❌

Normal view

There are new articles available, click to refresh the page.
Yesterday — 14 July 2025Main stream

Patokracia

✇Telegrafi
By: Agron Shala
14 July 2025 at 13:55

Nga: Steve Taylor /  Psychology Today
Përkthimi i pjesshëm nga: Telegrafi.com

Psikologu polak Andrzej Ɓobaczewski kaloi pjesĂ«n e hershme tĂ« jetĂ«s duke vuajtur nĂ«n pushtimin nazist tĂ« PolonisĂ«, i pasuar menjĂ«herĂ« – pas luftĂ«s – nga brutaliteti i pushtimit sovjetik. PĂ«rvoja e tij me kĂ«to tmerre e shtyri Ɓobaczewskin tĂ« zhvillonte konceptin e “patokracisĂ«.” Ky Ă«shtĂ« njĂ« sistem ku individĂ« me çrregullime tĂ« personalitetit (veçanĂ«risht psikopati) zĂ«nĂ« pozita pushteti.[1]

Ɓobaczewski ia kushtoi jetĂ«n studimit tĂ« sĂ« keqes njerĂ«zore, njĂ« fushĂ« tĂ« cilĂ«n ai e quajti “ponerologji.” Ai donte tĂ« kuptonte se pse duket se njerĂ«zit “e kĂ«qij” pĂ«rparojnĂ«, ndĂ«rsa shumĂ« njerĂ«z tĂ« mirĂ« dhe tĂ« moralshĂ«m hasin nĂ« vĂ«shtirĂ«si pĂ«r tĂ« pasur sukses. Ai donte tĂ« shpjegonte se pse njerĂ«zit me çrregullime psikologjike arrijnĂ« me lehtĂ«si nĂ« pozita tĂ« larta dhe marrin nĂ« dorĂ« qeverisjen e vendeve. Duke jetuar vetĂ« nĂ«n njĂ« regjim patokratik, studimi i kĂ«saj teme pĂ«rbĂ«nte njĂ« rrezik tĂ« madh pĂ«r tĂ«. Ai u arrestua dhe u torturua nga autoritetet polake dhe nuk arriti tĂ« botonte veprĂ«n e jetĂ«s sĂ« tij, librin Ponerologjia politike [Political Ponerology], derisa arriti tĂ« arratisej nĂ« Shtetet e Bashkuara gjatĂ« viteve ’80 tĂ« shekullit XX.

Patokracia, siç duket, Ă«shtĂ« njĂ« nga problemet mĂ« tĂ« mĂ«dha nĂ« historinĂ« e njerĂ«zimit. Historia ka qenĂ« njĂ« sagĂ« e vazhdueshme e konflikteve dhe brutalitetit, me grupe njerĂ«zish qĂ« luftojnĂ« mes vete pĂ«r territore, pushtet dhe pasuri, duke pushtuar dhe vrarĂ« njĂ«ri-tjetrin. Duke vĂ«shtruar rrjedhĂ«n e historisĂ« njerĂ«zore, nga lashtĂ«sia deri nĂ« shekullin XX, historiani Arnold Toynbee foli pĂ«r “ndjenjĂ«n e tmerrshme tĂ« mĂ«katit qĂ« manifestohet nĂ« punĂ«t e njerĂ«zve.”

Por, ekziston njĂ« argument qĂ« kjo nuk ndodh sepse tĂ« gjithĂ« njerĂ«zit pĂ«r nga natyra janĂ« brutalĂ« dhe mizorĂ«, por sepse njĂ« numĂ«r i vogĂ«l njerĂ«zish – pra, ata me çrregullime tĂ« personalitetit – janĂ« brutalĂ« dhe mizorĂ«, thellĂ«sisht egoistĂ« dhe pa empati. Kjo pakicĂ« gjithmonĂ« ka mbajtur pushtetin dhe ka arritur tĂ« urdhĂ«rojĂ« ose tĂ« ndikojĂ« shumicĂ«n pĂ«r tĂ« kryer mizori nĂ« emĂ«r tĂ« tyre.

NjĂ« pakicĂ« e vogĂ«l e njerĂ«zve vuan nga çrregullimet e personalitetit, si narcisizmi dhe psikopatia. NjerĂ«zit me kĂ«to çrregullime ndiejnĂ« njĂ« dĂ«shirĂ« tĂ« pangopur pĂ«r pushtet. NjerĂ«zit me çrregullim tĂ« personalitetit narcisistik dĂ«shirojnĂ« vĂ«mendje dhe aprovime tĂ« vazhdueshme. Ata ndihen superiorĂ« ndaj tĂ« tjerĂ«ve dhe mendojnĂ« se kanĂ« tĂ« drejtĂ« t’i dominojnĂ«. Ata gjithashtu nuk kanĂ« empati, gjĂ« qĂ« do tĂ« thotĂ« se janĂ« tĂ« aftĂ« tĂ« shfrytĂ«zojnĂ« dhe abuzojnĂ« tĂ« tjerĂ«t pa mĂ«shirĂ« nĂ« dĂ«shirĂ«n e tyre pĂ«r pushtet. PsikopatĂ«t kanĂ« njĂ« ndjenjĂ« tĂ« ngjashme superioriteti dhe mungesĂ« empatie, por dallimi kryesor mes tyre dhe narcisistĂ«ve Ă«shtĂ« se ata nuk ndiejnĂ« tĂ« njĂ«jtin impuls pĂ«r vĂ«mendje dhe adhurim. Deri nĂ« njĂ« masĂ«, impulsi pĂ«r t’u adhuruar vepron si njĂ« kontroll mbi sjelljen e narcisistĂ«ve. Ata hezitojnĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« diçka qĂ« mund t’i bĂ«jĂ« shumĂ« jopopullorĂ«. Por, psikopatĂ«t nuk kanĂ« brenga tĂ« tilla.

NĂ« anĂ«n tjetĂ«r tĂ« spektrit, njerĂ«zit me njĂ« nivel tĂ« lartĂ« empatie dhe dhembshurie zakonisht nuk janĂ« tĂ« interesuar pĂ«r pushtet. Ata preferojnĂ« tĂ« jenĂ« “me kĂ«mbĂ« nĂ« tokĂ«,” duke ndĂ«rvepruar dhe duke u lidhur me tĂ« tjerĂ«t. Ata madje mund tĂ« refuzojnĂ« ofertĂ«n pĂ«r njĂ« pozitĂ« me status tĂ« lartĂ«, sepse janĂ« tĂ« vetĂ«dijshĂ«m se statusi i lartĂ« do t’i shkĂ«pusĂ« (ndonĂ«se pĂ«r njĂ« person pa empati, kjo Ă«shtĂ« pikĂ«risht pjesĂ« e joshjes). Kjo i lĂ« pozitat e pushtetit tĂ« hapura pĂ«r njerĂ«z me çrregullime psikologjike (ose tĂ« paktĂ«n me njĂ« nivel tĂ« lartĂ« ambicieje dhe mungesĂ« mĂ«shire, edhe nĂ«se nuk Ă«shtĂ« njĂ« çrregullim tĂ« mirĂ«filltĂ«).

Gjatë gjithë historisë, këta individë patologjikë gjithmonë kanë arritur në majë. Në njëfarë mënyre, shoqëritë feudale para-industriale i kufizonin ata, pasi pushteti shpesh trashëgohej me lindje dhe nuk arrihej përmes përpjekjeve personale. Rënia e sistemit feudal ishte padyshim një hap pozitiv drejt barazisë dhe demokracisë më të madhe, por efekti anësor negativ ishte se u dha psikopatëve dhe narcisistëve më shumë mundësi për të arritur në pozita pushteti.

Siç vëren Ian Hughes në librin e tij të rëndësishëm Mendjet e çrregullta [Disordered Minds], qëllimi i të gjithë sistemit demokratik është të përpiqet të mbrojë masën e njerëzve nga kjo pakicë patologjike. Kjo ishte ideja qendrore e kushtetutës amerikane dhe Kartës së të Drejtave. Parimet dhe institucionet demokratike u themeluan për të kufizuar pushtetin e individëve patologjikë.

Kjo Ă«shtĂ« arsyeja pse, siç vĂ«ren edhe Hughes, liderĂ«t patologjikĂ« e urrejnĂ« demokracinĂ«.[2] Pasi arrijnĂ« pushtetin, ata bĂ«jnĂ« çmos pĂ«r tĂ« çmontuar ose diskredituar institucionet demokratike, pĂ«rfshirĂ« lirinĂ« dhe legjitimitetin e shtypit 


Për më tepër, liderët patologjikë janë plotësisht të paaftë të kuptojnë parimet e demokracisë, pasi ata e konsiderojnë veten superiorë dhe e shohin jetën si një luftë konkurruese, ku më të pamëshirshmit meritojnë të dominojnë të tjerët.

Por, patokracia nuk ka të bëjë vetëm me individë. Siç theksonte Lobaczewski, liderët patologjikë gjithmonë tërheqin njerëz të tjerë me çrregullime të personalitetit, të cilët përfitojnë nga mundësia për të fituar ndikim. Në të njëjtën kohë, individët që janë moralë, empatikë dhe të drejtë, dalëngadalë tërhiqen. Ata ose përjashtohen, ose largohen vetë me neveri nga patologjia në rritje që i rrethon. Si rezultat, me kalimin e kohës, patokracitë priren të bëhen gjithnjë e më të ngulitura dhe ekstreme.

Kjo nuk do të thotë se çdo person që bëhet pjesë e një qeverie patokratike vuan nga një çrregullim i personalitetit. Disa njerëz mund të kenë thjesht një nivel të lartë ambicieje dhe mungesë empatie pa pasur një gjendje të diagnostifikuar, ndërsa të tjerët mund të përfitojnë nga fama dhe fuqia e një lideri patologjik me të cilin ndajnë objektiva të përbashkëta.

NjĂ« pjesĂ« e rĂ«ndĂ«sishme e problemit Ă«shtĂ« tĂ«rheqja qĂ« shumĂ« njerĂ«z ndiejnĂ« ndaj demagogĂ«ve karizmatikĂ« 
 NĂ« aspektin psikologjik, kjo Ă«shtĂ« shumĂ« e ngjashme me tĂ«rheqjen ndaj guruve shpirtĂ«rorĂ«, tĂ« cilĂ«t shpesh fitojnĂ« pĂ«rkushtimin e verbĂ«r tĂ« ndjekĂ«sve, pavarĂ«sisht sjelljes sĂ« tyre joetike dhe shfrytĂ«zuese. TĂ«rheqja ndaj guruve dhe demagogĂ«ve rrĂ«njoset nĂ« njĂ« impuls tĂ« thellĂ« pĂ«r t’u kthyer nĂ« gjendjen e fĂ«mijĂ«risĂ« ku prindĂ«rit shiheshin si tĂ« gjithĂ«fuqishĂ«m dhe tĂ« pagabueshĂ«m, tĂ« aftĂ« pĂ«r tĂ« marrĂ« pĂ«rgjegjĂ«sinĂ« e plotĂ« pĂ«r jetĂ«n tonĂ« dhe pĂ«r tĂ« zgjidhur nĂ« mĂ«nyrĂ« magjike problemet tona. NĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, paranoja e liderĂ«ve patologjikĂ« i shtyn ata tĂ« demonizojnĂ« grupe tĂ« tjera dhe tĂ« krijojnĂ« njĂ« ndjenjĂ« dehĂ«se tĂ« identitetit tĂ« grupit me njĂ« qĂ«llim tĂ« pĂ«rbashkĂ«t 


Por, duhet tĂ« kujtojmĂ« se patokracia lulĂ«zon vetĂ«m sepse ne nuk marrim masa tĂ« mjaftueshme pĂ«r t’u mbrojtur nga liderĂ«t patologjikĂ«. Duhet tĂ« ruajmĂ« dhe forcojmĂ« institucionet dhe proceset tona demokratike pĂ«r tĂ« siguruar qĂ« masa e gjerĂ« e njerĂ«zve tĂ« mbrohet nga pakica e psikopatĂ«ve dhe narcisistĂ«ve qĂ« kanĂ« njĂ« dĂ«shirĂ« tĂ« pangopur pĂ«r pushtet. Duhet tĂ« sigurohemi qĂ« demokracia jonĂ« tĂ« mos shndĂ«rrohet nĂ« njĂ« patokraci.

NĂ« planin afatgjatĂ«, siç kam argumentuar nĂ« njĂ« postim tĂ« mĂ«parshĂ«m, na nevojiten masa tĂ« rrepta pĂ«r tĂ« kufizuar arritjen nĂ« pushtet. ThĂ«nĂ« thjesht: ata njerĂ«z qĂ« dĂ«shirojnĂ« pushtetin mĂ« shumĂ« – mĂ« tĂ« pamĂ«shirshmit dhe pa empati – nuk duhet tĂ« lejohen tĂ« arrijnĂ« nĂ« pozita autoriteti. TĂ« gjithĂ« liderĂ«t potencialĂ« (ose anĂ«tarĂ«t e njĂ« qeverie) duhet tĂ« vlerĂ«sohen me kujdes nga psikologĂ«t pĂ«r tĂ« pĂ«rcaktuar nivelin e tyre tĂ« empatisĂ«, narcisizmit apo psikopatisĂ« – dhe rrjedhimisht pĂ«rshtatshmĂ«rinĂ« e tyre pĂ«r pushtet. /Telegrafi/

____________

[1] Ɓobaczewski, A. (2006). Political Ponerology: A Science on the Nature of Evil Adjusted for Political Purposes. Grande Prairie: Red Pill Press.
[2] Hughes, I. (2018). Disordered Minds: How Dangerous Personalities Are Destroying Democracy. Winchester, UK: Zero Books.

The post Patokracia appeared first on Telegrafi.

Before yesterdayMain stream

Në konferencën e Romës, Nora Visoka-Weller kërkon kthimin e artefakteve të mbajtura peng nga Serbia

✇KultPlus
By: Kult Plus
5 July 2025 at 12:57

Nora Visoka-Weller, eksperte në mbrojtjen e trashëgimisë kulturore, kërkon bashkëpunim nga Komanda e Karabinerëve italianë për Mbrojtjen e Trashëgimisë Kulturore, në kthimin e artefakteve nga Serbia në Muzeun Kombëtar të Kosovës.

Më 1-2 korrik 2025, Komanda e Karabinierëve për Mbrojtjen e Trashëgimisë Kulturore dhe Instituti Ndërkombëtar i Trashëgimisë kanë organizuar një konferencë ndërkombëtare të nivelit të lartë mbi Parandalimin e Trafikimit të Paligjshëm të Trashëgimisë Kulturore.

Eventi u hap nga Presidenti i Rajonit të Lacios, Francesco Rocca, dhe Zëvendësministri i Punëve të Jashtme dhe Bashkëpunimit Ndërkombëtar, Edmondo Cirielli.

Fjala kryesore u mbajt nga Dr. Nora Visoka-Weller, eksperte kosovare për mbrojtjen e Trashëgimisë Kulturore me bazë në Universitetin e Kembrixhit, e cila diskutoi heqjen e objekteve të çmuara nga Muzeu Kombëtar i Kosovës gjatë vitit 1998, nga Ushtria Serbe. Në këtë ngjarje ishte e pranishme edhe Ambasadorja e Kosovës në Romë, znj. Nita Shala dhe z. Lorik Cana, filantrop dhe ish-lojtar profesionist i futbollit.

Kjo ishte një mundësi për të diskutuar rëndësinë e kthimit të thesareve të Kosovës, bazuar në të drejtën ndërkombëtare dhe parimet morale që i detyrohen popullit të Kosovës, në prani të akterëve të rëndësishëm ndërkombëtarë. Dr. Visoka-Weller, është pedagoge në Universitetin e Kembrixhit, dhe është zë i fuqishëm në skenën diplomatike ndërkombëtare rreth politikave mbi mbrojtjen e trashegimisë kulturore të Kosovës.

Miti serb për Kosovën, sipas historianit Holm Sundhaussen

✇Telegrafi
By: Agron Shala
1 July 2025 at 11:56

Nga: Enver Bytyçi

28 qershori! Dita e shenjtĂ« e SerbisĂ« dhe e serbĂ«ve, e emĂ«rtuar si Dita e ShĂ«n Vidovdanit! Kjo ditĂ« pĂ«rkujton BetejĂ«n e FushĂ«-KosovĂ«s tĂ« 28 qershorit 1389 midis forcave ballkanike dhe trupave ushtarake tĂ« Sulltan Muratit I osman. ËshtĂ« fakt se kjo betejĂ«, kjo ditĂ«, Ă«shtĂ« mitizuar nĂ« shkallĂ«n mĂ« tĂ« lartĂ« tĂ« mundshme dhe ka prodhuar aq shumĂ« drama, viktima dhe tragjedi nĂ« konfliktet ballkanike, sidomos midis serbĂ«ve dhe shqiptarĂ«ve. Dhe, duhet thĂ«nĂ« se pĂ«r gati dy shekuj dita e 28 qershorit Ă«shtĂ« pĂ«rdorur shumĂ« herĂ« si simbol i mitologjisĂ« serbe pĂ«r qĂ«llime tĂ« manipulimit tĂ« opinionit brenda dhe jashtĂ« kufijve tĂ« shtetit serb.

MĂ« 28 qershor 1914, pra DitĂ«n e ShĂ«n Vidovdanit, u pĂ«rgatit dhe ndodhi atentati kundĂ«r princit austro-hungarez tĂ« kurorĂ«s, Franz Ferdinand, dhe gruas sĂ« tij, SofisĂ«. Pse ai atentat u krye pikĂ«risht nĂ« atĂ« ditĂ«? PĂ«r tĂ« dhĂ«nĂ« mesazhin e frymĂ«zuar prej mitit serb tĂ« Vidovdanit, se “Serbia nuk duron mĂ« tĂ« sakrifikohet” me protektoratin austro-hungarez nĂ« BosnjĂ« HercegovinĂ«. Ky atentat u bĂ« shkaku i fillimit tĂ« LuftĂ«s sĂ« ParĂ« BotĂ«rore. MĂ« pas, Franca, si nikoqire e KonferencĂ«s sĂ« Paqes, e çeli atĂ« konferencĂ« nĂ« VersajĂ« pikĂ«risht mĂ« 28 qershor 1919. Edhe kjo ndodhi pĂ«r shkak se Franca donte ta pĂ«rdorte Vidovdanin serb si simbol tĂ« fitores sĂ« luftĂ«s, e cila filloi nĂ« atĂ« ditĂ« pesĂ« vite mĂ« parĂ«. NdĂ«rkohĂ« qĂ« vetĂ« Serbia ishte pĂ«rpjekur ta pĂ«rkujtonte Vidovdanin, por kĂ«tĂ« e realizoi vetĂ«m nĂ« vitet 1930 kur e kishte konsoliduar pushtetin e sundimit tĂ« saj nĂ« KosovĂ« nĂ«n ish-MbretĂ«rinĂ« Jugosllave.

