂ« zonjĂ« qĂ« drejton njĂ« tezgĂ« e pyet njĂ« klient nĂ«se e do humusin ânatyralâ, me çfarĂ« nĂ«nkupton âtĂ« pastĂ«râ. Ai duket i hutuar, ndĂ«rsa ajo i tregon me dorĂ« pĂ«r variantet portokalli, tĂ« gjelbĂ«r dhe vjollcĂ« tĂ« humusit qĂ« ka nĂ« ofertĂ«. Atij i duhej pak kohĂ« qĂ« tĂ« provonte versionin origjinal â atĂ« pastĂ« tĂ« zbehtĂ« qĂ« e kishte shtyrĂ« tĂ« konsumonte mĂ« shumĂ« qiqra, fara susami dhe vaj ulliri se tĂ« gjithĂ« paraardhĂ«sit e tij sĂ« bashku â kĂ«shtu qĂ« humusi vjollcĂ« do tĂ« duhej tĂ« priste pĂ«r njĂ« ditĂ« tjetĂ«r. Ai murmuriti: âTĂ« vĂ«rtetin, ju lutemâ, dhe nxiton drejt njĂ« tezge tjetĂ«r pĂ«r tĂ« marrĂ« artikullin e fundit nĂ« listĂ«n e tij tĂ« blerjeve: patatet, pĂ«rbĂ«rĂ«sin mĂ« elementar tĂ« kuzhinĂ«s holandeze. Diku tjetĂ«r nĂ« treg, klientĂ« tĂ« tjerĂ« kĂ«rkonin pĂ«rbĂ«rĂ«sit e tyre tĂ« preferuar. Disa kĂ«rkonin miell gruri tĂ« plotĂ« pĂ«r njĂ« bukĂ« tĂ« fermentuar nĂ« stilin francez ose oriz basmati pĂ«r njĂ« recetĂ« irakiane; tĂ« tjerĂ«t blenĂ« miell misri pĂ«r njĂ« puding nigerian, domate pĂ«r njĂ« salcĂ« tĂ« freskĂ«t makaronash italiane, apo ullinj pĂ«r njĂ« sallatĂ« greke.
Tregjet si ky janĂ« vende tĂ« pĂ«rsosura pĂ«r tĂ« vĂ«zhguar lĂ«vizjen dhe pĂ«rzierjen e njerĂ«zve, mallrave, ideve dhe zakoneve â atĂ« qĂ« sot e quajmĂ« globalizim. Ato janĂ« gjithashtu vende ku mund tĂ« fillojmĂ« tĂ« imagjinojmĂ« historinĂ« mĂ« tĂ« gjatĂ« tĂ« kĂ«tij procesi.
Shumë tregje historike u themeluan shumë përpara epokës sonë globale. Kur Grote Markt filloi të funksiononte në fundin e Mesjetës, pak nga prodhimet që sot janë në dispozicion të komunitetit ndërkombëtar të Groningenit, do të kishin qenë të pranishme. Në atë kohë, vizitorët e tregut vinin gjithashtu nga territore më të afërta dhe më të kufizuara, dhe shumica e tyre ende flisnin dialektet e tyre rajonale. Por, në vitin 1493, horizontet imagjinative të jetës së përditshme në këtë dhe në tregjet e tjera evropiane, papritur u zgjeruan, pasi nisi të qarkullonte lajmi për një zbulim të jashtëzakonshëm: ekzistonte një botë e panjohur njerëzore përtej brigjeve të Evropës. Ishte një botë aq e papritur dhe aq e ndryshme, në dukje, saqë tronditi ndërgjegjen evropiane në themel.
Pasi Kristofor Kolombi [Christopher Columbus] nĂ« vitin 1492 mbĂ«rriti nĂ« tokat tĂ« cilat mĂ« vonĂ« do tĂ« quheshin âAmerikatâ, njerĂ«zimi pĂ«rjetoi njĂ« proces katĂ«rqindvjeçar tĂ« integrimit intensiv botĂ«ror, tĂ« nxitur nga imperializmi, tregtia, feja, njĂ« kulturĂ« e re e lĂ«vizjeve dhe njĂ« kureshtje intelektuale dhe e çliruar nga zinxhirĂ«t e traditĂ«s. NdĂ«rsa u krijuan rrjetet e sigurta tĂ« lidhjeve detare dhe tokĂ«sore, popujt e âBotĂ«s sĂ« VjetĂ«râ dhe âBotĂ«s sĂ« Reâ u bashkuan nĂ« mĂ«nyrĂ«n mĂ« tĂ« dhunshme dhe mĂ« transformuese tĂ« mundshme. Ky proces hapi atĂ« qĂ« historiani Alfred W Crosby Jr nĂ« vitin 1972 e quajti âshkĂ«mbimi kolumbianâ: njĂ« lĂ«vizje e gjerĂ« ndĂ«rkontinentale, e nxitur nga njeriu, e kafshĂ«ve, bimĂ«ve dhe mikroorganizmave qĂ« bartnin sĂ«mundje â njĂ« shkĂ«mbim qĂ« ndryshoi pĂ«rgjithmonĂ« profilin biologjik tĂ« TokĂ«s dhe jetĂ«n ekonomike, kulturore dhe politike tĂ« banorĂ«ve tĂ« saj.
PĂ«r shumĂ« historianĂ«, kjo âepokĂ« e hershme moderneâ, qĂ« shtrihet nga vitet 1500 deri nĂ« vitet 1800, pĂ«rfaqĂ«son fazĂ«n e parĂ« tĂ« globalizimit. Sipas tyre, kjo periudhĂ« solli nĂ« jetĂ« ekonominĂ« e parĂ« globale kapitaliste dhe tregun e parĂ« tĂ« integruar botĂ«ror, e nisi njĂ« pĂ«rzierje tĂ« paprecedentĂ« tĂ« kulturave dhe etnive vendore dhe kristalizoi ndĂ«rgjegjen e parĂ« globale pĂ«r njĂ« botĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t. Ajo ishte aq e fuqishme, saqĂ« ndikimet e saj vazhdojnĂ« tĂ« ndihen deri sot nĂ« dieta, gjuhĂ«, ekonomi, regjime shoqĂ«rore dhe juridike, balanca ndĂ«rkombĂ«tare tĂ« fuqisĂ« politike e ushtarake, si dhe nĂ« kornizat dhe institucionet shkencore. Madje, kjo epokĂ« ndihmoi nĂ« formĂ«simin e koncepteve tona filozofike pĂ«r âvetvetenâ, tĂ« lindura nga tronditja e evropianĂ«ve pĂ«rballĂ« zbulimit tĂ« âtjetritâ.
Por, edhe kjo epokë nuk ishte epoka e parë globale në historinë njerëzore. Ajo vetë ishte produkt i lëvizjeve, takimeve dhe shkëmbimeve më të hershme globale. Në fakt, globalizimi i hershëm modern ishte thjesht një episod i përshpejtuar i një procesi të përgjithshëm që ka qenë i pranishëm prej dhjetëra mijëra vitesh.
Kujtesa kolektive njerëzore është një depo e pjesshme dhe e papërsosur e ballafaqimeve tona me njëri-tjetrin në kohë. Ne nuk jemi të mirë kujtesë dhe aq më pak në pranimin e mënyrave se si këto përballje kanë formësuar shoqëritë, kulturat dhe ekonomitë tona të sotme. Atëherë, si ndodhi që harruam?
TeoricienĂ«t e globalizimit qĂ« ndjekin sociologun Roland Robertson, pĂ«rdorin termin âglokalizimâ pĂ«r tĂ« pĂ«rshkruar mĂ«nyrĂ«n se si kulturat lokale pĂ«rthithin produktet e tregut global dhe i shndĂ«rrojnĂ« ato nĂ« diçka qĂ« duket e re. NĂ«pĂ«rmjet kĂ«tij procesi, mallrat qĂ« vijnĂ« nga jashtĂ« â teknologjitĂ«, idetĂ«, simbolet, stilet artistike, praktikat shoqĂ«rore apo institucionet â asimilohen, duke u bĂ«rĂ« rikrijime hibride qĂ« marrin kuptime tĂ« reja. KĂ«to rikrijime mĂ« pas ripĂ«rdoren si shenja tĂ« reja tĂ« dallimeve kulturore apo klasore, duke i sedimentuar produktet e huazuara kulturore nĂ« vetĂ«dijen kolektive deri nĂ« atĂ« pikĂ« saqĂ« nuk i njohim mĂ« si tĂ« huaja. Dhe, kĂ«shtu, globalja bĂ«het lokale, e huaja bĂ«het e njohur, dhe âtjetriâ bĂ«het âneâ. Glokalizimi Ă«shtĂ« mĂ«nyra dhe arsyeja pse ne harrojmĂ« kolektivisht. Ky Ă«shtĂ« mashtrimi i heshtur i çdo globalizimi nĂ« historinĂ« tonĂ«: harresa jonĂ« Ă«shtĂ« metoda dhe vula e suksesit tĂ« tij.
Ădo brez pĂ«rvetĂ«son trashĂ«gimitĂ« e shkĂ«mbimeve globale dhe i rimodelon ato si tĂ« vetat. GĂ«rmimi nĂ« sedimentet qĂ« paraardhĂ«sit tanĂ« kanĂ« lĂ«nĂ« nĂ« ndĂ«rgjegjen kolektive, nuk Ă«shtĂ« njĂ« detyrĂ« qĂ« ne e bĂ«jmĂ« natyrshĂ«m. ĂshtĂ« njĂ« akt kujtese dhe vetĂ«njohjeje qĂ« mund tĂ« tronditĂ« identitetet tona, sepse bie ndesh me proceset qĂ« u japin atyre âautenticitetâ.
Ky gĂ«rmim bĂ«het edhe mĂ« i vĂ«shtirĂ« pĂ«r shkak tĂ« prirjes sonĂ« pĂ«r tâu pĂ«rqendruar te unikja e sĂ« tashmes. Duke u kufizuar vetĂ«m nĂ« hollĂ«sitĂ« e momentit aktual global, ne shpĂ«rfillim manifestimet mĂ« tĂ« dukshme tĂ« sĂ« kaluarĂ«s sĂ« thellĂ« tĂ« globalizimit. Merrni parasysh kĂ«to tipare tĂ« gjera dhe pĂ«rcaktuese tĂ« qytetĂ«rimit njerĂ«zor: disa prej feve tona botĂ«rore, paradigmĂ«n dominuese tĂ« komunikimit tĂ« shkruar dhe normat etike tĂ« sjelljes shoqĂ«rore qĂ« gjerĂ«sisht janĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta. Merrni parasysh edhe mĂ«nyrĂ«n (kuazi-)universale tĂ« jetesĂ«s agrare dhe rendin tonĂ« ushqimor e psikotropik qĂ« mbĂ«shtetet nĂ« njĂ« numĂ«r jashtĂ«zakonisht tĂ« vogĂ«l bimĂ«sh tĂ« kulturave tĂ« niseshtes (si gruri, misri, orizi), kafshĂ«sh tĂ« zbutura (lopĂ«, pula) dhe stimuluesish (kafe, sheqer) qĂ« konsumohen nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« njĂ«trajtshme nĂ« tĂ« gjithĂ« planetin. KĂ«to karakteristika i paraprijnĂ« epokĂ«s sonĂ« âglobaleâ mijĂ«ra vjet mĂ« parĂ«. Dhe, mund tĂ« thuhet me plot tĂ« drejtĂ« se janĂ« tipare mĂ« themelore tĂ« kulturĂ«s njerĂ«zore dhe ilustrime mĂ« pĂ«rfaqĂ«suese tĂ« globalizimit sesa K-popi [muzika pop e KoresĂ« sĂ« Jugut] apo sandalet gjermane [Birkenstock] â tĂ« cilat vetĂ« janĂ« njĂ« rimarrje e vonĂ« e produkteve identike ose tĂ« ngjashme qĂ« kanĂ« qarkulluar prej tĂ« paktĂ«n 10 mijĂ« vjetĂ«sh.