Edhe Josif Stalini e publikoi letrĂ«n e ashtuquajtur tĂ« InformbyrosĂ« mĂ« 28 qershor 1948. GjithnjĂ« pĂ«r t’u kujtuar serbĂ«ve se ata duhej tĂ« reagonin kundĂ«r Titos dhe ta rrĂ«zonin atĂ« nga pushteti. ShĂ«n Vidovdani i shĂ«rbeu atij pĂ«r tĂ« mobilizuar serbĂ«t pĂ«r rrĂ«zimin e Titos, por nuk ndodhi kjo.

MegjithatĂ«, Ă«shtĂ« Serbia, shteti, kisha, akademia e saj, tĂ« cilat e pĂ«rdorĂ«n ShĂ«n Vidovdanin si mit dhe si motiv e mjet pĂ«r homogjenizimin e popullit dhe tĂ« kombit serb kundĂ«r popujve tĂ« tjerĂ« tĂ« rajonit tonĂ« e sidomos kundĂ«r shqiptarĂ«ve. Kurdo qĂ« Serbia ka ndĂ«rmarrĂ« fushata ushtarake e policore tĂ« spastrimeve etnike kundĂ«r shqiptarĂ«ve, thirri nĂ« ndihmĂ« mitet e BetejĂ«s sĂ« FushĂ«-KosovĂ«s tĂ« 28 qershorit 1389. I fundit ishte Sllobodan Milosheviqi ai qĂ« mblodhi nĂ« FushĂ«-KosovĂ«, mĂ« 28 qershor 1989, mbi njĂ« milion qytetarĂ« tĂ« SerbisĂ« dhe u betua “pĂ«r ta mbrojtur KosovĂ«n” kundĂ«r shqiptarĂ«ve!

AutorĂ« tĂ« shumtĂ« tĂ« huaj, por edhe serbĂ« dhe shqiptarĂ« e kanĂ« trajtuar kĂ«tĂ« fenomen nĂ« mĂ«nyrat e tyre kritike, shumĂ« kritike, ose reflektive. Sigurisht qĂ« shumica e autorĂ«ve tĂ« SerbisĂ« e kanĂ« mbrojtur idenĂ« e KosovĂ«s si “djepi i popullit dhe shtetit serb”, si “Jerusalemi i SerbisĂ«â€, si “toka e shenjtĂ« serbe”, si “zemra e atdheut tĂ« serbĂ«ve” etj. Por, nga tĂ« gjitha elaborimet e kĂ«saj ngjarjeje mĂ« ka tĂ«rhequr vĂ«mendjen mĂ« sĂ« shumti trajtimi dhe interpretimi qĂ« i bĂ«n asaj njĂ« profesor i shquar i historisĂ« sĂ« EvropĂ«s Lindore dhe Juglindore, Holm Sundhaussen. Paraprakisht dua t’ju them se profesor Sundhaussen ishte njĂ« studiues sqimatar, mĂ« i madhi pĂ«r historinĂ« e rajonit tonĂ«. Ai Ă«shtĂ« marrĂ« jo vetĂ«m me mitet ballkanike, e sidomos ato serbe; jo vetĂ«m me zhvillimet historike politike te ne, por nĂ« detaje ka studiuar gjithashtu çështjet e zhvillimit ekonomik e social, kulturor e gjuhĂ«sor, si dhe demografik tĂ« popujve tĂ« EvropĂ«s Juglindore, sidomos tĂ« SerbisĂ«. ËshtĂ« studiuesi mĂ« i kompletuar i historisĂ« sonĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t nĂ« shtetet e rajonit tonĂ« e sidomos tĂ« historisĂ« sĂ« shtetit serb.

VetĂ«m njĂ« shembull po sjell. NĂ« vitin 2007, Holm Sundhaussen botoi nĂ« gjermanisht librin e tij tĂ« kontestuar nĂ« Beograd, Historia e SerbisĂ«, nĂ« tĂ« cilin e zhvesh kĂ«tĂ« histori prej miteve dhe mitologjisĂ« sĂ« ngulitur thellĂ« nĂ« kulturĂ«n, tregimtarinĂ« dhe interpretimin e autorĂ«ve serbĂ«. Sapo ai libĂ«r u botua, mediat e Beogradit e kudo qĂ« jetojnĂ« serbĂ«t reaguan me nervozizĂ«m pĂ«r atĂ« qĂ« ata e quanin “lĂ«ndim dhe fyerje ndaj serbĂ«ve dhe historisĂ« sĂ« tyre”! Ministria e PunĂ«ve tĂ« Jashtme nĂ« Beograd thirri ambasadorin gjerman dhe i dorĂ«zoi njĂ« notĂ« protestĂ« pĂ«r atĂ« qĂ« kishte shkruar Holm Sundhaussen. Debati vazhdoi me muaj. NdĂ«rkohĂ«, autori i historisĂ« sĂ« vĂ«rtetĂ« tĂ« SerbisĂ« i mblodhi tĂ« gjitha reagimet qĂ« ishin publikuar nĂ« mediat serbe e mĂ« gjerĂ«, shĂ«noi emrat e tĂ« gjithĂ« atyre autorĂ«ve qĂ« kishin shkruar dhe i ftoi ata nĂ« njĂ« takim nĂ« Beograd pĂ«r t’u ballafaquar me tĂ« vĂ«rtetĂ«n e shkruar. Mbajti njĂ« referat prej 22 faqesh, nĂ« tĂ« cilin ai u shpjegoi historianĂ«ve tĂ« SerbisĂ« se çfarĂ« ishte historia, ku ndryshon ajo nga mitologjia dhe si duhet shkruar e vĂ«rteta historike, pa u ndikuar nga mitet folklorike.

Por, le tĂ« kthehemi te pikĂ«pamjet e Holm Sundhaussen sa i pĂ«rket BetejĂ«s sĂ« FushĂ«-KosovĂ«s tĂ« 28 qershorit 1389. Ai shkruan: “Kosova, si njĂ« pikĂ« qendrore mentale e SerbisĂ« sĂ« mesjetĂ«s, pra si vend ‘i tregimeve hyjnore tĂ« popullit serb’, ‘si Jerusalemi i Serbisë’, po ashtu si kujtesĂ« e BetejĂ«s nĂ« FushĂ«n e MĂ«llenjave, krijon dy pjesĂ« themeltare tĂ« miti serb. (Kjo e krahasuar me punimet e Zoran Janjetoviqit). NjĂ«ra Ă«shtĂ« se Beteja e vitit 1389 shihet si akt vdekje dhe asgjĂ«simi nĂ« gjykimin e Zotit, trajtohet si rĂ«nie, si vuajtje dhe gatishmĂ«ri pĂ«r t’u sakrifikuar”. NdĂ«rsa, nĂ« anĂ«n tjetĂ«r, shkruan Sundhaussen, “ajo betejĂ« shihet si ringritje, si rithemelim i perandorisĂ« tokĂ«sore dhe hakmarrje pĂ«r atĂ« çka populli serb vuajti nĂ« atĂ« betejĂ«â€. MĂ« tej, ai e zbĂ«rthen mesazhin e mitit serb tĂ« kĂ«saj beteje me padrejtĂ«sinĂ« qĂ« i bĂ«het popullit serb e gatishmĂ«rinĂ« e tij pĂ«r t’u vetĂ«sakrifikuar, duke pasur parasysh vrasjen nĂ« betejĂ« me Sulltanin tĂ« Princ Llazarit, ose gatishmĂ«rinĂ« e Millosh Obiliqit pĂ«r t’u hakmarrĂ«, si dhe tĂ« “tradhĂ«tisĂ«â€ sĂ« Vuk Brankoviqit.

Interpretimi i Holm Sundhaussenit është se për atë betejë ka shumë pak ose aspak informacion të kronikëve të luftës. Gjithçka, shkruan ai, është në gojëdhëna. Edhe mbledhja e folklorit nga ana e gjuhëtarit Vuk Karaxhiq shihet prej tij si një punë e paargumentuar. Madje, shkruan dhe thotë se këngët që ai mblodhi nuk kanë burimin se nga vijnë. Ndërkohë që kronika e kësaj beteje është shkruar disa dekada më vonë, vëren Sundhaussen. Ai bën krahasimin e kësaj beteje me betejat e tjera të kësaj periudhe dhe arrin në përfundimin se dy prej tyre ishin më të rëndësishme sesa ajo në Fushën e Mëllenjave. P.sh përmend Betejën e vitit 1448, për të cilën thotë se ishte e suksesshme dhe më e madhe sesa Beteja e vitit 1389. Megjithatë, në historinë e Serbisë iu dha vend kësaj të fundit. Arsyeja? Nevoja për përdorim politik të saj.

Pak a shumĂ« tĂ« njĂ«jtat argumente pĂ«rdor edhe historiani britanik, Noel Malcolm, kur pĂ«rcakton dhe provon me fakte se pse Kosova nuk Ă«shtĂ« djepi shpirtĂ«ror i shtetit dhe popullit serb. Ai shkruan se as shteti dhe as kisha e SerbisĂ« nuk lindĂ«n pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« territorin e KosovĂ«s. Shteti i parĂ« serb lindi nĂ« RashkĂ«, ndĂ«rsa kisha serbe u krijua nĂ« njĂ« fshat afĂ«r Kragujevcit. Prandaj, shkruan Malcolm, nuk mundet qĂ« Kosova tĂ« ishte e tĂ« jetĂ« “djepi shpirtĂ«ror i popullit dhe i shtetit tĂ« SerbisĂ«â€! Duke sjellĂ« argumente si kĂ«to, historianĂ« tĂ« tillĂ« me emĂ«r dhe famĂ« evropiane, e kanĂ« zhveshur historinĂ« e SerbisĂ« nga mitet dhe kĂ«sisoj dhanĂ« njĂ« kontribut tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m pĂ«r interpretimin real tĂ« kĂ«saj historie. NdĂ«rkohĂ«, historiani tjetĂ«r gjerman, Konrad Clewing, i trajton mitet si mjet ndikimi edhe nĂ« etnostrukturĂ«n e KosovĂ«s, duke arritur nĂ« pĂ«rfundimin se megjithatĂ« “Kosova Ă«shtĂ« ose jo homogjene me popullsi shqiptare, po aq sa Ă«shtĂ« e tillĂ« Gjermania me popullsi gjermane”!

Parimi themelor i konceptit tĂ« historisĂ« pĂ«r Holm Sundhaussenit Ă«shtĂ« vendosja nĂ« themel tĂ« saj tĂ« njeriut. Duke e zgjeruar pikĂ«pamjen e tij, nĂ« kĂ«tĂ« aspekt, ai shkruan se “nuk ka territore tĂ« pushtuara ose jo tĂ« pushtuara. TĂ« pushtuar ose jo tĂ« pushtuar janĂ« njerĂ«zit qĂ« jetojnĂ« nĂ« ato territore”. NdĂ«rsa, duke iu referuar BetejĂ«s sĂ« FushĂ«-KosovĂ«s, ai e sheh atĂ« si tendencĂ« tĂ« SerbisĂ« pĂ«r tĂ« krijuar mitin e “popullit hyjnor”! ShqiptarĂ«t dhe grekĂ«t ushqejnĂ« “tĂ« qenit banorĂ«t e parĂ« tĂ« gadishullit”. NdĂ«rsa serbĂ«t mitin e “tĂ« qenit hyjnorĂ«â€, si askush tjetĂ«r, unikĂ«. NdĂ«rsa, betejĂ«n e Car Llazarit me Sulltanin, Sundhaussen e sheh si moment vendimi nĂ« dilemĂ«n “nĂ«se princi serb do tĂ« luftonte pĂ«r perandorinĂ« tokĂ«sore tĂ« trashĂ«guar nga NemanjĂ«t dhe Stefan Dushani, apo nĂ« vend tĂ« kĂ«saj do tĂ« ngrinte njĂ« kishĂ« me tĂ« cilĂ«n shihej krijimi i njĂ« perandorie ose mbretĂ«rie hyjnore serbe. Virtualiteti kĂ«sisoj shndĂ«rrohet nĂ« legjendĂ«, legjenda nĂ« mit dhe miti pĂ«rdoret si mjet lufte dhe beteje”.

ËshtĂ« interesant se si Sundhaussen e trajton nga pikĂ«pamja psikologjike zhvillimin e ngjarjeve. Edhe vrasjen e Car Llazarit ai e sheh si çështje nderi pĂ«r t’u pĂ«rballur nĂ« dyluftim me Sulltan Mratin I. NĂ« kĂ«tĂ« moment ai shkruan se Car Llazari mendoi sipas dilemĂ«s: NĂ«se duhej tĂ« luftonte me ushtri pĂ«r tĂ« mbrojtur “mbretĂ«rinĂ« serbe”, ndonĂ«se ai nuk ishte pasues i perandorisĂ«, e cila kishte perĂ«nduar nĂ« vitin 1371, apo tĂ« binte nĂ« betejĂ« si dishepull i krijimit tĂ« njĂ« mbretĂ«rie imagjinare hyjnore pĂ«r serbĂ«t. Zgjodhi martirizimin, viktimizimin si model tĂ« mbretĂ«risĂ« sĂ« “pĂ«rjetshme”, shkruan Holm Sundhaussen. Dhe, mĂ« pas pĂ«rshkruan se si dhe pse emri i Car Llazarit u bĂ« mit. Ai citon teologun serb, Nikolaj Velimiroviq, i cili shkruante se “asnjĂ« popull kristian nuk ka nĂ« historinĂ« e vet atĂ« çfarĂ« populli serb ka. AsnjĂ« popull nuk ka njĂ« KosovĂ« 
 Kosova Ă«shtĂ« njĂ« rast unik nĂ« historinĂ« dymijĂ« vjeçare tĂ« krishterimit”, citon Sundhaussen tĂ« ketĂ« shkruar teologu serb i lartpĂ«rmendur dhe i shpallur shenjt nga Sinodi i KishĂ«s Ortodokse Serbe nĂ« vitin 2003.

Edhe sa i pĂ«rket Millosh Obiliqit, Sundhaussen e shpjegon aktin e tij tĂ« vrasjes sĂ« Sulltanit me sedrĂ«n dhe egon e tij, pĂ«r t’u dĂ«shmuar. Baxhanaku i tij, Vuk Brankoviqi, kishte nxjerrĂ« fjalĂ« se Milloshi “ishte njĂ« tradhtar, qĂ« punon pĂ«r turqit”! Dhe, ky i fundit, pĂ«r ta dĂ«shmuar veten jo si “tradhtar”, por “si hero”, nĂ« pĂ«rfundim tĂ« betejĂ«s hyn nĂ« mirĂ«besim nĂ« çadrĂ«n e Sulltanit dhe e vret atĂ«. Motivimi i kĂ«tij akti provon nĂ« fakt njĂ« sindromĂ« tĂ« trashĂ«guar edhe sot nga individĂ« dhe grupe individĂ«sh, tĂ« cilĂ«t vendosin veten gjithnjĂ« nĂ« provĂ«, pĂ«r t’u dĂ«shmuar te tĂ« tjerĂ«t pĂ«r aftĂ«sitĂ« ose pĂ«r cilĂ«sitĂ« qĂ« ata kanĂ«. ËshtĂ« aq e pĂ«rhapur njĂ« sindromĂ« e tillĂ«, sa nuk ke pse tĂ« mos e besosh edhe nĂ« rastin e Millosh Obiliqit.

Sipas historianit tĂ« njohur, Sundhaussen, miti i BetejĂ«s sĂ« FushĂ«-KosovĂ«s nisi si akt i grumbullimit tĂ« folklorit rreth kĂ«saj ngjarjeje dhe pĂ«rfundoi nĂ« shekullin e XIX nĂ« njĂ« mit kombĂ«tar. Deri aso kohe, ngjarja u transmetua pĂ«rmes folklorit. Madje, edhe nĂ« rapsoditĂ« e kelmendasve nĂ« ShqipĂ«ri dhe te shqiptarĂ«t nĂ« KosovĂ«. Pas studimit tĂ« kĂ«tij folklori prej Vuk Karaxhiqit, ajo u shndĂ«rrua nĂ« njĂ« ide fikse, sipas sĂ« cilĂ«s e gjithĂ« bota rrotullohet rreth FushĂ«-KosovĂ«s sĂ« 28 qershorit 1389 e, nĂ« kohĂ«n e sotme, rreth SerbisĂ« e serbĂ«ve. PĂ«r ta shndĂ«rruar nĂ« mit kĂ«tĂ« betejĂ«, nisĂ«n qĂ« prej vitit 1870 e kĂ«tej tĂ« zhvillohen manifestime, pĂ«rkujtimore, tĂ« shkruhen tregime, tĂ« bĂ«hen gravura dhe tablo tĂ« pikturĂ«s, tĂ« bĂ«het muzikĂ« e nĂ« shekullin XX edhe filma. Car Llazari u konsiderua si i pari dhe i vetmi pasues i Krishtit nĂ« botĂ«. TeologĂ«, historianĂ«, artistĂ«, kineastĂ«, regjisorĂ«, piktorĂ«, skulptorĂ«, shkrimtarĂ«, priftĂ«rinj, politikanĂ«, akademikĂ«, historianĂ«, psikologĂ« e profesorĂ« tĂ« SerbisĂ« u pĂ«rfshinĂ« nĂ« dalldinĂ« e kultivimit tĂ« kĂ«tij miti, aq sa e çuan SerbinĂ« nĂ« shumĂ« fushata ushtarake, beteja e luftĂ«ra kundĂ«r popujve fqinjĂ« tĂ« saj, nĂ« pĂ«rpjekjen e saj pĂ«r ta krijuar “SerbinĂ« e Madhe”!

Duke e interpretuar konjukturĂ«n e kĂ«tij miti, Holm Sundhaussen pĂ«rmend rastin e fundit, kur Milosheviqi organizoi pĂ«rkujtimoren e 600 vjetorit tĂ« BetejĂ«s nĂ« FushĂ«-KosovĂ« mĂ« 28 qershor 1989, nĂ« tĂ« cilĂ«n deklarohet: “Ne do ta fitojmĂ« betejĂ«n pĂ«r KosovĂ«n, pa marrĂ« parasysh pengesat me tĂ« cilat pĂ«rballemi brenda dhe jashtĂ« vendit”. NdĂ«rkohĂ« qĂ« citon gjithashtu fjalĂ«n e Milosheviqit para turmave nĂ« Beograd me 19 nĂ«ntor 1988, kur ai imitoi GĂ«belsin e Hitlerit. Milosheviqi thoshte atĂ« kohĂ« se “Serbia ose do tĂ« bĂ«het e madhe, ose nuk do tĂ« ekzistojĂ« fare”! MĂ« pas u elaboruan, shkruan Sundhaussen, idetĂ« pĂ«r fertilitetin e nĂ«nave shqiptare nĂ« KosovĂ«, duke u konsideruar si akt gjenocidi kundĂ«r SerbisĂ« dhe serbĂ«ve. Madje, ai citon njĂ« prej anĂ«tarĂ«ve tĂ« Lidhjes sĂ« ShkrimtarĂ«ve tĂ« SerbisĂ«, kur shkruante: “NĂ« 600-vjetorin e BetejĂ«s nĂ« KosovĂ« ne shpallĂ«m se Kosova Ă«shtĂ« dhe do tĂ« jetĂ« serbe dhe kjo nuk varet nga fertiliteti i shqiptarĂ«ve ose mortaliteti i serbĂ«ve. Aty Ă«shtĂ« derdh aq shumĂ« gjak serb dhe gjenden aq shumĂ« relike hyjnore, saqĂ« Kosova gjithmonĂ« do tĂ« jetĂ« njĂ« territor serb, edhe nĂ«se nĂ« kĂ«tĂ« vend nuk do tĂ« jetojĂ« asnjĂ« serb”!