Fenomenet globale të këtij lloji ndjekin një model të përsëritur që mund ta njohim lehtësisht përgjatë historisë sonë: produkte kulturore që udhëtojnë rreth globit nëpërmjet teknologjive gjithnjë e më të sofistikuara të lidhjes. Para internetit ishin aeroplanët dhe anijet me kontejnerë. Përpara tyre, ishin telegrafi elektrik, hekurudhat, anijet me avull, shtypshkronjat, gazetat, karavelat, sistemet e shkrimit, karrocat dhe kuajt e devetë. Para gjithë këtyre ishin shenjat më të hershme ideografike dhe anijet e para lundruese të Epokës Paleolitike.
Ădo teknologji e re lidhjeje ka hapur ose zgjeruar rrugĂ«t e lĂ«vizjes dhe tĂ« shkĂ«mbimit, duke krijuar epoka tĂ« globalizimit qĂ« kanĂ« lĂ«nĂ« gjurmĂ« tĂ« qĂ«ndrueshme nĂ« ndĂ«rgjegjen njerĂ«zore. NĂ«pĂ«r kĂ«to rrugĂ«, ndĂ«rveprimi shoqĂ«ror i ka kthyer gjuhĂ«t lokale nĂ« gjuhĂ« globale dhe nĂ« gjuhĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta â si frĂ«ngjishtja, arabishtja, kinezishtja klasike, gjuha nahuatle, maja, greqishtja apo akadishtja â tĂ« cilat kanĂ« lehtĂ«suar dhe pĂ«rforcuar marrĂ«dhĂ«niet ndĂ«rkulturore. Si rezultat, kultura materiale, idetĂ« dhe risitĂ« kanĂ« mundur tĂ« qarkullojnĂ« mĂ« lehtĂ« nĂ« çdo periudhĂ« historike tĂ« shkĂ«mbimit. KĂ«shtu janĂ« pĂ«rhapur nĂ« botĂ«, si stolitĂ« âparahistorikeâ ashtu edhe fanellat. Kjo Ă«shtĂ« arsyeja pse monoteizmi dhe rrĂ«fimi i pĂ«rmbytjes sĂ« madhe gjenden nĂ« kaq shumĂ« vende tĂ« ndryshme. Dhe, kjo shpjegon se pse ide tĂ« caktuara, si teoria e lĂ«ngjeve trupore apo mekanika kuantike, janĂ« bĂ«rĂ« mĂ«nyra tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta tĂ« tĂ« kuptuarit tĂ« botĂ«s.
AsnjĂ« sistem kulturor qĂ« ka rĂ«ndĂ«si pĂ«r ekzistencĂ«n tonĂ«, nuk i shpĂ«ton kĂ«tij modeli tĂ« formimit global. Merrni pĂ«r shembull sistemet ushqimore qĂ« na mbajnĂ« gjallĂ«, si dhe praktikat kulinare. Kur e lidhim pataten me kuzhinĂ«n âtradicionaleâ evropiane ose me zinĂ« e bukĂ«s nĂ« IrlandĂ«, ne harrojmĂ« origjinĂ«n e saj nga Andet dhe udhĂ«timet globale qĂ« e bĂ«nĂ« atĂ« tĂ« pranishme nĂ« kuzhinat familjare dhe restorantet e ushqimit tĂ« shpejtĂ« anembanĂ« botĂ«s. Histori tĂ« ngjashme tĂ« harruara mund tĂ« tregohen edhe pĂ«r ushqime tĂ« tjera tĂ« pĂ«rhapura: domatet dhe misri nga Amerika, orizi nga Azia Lindore dhe Afrika, dhe gruri, elbi e ullinjtĂ« nga Azia JugperĂ«ndimore. Kjo harresĂ« Ă«shtĂ« arsyeja se pse shumĂ« simbole vendore kulinare, si vera franceze apo hamburgerĂ«t amerikanĂ«, shndĂ«rrohen lehtĂ«sisht nĂ« toteme dhe mitologji tĂ« identitetit kombĂ«tar. Rrushi âvendorâ pĂ«r verĂ« dhe bagĂ«titĂ« qĂ« mbushin tregjet botĂ«rore sot, janĂ« produkte pĂ«rfundimtare tĂ« migrimeve globale qĂ« kanĂ« filluar qĂ« nĂ« EpokĂ«n Neolitike.
Shenjat kulturore tĂ« identitetit tĂ« cilat i ruajmĂ« mĂ« me xhelozi â kuzhinat tona, fetĂ«, gjuhĂ«t dhe zakonet shoqĂ«rore â janĂ« produkte tĂ« globalizimeve tĂ« mĂ«parshme. Kur i manifestojmĂ« kĂ«to shenja kulturore si elemente âautentikeâ tĂ« identiteteve tona, nĂ« thelb po manifestojmĂ« kulturĂ«n tonĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t njerĂ«zore, tĂ« lindur nga njĂ« zinxhir i gjatĂ« takimesh dhe shkĂ«mbimesh.
Globalizimi mund tĂ« vĂ«zhgohet pĂ«rgjatĂ« gjithĂ« historisĂ« njerĂ«zore. Ai shfaq njĂ« shkallĂ« tĂ« tillĂ« qĂ«ndrueshmĂ«rie, saqĂ« duhet tĂ« jetĂ« njĂ« element thelbĂ«sor i evolucionit tĂ« shoqĂ«risĂ« njerĂ«zore. Larg sĂ« qeni thjesht njĂ« mĂ«nyrĂ« jetese apo njĂ« kĂ«ndvĂ«shtrim â apo njĂ« shpikje e elitave â globalizimi mund tĂ« kuptohet si proces masiv nĂ«pĂ«rmjet tĂ« cilit kultura njerĂ«zore evoluon dhe riprodhon vetveten.
Kultura Ă«shtĂ« mĂ«nyra se si jemi pĂ«rshtatur ndaj mjedisit qĂ« ndryshon, pĂ«r tĂ« mbijetuar dhe pĂ«r tĂ« lulĂ«zuar. Kulturat, nĂ« shumĂ«s, janĂ« shfaqjet e veçanta tĂ« kulturĂ«s njerĂ«zore nĂ« kohĂ« dhe vende tĂ« ndryshme. KĂ«to dy kategori â kultura njerĂ«zore dhe kulturat â janĂ« pĂ«rafĂ«rsisht ekuivalente me idenĂ« biologjike tĂ« âgjenotipitâ (kodi ynĂ« thelbĂ«sor) dhe âfenotipitâ (shfaqjet e tij tĂ« ndryshueshme). Historia e globalizimeve tona Ă«shtĂ« historia e mĂ«nyrĂ«s se si variacionet fenotipike tĂ« kulturĂ«s njerĂ«zore kanĂ« qarkulluar dhe e kanĂ« transformuar nĂ« mĂ«nyrĂ« kumulative gjenotipin tonĂ« kulturor.
Qasjet pĂ«rjashtuese dhe ndjenjat kundĂ«r globalizimit lindin nga njĂ« ngatĂ«rrim i kĂ«tyre kategorive. Kuzhinat kombĂ«tare apo rajonale, pĂ«r shembull, qĂ« ngulitin ndjenja krenarie pĂ«r identitetin dhe shkaktojnĂ« ndjenja neverie apo pĂ«rçmim ndaj kuzhinave tĂ« tĂ« tjerĂ«ve, nuk janĂ« veçse variante tĂ« njĂ« tipari tĂ« pĂ«rbashkĂ«t tĂ« sjelljes njerĂ«zore â gatimit â qĂ« na dallon nga tĂ« gjitha speciet e tjera. Gatimi Ă«shtĂ« njĂ« tipar i jashtĂ«zakonshĂ«m dhe me domethĂ«nie tĂ« vĂ«rtetĂ« pĂ«r âidentitetinâ tonĂ« si specie. MĂ« pak domethĂ«nĂ«se Ă«shtĂ« se cilat kultura pĂ«rdorin kĂ«tĂ« apo atĂ« pĂ«rbĂ«rĂ«s.
Veçantia e kulturave lokale është një iluzion më vete. Kur shihen në një plan afatgjatë, kufijtë e tyre mjegullohen dhe shkrihen me njëri-tjetrin. Por, vetëdija e një individi apo e një brezi nuk është aq e gjerë sa të përfshijë përmasën e thellë kohore ku shtrihet kultura njerëzore. Dhe, kështu, ne harrojmë.
Historitë kombëtare që na mësohen, gjithashtu e fshijnë këtë tregim të gjatë të lëvizjes kulturore. Ato priren të përqendrohen në tregime të inovacionit të cilat theksojnë momentet e krijimit. Në realitet, ka shumë pak tregime të origjinës apo shpikjes së vërtetë.
Tregimet e qarkullimit dhe përvetësimit janë të shumta dhe ofrojnë një rrëfim shumë më interesant dhe më të saktë për historinë tonë të përbashkët. Merrni parasysh rrotën, e cila u shpik disa herë në forma, materiale dhe madhësi të ndryshme. Vetëm një ose shumë pak nga këto raste u përhapën globalisht me efekte të jashtëzakonshme dhe të qëndrueshme. Merrni alfabetin: ai u shpik vetëm një herë, ndoshta rreth vitit 1700 p.e.s. (ose edhe më herët), por u përvetësua në forma të ndryshme për qindra herë dhe sot shërben si bazë për sistemet tona globale të komunikimit. Shpikja ka rëndësi në këto tregime, por po aq i rëndësishëm është edhe qarkullimi i atyre zbulimeve.
Kultura jonĂ« Ă«shtĂ« kozmopolite sepse ne jemi specie kozmopolite. Ne jemi qytetarĂ« tĂ« botĂ«s, jo tĂ« kombeve â pĂ«r tĂ« pĂ«rmendur Sokratin dhe [njĂ«rin prej etĂ«rve themelues tĂ« ShBA-sĂ«] Thomas Paine. Ajo qĂ« na ka lejuar tĂ« lulĂ«zojmĂ«, fizikisht dhe nĂ« aspektin kulturor, nuk Ă«shtĂ« qĂ«ndrueshmĂ«ria jonĂ«, por lĂ«vizshmĂ«ria jonĂ«. Pa tĂ«, ne do tĂ« kishim prej kohĂ«sh qenĂ« tĂ« zhdukur.
LĂ«vizshmĂ«ria kĂ«rkon lirinĂ« e lĂ«vizjes. Kjo Ă«shtĂ« njĂ« e drejtĂ« themelore tĂ« cilĂ«n shpesh e lĂ«mĂ« pas dore ndĂ«rsa pĂ«rqendrohemi te liritĂ« e tjera tĂ« çmuara qĂ« kemi fituar mĂ« vonĂ« â liria e mendimit, e besimit dhe e shprehjes. LĂ«vizja e lirĂ« ka siguruar mbijetesĂ«n tonĂ« dhe na ka lejuar tĂ« lulĂ«zojmĂ« nĂ« njĂ« planet pĂ«r tĂ« cilin nuk ishim natyrshĂ«m tĂ« pĂ«rshtatshĂ«m pĂ«r ta banuar kaq gjerĂ«sisht. Harresa e kĂ«saj tĂ« drejte tĂ« çmuar e bĂ«n mĂ« tĂ« lehtĂ« dorĂ«zimin ndaj ideologjisĂ« dominuese tĂ« dallimit tĂ« rrĂ«njosur.