NdĂ«rkohĂ«, duke e trajtuar kĂ«tĂ« ngjarje me rrezatim nĂ« kohĂ«t e sotme moderne, Sundhaussen i drejtohet edhe elitĂ«s sĂ« mendimit racional nĂ« Serbi. Ai citon p.sh. Bogdan Bogdanoviqin, i cili i kishte shkruar njĂ« letĂ«r Komitetit Qendror tĂ« Lidhjes Komuniste tĂ« JugosllavisĂ«, menjĂ«herĂ« pas shkarkimit tĂ« Stamboliqit nĂ« nĂ«ntor 1987. NĂ« atĂ« letĂ«r Bogdanoviq ka shkruar: “SerbĂ«t janĂ« lodhur nga loja e dramĂ«s nacionale dhe nga kjo politikĂ« ditore qĂ« i godet ata. ËshtĂ« e lodhur nga historia e saj, tĂ« cilĂ«n serbĂ«t nuk e kuptojnĂ« e megjithatĂ« mrekullohen me tĂ«. Ata janĂ« tĂ« lodhur nga luftĂ«rat e vĂ«shtira, tragjike dhe tĂ« pamenduara”. Sundhaussen mĂ« tej citon gjithashtu Danica Drashkoviqin, e cila nĂ« kulmin e luftĂ«s nĂ« BosnjĂ«, mĂ« 1994, shkruante se “fshatarĂ«t serbĂ« nuk kanĂ« nevojĂ« pĂ«r territore, pĂ«rkundrazi ata kanĂ« nevojĂ« pĂ«r njĂ« jetĂ« si p.sh nĂ« AmerikĂ« e nĂ« Gjermani 
 Nga Serbia e Madhe ne kemi pĂ«rfituar deri tani vetĂ«m luftĂ«, varfĂ«ri dhe uri”.

Megjithatë Holm Sundhaussen mendonte aso kohe (në fillim të viteve 2000) se ndarja e Serbisë nga mitet për Kosovën është një proces ende i largët. Ajo çfarë ka ndodhur në këto më shumë se dy dekada dhe çfarë po ndodh ende sot, e provon këtë përfundim logjik të historianit të shquar gjerman!

The post Miti serb për Kosovën, sipas historianit Holm Sundhaussen appeared first on Telegrafi.

ÇfarĂ« Ă«shtĂ« bota myslimane?

✇Telegrafi
By: Agron Shala
30 June 2025 at 13:55

Nga: Cemil Aydin, profesor i Historisë në Universitetin e Karolinës së Veriut / aeon.co
PĂ«rktheu: Agron Shala / Telegrafi.com

MĂ« 17 maj 1919, nĂ« Paris, tre udhĂ«heqĂ«s indianĂ« myslimanĂ« u takuan me presidentin e Shteteve tĂ« Bashkuara, Woodrow Wilson, pĂ«r tĂ« mbrojtur çështjen e ruajtjes sĂ« Kalifatit osman nĂ« Stamboll dhe pĂ«r vetĂ«vendosjen kombĂ«tare tĂ« Anadollit si atdhe pĂ«r turqit myslimanĂ«. IndianĂ«t kĂ«rkuan pavarĂ«sinĂ« e asaj qĂ« e quajtĂ«n “fuqia e fundit myslimane qĂ« mbeti nĂ« botĂ«.” UdhĂ«heqĂ«sit myslimanĂ« indianĂ« qĂ« flisnin nĂ« emĂ«r tĂ« njĂ« Kalifati osman mund tĂ« duken si pĂ«rfaqĂ«sues tĂ« njĂ« uniteti global mysliman, por njĂ« pĂ«rfundim i tillĂ« do tĂ« ishte i gabuar.

NĂ« fakt, detajet, argumentet dhe idealet e atij takimi tregojnĂ« se sa i paqĂ«ndrueshĂ«m dhe mashtrues Ă«shtĂ« supozimi i zakonshĂ«m se ekziston njĂ« ndarje e qartĂ« midis “botĂ«s myslimane” dhe “PerĂ«ndimit.” MyslimanĂ«t indianĂ« e mbrojtĂ«n çështjen e pavarĂ«sisĂ« turke duke iu referuar 14 pikave pĂ«r paqe tĂ« Wilsonit. Suksesi i tyre nĂ« sigurimin e kĂ«tij takimi me Wilsonin lidhej ngushtĂ« me sakrificĂ«n e tyre si ushtarĂ« nĂ« ushtrinĂ« britanike, duke luftuar dhe mundur aleancĂ«n gjermano-osmane. Edwin Montagu, sekretari i Shtetit pĂ«r IndinĂ« nĂ«n sundimin britanik, e organizoi takimin sepse besonte se Perandoria Britanike – si perandoria mĂ« e madhe myslimane nĂ« botĂ« – kishte njĂ« pĂ«rgjegjĂ«si morale pĂ«r tĂ« dĂ«gjuar çështjen e myslimanĂ«ve indianĂ« nĂ« mbrojtje tĂ« Kalifatit osman. TĂ« tre liderĂ«t myslimanĂ« qĂ« theksonin lidhjet e tyre shpirtĂ«rore me Kalifatin osman – Aga Khan, Abdullah Yusuf Ali dhe Sahibzada Aftab Ahmad Khan – ishin nĂ« fakt nĂ«nshtetas besnikĂ« tĂ« KurorĂ«s Britanike. NĂ« takim morĂ«n pjesĂ« edhe disa liderĂ« hindu tĂ« IndisĂ«, duke shprehur solidaritetin e tyre me bashkatdhetarĂ«t myslimanĂ« dhe mbĂ«shtetjen pĂ«r Kalifatin osman.

Ky diskutim nĂ« KonferencĂ«n e Paqes nĂ« Paris, nĂ« vitin 1919, nuk zbulon njĂ« pĂ«rplasje midis njĂ« bote islame dhe njĂ« bote perĂ«ndimore. PĂ«rkundrazi, zbulon njĂ« botĂ« komplekse dhe tĂ« ndĂ«rlidhur. E, megjithatĂ«, merreni parasysh esenĂ« me ndikim tĂ« Bernard Lewisit nĂ« revistĂ«n The Atlantic, RrĂ«njĂ«t e zemĂ«rimit mysliman (1990): “NĂ« kĂ«ndvĂ«shtrimin klasik islamik, drejt tĂ« cilit shumĂ« myslimanĂ« po kthehen, bota dhe mbarĂ« njerĂ«zimi ndahen nĂ« dy pjesĂ«: ShtĂ«pia e Islamit, ku mbizotĂ«rojnĂ« ligji dhe besimi islam dhe, pjesa tjetĂ«r, e njohur si ShtĂ«pia e Mosbesimit ose ShtĂ«pia e LuftĂ«s, tĂ« cilĂ«n myslimanĂ«t kanĂ« detyrim pĂ«rfundimtar ta sjellin nĂ« Islam.” Lewis e bĂ«nte tĂ« qartĂ« se ky “detyrim” i supozuar nĂ«nkuptonte mjete tĂ« dhunshme: “Detyrimi i luftĂ«s sĂ« shenjtĂ« 
 fillon nĂ« shtĂ«pi dhe vazhdon jashtĂ« saj, kundĂ«r tĂ« njĂ«jtit armik jobesimtar.” Si nĂ« frymĂ« ashtu edhe nĂ« pĂ«rmbajtje, udhĂ«heqĂ«sit indianĂ« qĂ« u takuan me Wilsonin nĂ« vitin 1919, kundĂ«rshtojnĂ« çdo pretendim tĂ« Lewisit. MyslimanĂ«t ishin mbĂ«shtetĂ«s besnikĂ« tĂ« njĂ« perandorie shumĂ«-fetare, si ajo britanike, bashkĂ«punonin me hindutĂ« dhe kishin luftuar kundĂ«r ushtarĂ«ve myslimanĂ« tĂ« PerandorisĂ« Osmane gjatĂ« LuftĂ«s sĂ« ParĂ« BotĂ«rore. Ata nuk i shihnin perĂ«ndimorĂ«t si armiq dhe e mbrojtĂ«n kauzĂ«n e Kalifatit osman nĂ« pĂ«rputhje me normat ndĂ«rkombĂ«tare mbi vetĂ«vendosjen kombĂ«tare dhe paqen perandorake.

Edhe pse ka pasur ndikim nĂ« qarqet e politikĂ«s amerikane, Bernard Lewis nuk ishte ai qĂ« shpiku idenĂ« e njĂ« “bote myslimane” qĂ« Ă«shtĂ« ndryshe nga ajo perĂ«ndimore. QĂ« prej Revolucionit Iranian tĂ« vitit 1979, gazetarĂ«t perĂ«ndimorĂ« dhe islamistĂ«t radikalĂ« e kanĂ« popullarizuar kĂ«tĂ« ide. Sipas pikĂ«pamjes sĂ« tyre, panislamizmi bashkĂ«kohor buron nga idealet e lashta myslimane dhe synon rikthimin e njĂ« pastĂ«rtie tĂ« paprishur fetare. NĂ« kĂ«tĂ« kĂ«ndvĂ«shtrim, panislamizmi paraqitet si njĂ« lĂ«vizje reaksionare, e kapluar nga traditat e vjetra dhe nga ligji klasik islam. Ajo qĂ« zakonisht pretendohet Ă«shtĂ« se veçantitĂ« e Islamit e detyrojnĂ« pĂ«rkatĂ«sinĂ« fetare tĂ« myslimanĂ«ve tĂ« tejkalojĂ« çdo pĂ«rkatĂ«si tjetĂ«r politike. Ky panislamizĂ«m jo vetĂ«m qĂ« mbijeton, por lulĂ«zon edhe nĂ« botĂ«n moderne, dhe paraqitet si artefakt civilizues qĂ« bie thellĂ«sisht ndesh me kohĂ«n moderne.

Lewis mund tĂ« mos ketĂ« qenĂ« ai qĂ« shpiku idenĂ« e botĂ«s myslimane, por ia dha njĂ« lustĂ«r intelektuale dhe frymĂ«zoi veprĂ«n edhe mĂ« tĂ« njohur tĂ« Samuel Huntingtonit, PĂ«rplasja e qytetĂ«rimeve dhe rindĂ«rtimi i rendit botĂ«ror (1996). “Lufta midis kĂ«tyre sistemeve rivale [tĂ« botĂ«s islame dhe tĂ« krishterimit],” shkroi Lewis, “ka zgjatur pĂ«r rreth 14 shekuj. Ajo filloi me shfaqjen e Islamit, nĂ« shekullin VII, dhe ka vazhduar praktikisht deri nĂ« ditĂ«t e sotme. Ka qenĂ« njĂ« seri e gjatĂ« sulmesh dhe kundĂ«rsulmesh, xhihadesh dhe kryqĂ«zatash, pushtimesh dhe ripushtimesh.”

Kjo mbetet ende pikĂ«pamja dominuese perĂ«ndimore mbi panislamizmin, e shprehur shpesh pĂ«rmes frazĂ«s sĂ« zakonshme nĂ« media dhe nĂ« analiza – “bota myslimane.” Por, nĂ« kundĂ«rshtim me kĂ«tĂ« pikĂ«pamje mbizotĂ«ruese pĂ«r njĂ« pĂ«rplasje tĂ« pĂ«rjetshme me PerĂ«ndimin e krishterĂ«, panislamizmi Ă«shtĂ« nĂ« fakt njĂ« fenomen relativisht i ri dhe aspak i jashtĂ«zakonshĂ«m. I lidhur ngushtĂ« me pan-afrikanizmin dhe pan-azianizmin, ai lindi nĂ« vitet ‘80 tĂ« shekullit XIX si njĂ« reagim ndaj padrejtĂ«sive tĂ« imperializmit evropian. Fillimisht, ideja e solidaritetit global mysliman synonte tĂ« siguronte mĂ« shumĂ« tĂ« drejta pĂ«r myslimanĂ«t brenda perandorive evropiane, si pĂ«rgjigje ndaj ideve tĂ« supremacisĂ« sĂ« bardhĂ«/krishterĂ«, dhe pĂ«r tĂ« pohuar barazinĂ« e shteteve ekzistuese myslimane nĂ« tĂ« drejtĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare.

Ideja e një përplasjeje të lashtë midis Botës Myslimane dhe Botës së Krishterë është një mit i rrezikshëm dhe modern. Ajo mbështetet në shtrembërime të fabrikuara të uniteteve të ndara gjeopolitike dhe civilizuese islame dhe perëndimore. Pan-afrikanizmi dhe pan-azianizmi ofrojnë një kontekst më të mirë për të kuptuar panislamizmin. Të tria u shfaqën në fund të shekullit XIX, në kulmin e epokës së perandorive, si kundërpërgjigje ndaj supremacisë anglosaksone dhe misionit civilizues të njeriut të bardhë. Panislamistët e epokës së perandorive nuk kishin nevojë të bindnin myslimanët e tjerë për unitetin global të bashkëbesimtarëve të tyre. Duke ndarë subjektet myslimane përmes referencave ndaj identitetit të tyre fetar, kolonizatorët krijuan themelet konceptuale të unitetit modern mysliman.

NĂ« atĂ« kohĂ«, perandoritĂ« britanike, holandeze, franceze dhe ruse sundonin shumicĂ«n e myslimanĂ«ve tĂ« botĂ«s. Ashtu si pan-afrikanistĂ«t dhe pan-azianistĂ«t, panislamistĂ«t e parĂ« ishin intelektualĂ« qĂ« donin t’u kundĂ«rviheshin fyerjeve, poshtĂ«rimeve dhe shfrytĂ«zimit tĂ« dominimit kolonial perĂ«ndimor. Ata nuk synonin domosdo tĂ« mohonin botĂ«n perandorake apo realitetin e perandorive. NĂ« ndjeshmĂ«ri, intelektualĂ«t kryesorĂ« panislamistĂ«, Jamaluddin al-Afghani dhe Syed Ameer Ali, i ngjanin shumĂ« figurave si W. E. B. Du Bois te pan-afrikannistĂ«t apo Rabindranath Tagore tek pan-aziatistĂ«t. Si homologĂ«t e tyre, panislamistĂ«t theksonin se perandoritĂ« evropiane diskriminonin afrikanĂ«t, aziatikĂ«t dhe myslimanĂ«t – si brenda perandorive, ashtu edhe nĂ« marrĂ«dhĂ«niet ndĂ«rkombĂ«tare. TĂ« tri lĂ«vizjet sfiduan racizmin evropian dhe dominimin kolonial, dhe premtuan njĂ« botĂ« mĂ« tĂ« mirĂ« dhe mĂ« tĂ« lirĂ« pĂ«r shumicĂ«n e qenieve njerĂ«zore nĂ« TokĂ«.

Zyrtarët kolonialë evropianë filluan të shqetësoheshin për një revoltë të mundshme myslimane, kur panë se teknologjitë moderne të shtypit, avulloreve dhe telegrafit po krijonin lidhje të reja mes popullatave të ndryshme myslimane, duke i ndihmuar ata të artikulonin një kritikë ndaj racizmit dhe diskriminimit. Megjithatë, nuk pati kryengritje panislamike kundër kolonializmit në vitet 1870-1910. Kërcënimi i supozuar i panislamizmit u shfaq për herë të parë, dukshëm, në Perëndim gjatë Luftës së Parë Botërore, pjesërisht sepse perandoritë osmane dhe gjermane e promovuan atë në propagandën e tyre të luftës. Por, nuk pati asnjë revoltë myslimane gjatë Luftës së Parë Botërore, kur qindra mijëra-ushtarë myslimanë shërbyen në perandoritë britanike, franceze dhe ruse. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, pan-azianizmi lidhej me premtimet e Perandorisë Japoneze për të çliruar racat me ngjyrë të Azisë nga hegjemonia e të bardhëve. Pas humbjes së Japonisë, dekolonizimi historik i Afrikës e rriti rëndësinë e pan-afrikanizmit në debatin evropian.

Deri nĂ« vitet ’60 tĂ« shekullit XX, me zbehjen e botĂ«s koloniale dhe zĂ«vendĂ«simin e saj nga njĂ« botĂ« e shteteve tĂ« pavarura, projektet politike tĂ« panislamizmit, pan-afrikanizmit dhe pan-azianizmit pothuajse ishin zhdukur. MegjithatĂ«, ato kishin fituar shumĂ« beteja intelektuale kundĂ«r racizmit, kishin rrĂ«zuar argumentet koloniale tĂ« supremacisĂ« sĂ« bardhĂ« dhe kishin ndihmuar nĂ« pĂ«rfundimin e sundimit perandorak evropian. ZhgĂ«njimet mbi dĂ«shtimin e AfrikĂ«s, AzisĂ« dhe botĂ«s myslimane pĂ«r tĂ« arritur barazi dhe liri tĂ« krahasueshme me PerĂ«ndimin, kontribuuan gjithashtu nĂ« rĂ«nien e statusit tĂ« kĂ«tyre pan-nacionalizmave. Deri nĂ« vitet ’80 tĂ« shekullit XX, intelektualĂ«t afrikanĂ« dhe afro-amerikanĂ« u bĂ«nĂ« mĂ« pesimistĂ« mbi Ă«ndrrĂ«n kryesore pan-afrikaniste pĂ«r barazi racore pĂ«r njerĂ«zit me ngjyrĂ« nĂ« botĂ«n moderne dhe pĂ«r ta bĂ«rĂ« gjithĂ« AfrikĂ«n tĂ« begattĂ« dhe tĂ« lirĂ«. Nuk Ă«shtĂ« realizuar vizioni pan-afrikan pĂ«r tĂ« bashkuar kombet e reja e tĂ« dobĂ«ta afrikane nĂ« njĂ« forcĂ« federative globale dhe pĂ«r t’u dhĂ«nĂ« atyre liri dhe mirĂ«qenie. Edhe pse ekziston ende njĂ« organizatĂ« ndĂ«rkombĂ«tare – Bashkimi Afrikan – ajo Ă«shtĂ« jofunksionale dhe larg realizimit tĂ« qĂ«llimeve tĂ« pan-afrikanizmit. Shpresat e brezit pan-afrikanist, nga Du Bois te Frantz Fanon, pĂ«r njĂ« tĂ« ardhme tĂ« dekolonizuar tĂ« AfrikĂ«s, mbeten njĂ« projekt i humbur pĂ«r brezin e ardhshĂ«m.