Na mĂ«sojnĂ« se tĂ« kesh ârrĂ«njĂ«â do tĂ« thotĂ« tĂ« kesh njĂ« atdhe. Do tĂ« thotĂ« tĂ« pĂ«rkasĂ«sh nĂ« njĂ« vend dhe te njĂ« popull i caktuar, diçka qĂ« ngrihet nĂ« nivelin e tĂ« qenit vetvetiu i mirĂ«. Qytet-shtetet, shtetet kombĂ«tare dhe format e tjera tĂ« organizimit politik tĂ« bazuara nĂ« territor, shpesh e shenjtĂ«rojnĂ« ârrĂ«njĂ«nâ dhe qĂ«ndrimin e palĂ«vizshĂ«m, ndĂ«rsa e zhvlerĂ«sojnĂ«, e kontrollojnĂ« apo madje edhe e ndalojnĂ« lĂ«vizshmĂ«rinĂ«. Urrejtja e thellĂ« qĂ« u drejtohet shpesh nomadĂ«ve, emigrantĂ«ve dhe imigrantĂ«ve, njerĂ«zve pa shtet, refugjatĂ«ve tĂ« zhvendosur dhe komuniteteve âudhĂ«tueseâ, Ă«shtĂ« shenjĂ« e kĂ«saj ideologjie disiplinuese territoriale, e cila riprodhohet vazhdimisht nga paradigma e atdheut. NjĂ« antagonizĂ«m i ngjashĂ«m manifestohet ndaj tĂ« ashtuquajturve globalistĂ« apo âelita kozmopoliteâ tĂ« cilĂ«t investojnĂ« kohĂ«n, burimet dhe interesat diku tjetĂ«r dhe pĂ«rfundojnĂ« duke ndarĂ« vlerat dhe mĂ«nyrat e jetesĂ«s qĂ« janĂ« tĂ« panjohura pĂ«r vendet nga ku kanĂ« ardhur. Me fjalĂ«t e ish-kryeministres britanike Theresa May: âNĂ«se beson se je qytetar i botĂ«s, atĂ«herĂ« je qytetar i askunditâ.
NĂ« pĂ«rgjigje tĂ« deklaratĂ«s sĂ« Mayt, filozofi Kwame Anthony Appiah vuri nĂ« dukje se âkozmopolitizmiâ, ashtu siç ishte konceptuar fillimisht nĂ« GreqinĂ« e lashtĂ«, nuk ishte i papajtueshĂ«m me idenĂ« dhe praktikĂ«n e shtetĂ«sisĂ«. Appiahu e konsideroi ironik faktin qĂ« kozmopolitĂ«t janĂ« shndĂ«rruar nĂ« âobjekte dyshimiâ, pikĂ«risht nĂ« njĂ« kohĂ« kur etosi i tyre humanist i shtetĂ«sisĂ« sĂ« zgjeruar dhe veprimit kolektiv Ă«shtĂ« ajo qĂ« na nevojitet mĂ« shumĂ« pĂ«r tĂ« pĂ«rballuar sfidat globale tĂ« kohĂ«s sonĂ«. Ky Ă«shtĂ« njĂ« etos pĂ«rgjegjĂ«sie, pĂ«r mirĂ«qenien e tĂ« tjerĂ«ve, qĂ« kapĂ«rcen dallimet kombĂ«tare dhe kulturore.
Por, ironia shkon edhe mĂ« thellĂ«. EkologĂ«t pĂ«rdorin termin âkozmopolitâ pĂ«r tĂ« pĂ«rshkruar speciet tĂ« cilat janĂ« tĂ« shpĂ«rndara nĂ« tĂ« gjithĂ« planetin. Rinoqeronti i zi Ă«shtĂ« endemik nĂ« AfrikĂ« â dhe dikur kĂ«shtu ishim edhe ne. Por, skifteri peregrin Ă«shtĂ« kozmopolit â dhe kĂ«shtu u bĂ«mĂ« edhe ne. Ky kozmopolitizĂ«m ekologjik, ashtu si homologu i tij humanist, nuk Ă«shtĂ« nĂ« kundĂ«rshtim me tĂ« kundĂ«rtĂ«n qĂ«, nĂ« dukje, i kundĂ«rvihet: mĂ«nyrĂ«n tonĂ« tĂ« veçantĂ« tĂ« qĂ«ndrimit nĂ« vend. Ne jemi, njĂ«kohĂ«sisht, specia e parĂ« e linjĂ«s sonĂ« qĂ« mĂ«soi tĂ« vendosej dhe tĂ« krijonte shtĂ«pi tĂ« qĂ«ndrueshme, dhe e para qĂ« mĂ«soi tĂ« banojĂ« nĂ« tĂ« gjithĂ« planetin. E arritĂ«m kĂ«tĂ« duke lĂ«vizur vazhdimisht, veten dhe shtĂ«pitĂ« tona â dhe qindra miliona prej nesh vazhdojnĂ« ta bĂ«jnĂ« kĂ«tĂ« edhe sot.
Sipas OrganizatĂ«s NdĂ«rkombĂ«tare pĂ«r Migracionin, njĂ« nĂ« çdo 30 njerĂ«z tĂ« gjallĂ« nĂ« vitin 2020 ishte migrant. Ky numĂ«r pritet tĂ« rritet ndĂ«rsa popullsitĂ« vazhdojnĂ« tĂ« largohen nga varfĂ«ria, degradimi mjedisor dhe konfliktet e armatosura lokale â apo thjesht tĂ« kĂ«rkojnĂ« kushte mĂ« tĂ« mira jetese nĂ« njĂ« ekonomi globale, tĂ« begattĂ« nĂ« aspektin asimetrik. Kjo lĂ«vizje nuk Ă«shtĂ« e re: globalizimet e mĂ«parshme pĂ«rfshinin migrime ndoshta edhe mĂ« tĂ« mĂ«dha. Historia jonĂ« Ă«shtĂ« njĂ« histori e lĂ«vizjes sĂ« pandĂ«rprerĂ«, ndĂ«rsa njerĂ«zit pĂ«rshkonin planetin, pĂ«rzienin popullsi dhe kultura pĂ«rgjatĂ« mijĂ«vjeçarĂ«ve. Kjo histori globale e harruar Ă«shtĂ« ende e lexueshme nĂ« tĂ« dhĂ«nat arkeologjike dhe tĂ« gjenomeve qĂ« na kanĂ« lĂ«nĂ« paraardhĂ«sit tanĂ«.
Genealogjia e lĂ«vizjes sĂ« lirĂ« njerĂ«zore Ă«shtĂ« e thellĂ« â dhe po aq e thellĂ« Ă«shtĂ« edhe domethĂ«nia e saj. âOdiseajadaâ jonĂ« e parĂ« kozmopolite gjatĂ« EpokĂ«s Paleolitike zgjati nga 200 mijĂ« deri rreth 15 mijĂ« vjet mĂ« parĂ«, dhe harta e saj shpjegon tregimin e jashtĂ«zakonshĂ«m tĂ« transformimit tonĂ« kozmopolit. RrugĂ«t qĂ« morĂ«m teksa lĂ«viznim nĂ«pĂ«r botĂ«, zbulojnĂ« se si njĂ« specie endemike afro-tropikale, me pak gjasa pĂ«r tĂ« mbijetuar ndryshimet radikale klimatike tĂ« vendit origjinal, arriti tĂ« vendosej nĂ« njĂ« planet me habitat tĂ« llojllojshĂ«m. Kulturat tona rajonale janĂ« produkte tĂ« zgjuara tĂ« kĂ«tij udhĂ«timi tĂ« mrekullueshĂ«m, tĂ« krijuara ndĂ«rsa pĂ«rshtatĂ«m kulturĂ«n tonĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t njerĂ«zore me ekologji tĂ« ndryshme dhe iu pĂ«rgjigjĂ«m risive tĂ« udhĂ«tarĂ«ve tĂ« tjerĂ« qĂ« takuam gjatĂ« rrugĂ«s.
NĂ« fund tĂ« fundit, nĂ« pĂ«rmasĂ«n e plotĂ« tĂ« kohĂ«s dhe historisĂ« sĂ« thellĂ« njerĂ«zore, ne tĂ« gjithĂ« jemi migrantĂ« â dhe gjithmonĂ« kemi qenĂ«. Sepse, lĂ«vizja Ă«shtĂ« reagim i pĂ«rshtatjes ndaj rreziqeve ekzistenciale qĂ« vijnĂ« nga mjediset tona ekologjike dhe shoqĂ«rore. Ajo Ă«shtĂ« mĂ«nyra se si e ruajmĂ« dinjitetin tonĂ« individual dhe kolektiv kur kushtet e jetesĂ«s bĂ«hen tĂ« paqĂ«ndrueshme, tĂ« padurueshme dhe mizore. RrĂ«njosja e detyruar dhe lĂ«vizshmĂ«ria e detyruar janĂ« devijime qĂ« bien ndesh me vetĂ« procesin e krijimit tĂ« njĂ« shtĂ«pie â procesin pĂ«rmes tĂ« cilit arrijmĂ« tĂ« pĂ«rkasim.
HerĂ« pas here, megjithatĂ«, prirja jonĂ« natyrore pĂ«r tĂ« lĂ«vizur, pĂ«r tâu pĂ«rzier dhe pĂ«r tĂ« shkĂ«mbyer shkakton njĂ« ankth tĂ« thellĂ«. Kjo ndodh sepse globalizimi pĂ«rjetohet gjithmonĂ« kĂ«tu dhe tani nga akterĂ« shoqĂ«rorĂ« qĂ« janĂ« amnezikĂ« ndaj lĂ«vizjeve dhe pĂ«rzierjeve kulturore tĂ« sĂ« kaluarĂ«s. KĂ«tyre anktheve periodike ua kemi borxh shpikjet e tilla si pasaportat dhe kufizimet e udhĂ«timit, projektimet urbane me ndarje etnike, ndalimet e martesave tĂ« pĂ«rziera si dhe tĂ« ushqimeve, librave apo modave tĂ« caktuara. Por, kĂ«to masa dĂ«shtojnĂ« pĂ«rfundimisht. Merrni pĂ«r shembull tortilat e misrit, tĂ« cilat spanjollĂ«t e epokĂ«s sĂ« hershme moderne i konsideronin dikur si njĂ« kĂ«rcĂ«nim ekzistencial dhe shpirtĂ«ror pĂ«r trupin dhe shpirtin e krishterĂ«. Sot, misri âjo i krishterĂ«â Ă«shtĂ« pjesĂ« e kulturĂ«s sĂ« pĂ«rditshme botĂ«rore â dhe vetĂ« krishterimi tashmĂ« Ă«shtĂ« njĂ« fe botĂ«rore, pavarĂ«sisht ndalimeve tĂ« hershme ndaj tĂ« konvertuarve dhe ideve tĂ« tij.
Anti-globalizmi shpesh shprehet nĂ« shumĂ« nivele, tĂ« cilat mund tĂ« kombinohen nĂ« narrativa tĂ« fuqishme ideologjike. NĂ« vitin 1686, Franca ndaloi pambukun indian pĂ«r shkak tĂ« ndikimit tĂ« tij negativ ekonomik nĂ« industrinĂ« kombĂ«tare tĂ« tekstileve. Por, pĂ«r tĂ« kundĂ«rshtuar popullaritetin e tij tĂ« pakontrollueshĂ«m, propaganda shtetĂ«rore pretendonte se kĂ«to tekstile kishin efekte tĂ« dĂ«mshme morale pĂ«r shpirtin e publikut francez. Ankthet aktuale anti-globaliste dhe thirrjet pĂ«r ta âçglobalizuarâ botĂ«n, ndjekin narrativa tĂ« ngjashme, tĂ« cilat janĂ« bĂ«rĂ« mĂ« tĂ« theksuara nĂ« tĂ« ashtuquajturĂ«n âpolikrizĂ«â tĂ« epokĂ«s sonĂ« â ku thuhet se krizat politike, ideologjike, mjedisore, ekonomike dhe ushtarake po konvergjojnĂ« dhe po cenojnĂ« sigurinĂ« tonĂ«.