Nga ana tjetĂ«r, me disa fuqi tĂ« mĂ«dha si Kina, India dhe Japonia, Azia e sotme e dekolonizuar do t’i kishte bĂ«rĂ« krenarĂ« pan-azianistĂ«t e fillimit tĂ« shekullit XX. MegjithatĂ«, pan-azianizmi i shekullit XX ndoqi njĂ« rrugĂ« tĂ« ndĂ«rlikuar. ShfrytĂ«zimi qĂ« Japonia i bĂ«ri pan-azianizmit pĂ«r tĂ« arsyetuar pushtimin e saj kolonial tĂ« KinĂ«s dhe KoresĂ«, i la shumĂ« mbĂ«shtetĂ«s tĂ« ndiheshin tĂ« tradhtuar. Politika e jashtme e IndisĂ« sĂ« pavarur, nĂ«n drejtimin e Jawaharlal NehrusĂ«, tregoi njĂ« angazhim ndaj disa parimeve pan-azianiste, tĂ« cilat kishin njĂ« tĂ«rheqje tĂ« gjerĂ« gjatĂ« KonferencĂ«s sĂ« Bandungut mĂ« 1955. Ky takim i 29 shteteve aziatike dhe afrikane, qĂ« pĂ«rbĂ«nin mĂ« shumĂ« se gjysmĂ«n e popullsisĂ« sĂ« botĂ«s, ishte shprehja e fundit madhore e solidaritetit aziatik, dhe mĂ« pas u pĂ«rthith nga rivalitetet e LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ« dhe ndĂ«rtimi i shteteve kombĂ«tare.

Edhe panislamizmi ka ecur pĂ«rpara nĂ« njĂ« seri ngritjesh dhe rĂ«niesh gjatĂ« shekullit tĂ« fundit. Nga Turqia dhe Egjipti, te Indonezia dhe Algjeria, ideja e intelektualizmit mysliman dhe solidaritetit global mysliman fuqizoi udhĂ«heqĂ«sit dhe lĂ«vizjet nacionaliste tĂ« shekullit XX. Deri nĂ« mesin e viteve ’60 tĂ« shekullit XX, shumica e myslimanĂ«ve tĂ« botĂ«s kishin fituar lirinĂ« nga sundimi kolonial evropian. Parlamenti turk kishte shfuqizuar Kalifatin osman qĂ« nĂ« vitin 1924, dhe deri nĂ« vitet ‘50 tĂ« shekullit XX ai kalifat pothuajse ishte harruar.

MegjithatĂ«, nĂ« pothuajse njĂ« tĂ« pestĂ«n e parĂ« tĂ« shekullit XXI, pan-afrikanizmi dhe pan-azianizmi duken sikur janĂ« zhdukur, ndĂ«rsa panislamizmi dhe ideali i solidaritetit tĂ« botĂ«s myslimane vazhdon tĂ« mbijetojĂ«. Pse? PĂ«rgjigjja gjendet nĂ« fazat pĂ«rfundimtare tĂ« LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ«. NĂ« vitet ‘80 tĂ« shekullit XX, u shfaq njĂ« ndĂ«rkombĂ«tarizim i ri mysliman, si pjesĂ« e rritjes sĂ« islamit politik. Nuk bĂ«hej fjalĂ« pĂ«r njĂ« pĂ«rplasje mes traditave civilizuese tĂ« lashta tĂ« Islamit dhe PerĂ«ndimit, as pĂ«r njĂ« ringjallje tĂ« vlerave autentike fetare. Nuk ishte as njĂ« vazhdimĂ«si e panislamizmit tĂ« fillimit tĂ« shekullit XX, por njĂ« formacion i ri qĂ« doli nga Lufta e FtohtĂ«. NjĂ« aleancĂ« saudito-amerikane filloi tĂ« promovojĂ« idenĂ« e solidaritetit mysliman nĂ« vitet ‘70 tĂ« shekullit XX, si njĂ« alternativĂ« ndaj panarabizmit laik tĂ« presidentit egjiptian Gamal Abdel Nasser, vendi i tĂ« cilit ishte i lidhur me Bashkimin Sovjetik. Çdo ide pĂ«r njĂ« utopi “islame” do tĂ« kishte dĂ«shtuar nĂ«se nuk do tĂ« ishin dĂ«shtimet e shumĂ« shteteve tĂ« pas-kolonializmit dhe zhgĂ«njimi pasues publik i shumĂ« myslimanĂ«ve.

Ideja se panislamizmi pĂ«rfaqĂ«son vlera autentike politike myslimane, tĂ« lashta dhe tĂ« shtypura qĂ« ngrihen nĂ« revoltĂ« kundĂ«r perĂ«ndimores dhe sekularizmit global, ishte nĂ« fillim njĂ« obsesion paranojak i oficerĂ«ve kolonialĂ« perĂ«ndimorĂ«, por sĂ« fundmi vjen kryesisht nga islamistĂ«t. KomentatorĂ«t dhe gazetarĂ«t perĂ«ndimorĂ« kanĂ« gabuar duke i marrĂ« pĂ«r tĂ« mirĂ«qena pretendimet e islamistĂ«ve mbi vlerat thelbĂ«sore politike tĂ« Islamit. Lloji i islamizmit qĂ« identifikohet me VĂ«llazĂ«rinĂ« Myslimane tĂ« Egjiptit apo Iranin e Ruhollah Khomeinit, nuk ekzistonte para viteve ’70 tĂ« shekullit XX. AsnjĂ« nga myslimanĂ«t indianĂ« qĂ« u takuan me Wilsonin, e as kalifĂ«t e fundit osmanĂ«, nuk ishin tĂ« interesuar pĂ«r tĂ« imponuar sheriatin nĂ« shoqĂ«ritĂ« e veta. AsnjĂ«ri prej tyre nuk donte tĂ« detyronte gratĂ« tĂ« mbuloheshin. PĂ«rkundrazi, brezi i parĂ« panislamist ishte shumĂ« modernist: ata ishin pĂ«rkrahĂ«s tĂ« çlirimit tĂ« grave, barazisĂ« racore dhe kozmopolitizmit. MyslimanĂ«t indianĂ«, pĂ«r shembull, ishin shumĂ« krenarĂ« qĂ« kalifi osman kishte ministra dhe ambasadorĂ« grekĂ« e armenĂ«. Ata gjithashtu dĂ«shironin qĂ« Kurora Britanike tĂ« emĂ«ronte hindusĂ« dhe myslimanĂ« si ministra dhe zyrtarĂ« tĂ« nivelit tĂ« lartĂ« nĂ« qeveritĂ« e tyre. AsnjĂ«ri prej tyre nuk do tĂ« kishte dĂ«shiruar apo parashikuar ndarjen e turqve dhe grekĂ«ve nĂ« tokat osmane, arabĂ«ve dhe hebrenjve nĂ« PalestinĂ«, apo myslimanĂ«ve dhe hindusĂ«ve nĂ« Indi. VetĂ«m forma bazĂ« e panislamizmit tĂ« fillimshekullit XX mbijeton sot; pĂ«rmbajtja e tij Ă«shtĂ« transformuar plotĂ«sisht qĂ« prej viteve ’80 tĂ« shekullit XX.

Fakti qĂ« si Bernard Lewis ashtu edhe Osama bin Laden flisnin pĂ«r njĂ« pĂ«rplasje tĂ« pĂ«rjetshme midis njĂ« bote tĂ« bashkuar myslimane dhe njĂ« PerĂ«ndimi tĂ« bashkuar, nuk do tĂ« thotĂ« se ky Ă«shtĂ« realitet. Edhe nĂ« kulmin e idesĂ« sĂ« solidaritetit global mysliman, nĂ« fund tĂ« shekullit XIX, shoqĂ«ritĂ« myslimane ishin tĂ« ndara sipas vijave politike, gjuhĂ«sore dhe kulturore. QĂ« nga koha e shokĂ«ve tĂ« profetit Muhamed, nĂ« shekullin e shtatĂ«, qindra mbretĂ«ri, perandori dhe sulltanate tĂ« ndryshme – disa nĂ« konflikt me njĂ«ra-tjetrĂ«n – kanĂ« sunduar mbi popullsi tĂ« pĂ«rziera myslimane dhe me tĂ« tjerĂ«. Ndarja e myslimanĂ«ve nga fqinjĂ«t e tyre hindu, budistĂ«, tĂ« krishterĂ« dhe hebrenj, dhe koncepti pĂ«r shoqĂ«ritĂ« e tyre nĂ« izolim, nuk ka asnjĂ« lidhje me pĂ«rvojĂ«n historike tĂ« qenies njerĂ«zore. Nuk ka ekzistuar kurrĂ« dhe nuk mund tĂ« ekzistojĂ« njĂ« “botĂ«â€ e ndarĂ« “myslimane.”

TĂ« gjitha grupet e reja fashiste tĂ« djathta anti-myslimane nĂ« EvropĂ« dhe nĂ« ShBA, janĂ« tĂ« fiksuara pas zgjerimit perandorak osman nĂ« EvropĂ«n Lindore. Ata e shohin rrethimin osman tĂ« VjenĂ«s, tĂ« vitit 1683, si njĂ« tentativĂ« tĂ« qytetĂ«rimit islamik pĂ«r tĂ« pushtuar “PerĂ«ndimin.” Por, nĂ« BetejĂ«n e VjenĂ«s, hungarezĂ«t protestantĂ« ishin aleatĂ« tĂ« PerandorisĂ« Osmane – kryesisht myslimane – kundĂ«r HabsburgĂ«ve katolikĂ«. Ishte njĂ« konflikt i ndĂ«rlikuar midis perandorive dhe shteteve, jo njĂ« pĂ«rplasje qytetĂ«rimesh.

Nacionalizmi hindu i kryeministrit tĂ« IndisĂ«, Narendra Modi, promovon idenĂ« e njĂ« Perandorie tĂ« huaj Mogule qĂ« pushtoi IndinĂ« dhe sundoi mbi hindusĂ«t. Por, burokratĂ«t hindu luajtĂ«n njĂ« rol jetik nĂ« PerandorinĂ« Mogule tĂ« IndisĂ«, dhe perandorĂ«t mogulĂ« ishin ndĂ«rtues perandorish, jo fanatikĂ« qĂ« kĂ«rkonin njĂ« sundim teokratik mbi komunitetet e feve tĂ« ndryshme. Ka edhe myslimanĂ« sot qĂ« e shohin PerandorinĂ« Mogule si njĂ« shembull tĂ« dominimit mysliman mbi hindusĂ«t. ËshtĂ« domethĂ«nĂ«se dhe e rĂ«ndĂ«sishme qĂ« propaganda perĂ«ndimore anti-myslimane dhe narrativat panislamike tĂ« historisĂ« i ngjajnĂ« njĂ«ra-tjetrĂ«s. TĂ« dyja mbĂ«shteten mbi njĂ« narrativĂ« civilizuese tĂ« historisĂ« dhe mbi njĂ« ndarje gjeopolitike tĂ« botĂ«s nĂ« njĂ«si tĂ« veçuara dhe ahistorike, si Afrika e zezĂ«, bota myslimane, Azia dhe PerĂ«ndimi.

Panislamizmi bashkĂ«kohor gjithashtu idealizon njĂ« tĂ« kaluar mitike. Sipas panislamistĂ«ve, ymeti, apo komuniteti mysliman global, lindi nĂ« njĂ« kohĂ« kur myslimanĂ«t nuk ishin tĂ« poshtĂ«ruar nga perandoritĂ« raciste tĂ« bardha apo nga fuqitĂ« agresive perĂ«ndimore. PanislamistĂ«t duan ta “bĂ«jnĂ« ymetin sĂ«rish madhĂ«shtor.” Por, ideja e njĂ« epoke tĂ« artĂ« tĂ« unitetit politik dhe solidaritetit mysliman, mbĂ«shtetet mbi amnezinĂ« historike pĂ«r tĂ« kaluarĂ«n perandorake. ShoqĂ«ritĂ« myslimane nuk kanĂ« qenĂ« kurrĂ« politikisht tĂ« bashkuara, ndĂ«rkaq nuk ka pasur kurrĂ« shoqĂ«ri homogjene myslimane nĂ« Euroazi. AsnjĂ« nga perandoritĂ« myslimane, tĂ« drejtuara nga dinastitĂ«, nuk ka synuar nĂ«nshtrimin e jobesimtarĂ«ve nga besimtarĂ« tĂ« devotshĂ«m. Ashtu si monarkĂ«t osmanĂ«, persianĂ« apo egjiptianĂ« tĂ« fundshekullin XIX, ato ishin perandori shumetnike qĂ« punĂ«sonin mijĂ«ra burokratĂ« jobesimtarĂ«. PopullsitĂ« myslimane nuk kanĂ« kĂ«rkuar kurrĂ« solidaritet global tĂ« ymetit para fundit tĂ« shekullit XIX – nĂ« kontekstin e perandorive raciale evropiane.

Termi “bota myslimane” u shfaq pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« vitet ’70 tĂ« shekullit XIX. Fillimisht, ishin misionarĂ«t evropianĂ« apo zyrtarĂ«t kolonialĂ« qĂ« e pĂ«rdornin si njĂ« shkurtesĂ« pĂ«r t’iu referuar tĂ« gjithĂ«ve qĂ« ndodheshin mes “racĂ«s sĂ« verdhĂ«â€ tĂ« AzisĂ« Lindore dhe racĂ«s sĂ« zezĂ« nĂ« AfrikĂ«. Ata e pĂ«rdornin gjithashtu pĂ«r tĂ« shprehur frikĂ«n e tyre nga njĂ« revoltĂ« e mundshme myslimane, edhe pse subjektet myslimane tĂ« perandorive nuk ishin as mĂ« tĂ« rrezikshĂ«m e as mĂ« tĂ« bindur se hindusĂ«t apo budistĂ«t. Pas kryengritjes sĂ« madhe indiane tĂ« vitit 1857, kur si hindusĂ«t ashtu edhe myslimanĂ«t u ngritĂ«n kundĂ«r britanikĂ«ve, disa zyrtarĂ« kolonialĂ« britanikĂ« fajĂ«suan myslimanĂ«t pĂ«r kĂ«tĂ« kryengritje. William Wilson Hunter, njĂ« zyrtar kolonial britanik, vuri nĂ« dyshim – nĂ« librin e tij me ndikim, MyslimanĂ«t indianĂ«: A janĂ« tĂ« detyruar nĂ« ndĂ«rgjegje tĂ« rebelohen kundĂ«r MbretĂ«reshĂ«s? (1871) – nĂ«se myslimanĂ«t indianĂ« mund t’i qĂ«ndronin besnikĂ« njĂ« monarku tĂ« krishterĂ«. NĂ« realitet, myslimanĂ«t nuk ndryshonin shumĂ« nga hindusĂ«t, as nĂ« besnikĂ«rinĂ« e tyre, as nĂ« kritikat e tyre ndaj perandorisĂ« britanike. MyslimanĂ«t elitarĂ« indianĂ«, si reformisti Syed Ahmad Khan, shkruan kundĂ«rshtimet e ashpra ndaj akuzave tĂ« Hunterit. Por, ata gjithashtu pranuan termat e debatit tĂ« tij, sipas tĂ« cilit myslimanĂ«t pĂ«rbĂ«nin njĂ« kategori tĂ« dalluar dhe tĂ« veçantĂ« tĂ« indianĂ«ve.

Rritja e nacionalizmave evropianë gjeti gjithashtu një armik të përshtatshëm te myslimanët, në veçanti te sulltani osman. Në fund të shekullit XIX, nacionalistët grekë, serbë, rumunë dhe bullgarë filluan të portretizonin sulltanin osman si një despot. Ata iu drejtuan liberalëve britanikë për të prishur aleancën osmano-britanike, në emër të një solidariteti global të krishterë. Liberalët anti-osmanë britanikë, si William Gladstone, argumentuan se solidariteti i krishterë duhet të ketë rëndësi në vendimet britanike për Perandorinë Osmane. Pikërisht, në këtë kontekst, sulltani osman iu referua lidhjes së tij shpirtërore me myslimanët indianë, për të argumentuar një rikthim të aleancës osmano-britanike, falë kësaj lidhjeje të veçantë mes dy perandorive të mëdha myslimane.

Në librin e tij me ndikim, E ardhmja e Islamit (1882), poeti anglez Wilfrid Scawen Blunt argumentonte se Perandoria Osmane do të dëbohej përfundimisht nga Evropa dhe se fryma e kryqëzatës e Evropës do ta kthente Stambollin në një qytet të krishterë. Blunt gjithashtu pretendonte se Perandoria Britanike, e cila nuk kishte urrejtje ndaj myslimanëve siç kishin austriakët, rusët apo francezët, mund të bëhej mbrojtëse e popullatave myslimane në Azi. Në mënyrë patronizuese dhe imperialiste, Blunt dukej se interesohej për të ardhmen e myslimanëve. Ai ishte një mbështetës dhe mik i reformistëve kryesorë myslimanë, si Al-Afghani dhe Muhammad Abduh, dhe shërbeu si ndërmjetës midis qarqeve intelektuale evropiane dhe reformistëve myslimanë.

Rreth së njëjtës kohë kur Blunt po shkruante, intelektuali francez me ndikim, Ernest Renan, formuloi një pikëpamje shumë negative për Islamin, veçanërisht në lidhje me shkencën dhe qytetërimin. Renan e shihte Islamin si një fe semite që pengonte zhvillimin e shkencës dhe të racionalitetit. Idetë e tij simbolizuan racialen e myslimanëve përmes fesë së tyre. Natyrisht, Renan i bënte këto argumente në Parisin që sundonte pjesë të mëdha të Afrikës së Veriut dhe të Afrikës Perëndimore myslimane. Idetë e tij ndihmuan në arsyetimin e sundimit kolonial francez. Al-Afghani dhe shumë intelektualë të tjerë myslimanë shkruan kundërshtimet ndaj pretendimeve të Renanit, me mbështetjen e Bluntit. Por, Renani pati më shumë sukses në krijimin e një narrative shpërqendruese të një qytetërimi të veçuar islamik përballë një qytetërimi perëndimor të krishterë.

Pretendimet e elitave evropiane pĂ«r njĂ« mision civilizues perĂ«ndimor, dhe pĂ«r superioritetin e qytetĂ«rimit tĂ« krishterĂ« perĂ«ndimor, ishin themelore pĂ«r projektet koloniale. IntelektualĂ«t evropianĂ« ndĂ«rmorĂ«n projekte tĂ« mĂ«dha pĂ«r klasifikimin e njerĂ«zimit nĂ« hierarki racore dhe fetare. VetĂ«m nĂ« pĂ«rgjigje tĂ« kĂ«tij pohimi shovinist, intelektualĂ«t myslimanĂ« krijuan njĂ« kundĂ«r-narrativĂ« tĂ« qytetĂ«rimit islamik. Duke u pĂ«rpjekur tĂ« pohonin dinjitetin dhe barazinĂ« e tyre, ata theksuan lavdinĂ« e sĂ« kaluarĂ«s, modernitetin dhe civilizimin e “botĂ«s myslimane.” KĂ«ta kundĂ«rshtarĂ« myslimanĂ« tĂ« ideologjisĂ« imperialiste evropiane – tĂ« superioritetit qytetĂ«rues tĂ« racĂ«s sĂ« bardhĂ« mbi myslimanĂ«t dhe racat e tjera me ngjyrĂ« – ishin panislamistĂ«t e parĂ«.

GjatĂ« fillimit tĂ« shekullit XX, reformatorĂ«t myslimanĂ« filluan tĂ« kultivonin narrativĂ«n historike qĂ« theksonte njĂ« qytetĂ«rim tĂ« pĂ«rbashkĂ«t, me njĂ« epokĂ« tĂ« artĂ« nĂ« shkencĂ« dhe art islam, dhe me njĂ« rĂ«nie tĂ« mĂ«vonshme. Kjo ide e njĂ« historie gjithĂ«pĂ«rfshirĂ«se islame ishte njĂ« krijim i ri i formuar drejtpĂ«rdrejt si pĂ«rgjigje ndaj idesĂ« sĂ« njĂ« qytetĂ«rimi perĂ«ndimor dhe ndaj argumenteve gjeopolitike tĂ« unitetit racor perĂ«ndimor/tĂ« bardhĂ«. Ashtu si brezi i parĂ« i intelektualĂ«ve pan-afrikanĂ« dhe pan-aziatikĂ«, intelektualĂ«t myslimanĂ« iu pĂ«rgjigjĂ«n shovinizmit evropian dhe orientalizmit perĂ«ndimor me historinĂ« dhe qytetĂ«rimin e tyre madhĂ«shtor. GjatĂ« gjithĂ« shekullit XX, udhĂ«heqĂ«sit e mĂ«dhenj myslimanĂ«, si Mustafa Kemal AtatĂŒrku i TurqisĂ«, Nasseri nĂ« Egjipt, Mohammad Mosaddequ nĂ« Iran dhe Sukarno nĂ« Indonezi, ishin tĂ« gjithĂ« nacionalistĂ« laikĂ«, por tĂ« gjithĂ« kishin nevojĂ« dhe e pĂ«rdorĂ«n kĂ«tĂ« nocion tĂ« njĂ« historie tĂ« lavdishme tĂ« qytetĂ«rimit mysliman, pĂ«r t’iu kundĂ«rvĂ«nĂ« ideologjive tĂ« supremacisĂ« sĂ« bardhĂ«. Nacionalizmi nĂ« fund triumfoi, dhe gjatĂ« viteve 1950-‘60, ideja e Islamit si njĂ« forcĂ« nĂ« punĂ«t botĂ«rore u zbeh nĂ« gazetarinĂ« dhe studimet perĂ«ndimore.

IdeologjitĂ« panislamike nuk u rishfaqĂ«n mĂ« deri nĂ« vitet ‘70 dhe ’80 tĂ« shekullit XX, dhe atĂ«herĂ« me njĂ« karakter dhe ton tĂ« ri. Ato u rikthyen si shprehje e pakĂ«naqĂ«sisĂ« ndaj botĂ«s bashkĂ«kohore. Kishte ardhur fundi i ditĂ«ve entuziaste tĂ« optimizmit, tĂ« mesit tĂ« shekullit XX, pĂ«r modernizimin. Kombet e Bashkuara kishin dĂ«shtuar nĂ« zgjidhjen e çështjeve ekzistenciale. Shtetet kombĂ«tare pas-koloniale nuk kishin sjellĂ« liri dhe mirĂ«qenie pĂ«r shumicĂ«n e myslimanĂ«ve tĂ« botĂ«s. NdĂ«rkohĂ«, Evropa, ShBA-ja dhe Bashkimi Sovjetik treguan pak shqetĂ«sim pĂ«r vuajtjet e popujve myslimanĂ«. PartitĂ« islamiste, si VĂ«llazĂ«ria Myslimane nĂ« Egjipt dhe Xhemati Islam nĂ« Pakistan, u shfaqĂ«n duke pohuar se kolonizimi i PalestinĂ«s dhe vuajtjet nga varfĂ«ria kĂ«rkonin njĂ« formĂ« tĂ« re solidariteti.

Revolucioni Iranian i vitit 1979 u dëshmua si një moment historik. Për të dënuar status quo-në, Khomeini iu drejtua kësaj forme të re të panislamizmit. Por, Irani i tij dhe rivali rajonal, Arabia Saudite, favorizuan interesat kombëtare të shteteve të tyre. Kështu që nuk ka ekzistuar kurrë një vizion i zbatueshëm federativ për këtë solidaritet të ri panislamik. Ndryshe nga pan-afrikanizmi, i cili idealizonte popullsitë me lëkurë të zezë që jetonin në solidaritet brenda Afrikës pas-koloniale, panislamizmi mbështetet në një ndjenjë viktimizimi, pa një projekt politik praktik. Ai ka të bëjë më pak me planet reale për të themeluar një shtet mysliman, dhe më shumë rreth mënyrës se si të ndalet shtypja dhe diskriminimi ndaj një komuniteti të imagjinuar global.

Thirrjet pĂ«r solidaritet global mysliman nuk mund tĂ« kuptohen duke parĂ« tekstet fetare apo pĂ«rkushtimin fetar tĂ« myslimanĂ«ve. JanĂ« zhvillimet nĂ« historinĂ« intelektuale dhe gjeopolitike moderne ato qĂ« kanĂ« krijuar dhe formĂ«suar pikĂ«pamjet panislamike pĂ«r historinĂ« dhe botĂ«n. Ndoshta tipari mĂ« thelbĂ«sor i tyre Ă«shtĂ« ideja pĂ«r PerĂ«ndimin si njĂ« vend me njĂ« narrativĂ« tĂ« vete historike dhe njĂ« vizion tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m politik pĂ«r hegjemoninĂ« globale. Bashkimi Sovjetik, ShBA-ja, BE-ja – tĂ« gjitha projektet globale perĂ«ndimore tĂ« shekullit XX – imagjinojnĂ« njĂ« PerĂ«ndim superior dhe hegjemon. IntelektualĂ«t e hershĂ«m panislamikĂ« zhvilluan narrativa myslimane pĂ«r rendin global historik, si njĂ« strategji pĂ«r tĂ« kundĂ«rshtuar diskurset imperialiste mbi inferioritetin e tyre, tĂ« cilat ishin tĂ« pĂ«rhapura nĂ« metropolet koloniale, shkrimet orientaliste dhe shkencat sociale evropiane. Thjesht, nuk mund tĂ« ketĂ« njĂ« narrativĂ« panislamike tĂ« rendit global pa homologen e saj, narrativĂ«n perĂ«ndimore pĂ«r botĂ«n, e cila Ă«shtĂ« po aq e njĂ«anshme si histori.

IdetĂ« pĂ«r botĂ«n islame dhe atĂ« perĂ«ndimore duken si armiq qĂ« pasqyrojnĂ« njĂ«ri-tjetrin. Nuk duhet t’u lejojmĂ« kolonizatorĂ«ve tĂ« fundshekullit XIX tĂ« pĂ«rcaktojnĂ« kushtet e debatit tĂ« sotĂ«m mbi tĂ« drejtat e njeriut dhe qeverisjen e mirĂ«. PĂ«r sa kohĂ« qĂ« e pranojmĂ« kĂ«tĂ« opozitĂ« tĂ« njĂ«anshme mes “PerĂ«ndimit” dhe “botĂ«s myslimane,” ne vazhdojmĂ« tĂ« jemi tĂ« robĂ«ruar nga kolonializmi dhe dĂ«shtimet e dekolonizimit. Duke i pranuar dhe refuzuar kĂ«to terma diskutimi, mund tĂ« bĂ«hemi tĂ« lirĂ« pĂ«r tĂ« ecur pĂ«rpara, pĂ«r tĂ« menduar pĂ«r njĂ«ri-tjetrin dhe pĂ«r botĂ«n nĂ« mĂ«nyra mĂ« realiste dhe njerĂ«zore. Sfida jonĂ« sot Ă«shtĂ« tĂ« gjejmĂ« njĂ« gjuhĂ« tĂ« re tĂ« tĂ« drejtave dhe normave, qĂ« nuk Ă«shtĂ« e robĂ«ruar nga mashtrimet e qytetĂ«rimit perĂ«ndimor, apo tĂ« alternativave afrikane, aziatike dhe myslimane ndaj tij. Qenia njerĂ«zore, pavarĂ«sisht ngjyrĂ«s apo fesĂ«, ndan njĂ« planet tĂ« vetĂ«m dhe njĂ« histori tĂ« ndĂ«rlidhur, pa kufij civilizues. Çdo rrugĂ« pĂ«rpara, pĂ«r tĂ« kapĂ«rcyer padrejtĂ«sitĂ« dhe problemet aktuale, duhet tĂ« bazohet nĂ« lidhjet dhe vlerat tona tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta, e jo nĂ« tribalizmin civilizues. /Telegrafi/

The post ÇfarĂ« Ă«shtĂ« bota myslimane? appeared first on Telegrafi.

Berisha: Raporti për farsën elektorale gati, shkeljet tek institucionet vëzhguese të 11 majit

✇Agjencia Telegrafike Shqiptare
By: Ermira Isufaj
19 June 2025 at 15:35

TIRANË, 19 qershor/ATSH/ Kreu i PartisĂ« Demokratike, Sali Berisha, u shpreh sot gjatĂ« njĂ« konference me gazetarĂ«t, se zgjedhjet e 11 majit ishin njĂ« farsĂ« elektorale, duke paralajmĂ«ruar, sipas tij, fakte tĂ« reja.

Berisha tha se, Partia Demokratike nuk do ta njohë kurrë rezultatin e këtyre zgjedhjeve, të cilat i konsideroi si një farsë të mbështetur në krim dhe drogë.

“Deklaroj edhe njĂ«herĂ« se rezultati i kĂ«tyre zgjedhjeve tĂ« bazuara nĂ« krimin, drogĂ«n dhe farsĂ«n nuk do njihet kurrĂ«. Denoncoj pĂ«rsĂ«ri njoftimin qĂ« bĂ«ri paraprakisht klani Troplini pĂ«r t’u larguar, njeriu qĂ« mbajti nĂ« xhep pĂ«r 20 ditĂ«, urdhĂ«r-arrestin ndĂ«rkombĂ«tar tĂ« tyre, tĂ« firmosur nga gjykatĂ«si dhe qĂ« pranoi tĂ« ndryshojĂ« edhe mbiemrin dhe tĂ« quhet jo mĂ« Duman, por Troplin”, tha Berisha.

Berisha u shpreh se raporti për farsën elektorale është në tërësi gati, shkeljet i janë dërguar institucioneve që vëzhguan zgjedhjet

“95 pĂ«r qind e tij Ă«shtĂ« dĂ«rguar pranĂ« institucioneve qĂ« vĂ«zhguan zgjedhjet. Pastaj kjo do kompletohet dhe do dĂ«rgohet si libĂ«r”, deklaroi Berisha.

I pyetur nga gazetarët në lidhje me procesin e rinumërimit të votave, kreu i PD, theksoi se, kjo nuk është një kërkesë primare e PD-së, por një kërkesë e bërë nga kandidatët dhe e mbështetur nga partia.

Sipas Berishës, kjo është një nevojë e ngritur nga qytetarët dhe kandidatët për transparencë. Sipas tij, Partia Demokratike është e përqendruar në kontrollin e legjitimitetit të zgjedhjeve, të cilat i cilësoi si një farsë të shëmtuar dhe të parapërgatitur. Ai përmendi tre linja hetimi që, sipas tij, po ndjek PD: pamjet filmike që zbulojnë manipulime, mënyra e administrimit të qendrave të votimit dhe materialeve zgjedhore, si dhe shqyrtimi i kërkesave të kandidatëve opozitarë.

Gjatë konferencës, Berisha paralajmëroi publikimin e të tjera fakteve lidhur me zgjedhjet e 11 majit.

“Treni bullgar Ă«shtĂ« mekanizĂ«m universal. Dy janĂ« mekanizmat me fletĂ«n e votimit, treni bullgar dhe ai qĂ« pĂ«rdor Putini qĂ« shpĂ«rndan fletĂ«n e votimit para votimeve dhe ata vijnĂ« me fletĂ« nĂ« xhep dhe votojnĂ«. Pastaj, mos harroni se nuk ka filluar akoma tĂ« flas laptopi”, tha Berisha.

/e.i/j.p/

The post Berisha: Raporti për farsën elektorale gati, shkeljet tek institucionet vëzhguese të 11 majit appeared first on Agjencia Telegrafike Shqiptare.

“Nuk ka filluar tĂ« flasĂ« akoma laptopi”/ Berisha paralajmĂ«ron: Kemi fakte tĂ« pafundme


✇BoldNews
By: Oldi
19 June 2025 at 13:41

Kreu i PD-sĂ«, Sali Berisha paralajmĂ«roi sot publikimin e njĂ« tjetĂ«r “lajmi tĂ« veçantĂ«â€ ditĂ«n e nesĂ«rme, nĂ« kuadĂ«r tĂ« asaj qĂ« ai e cilĂ«son si zbardhje tĂ« manipulimeve masive tĂ« zgjedhjeve tĂ« 11 majit nga mazhoranca. Ai akuzoi kryeministrin pĂ«r pĂ«rdorimin e dy mekanizmave tĂ« njohur nĂ« manipulimin e votĂ«s: “trenin bullgar” – njĂ« [
]

The post “Nuk ka filluar tĂ« flasĂ« akoma laptopi”/ Berisha paralajmĂ«ron: Kemi fakte tĂ« pafundme
 appeared first on BoldNews.al.

Dita Botërore e Sigurisë Ushqimore, ISSH: Të edukohemi për një ushqim më të sigurt për të gjithë

✇Agjencia Telegrafike Shqiptare
By: Ermira Isufaj
7 June 2025 at 14:45

TIRANË, 7 qershor /ATSH/ Sot Ă«shtĂ« Dita BotĂ«rore e SigurisĂ« Ushqimore dhe Kombet e Bashkuara synojnĂ« tĂ« tĂ«rheqin vĂ«mendjen pĂ«r tĂ« ndihmuar nĂ« parandalimin, zbulimin dhe menaxhimin e rreziqeve qĂ« vijnĂ« nga ushqimi, duke kontribuar nĂ« sigurinĂ« ushqimore, shĂ«ndetin e njeriut, begatinĂ« ekonomike, bujqĂ«sinĂ«, aksesin nĂ« treg, turizmin dhe zhvillimin e qĂ«ndrueshĂ«m.

Kjo ditë ndërkombëtare është një mundësi për të forcuar përpjekjet për të garantuar që ushqimi që hamë të jetë i sigurt, siguria ushqimore e zakonshme në axhendën publike dhe për të reduktuar barrën e sëmundjeve që vijnë nga ushqimi globalisht.

Sipas disa statistikave të publikuara nga Instituti i Shëndetit Publik, bazuar edhe në raportet e fundit të OKB-së, rreth 600 milionë njerëz sëmuren çdo vit nga sëmundjet që transmetohen përmes ushqimit.

NĂ« njoftimin e ISSH-sĂ«, thuhet se mikroorganizmat nuk janĂ« tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m, ato lĂ«vizin dhe shumohen, ndaj duhet t’i njohim dhe t’i kontrollojmĂ« me kujdes.

“Kostoja ekonomike e sĂ«mundjeve ushqimore nĂ« vendet me tĂ« ardhura tĂ« ulĂ«ta tejkalon 110 miliardĂ« dollarĂ« nĂ« vit! Kimikatet nĂ« ushqim mund tĂ« kenĂ« efekte afatgjata nĂ« shĂ«ndet. Shkenca ofron metoda pĂ«r vlerĂ«simin e rrezikut dhe mbrojtjen tonĂ«â€, thuhet nĂ« postimin nĂ« rrjetet sociale.

ISSH nënvizon faktin se bakteret rezistente ndaj antibiotikëve janë një kërcënim real, ndërsa përdorimi i gabuar në bujqësi dhe blegtori mund të ndikojë zinxhirin ushqimor.

ISSH bĂ«n thirrje pĂ«r tĂ« shmangur zonat e rrezikshme, si edhe pĂ«r tĂ« ruajtur ushqimet nĂ«n 5°C ose t’i gatuani ato nĂ« mbi 70°C pĂ«r tĂ« parandaluar shumimin e baktereve.

Në këtë 7 Qershor, le të ndërgjegjësohemi dhe të edukohemi për një ushqim më të sigurt për të gjithë!

Vitin e kaluar, slogani i 7 qershorit ishte “Siguria e ushqimit, çështje e tĂ« gjithĂ«ve” dhe fushata promovoi ndĂ«rgjegjĂ«simin global pĂ«r sigurinĂ« ushqimore duke u bĂ«rĂ« thirrje vendeve dhe vendimmarrĂ«sve, sektorit privat, shoqĂ«risĂ« civile, organizatave tĂ« OKB-sĂ« dhe publikut tĂ« gjerĂ« tĂ« ndĂ«rmarrin veprime.

Fakte dhe statistika nga ISSH në Ditën Botërore e Sigurisë Ushqimore
1 nga 2

/a.f/

The post Dita Botërore e Sigurisë Ushqimore, ISSH: Të edukohemi për një ushqim më të sigurt për të gjithë appeared first on Agjencia Telegrafike Shqiptare.

Nuk ka kultura të pastra

✇Telegrafi
By: Agron Shala
3 June 2025 at 14:37

Të gjitha fetë, tregimet, gjuhët dhe normat tona janë përzier dhe ngatërruar nëpërmjet lëvizjeve dhe shkëmbimeve përgjatë historisë.

Nga: Inanna Hamati-Ataya, profesoreshë në Universitetin e Groningenit në Holandë / Aeon.co
PĂ«rktheu: Agron Shala / Telegrafi.com

NĂ« vitet 1990, njĂ« brez i tĂ«rĂ« u privua nga ndĂ«rgjegjja historike, pĂ«rmes njĂ« rrĂ«fimi tĂ« fuqishĂ«m dhe nĂ« dukje tĂ« paprecedentĂ«. Ky tregim, i krijuar nĂ« kohĂ«n kur Lufta e FtohtĂ« po mbaronte, shpallte se kufijtĂ« – realĂ« apo imagjinarĂ« – kishin pushuar funksionin qĂ« kishin mĂ« parĂ«. NjerĂ«zit nuk ishin mĂ« tĂ« mbyllur brenda gjeografive apo identiteteve tĂ« tyre tĂ« vjetra. Ata tani banonin nĂ« njĂ« botĂ« tĂ« re qĂ« dukej sikur ishte shkĂ«putur nga zhvillimi i zakonshĂ«m i shoqĂ«risĂ« njerĂ«zore.

“Globalizimi” ishte koncepti i zgjedhur pĂ«r tĂ« pĂ«rshkruar kĂ«tĂ« moment transformues nĂ« historinĂ« njerĂ«zore. Ai pĂ«rshkruante se si teknologjitĂ« e reja dhe rrjetet e lidhjes kishin afruar papritur komunitetet njerĂ«zore dhe i kishin bĂ«rĂ« ato tĂ« pĂ«rshkueshme nga njĂ« rrjedhĂ« e pakontrollueshme njerĂ«zish, idesh, mallrash dhe praktikash kulturore, tĂ« cilat lĂ«viznin lirshĂ«m nĂ«pĂ«r tregjet e integruara tĂ« ekonomisĂ« botĂ«rore. NĂ« vijim tĂ« kĂ«tij transformimi, u shfaqĂ«n edhe termat e rinj qĂ« shprehnin njĂ« ankth tĂ« ri: bota ishte bĂ«rĂ« vĂ«rtet “fshati global” tĂ« cilin Marshall McLuhan e kishte parashikuar nĂ« vitet 1960, por njĂ« botĂ« e formĂ«suar nga korporatat shumĂ«kombĂ«she dhe “globalistĂ«t elitarĂ«â€ qĂ« flisnin njĂ« “anglishte globale” hegjemone, dhe tĂ« cilĂ«t udhĂ«hiqnin njĂ« “homogjenizĂ«m” shkatĂ«rrues (ose “MekdonaldizĂ«m”) tĂ« kulturave njerĂ«zore tĂ« cilin kufijtĂ« kombĂ«tarĂ« ishin shumĂ« tĂ« dobĂ«t pĂ«r ta ndaluar.