MegjithatĂ«, koha jonĂ« nuk Ă«shtĂ« domosdoshmĂ«risht unike, dhe pĂ«r kĂ«tĂ« arsye nuk jemi tĂ« painformuar pĂ«r mĂ«nyrat si tĂ« diagnostikojmĂ« dhe tĂ« reagojmĂ« ndaj kĂ«tij rrĂ«fimi tĂ« pĂ«rgjithĂ«suar pĂ«r njĂ« kolaps tĂ« afĂ«rt global. E ashtuquajtura âKrizĂ« e PĂ«rgjithshmeâ e shekullit XVII ofron njĂ« krahasim mahnitĂ«s me situatĂ«n tonĂ« dhe mĂ«sime tĂ« paçmueshme pĂ«r kohĂ«n e sotme. Ai shekull pĂ«rjetoi njĂ« numĂ«r tĂ« paparĂ« revolucionesh politike dhe tĂ« luftĂ«rave nĂ« thuajse tĂ« gjitha rajonet e botĂ«s. Kjo trazirĂ« shoqĂ«rore ndodhi nĂ« klimĂ«n e paqĂ«ndrueshme tĂ« EpokĂ«s sĂ« VogĂ«l tĂ« Akullnajave, njĂ« periudhĂ« ftohjeje globale qĂ« zgjati tĂ« paktĂ«n nga shekulli XVI deri rreth shekullit XIX, duke ndikuar nĂ« ekonominĂ« botĂ«rore pĂ«rmes ndĂ«rprerjes sĂ« prodhimit ushqimor dhe pĂ«rhapjes sĂ« sĂ«mundjeve epidemike. âInfektimiâ i dukshĂ«m i KrizĂ«s sĂ« PĂ«rgjithshme, i pĂ«rshkruar nga vĂ«zhgues nĂ« tĂ« gjithĂ« hemisferĂ«n veriore dhe i pĂ«rcjellĂ« nĂ«pĂ«rmjet rrjeteve globale tĂ« informacionit, shkaktoi njĂ« ndjenjĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t melankolie dhe zymtie qĂ« pĂ«rforcoi vizionet apokaliptike dhe parashikimet pĂ«r fundin e botĂ«s. Ajo qĂ« dukej se kishte sjellĂ« kĂ«tĂ« kaos ishte lidhja e paprecedentĂ« e botĂ«s. Si pasojĂ«, u ngritĂ«n zĂ«rat tĂ« cilĂ«t kĂ«rkonin njĂ« tĂ«rheqje kulturore drejt sistemeve tĂ« besimit ortodoks tĂ« qytetĂ«rimeve rajonale dhe njĂ« mbrojtje mĂ« tĂ« madhe nga ndikimet e jashtme. NjĂ« pĂ«rgjigje e hershme dhe ekstreme ndaj kĂ«tyre ideve anti-globaliste ishte politika sakoku e JaponisĂ«, pĂ«r izolim pothuajse total, e cila filloi nĂ« vitin 1633 dhe pĂ«rfundoi dy shekuj mĂ« vonĂ« me pak sukses.
NĂ« epokĂ«n tonĂ« tĂ« tanishme, lĂ«vizjet anti-globaliste kanĂ« kaluar sĂ« fundmi nga e majta ekstreme nĂ« tĂ« djathtĂ«n ekstreme tĂ« politikĂ«s kombĂ«tare dhe globale. PakĂ«naqĂ«sia e justifikuar ndaj padrejtĂ«sive tĂ« pĂ«rjetuara nĂ« nivel lokal nga ekonomia globale, dhe ndikimi gjithnjĂ« e mĂ« i madh i ndryshimeve globale klimatike, tashmĂ« u shtrinĂ« nĂ« njĂ« zemĂ«rim ndaj dimensioneve shoqĂ«rore dhe kulturore tĂ« globalizimit. Identitarizmi, njĂ« ideologji politike qĂ« thekson ruajtjen e etnive dhe kulturave âperĂ«ndimoreâ, sipas njĂ« koncepti tĂ« ngushtĂ«, Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« strategjia mĂ« e lehtĂ« dhe mĂ« efikase pĂ«r tĂ« mobilizuar pakĂ«naqĂ«sitĂ« lokale dhe pĂ«r tâi drejtuar ato ndaj çdo gjĂ«je qĂ« perceptohet si kĂ«rcĂ«nim pĂ«r mirĂ«qenien e atyre qĂ« vuajnĂ«. Epoka e shĂ«mtuar e nacionalizmit Ă«shtĂ« kthyer.
A Ă«shtĂ« identitarizmi nacionalist etosi qĂ« do tĂ« pĂ«rdorim tani pĂ«r tĂ« pĂ«rballuar kĂ«rcĂ«nimet e pĂ«rbashkĂ«ta ekzistenciale qĂ« na presin nĂ« shekullin e ardhshĂ«m? Pse tĂ« mos jetĂ«? A ka kush qĂ« dyshon se kufijtĂ« kombĂ«tarĂ« do tĂ« shndĂ«rrohen sĂ«rish nĂ« kufij fizikĂ« tĂ« shenjtĂ« dhe se do tĂ« mbrohen me ashpĂ«rsi ndaj atyre qĂ« largohen nga shkatĂ«rrimi mjedisor, ekonomik apo ushtarak i shtĂ«pive tĂ« tyre? A dyshojmĂ« se do tĂ« ngrihen zĂ«rat e rrjedhshĂ«m, tĂ« nxitur nga synimet mĂ« (jo)fisnike pĂ«r tĂ« justifikuar plumbat patriotikĂ« tĂ« drejtuar ndaj âmigrantĂ«ve tĂ« huajâ dhe refugjatĂ«ve klimatikĂ« dhe se udhĂ«heqĂ«sit do tĂ« deklarojnĂ« se kĂ«ta njerĂ«z tĂ« zhvendosur nuk mund tĂ« priten pĂ«r shkak tĂ« numrit dhe tĂ« kulturave tĂ« tyre dhe pĂ«r shkak tĂ« rrezikut qĂ« ata paraqesin pĂ«r jetĂ«n tonĂ« tĂ« sigurt â pĂ«r âidentitetinâ tonĂ«?