GjatĂ« tri dekadave tĂ« fundit, gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« njerĂ«z kanĂ« filluar ta shohin botĂ«n tonĂ« “globale” si njĂ« mallkim. Me ndrydhjen e pĂ«rmasave kohĂ«-hapĂ«sirĂ«, globalizimi duket se na ka shkĂ«putur nga logjika dhe rrjedha e historisĂ«. Identitetet tona tĂ« dyshimta, bastarde – tĂ« qepura nga copa tĂ« kulturave tĂ« ndryshme – duken tĂ« papajtueshme me traditat “autentike” dhe mĂ«nyrat e jetesĂ«s sĂ« tĂ« parĂ«ve tanĂ«. Jemi bĂ«rĂ« tĂ« huaj pĂ«r vendet qĂ« ata i quanin atdhe, pĂ«r mĂ«nyrĂ«n si visheshin, si ushqeheshin apo si komunikonin mes vete. Dhe, pa njĂ« model se si tĂ« jetojmĂ« dhe pa pĂ«rvojĂ«n nga e cila do tĂ« mĂ«sojmĂ«, sirenat shurdhuese tĂ« lĂ«vizjeve kundĂ«r globalizimit po na tĂ«rheqin gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« drejt identiteteve dhe kufijve mĂ« tĂ« sigurt tĂ« njĂ« tĂ« kaluare tĂ« artĂ« dhe tĂ« humbur.

Ky tregim mbi globalizimin është historia më e suksesshme frikësuese e kohës sonë. Dhe, si të gjitha rrëfimet e frikshme, ajo ushqen frikën tonë nga e panjohura e madhe.

Por, gjithçka është një iluzion. Nuk ka ndonjë botë të re globale.

E tashmja jonĂ« na duket e tillĂ« vetĂ«m sepse kemi harruar tĂ« kaluarĂ«n tonĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t. Globalizimi nuk filloi nĂ« vitet 1990, as nĂ« mijĂ«vjeçar e fundit. Kujtimi i kĂ«saj historie tĂ« vjetĂ«r dhe tĂ« pĂ«rbashkĂ«t Ă«shtĂ« njĂ« rrugĂ« drejt njĂ« tregimi tjetĂ«r, qĂ« fillon shumĂ«, shumĂ« mĂ« herĂ«t – shumĂ« pĂ«rpara ardhjes sĂ« zinxhirĂ«ve ndĂ«rkombĂ«tarĂ« tĂ« furnizimit, anijeve qĂ« lundronin nĂ«pĂ«r oqeane, dhe rrugĂ«ve tĂ« mĂ«dha tĂ« mĂ«ndafshit qĂ« pĂ«rshkonin kontinentet. Tregimi i globalizimit Ă«shtĂ« i shkruar pĂ«rgjatĂ« gjithĂ« historisĂ« njerĂ«zore. AtĂ«herĂ«, pse vazhdojmĂ« ta rrĂ«fejmĂ« kĂ«tĂ« histori gabimisht?

NjĂ« endje nĂ«pĂ«r tregun Grote Markt, nĂ« qytetin holandez tĂ« Groningenit, diku nĂ« vitet 2020. NjĂ« zonjĂ« qĂ« drejton njĂ« tezgĂ« e pyet njĂ« klient nĂ«se e do humusin “natyral”, me çfarĂ« nĂ«nkupton “tĂ« pastĂ«r”. Ai duket i hutuar, ndĂ«rsa ajo i tregon me dorĂ« pĂ«r variantet portokalli, tĂ« gjelbĂ«r dhe vjollcĂ« tĂ« humusit qĂ« ka nĂ« ofertĂ«. Atij i duhej pak kohĂ« qĂ« tĂ« provonte versionin origjinal – atĂ« pastĂ« tĂ« zbehtĂ« qĂ« e kishte shtyrĂ« tĂ« konsumonte mĂ« shumĂ« qiqra, fara susami dhe vaj ulliri se tĂ« gjithĂ« paraardhĂ«sit e tij sĂ« bashku – kĂ«shtu qĂ« humusi vjollcĂ« do tĂ« duhej tĂ« priste pĂ«r njĂ« ditĂ« tjetĂ«r. Ai murmuriti: “TĂ« vĂ«rtetin, ju lutem”, dhe nxiton drejt njĂ« tezge tjetĂ«r pĂ«r tĂ« marrĂ« artikullin e fundit nĂ« listĂ«n e tij tĂ« blerjeve: patatet, pĂ«rbĂ«rĂ«sin mĂ« elementar tĂ« kuzhinĂ«s holandeze. Diku tjetĂ«r nĂ« treg, klientĂ« tĂ« tjerĂ« kĂ«rkonin pĂ«rbĂ«rĂ«sit e tyre tĂ« preferuar. Disa kĂ«rkonin miell gruri tĂ« plotĂ« pĂ«r njĂ« bukĂ« tĂ« fermentuar nĂ« stilin francez ose oriz basmati pĂ«r njĂ« recetĂ« irakiane; tĂ« tjerĂ«t blenĂ« miell misri pĂ«r njĂ« puding nigerian, domate pĂ«r njĂ« salcĂ« tĂ« freskĂ«t makaronash italiane, apo ullinj pĂ«r njĂ« sallatĂ« greke.

Tregjet si ky janĂ« vende tĂ« pĂ«rsosura pĂ«r tĂ« vĂ«zhguar lĂ«vizjen dhe pĂ«rzierjen e njerĂ«zve, mallrave, ideve dhe zakoneve – atĂ« qĂ« sot e quajmĂ« globalizim. Ato janĂ« gjithashtu vende ku mund tĂ« fillojmĂ« tĂ« imagjinojmĂ« historinĂ« mĂ« tĂ« gjatĂ« tĂ« kĂ«tij procesi.

Shumë tregje historike u themeluan shumë përpara epokës sonë globale. Kur Grote Markt filloi të funksiononte në fundin e Mesjetës, pak nga prodhimet që sot janë në dispozicion të komunitetit ndërkombëtar të Groningenit, do të kishin qenë të pranishme. Në atë kohë, vizitorët e tregut vinin gjithashtu nga territore më të afërta dhe më të kufizuara, dhe shumica e tyre ende flisnin dialektet e tyre rajonale. Por, në vitin 1493, horizontet imagjinative të jetës së përditshme në këtë dhe në tregjet e tjera evropiane, papritur u zgjeruan, pasi nisi të qarkullonte lajmi për një zbulim të jashtëzakonshëm: ekzistonte një botë e panjohur njerëzore përtej brigjeve të Evropës. Ishte një botë aq e papritur dhe aq e ndryshme, në dukje, saqë tronditi ndërgjegjen evropiane në themel.

Pasi Kristofor Kolombi [Christopher Columbus] nĂ« vitin 1492 mbĂ«rriti nĂ« tokat tĂ« cilat mĂ« vonĂ« do tĂ« quheshin “Amerikat”, njerĂ«zimi pĂ«rjetoi njĂ« proces katĂ«rqindvjeçar tĂ« integrimit intensiv botĂ«ror, tĂ« nxitur nga imperializmi, tregtia, feja, njĂ« kulturĂ« e re e lĂ«vizjeve dhe njĂ« kureshtje intelektuale dhe e çliruar nga zinxhirĂ«t e traditĂ«s. NdĂ«rsa u krijuan rrjetet e sigurta tĂ« lidhjeve detare dhe tokĂ«sore, popujt e “BotĂ«s sĂ« VjetĂ«r” dhe “BotĂ«s sĂ« Re” u bashkuan nĂ« mĂ«nyrĂ«n mĂ« tĂ« dhunshme dhe mĂ« transformuese tĂ« mundshme. Ky proces hapi atĂ« qĂ« historiani Alfred W Crosby Jr nĂ« vitin 1972 e quajti “shkĂ«mbimi kolumbian”: njĂ« lĂ«vizje e gjerĂ« ndĂ«rkontinentale, e nxitur nga njeriu, e kafshĂ«ve, bimĂ«ve dhe mikroorganizmave qĂ« bartnin sĂ«mundje – njĂ« shkĂ«mbim qĂ« ndryshoi pĂ«rgjithmonĂ« profilin biologjik tĂ« TokĂ«s dhe jetĂ«n ekonomike, kulturore dhe politike tĂ« banorĂ«ve tĂ« saj.

PĂ«r shumĂ« historianĂ«, kjo “epokĂ« e hershme moderne”, qĂ« shtrihet nga vitet 1500 deri nĂ« vitet 1800, pĂ«rfaqĂ«son fazĂ«n e parĂ« tĂ« globalizimit. Sipas tyre, kjo periudhĂ« solli nĂ« jetĂ« ekonominĂ« e parĂ« globale kapitaliste dhe tregun e parĂ« tĂ« integruar botĂ«ror, e nisi njĂ« pĂ«rzierje tĂ« paprecedentĂ« tĂ« kulturave dhe etnive vendore dhe kristalizoi ndĂ«rgjegjen e parĂ« globale pĂ«r njĂ« botĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t. Ajo ishte aq e fuqishme, saqĂ« ndikimet e saj vazhdojnĂ« tĂ« ndihen deri sot nĂ« dieta, gjuhĂ«, ekonomi, regjime shoqĂ«rore dhe juridike, balanca ndĂ«rkombĂ«tare tĂ« fuqisĂ« politike e ushtarake, si dhe nĂ« kornizat dhe institucionet shkencore. Madje, kjo epokĂ« ndihmoi nĂ« formĂ«simin e koncepteve tona filozofike pĂ«r “vetveten”, tĂ« lindura nga tronditja e evropianĂ«ve pĂ«rballĂ« zbulimit tĂ« “tjetrit”.

Por, edhe kjo epokë nuk ishte epoka e parë globale në historinë njerëzore. Ajo vetë ishte produkt i lëvizjeve, takimeve dhe shkëmbimeve më të hershme globale. Në fakt, globalizimi i hershëm modern ishte thjesht një episod i përshpejtuar i një procesi të përgjithshëm që ka qenë i pranishëm prej dhjetëra mijëra vitesh.

Kujtesa kolektive njerëzore është një depo e pjesshme dhe e papërsosur e ballafaqimeve tona me njëri-tjetrin në kohë. Ne nuk jemi të mirë kujtesë dhe aq më pak në pranimin e mënyrave se si këto përballje kanë formësuar shoqëritë, kulturat dhe ekonomitë tona të sotme. Atëherë, si ndodhi që harruam?

TeoricienĂ«t e globalizimit qĂ« ndjekin sociologun Roland Robertson, pĂ«rdorin termin “glokalizim” pĂ«r tĂ« pĂ«rshkruar mĂ«nyrĂ«n se si kulturat lokale pĂ«rthithin produktet e tregut global dhe i shndĂ«rrojnĂ« ato nĂ« diçka qĂ« duket e re. NĂ«pĂ«rmjet kĂ«tij procesi, mallrat qĂ« vijnĂ« nga jashtĂ« – teknologjitĂ«, idetĂ«, simbolet, stilet artistike, praktikat shoqĂ«rore apo institucionet – asimilohen, duke u bĂ«rĂ« rikrijime hibride qĂ« marrin kuptime tĂ« reja. KĂ«to rikrijime mĂ« pas ripĂ«rdoren si shenja tĂ« reja tĂ« dallimeve kulturore apo klasore, duke i sedimentuar produktet e huazuara kulturore nĂ« vetĂ«dijen kolektive deri nĂ« atĂ« pikĂ« saqĂ« nuk i njohim mĂ« si tĂ« huaja. Dhe, kĂ«shtu, globalja bĂ«het lokale, e huaja bĂ«het e njohur, dhe “tjetri” bĂ«het “ne”. Glokalizimi Ă«shtĂ« mĂ«nyra dhe arsyeja pse ne harrojmĂ« kolektivisht. Ky Ă«shtĂ« mashtrimi i heshtur i çdo globalizimi nĂ« historinĂ« tonĂ«: harresa jonĂ« Ă«shtĂ« metoda dhe vula e suksesit tĂ« tij.

Çdo brez pĂ«rvetĂ«son trashĂ«gimitĂ« e shkĂ«mbimeve globale dhe i rimodelon ato si tĂ« vetat. GĂ«rmimi nĂ« sedimentet qĂ« paraardhĂ«sit tanĂ« kanĂ« lĂ«nĂ« nĂ« ndĂ«rgjegjen kolektive, nuk Ă«shtĂ« njĂ« detyrĂ« qĂ« ne e bĂ«jmĂ« natyrshĂ«m. ËshtĂ« njĂ« akt kujtese dhe vetĂ«njohjeje qĂ« mund tĂ« tronditĂ« identitetet tona, sepse bie ndesh me proceset qĂ« u japin atyre “autenticitet”.

Ky gĂ«rmim bĂ«het edhe mĂ« i vĂ«shtirĂ« pĂ«r shkak tĂ« prirjes sonĂ« pĂ«r t’u pĂ«rqendruar te unikja e sĂ« tashmes. Duke u kufizuar vetĂ«m nĂ« hollĂ«sitĂ« e momentit aktual global, ne shpĂ«rfillim manifestimet mĂ« tĂ« dukshme tĂ« sĂ« kaluarĂ«s sĂ« thellĂ« tĂ« globalizimit. Merrni parasysh kĂ«to tipare tĂ« gjera dhe pĂ«rcaktuese tĂ« qytetĂ«rimit njerĂ«zor: disa prej feve tona botĂ«rore, paradigmĂ«n dominuese tĂ« komunikimit tĂ« shkruar dhe normat etike tĂ« sjelljes shoqĂ«rore qĂ« gjerĂ«sisht janĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta. Merrni parasysh edhe mĂ«nyrĂ«n (kuazi-)universale tĂ« jetesĂ«s agrare dhe rendin tonĂ« ushqimor e psikotropik qĂ« mbĂ«shtetet nĂ« njĂ« numĂ«r jashtĂ«zakonisht tĂ« vogĂ«l bimĂ«sh tĂ« kulturave tĂ« niseshtes (si gruri, misri, orizi), kafshĂ«sh tĂ« zbutura (lopĂ«, pula) dhe stimuluesish (kafe, sheqer) qĂ« konsumohen nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« njĂ«trajtshme nĂ« tĂ« gjithĂ« planetin. KĂ«to karakteristika i paraprijnĂ« epokĂ«s sonĂ« “globale” mijĂ«ra vjet mĂ« parĂ«. Dhe, mund tĂ« thuhet me plot tĂ« drejtĂ« se janĂ« tipare mĂ« themelore tĂ« kulturĂ«s njerĂ«zore dhe ilustrime mĂ« pĂ«rfaqĂ«suese tĂ« globalizimit sesa K-popi [muzika pop e KoresĂ« sĂ« Jugut] apo sandalet gjermane [Birkenstock] – tĂ« cilat vetĂ« janĂ« njĂ« rimarrje e vonĂ« e produkteve identike ose tĂ« ngjashme qĂ« kanĂ« qarkulluar prej tĂ« paktĂ«n 10 mijĂ« vjetĂ«sh.

Fenomenet globale të këtij lloji ndjekin një model të përsëritur që mund ta njohim lehtësisht përgjatë historisë sonë: produkte kulturore që udhëtojnë rreth globit nëpërmjet teknologjive gjithnjë e më të sofistikuara të lidhjes. Para internetit ishin aeroplanët dhe anijet me kontejnerë. Përpara tyre, ishin telegrafi elektrik, hekurudhat, anijet me avull, shtypshkronjat, gazetat, karavelat, sistemet e shkrimit, karrocat dhe kuajt e devetë. Para gjithë këtyre ishin shenjat më të hershme ideografike dhe anijet e para lundruese të Epokës Paleolitike.

Çdo teknologji e re lidhjeje ka hapur ose zgjeruar rrugĂ«t e lĂ«vizjes dhe tĂ« shkĂ«mbimit, duke krijuar epoka tĂ« globalizimit qĂ« kanĂ« lĂ«nĂ« gjurmĂ« tĂ« qĂ«ndrueshme nĂ« ndĂ«rgjegjen njerĂ«zore. NĂ«pĂ«r kĂ«to rrugĂ«, ndĂ«rveprimi shoqĂ«ror i ka kthyer gjuhĂ«t lokale nĂ« gjuhĂ« globale dhe nĂ« gjuhĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta – si frĂ«ngjishtja, arabishtja, kinezishtja klasike, gjuha nahuatle, maja, greqishtja apo akadishtja – tĂ« cilat kanĂ« lehtĂ«suar dhe pĂ«rforcuar marrĂ«dhĂ«niet ndĂ«rkulturore. Si rezultat, kultura materiale, idetĂ« dhe risitĂ« kanĂ« mundur tĂ« qarkullojnĂ« mĂ« lehtĂ« nĂ« çdo periudhĂ« historike tĂ« shkĂ«mbimit. KĂ«shtu janĂ« pĂ«rhapur nĂ« botĂ«, si stolitĂ« “parahistorike” ashtu edhe fanellat. Kjo Ă«shtĂ« arsyeja pse monoteizmi dhe rrĂ«fimi i pĂ«rmbytjes sĂ« madhe gjenden nĂ« kaq shumĂ« vende tĂ« ndryshme. Dhe, kjo shpjegon se pse ide tĂ« caktuara, si teoria e lĂ«ngjeve trupore apo mekanika kuantike, janĂ« bĂ«rĂ« mĂ«nyra tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta tĂ« tĂ« kuptuarit tĂ« botĂ«s.

AsnjĂ« sistem kulturor qĂ« ka rĂ«ndĂ«si pĂ«r ekzistencĂ«n tonĂ«, nuk i shpĂ«ton kĂ«tij modeli tĂ« formimit global. Merrni pĂ«r shembull sistemet ushqimore qĂ« na mbajnĂ« gjallĂ«, si dhe praktikat kulinare. Kur e lidhim pataten me kuzhinĂ«n “tradicionale” evropiane ose me zinĂ« e bukĂ«s nĂ« IrlandĂ«, ne harrojmĂ« origjinĂ«n e saj nga Andet dhe udhĂ«timet globale qĂ« e bĂ«nĂ« atĂ« tĂ« pranishme nĂ« kuzhinat familjare dhe restorantet e ushqimit tĂ« shpejtĂ« anembanĂ« botĂ«s. Histori tĂ« ngjashme tĂ« harruara mund tĂ« tregohen edhe pĂ«r ushqime tĂ« tjera tĂ« pĂ«rhapura: domatet dhe misri nga Amerika, orizi nga Azia Lindore dhe Afrika, dhe gruri, elbi e ullinjtĂ« nga Azia JugperĂ«ndimore. Kjo harresĂ« Ă«shtĂ« arsyeja se pse shumĂ« simbole vendore kulinare, si vera franceze apo hamburgerĂ«t amerikanĂ«, shndĂ«rrohen lehtĂ«sisht nĂ« toteme dhe mitologji tĂ« identitetit kombĂ«tar. Rrushi “vendor” pĂ«r verĂ« dhe bagĂ«titĂ« qĂ« mbushin tregjet botĂ«rore sot, janĂ« produkte pĂ«rfundimtare tĂ« migrimeve globale qĂ« kanĂ« filluar qĂ« nĂ« EpokĂ«n Neolitike.

Shenjat kulturore tĂ« identitetit tĂ« cilat i ruajmĂ« mĂ« me xhelozi – kuzhinat tona, fetĂ«, gjuhĂ«t dhe zakonet shoqĂ«rore – janĂ« produkte tĂ« globalizimeve tĂ« mĂ«parshme. Kur i manifestojmĂ« kĂ«to shenja kulturore si elemente “autentike” tĂ« identiteteve tona, nĂ« thelb po manifestojmĂ« kulturĂ«n tonĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t njerĂ«zore, tĂ« lindur nga njĂ« zinxhir i gjatĂ« takimesh dhe shkĂ«mbimesh.

Globalizimi mund tĂ« vĂ«zhgohet pĂ«rgjatĂ« gjithĂ« historisĂ« njerĂ«zore. Ai shfaq njĂ« shkallĂ« tĂ« tillĂ« qĂ«ndrueshmĂ«rie, saqĂ« duhet tĂ« jetĂ« njĂ« element thelbĂ«sor i evolucionit tĂ« shoqĂ«risĂ« njerĂ«zore. Larg sĂ« qeni thjesht njĂ« mĂ«nyrĂ« jetese apo njĂ« kĂ«ndvĂ«shtrim – apo njĂ« shpikje e elitave – globalizimi mund tĂ« kuptohet si proces masiv nĂ«pĂ«rmjet tĂ« cilit kultura njerĂ«zore evoluon dhe riprodhon vetveten.

Kultura Ă«shtĂ« mĂ«nyra se si jemi pĂ«rshtatur ndaj mjedisit qĂ« ndryshon, pĂ«r tĂ« mbijetuar dhe pĂ«r tĂ« lulĂ«zuar. Kulturat, nĂ« shumĂ«s, janĂ« shfaqjet e veçanta tĂ« kulturĂ«s njerĂ«zore nĂ« kohĂ« dhe vende tĂ« ndryshme. KĂ«to dy kategori – kultura njerĂ«zore dhe kulturat – janĂ« pĂ«rafĂ«rsisht ekuivalente me idenĂ« biologjike tĂ« “gjenotipit” (kodi ynĂ« thelbĂ«sor) dhe “fenotipit” (shfaqjet e tij tĂ« ndryshueshme). Historia e globalizimeve tona Ă«shtĂ« historia e mĂ«nyrĂ«s se si variacionet fenotipike tĂ« kulturĂ«s njerĂ«zore kanĂ« qarkulluar dhe e kanĂ« transformuar nĂ« mĂ«nyrĂ« kumulative gjenotipin tonĂ« kulturor.

Qasjet pĂ«rjashtuese dhe ndjenjat kundĂ«r globalizimit lindin nga njĂ« ngatĂ«rrim i kĂ«tyre kategorive. Kuzhinat kombĂ«tare apo rajonale, pĂ«r shembull, qĂ« ngulitin ndjenja krenarie pĂ«r identitetin dhe shkaktojnĂ« ndjenja neverie apo pĂ«rçmim ndaj kuzhinave tĂ« tĂ« tjerĂ«ve, nuk janĂ« veçse variante tĂ« njĂ« tipari tĂ« pĂ«rbashkĂ«t tĂ« sjelljes njerĂ«zore – gatimit – qĂ« na dallon nga tĂ« gjitha speciet e tjera. Gatimi Ă«shtĂ« njĂ« tipar i jashtĂ«zakonshĂ«m dhe me domethĂ«nie tĂ« vĂ«rtetĂ« pĂ«r “identitetin” tonĂ« si specie. MĂ« pak domethĂ«nĂ«se Ă«shtĂ« se cilat kultura pĂ«rdorin kĂ«tĂ« apo atĂ« pĂ«rbĂ«rĂ«s.

Veçantia e kulturave lokale është një iluzion më vete. Kur shihen në një plan afatgjatë, kufijtë e tyre mjegullohen dhe shkrihen me njëri-tjetrin. Por, vetëdija e një individi apo e një brezi nuk është aq e gjerë sa të përfshijë përmasën e thellë kohore ku shtrihet kultura njerëzore. Dhe, kështu, ne harrojmë.

Historitë kombëtare që na mësohen, gjithashtu e fshijnë këtë tregim të gjatë të lëvizjes kulturore. Ato priren të përqendrohen në tregime të inovacionit të cilat theksojnë momentet e krijimit. Në realitet, ka shumë pak tregime të origjinës apo shpikjes së vërtetë.

Tregimet e qarkullimit dhe përvetësimit janë të shumta dhe ofrojnë një rrëfim shumë më interesant dhe më të saktë për historinë tonë të përbashkët. Merrni parasysh rrotën, e cila u shpik disa herë në forma, materiale dhe madhësi të ndryshme. Vetëm një ose shumë pak nga këto raste u përhapën globalisht me efekte të jashtëzakonshme dhe të qëndrueshme. Merrni alfabetin: ai u shpik vetëm një herë, ndoshta rreth vitit 1700 p.e.s. (ose edhe më herët), por u përvetësua në forma të ndryshme për qindra herë dhe sot shërben si bazë për sistemet tona globale të komunikimit. Shpikja ka rëndësi në këto tregime, por po aq i rëndësishëm është edhe qarkullimi i atyre zbulimeve.

Kultura jonĂ« Ă«shtĂ« kozmopolite sepse ne jemi specie kozmopolite. Ne jemi qytetarĂ« tĂ« botĂ«s, jo tĂ« kombeve – pĂ«r tĂ« pĂ«rmendur Sokratin dhe [njĂ«rin prej etĂ«rve themelues tĂ« ShBA-sĂ«] Thomas Paine. Ajo qĂ« na ka lejuar tĂ« lulĂ«zojmĂ«, fizikisht dhe nĂ« aspektin kulturor, nuk Ă«shtĂ« qĂ«ndrueshmĂ«ria jonĂ«, por lĂ«vizshmĂ«ria jonĂ«. Pa tĂ«, ne do tĂ« kishim prej kohĂ«sh qenĂ« tĂ« zhdukur.

LĂ«vizshmĂ«ria kĂ«rkon lirinĂ« e lĂ«vizjes. Kjo Ă«shtĂ« njĂ« e drejtĂ« themelore tĂ« cilĂ«n shpesh e lĂ«mĂ« pas dore ndĂ«rsa pĂ«rqendrohemi te liritĂ« e tjera tĂ« çmuara qĂ« kemi fituar mĂ« vonĂ« – liria e mendimit, e besimit dhe e shprehjes. LĂ«vizja e lirĂ« ka siguruar mbijetesĂ«n tonĂ« dhe na ka lejuar tĂ« lulĂ«zojmĂ« nĂ« njĂ« planet pĂ«r tĂ« cilin nuk ishim natyrshĂ«m tĂ« pĂ«rshtatshĂ«m pĂ«r ta banuar kaq gjerĂ«sisht. Harresa e kĂ«saj tĂ« drejte tĂ« çmuar e bĂ«n mĂ« tĂ« lehtĂ« dorĂ«zimin ndaj ideologjisĂ« dominuese tĂ« dallimit tĂ« rrĂ«njosur.

Na mĂ«sojnĂ« se tĂ« kesh “rrĂ«njĂ«â€ do tĂ« thotĂ« tĂ« kesh njĂ« atdhe. Do tĂ« thotĂ« tĂ« pĂ«rkasĂ«sh nĂ« njĂ« vend dhe te njĂ« popull i caktuar, diçka qĂ« ngrihet nĂ« nivelin e tĂ« qenit vetvetiu i mirĂ«. Qytet-shtetet, shtetet kombĂ«tare dhe format e tjera tĂ« organizimit politik tĂ« bazuara nĂ« territor, shpesh e shenjtĂ«rojnĂ« “rrĂ«njĂ«n” dhe qĂ«ndrimin e palĂ«vizshĂ«m, ndĂ«rsa e zhvlerĂ«sojnĂ«, e kontrollojnĂ« apo madje edhe e ndalojnĂ« lĂ«vizshmĂ«rinĂ«. Urrejtja e thellĂ« qĂ« u drejtohet shpesh nomadĂ«ve, emigrantĂ«ve dhe imigrantĂ«ve, njerĂ«zve pa shtet, refugjatĂ«ve tĂ« zhvendosur dhe komuniteteve “udhĂ«tuese”, Ă«shtĂ« shenjĂ« e kĂ«saj ideologjie disiplinuese territoriale, e cila riprodhohet vazhdimisht nga paradigma e atdheut. NjĂ« antagonizĂ«m i ngjashĂ«m manifestohet ndaj tĂ« ashtuquajturve globalistĂ« apo “elita kozmopolite” tĂ« cilĂ«t investojnĂ« kohĂ«n, burimet dhe interesat diku tjetĂ«r dhe pĂ«rfundojnĂ« duke ndarĂ« vlerat dhe mĂ«nyrat e jetesĂ«s qĂ« janĂ« tĂ« panjohura pĂ«r vendet nga ku kanĂ« ardhur. Me fjalĂ«t e ish-kryeministres britanike Theresa May: “NĂ«se beson se je qytetar i botĂ«s, atĂ«herĂ« je qytetar i askundit”.

NĂ« pĂ«rgjigje tĂ« deklaratĂ«s sĂ« Mayt, filozofi Kwame Anthony Appiah vuri nĂ« dukje se “kozmopolitizmi”, ashtu siç ishte konceptuar fillimisht nĂ« GreqinĂ« e lashtĂ«, nuk ishte i papajtueshĂ«m me idenĂ« dhe praktikĂ«n e shtetĂ«sisĂ«. Appiahu e konsideroi ironik faktin qĂ« kozmopolitĂ«t janĂ« shndĂ«rruar nĂ« “objekte dyshimi”, pikĂ«risht nĂ« njĂ« kohĂ« kur etosi i tyre humanist i shtetĂ«sisĂ« sĂ« zgjeruar dhe veprimit kolektiv Ă«shtĂ« ajo qĂ« na nevojitet mĂ« shumĂ« pĂ«r tĂ« pĂ«rballuar sfidat globale tĂ« kohĂ«s sonĂ«. Ky Ă«shtĂ« njĂ« etos pĂ«rgjegjĂ«sie, pĂ«r mirĂ«qenien e tĂ« tjerĂ«ve, qĂ« kapĂ«rcen dallimet kombĂ«tare dhe kulturore.

Por, ironia shkon edhe mĂ« thellĂ«. EkologĂ«t pĂ«rdorin termin “kozmopolit” pĂ«r tĂ« pĂ«rshkruar speciet tĂ« cilat janĂ« tĂ« shpĂ«rndara nĂ« tĂ« gjithĂ« planetin. Rinoqeronti i zi Ă«shtĂ« endemik nĂ« AfrikĂ« – dhe dikur kĂ«shtu ishim edhe ne. Por, skifteri peregrin Ă«shtĂ« kozmopolit – dhe kĂ«shtu u bĂ«mĂ« edhe ne. Ky kozmopolitizĂ«m ekologjik, ashtu si homologu i tij humanist, nuk Ă«shtĂ« nĂ« kundĂ«rshtim me tĂ« kundĂ«rtĂ«n qĂ«, nĂ« dukje, i kundĂ«rvihet: mĂ«nyrĂ«n tonĂ« tĂ« veçantĂ« tĂ« qĂ«ndrimit nĂ« vend. Ne jemi, njĂ«kohĂ«sisht, specia e parĂ« e linjĂ«s sonĂ« qĂ« mĂ«soi tĂ« vendosej dhe tĂ« krijonte shtĂ«pi tĂ« qĂ«ndrueshme, dhe e para qĂ« mĂ«soi tĂ« banojĂ« nĂ« tĂ« gjithĂ« planetin. E arritĂ«m kĂ«tĂ« duke lĂ«vizur vazhdimisht, veten dhe shtĂ«pitĂ« tona – dhe qindra miliona prej nesh vazhdojnĂ« ta bĂ«jnĂ« kĂ«tĂ« edhe sot.

Sipas OrganizatĂ«s NdĂ«rkombĂ«tare pĂ«r Migracionin, njĂ« nĂ« çdo 30 njerĂ«z tĂ« gjallĂ« nĂ« vitin 2020 ishte migrant. Ky numĂ«r pritet tĂ« rritet ndĂ«rsa popullsitĂ« vazhdojnĂ« tĂ« largohen nga varfĂ«ria, degradimi mjedisor dhe konfliktet e armatosura lokale – apo thjesht tĂ« kĂ«rkojnĂ« kushte mĂ« tĂ« mira jetese nĂ« njĂ« ekonomi globale, tĂ« begattĂ« nĂ« aspektin asimetrik. Kjo lĂ«vizje nuk Ă«shtĂ« e re: globalizimet e mĂ«parshme pĂ«rfshinin migrime ndoshta edhe mĂ« tĂ« mĂ«dha. Historia jonĂ« Ă«shtĂ« njĂ« histori e lĂ«vizjes sĂ« pandĂ«rprerĂ«, ndĂ«rsa njerĂ«zit pĂ«rshkonin planetin, pĂ«rzienin popullsi dhe kultura pĂ«rgjatĂ« mijĂ«vjeçarĂ«ve. Kjo histori globale e harruar Ă«shtĂ« ende e lexueshme nĂ« tĂ« dhĂ«nat arkeologjike dhe tĂ« gjenomeve qĂ« na kanĂ« lĂ«nĂ« paraardhĂ«sit tanĂ«.

Genealogjia e lĂ«vizjes sĂ« lirĂ« njerĂ«zore Ă«shtĂ« e thellĂ« – dhe po aq e thellĂ« Ă«shtĂ« edhe domethĂ«nia e saj. “Odiseajada” jonĂ« e parĂ« kozmopolite gjatĂ« EpokĂ«s Paleolitike zgjati nga 200 mijĂ« deri rreth 15 mijĂ« vjet mĂ« parĂ«, dhe harta e saj shpjegon tregimin e jashtĂ«zakonshĂ«m tĂ« transformimit tonĂ« kozmopolit. RrugĂ«t qĂ« morĂ«m teksa lĂ«viznim nĂ«pĂ«r botĂ«, zbulojnĂ« se si njĂ« specie endemike afro-tropikale, me pak gjasa pĂ«r tĂ« mbijetuar ndryshimet radikale klimatike tĂ« vendit origjinal, arriti tĂ« vendosej nĂ« njĂ« planet me habitat tĂ« llojllojshĂ«m. Kulturat tona rajonale janĂ« produkte tĂ« zgjuara tĂ« kĂ«tij udhĂ«timi tĂ« mrekullueshĂ«m, tĂ« krijuara ndĂ«rsa pĂ«rshtatĂ«m kulturĂ«n tonĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t njerĂ«zore me ekologji tĂ« ndryshme dhe iu pĂ«rgjigjĂ«m risive tĂ« udhĂ«tarĂ«ve tĂ« tjerĂ« qĂ« takuam gjatĂ« rrugĂ«s.

NĂ« fund tĂ« fundit, nĂ« pĂ«rmasĂ«n e plotĂ« tĂ« kohĂ«s dhe historisĂ« sĂ« thellĂ« njerĂ«zore, ne tĂ« gjithĂ« jemi migrantĂ« – dhe gjithmonĂ« kemi qenĂ«. Sepse, lĂ«vizja Ă«shtĂ« reagim i pĂ«rshtatjes ndaj rreziqeve ekzistenciale qĂ« vijnĂ« nga mjediset tona ekologjike dhe shoqĂ«rore. Ajo Ă«shtĂ« mĂ«nyra se si e ruajmĂ« dinjitetin tonĂ« individual dhe kolektiv kur kushtet e jetesĂ«s bĂ«hen tĂ« paqĂ«ndrueshme, tĂ« padurueshme dhe mizore. RrĂ«njosja e detyruar dhe lĂ«vizshmĂ«ria e detyruar janĂ« devijime qĂ« bien ndesh me vetĂ« procesin e krijimit tĂ« njĂ« shtĂ«pie – procesin pĂ«rmes tĂ« cilit arrijmĂ« tĂ« pĂ«rkasim.

HerĂ« pas here, megjithatĂ«, prirja jonĂ« natyrore pĂ«r tĂ« lĂ«vizur, pĂ«r t’u pĂ«rzier dhe pĂ«r tĂ« shkĂ«mbyer shkakton njĂ« ankth tĂ« thellĂ«. Kjo ndodh sepse globalizimi pĂ«rjetohet gjithmonĂ« kĂ«tu dhe tani nga akterĂ« shoqĂ«rorĂ« qĂ« janĂ« amnezikĂ« ndaj lĂ«vizjeve dhe pĂ«rzierjeve kulturore tĂ« sĂ« kaluarĂ«s. KĂ«tyre anktheve periodike ua kemi borxh shpikjet e tilla si pasaportat dhe kufizimet e udhĂ«timit, projektimet urbane me ndarje etnike, ndalimet e martesave tĂ« pĂ«rziera si dhe tĂ« ushqimeve, librave apo modave tĂ« caktuara. Por, kĂ«to masa dĂ«shtojnĂ« pĂ«rfundimisht. Merrni pĂ«r shembull tortilat e misrit, tĂ« cilat spanjollĂ«t e epokĂ«s sĂ« hershme moderne i konsideronin dikur si njĂ« kĂ«rcĂ«nim ekzistencial dhe shpirtĂ«ror pĂ«r trupin dhe shpirtin e krishterĂ«. Sot, misri “jo i krishterĂ«â€ Ă«shtĂ« pjesĂ« e kulturĂ«s sĂ« pĂ«rditshme botĂ«rore – dhe vetĂ« krishterimi tashmĂ« Ă«shtĂ« njĂ« fe botĂ«rore, pavarĂ«sisht ndalimeve tĂ« hershme ndaj tĂ« konvertuarve dhe ideve tĂ« tij.

Anti-globalizmi shpesh shprehet nĂ« shumĂ« nivele, tĂ« cilat mund tĂ« kombinohen nĂ« narrativa tĂ« fuqishme ideologjike. NĂ« vitin 1686, Franca ndaloi pambukun indian pĂ«r shkak tĂ« ndikimit tĂ« tij negativ ekonomik nĂ« industrinĂ« kombĂ«tare tĂ« tekstileve. Por, pĂ«r tĂ« kundĂ«rshtuar popullaritetin e tij tĂ« pakontrollueshĂ«m, propaganda shtetĂ«rore pretendonte se kĂ«to tekstile kishin efekte tĂ« dĂ«mshme morale pĂ«r shpirtin e publikut francez. Ankthet aktuale anti-globaliste dhe thirrjet pĂ«r ta “çglobalizuar” botĂ«n, ndjekin narrativa tĂ« ngjashme, tĂ« cilat janĂ« bĂ«rĂ« mĂ« tĂ« theksuara nĂ« tĂ« ashtuquajturĂ«n “polikrizĂ«â€ tĂ« epokĂ«s sonĂ« – ku thuhet se krizat politike, ideologjike, mjedisore, ekonomike dhe ushtarake po konvergjojnĂ« dhe po cenojnĂ« sigurinĂ« tonĂ«.