SkenarĂ« tĂ« tillĂ« janĂ« tepĂ«r tĂ« mundshĂ«m, duke pasur parasysh rritjen e kĂ«ndvĂ«shtrimeve ksenofobike, si ideja konspirative e njĂ« âZĂ«vendĂ«simi tĂ« Madhâ sipas sĂ« cilĂ«s elitat â tĂ« imagjinuara si çifutĂ« dhe pakica tĂ« tjera â kanĂ« nisur njĂ« plan pĂ«r tĂ« zĂ«vendĂ«suar tĂ« ashtuquajturit evropianĂ« autoktonĂ« tĂ« bardhĂ« me popullata tĂ« tjera tĂ« perceptuara si mĂ« pjellore dhe mĂ« kĂ«rcĂ«nuese. KĂ«to botĂ«kuptime raciste konvergojnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« rrezikshme me keqkuptimin publik mbi âracĂ«nâ, siç reflektohet nĂ« ethet e fundit pĂ«r testet e prejardhjes gjenetike. ADN-ja ka pak lidhje me âidentitetinâ, ashtu siç e kanĂ« ndĂ«rtuar atĂ« ideologjitĂ« shoqĂ«rore e politike, dhe shumĂ« mĂ« tepĂ«r ka lidhje me gjeografinĂ« fizike dhe shoqĂ«rore. Gjenet tona janĂ« rezultat i lĂ«vizshmĂ«risĂ« sĂ« pĂ«rshtatjes sĂ« njeriut, si dhe udhĂ«timeve, takimeve tĂ« pasura dhe lidhjeve tĂ« reja qĂ« liria jonĂ« e lĂ«vizjes i ka bĂ«rĂ« tĂ« mundshme pĂ«r dhjetĂ«ra mijĂ«ra vjet. Gjenomi ynĂ« nuk e tregon tĂ« gjithĂ« historinĂ« tonĂ«, por tregimi qĂ« ai ofron dĂ«shmon se si globalizimet e sĂ« kaluarĂ«s na kanĂ« bĂ«rĂ« ata qĂ« jemi sot.
NdĂ«rsa kĂ«rkojmĂ« mĂ«nyra pĂ«r tĂ« komunikuar me njĂ«ri-tjetrin pĂ«rtej ideologjisĂ« kokĂ«fortĂ« tĂ« dallimit, duhet tĂ« pĂ«rgatitemi edhe pĂ«r shtrembĂ«rimet dhe manipulimet e ardhshme tĂ« kuptimit aktual shkencor dhe historik tĂ« identitetit. Disa njerĂ«z sot mbartin disa gjene tĂ« cilat paraardhĂ«sit e tyre nĂ« EpokĂ«n Pleistocene i trashĂ«guan nga kontaktet me kushĂ«rinjtĂ« tanĂ« neandertalĂ« dhe denisovanĂ« eurazianĂ«, tĂ« cilĂ«t disa komunitete Homo sapiens i takuan gjatĂ« udhĂ«timeve tĂ« tyre tĂ« zgjerimit kozmopolit. Si mund tĂ« interpretohet dhe pĂ«rdoret njĂ« dallim i tillĂ« gjenetik nĂ« tĂ« ardhmen, nga ata qĂ« janĂ« tĂ« vendosur ta çojnĂ« identitarizmin deri nĂ« konkluzionet mĂ« qesharake â apo mĂ« vrastare? A do tĂ« shpallin se disa njerĂ«z nuk janĂ« mjaftueshĂ«m âtĂ« pastĂ«râ pĂ«r tĂ« gĂ«zuar lirinĂ«, sigurinĂ« dhe dinjitetin qĂ« njohim si tĂ« drejta natyrore tĂ« njerĂ«zimit? Apo, pĂ«rkundrazi, do tĂ« ngremĂ« nĂ« piedestal gjenin neandertal apo denisovan si shenjĂ« e âveçantisĂ«â euraziane, pĂ«r tĂ« ringjallur narrativa tĂ« epĂ«rsisĂ« racore, tĂ« ngjashme me ato qĂ« dikur pĂ«rhapeshin nĂ« arkeologji mbi natyrĂ«n gjoja mĂ« tĂ« âzhvilluarâ tĂ« atyre fosileve njerĂ«zore qĂ« gjendeshin mĂ« larg prejardhjes afrikane tĂ« specieve tona?
PaleontologĂ«t qĂ« ngulin kĂ«mbĂ« tĂ« pĂ«rdorin etiketĂ«n ânjerĂ«zâ pĂ«r tĂ« gjithĂ« gjenin Homo, ndĂ«rsa rezervojnĂ« atĂ« tĂ« ânjeriut modernâ pĂ«r pĂ«rfaqĂ«suesit e mbijetuar tĂ« linjĂ«s (d.m.th. pĂ«r ne), ndoshta e kuptojnĂ« mĂ« mirĂ« pjesĂ«n e rreziqeve tĂ« manipulimeve ideologjike tĂ« taksonomive shkencore. Por, nĂ« tregun e hapur tĂ« ideve ku gjithçka qarkullon nĂ« emĂ«r tĂ« lirisĂ« sĂ« mendimit dhe tĂ« shprehjes, si mund tĂ« mbrojmĂ« veten dhe njĂ«ri-tjetrin nga kĂ«to rreziqe, nĂ«se ende e perceptojmĂ« pluralitetin si kĂ«rcĂ«nim pĂ«r mbijetesĂ«n dhe nuk arrijmĂ« tĂ« shohim pasurinĂ« e kulturĂ«s sonĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t njerĂ«zore?
LuftĂ«rat qĂ« zhvillojmĂ« kundĂ«r njĂ«ri-tjetrit janĂ«, nĂ« thelb, qĂ« tĂ« gjitha luftĂ«ra civile. Derisa tâi njohim si tĂ« tilla, ato do tĂ« mbeten tragjedi tĂ« cilat i pranojmĂ« si tĂ« natyrshme â ose tmerr qĂ« e çmojmĂ« nĂ« emĂ«r tĂ« nocioneve madhĂ«shtore qĂ« na shiten nga zĂ«ra tĂ« zhurmshĂ«m qĂ« njohin frikĂ«n tonĂ« mĂ« mirĂ« sesa pasurinĂ« e botĂ«s dhe tĂ« historisĂ« sonĂ«. Ne kemi qenĂ« gjithmonĂ« globalĂ« â dhe ky Ă«shtĂ« identiteti ynĂ« i pĂ«rbashkĂ«t. ĂshtĂ« mĂ«nyra jonĂ« e veçantĂ« pĂ«r tĂ« qenĂ« dhe pĂ«r tĂ« mbetur nĂ« botĂ« si njĂ« familje. ĂfarĂ«do qĂ« çmojmĂ« nĂ« njerĂ«zoren dhe kulturĂ«n tonĂ«, Ă«shtĂ« krijuar nga udhĂ«timet dhe takimet tona globale. PĂ«rmes tyre, ne do tĂ« vazhdojmĂ« tĂ« shkruajmĂ« tregimin se si u bĂ«mĂ« ne. /Telegrafi/
The post Nuk ka kultura të pastra appeared first on Telegrafi.
Login