MegjithatĂ«, koha jonĂ« nuk Ă«shtĂ« domosdoshmĂ«risht unike, dhe pĂ«r kĂ«tĂ« arsye nuk jemi tĂ« painformuar pĂ«r mĂ«nyrat si tĂ« diagnostikojmĂ« dhe tĂ« reagojmĂ« ndaj kĂ«tij rrĂ«fimi tĂ« pĂ«rgjithĂ«suar pĂ«r njĂ« kolaps tĂ« afĂ«rt global. E ashtuquajtura “KrizĂ« e PĂ«rgjithshme” e shekullit XVII ofron njĂ« krahasim mahnitĂ«s me situatĂ«n tonĂ« dhe mĂ«sime tĂ« paçmueshme pĂ«r kohĂ«n e sotme. Ai shekull pĂ«rjetoi njĂ« numĂ«r tĂ« paparĂ« revolucionesh politike dhe tĂ« luftĂ«rave nĂ« thuajse tĂ« gjitha rajonet e botĂ«s. Kjo trazirĂ« shoqĂ«rore ndodhi nĂ« klimĂ«n e paqĂ«ndrueshme tĂ« EpokĂ«s sĂ« VogĂ«l tĂ« Akullnajave, njĂ« periudhĂ« ftohjeje globale qĂ« zgjati tĂ« paktĂ«n nga shekulli XVI deri rreth shekullit XIX, duke ndikuar nĂ« ekonominĂ« botĂ«rore pĂ«rmes ndĂ«rprerjes sĂ« prodhimit ushqimor dhe pĂ«rhapjes sĂ« sĂ«mundjeve epidemike. “Infektimi” i dukshĂ«m i KrizĂ«s sĂ« PĂ«rgjithshme, i pĂ«rshkruar nga vĂ«zhgues nĂ« tĂ« gjithĂ« hemisferĂ«n veriore dhe i pĂ«rcjellĂ« nĂ«pĂ«rmjet rrjeteve globale tĂ« informacionit, shkaktoi njĂ« ndjenjĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t melankolie dhe zymtie qĂ« pĂ«rforcoi vizionet apokaliptike dhe parashikimet pĂ«r fundin e botĂ«s. Ajo qĂ« dukej se kishte sjellĂ« kĂ«tĂ« kaos ishte lidhja e paprecedentĂ« e botĂ«s. Si pasojĂ«, u ngritĂ«n zĂ«rat tĂ« cilĂ«t kĂ«rkonin njĂ« tĂ«rheqje kulturore drejt sistemeve tĂ« besimit ortodoks tĂ« qytetĂ«rimeve rajonale dhe njĂ« mbrojtje mĂ« tĂ« madhe nga ndikimet e jashtme. NjĂ« pĂ«rgjigje e hershme dhe ekstreme ndaj kĂ«tyre ideve anti-globaliste ishte politika sakoku e JaponisĂ«, pĂ«r izolim pothuajse total, e cila filloi nĂ« vitin 1633 dhe pĂ«rfundoi dy shekuj mĂ« vonĂ« me pak sukses.

NĂ« epokĂ«n tonĂ« tĂ« tanishme, lĂ«vizjet anti-globaliste kanĂ« kaluar sĂ« fundmi nga e majta ekstreme nĂ« tĂ« djathtĂ«n ekstreme tĂ« politikĂ«s kombĂ«tare dhe globale. PakĂ«naqĂ«sia e justifikuar ndaj padrejtĂ«sive tĂ« pĂ«rjetuara nĂ« nivel lokal nga ekonomia globale, dhe ndikimi gjithnjĂ« e mĂ« i madh i ndryshimeve globale klimatike, tashmĂ« u shtrinĂ« nĂ« njĂ« zemĂ«rim ndaj dimensioneve shoqĂ«rore dhe kulturore tĂ« globalizimit. Identitarizmi, njĂ« ideologji politike qĂ« thekson ruajtjen e etnive dhe kulturave “perĂ«ndimore”, sipas njĂ« koncepti tĂ« ngushtĂ«, Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« strategjia mĂ« e lehtĂ« dhe mĂ« efikase pĂ«r tĂ« mobilizuar pakĂ«naqĂ«sitĂ« lokale dhe pĂ«r t’i drejtuar ato ndaj çdo gjĂ«je qĂ« perceptohet si kĂ«rcĂ«nim pĂ«r mirĂ«qenien e atyre qĂ« vuajnĂ«. Epoka e shĂ«mtuar e nacionalizmit Ă«shtĂ« kthyer.

A Ă«shtĂ« identitarizmi nacionalist etosi qĂ« do tĂ« pĂ«rdorim tani pĂ«r tĂ« pĂ«rballuar kĂ«rcĂ«nimet e pĂ«rbashkĂ«ta ekzistenciale qĂ« na presin nĂ« shekullin e ardhshĂ«m? Pse tĂ« mos jetĂ«? A ka kush qĂ« dyshon se kufijtĂ« kombĂ«tarĂ« do tĂ« shndĂ«rrohen sĂ«rish nĂ« kufij fizikĂ« tĂ« shenjtĂ« dhe se do tĂ« mbrohen me ashpĂ«rsi ndaj atyre qĂ« largohen nga shkatĂ«rrimi mjedisor, ekonomik apo ushtarak i shtĂ«pive tĂ« tyre? A dyshojmĂ« se do tĂ« ngrihen zĂ«rat e rrjedhshĂ«m, tĂ« nxitur nga synimet mĂ« (jo)fisnike pĂ«r tĂ« justifikuar plumbat patriotikĂ« tĂ« drejtuar ndaj “migrantĂ«ve tĂ« huaj” dhe refugjatĂ«ve klimatikĂ« dhe se udhĂ«heqĂ«sit do tĂ« deklarojnĂ« se kĂ«ta njerĂ«z tĂ« zhvendosur nuk mund tĂ« priten pĂ«r shkak tĂ« numrit dhe tĂ« kulturave tĂ« tyre dhe pĂ«r shkak tĂ« rrezikut qĂ« ata paraqesin pĂ«r jetĂ«n tonĂ« tĂ« sigurt – pĂ«r “identitetin” tonĂ«?

SkenarĂ« tĂ« tillĂ« janĂ« tepĂ«r tĂ« mundshĂ«m, duke pasur parasysh rritjen e kĂ«ndvĂ«shtrimeve ksenofobike, si ideja konspirative e njĂ« “ZĂ«vendĂ«simi tĂ« Madh” sipas sĂ« cilĂ«s elitat – tĂ« imagjinuara si çifutĂ« dhe pakica tĂ« tjera – kanĂ« nisur njĂ« plan pĂ«r tĂ« zĂ«vendĂ«suar tĂ« ashtuquajturit evropianĂ« autoktonĂ« tĂ« bardhĂ« me popullata tĂ« tjera tĂ« perceptuara si mĂ« pjellore dhe mĂ« kĂ«rcĂ«nuese. KĂ«to botĂ«kuptime raciste konvergojnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« rrezikshme me keqkuptimin publik mbi “racĂ«n”, siç reflektohet nĂ« ethet e fundit pĂ«r testet e prejardhjes gjenetike. ADN-ja ka pak lidhje me “identitetin”, ashtu siç e kanĂ« ndĂ«rtuar atĂ« ideologjitĂ« shoqĂ«rore e politike, dhe shumĂ« mĂ« tepĂ«r ka lidhje me gjeografinĂ« fizike dhe shoqĂ«rore. Gjenet tona janĂ« rezultat i lĂ«vizshmĂ«risĂ« sĂ« pĂ«rshtatjes sĂ« njeriut, si dhe udhĂ«timeve, takimeve tĂ« pasura dhe lidhjeve tĂ« reja qĂ« liria jonĂ« e lĂ«vizjes i ka bĂ«rĂ« tĂ« mundshme pĂ«r dhjetĂ«ra mijĂ«ra vjet. Gjenomi ynĂ« nuk e tregon tĂ« gjithĂ« historinĂ« tonĂ«, por tregimi qĂ« ai ofron dĂ«shmon se si globalizimet e sĂ« kaluarĂ«s na kanĂ« bĂ«rĂ« ata qĂ« jemi sot.

NdĂ«rsa kĂ«rkojmĂ« mĂ«nyra pĂ«r tĂ« komunikuar me njĂ«ri-tjetrin pĂ«rtej ideologjisĂ« kokĂ«fortĂ« tĂ« dallimit, duhet tĂ« pĂ«rgatitemi edhe pĂ«r shtrembĂ«rimet dhe manipulimet e ardhshme tĂ« kuptimit aktual shkencor dhe historik tĂ« identitetit. Disa njerĂ«z sot mbartin disa gjene tĂ« cilat paraardhĂ«sit e tyre nĂ« EpokĂ«n Pleistocene i trashĂ«guan nga kontaktet me kushĂ«rinjtĂ« tanĂ« neandertalĂ« dhe denisovanĂ« eurazianĂ«, tĂ« cilĂ«t disa komunitete Homo sapiens i takuan gjatĂ« udhĂ«timeve tĂ« tyre tĂ« zgjerimit kozmopolit. Si mund tĂ« interpretohet dhe pĂ«rdoret njĂ« dallim i tillĂ« gjenetik nĂ« tĂ« ardhmen, nga ata qĂ« janĂ« tĂ« vendosur ta çojnĂ« identitarizmin deri nĂ« konkluzionet mĂ« qesharake – apo mĂ« vrastare? A do tĂ« shpallin se disa njerĂ«z nuk janĂ« mjaftueshĂ«m “tĂ« pastĂ«r” pĂ«r tĂ« gĂ«zuar lirinĂ«, sigurinĂ« dhe dinjitetin qĂ« njohim si tĂ« drejta natyrore tĂ« njerĂ«zimit? Apo, pĂ«rkundrazi, do tĂ« ngremĂ« nĂ« piedestal gjenin neandertal apo denisovan si shenjĂ« e “veçantisĂ«â€ euraziane, pĂ«r tĂ« ringjallur narrativa tĂ« epĂ«rsisĂ« racore, tĂ« ngjashme me ato qĂ« dikur pĂ«rhapeshin nĂ« arkeologji mbi natyrĂ«n gjoja mĂ« tĂ« “zhvilluar” tĂ« atyre fosileve njerĂ«zore qĂ« gjendeshin mĂ« larg prejardhjes afrikane tĂ« specieve tona?

PaleontologĂ«t qĂ« ngulin kĂ«mbĂ« tĂ« pĂ«rdorin etiketĂ«n “njerĂ«z” pĂ«r tĂ« gjithĂ« gjenin Homo, ndĂ«rsa rezervojnĂ« atĂ« tĂ« “njeriut modern” pĂ«r pĂ«rfaqĂ«suesit e mbijetuar tĂ« linjĂ«s (d.m.th. pĂ«r ne), ndoshta e kuptojnĂ« mĂ« mirĂ« pjesĂ«n e rreziqeve tĂ« manipulimeve ideologjike tĂ« taksonomive shkencore. Por, nĂ« tregun e hapur tĂ« ideve ku gjithçka qarkullon nĂ« emĂ«r tĂ« lirisĂ« sĂ« mendimit dhe tĂ« shprehjes, si mund tĂ« mbrojmĂ« veten dhe njĂ«ri-tjetrin nga kĂ«to rreziqe, nĂ«se ende e perceptojmĂ« pluralitetin si kĂ«rcĂ«nim pĂ«r mbijetesĂ«n dhe nuk arrijmĂ« tĂ« shohim pasurinĂ« e kulturĂ«s sonĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t njerĂ«zore?

LuftĂ«rat qĂ« zhvillojmĂ« kundĂ«r njĂ«ri-tjetrit janĂ«, nĂ« thelb, qĂ« tĂ« gjitha luftĂ«ra civile. Derisa t’i njohim si tĂ« tilla, ato do tĂ« mbeten tragjedi tĂ« cilat i pranojmĂ« si tĂ« natyrshme – ose tmerr qĂ« e çmojmĂ« nĂ« emĂ«r tĂ« nocioneve madhĂ«shtore qĂ« na shiten nga zĂ«ra tĂ« zhurmshĂ«m qĂ« njohin frikĂ«n tonĂ« mĂ« mirĂ« sesa pasurinĂ« e botĂ«s dhe tĂ« historisĂ« sonĂ«. Ne kemi qenĂ« gjithmonĂ« globalĂ« – dhe ky Ă«shtĂ« identiteti ynĂ« i pĂ«rbashkĂ«t. ËshtĂ« mĂ«nyra jonĂ« e veçantĂ« pĂ«r tĂ« qenĂ« dhe pĂ«r tĂ« mbetur nĂ« botĂ« si njĂ« familje. ÇfarĂ«do qĂ« çmojmĂ« nĂ« njerĂ«zoren dhe kulturĂ«n tonĂ«, Ă«shtĂ« krijuar nga udhĂ«timet dhe takimet tona globale. PĂ«rmes tyre, ne do tĂ« vazhdojmĂ« tĂ« shkruajmĂ« tregimin se si u bĂ«mĂ« ne. /Telegrafi/

The post Nuk ka kultura të pastra appeared first on Telegrafi.

Misteri i LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ« pĂ«r zhdukjen e “palombarit”

✇Telegrafi
By: Agron Shala
6 May 2025 at 11:43

Nga: Myles Burke / BBC
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

MĂ« 9 maj 1956, 68 vjet mĂ« parĂ«, kryeministri britanik, Sir Anthony Edenm mĂ« nĂ« fund iu dorĂ«zua presionit tĂ« mediave dhe turpit ndĂ«rkombĂ«tar, dhe urdhĂ«roi njĂ« hetim mbi zhdukjen misterioze tĂ« palombarit [zhytĂ«sit] tĂ« MarinĂ«s MbretĂ«rore, kapitenit Lionel “Buster” Crabb.

Ky palombar i dekoruar u zhduk gjatë një vizite miqësore të udhëheqjes sovjetike, në Mbretërinë e Bashkuar, në kulmin e tensioneve të Luftës së Ftohtë. Kur u përhap lajmi se Crabbi ishte zhdukur, Admiraliteti, departamenti qeveritar përgjegjës për Marinën, publikoi një deklaratë të paqartë, duke thënë se palombari po testonte pajisjet nënujore në Gjirin Stoks në bregun e Hempshirit, ndërsa mendohej se ishte mbytur.

Por, historia u pĂ«rmbys kur vizitorĂ« rusĂ«t akuzuan mikpritĂ«sit e tyre pĂ«r spiunazh. SovjetikĂ«t pretenduan se kishin parĂ« njĂ« zhytĂ«s pranĂ« anijes “Ordzhonikidze” – anija qĂ« solli udhĂ«heqĂ«sin sovjetik Nikita Hrushov [Khrushchev] nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar – ndĂ«rsa ajo ishte ankoruar nĂ« Portin e Portsmuthit. PavarĂ«sisht se pyetjet u shtruan vazhdimisht nĂ« Parlament, Edeni refuzoi tĂ« jepte mĂ« shumĂ« informacion, duke thĂ«nĂ«: “Nuk do tĂ« ishte nĂ« interesin publik tĂ« zbuloheshin rrethanat nĂ« tĂ« cilat supozohet se kapiteni Crabb ka humbur jetĂ«n”. Refuzimi i qeverisĂ« pĂ«r tĂ« dhĂ«nĂ« shpjegime vetĂ«m sa shtoi dyshimet se Crabbi kishte qenĂ« nĂ« njĂ« mision tĂ« fshehtĂ« spiunazhi.

KatĂ«rmbĂ«dhjetĂ« muaj pas zhdukjes sĂ« Crabbit, njĂ« trup pa kokĂ« dhe pa duar, i veshur me kostum palombari, u gjet nga peshkatarĂ«t nĂ« portin e Çiçesterit nĂ« bregun jugor tĂ« AnglisĂ«. Mungesa e gjurmĂ«ve tĂ« gishtave dhe dhĂ«mbĂ«ve e bĂ«ri tĂ« vĂ«shtirĂ« identifikimin e trupit tĂ« gjymtuar, por njĂ« hetim i mĂ«vonshĂ«m pĂ«rcaktoi se ishte trupi i Crabbit. E gjithĂ« ngjarja turpĂ«roi publikisht Edenin dhe dĂ«mtoi pĂ«rpjekjet e tij pĂ«r tĂ« ndĂ«rtuar njĂ« marrĂ«dhĂ«nie mĂ« miqĂ«sore me Bashkimin Sovjetik post-stalinist.

Kur u zhduk nĂ« vitin 1956, Crabbi veçse ishte i njohur pĂ«r aventurat e tij tĂ« guximshme nĂ«n ujĂ«. Me nofkĂ«n “Buster”, sipas notarit olimpik dhe aktorit amerikan Buster Crabbe – i famshĂ«m nĂ« vitet ‘30 tĂ« shekullit XX – ai ishte ekspert nĂ« çmontimin e bombave nĂ«n ujĂ«. Guximi i tij gjatĂ« LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore i solli Medaljen [mbretĂ«rore] Xhorxh pĂ«r heqjen e minave italiane nga anijet britanike nĂ« MaltĂ«, si dhe DekoratĂ«n e PerandorisĂ« Britanike (OBE) pĂ«r pastrimin e minave nĂ« Livorno nĂ« Itali. Aventurat e tij amfibe, gjatĂ« luftĂ«s, u dramatizuan mĂ« vonĂ« nĂ« filmin e vitit 1958, Armiku i heshtur [The Silent Enemy], ku Crabbin e luante aktori Laurence Harvey. Edhe pasi u lirua zyrtarisht nga ushtria nĂ« vitin 1947, ai vazhdoi tĂ« zhytej pĂ«r UshtrinĂ« – nĂ« funksione tĂ« ndryshme, pĂ«rfshirĂ« hetimet mbi nĂ«ndetĂ«set e fundosura.

Për dekada të tëra pas zhdukjes së palombarit, qeveria britanike ruajti me ngulm heshtjen mbi incidentin. Vetëm pas vitit 2006, falë kërkesave për informacion të lirë nga BBC-ja dhe pas deklasifikimit të dokumenteve sipas rregullit 50-vjeçar, nisën të dalin në dritë rrethanat e errëta të zhytjes fatkeqe të fundit të Crabbit.

Dosjet e deklasifikuara treguan se, qĂ« nĂ« fillim, shĂ«rbimet e sigurisĂ« sĂ« MbretĂ«risĂ« sĂ« Bashkuar ishin tĂ« etura pĂ«r tĂ« shfrytĂ«zuar vizitĂ«n e Hrushovit pĂ«r tĂ« mbledhur informacion mbi kundĂ«rshtarĂ«t e tyre tĂ« LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ«. Ata kishin propozuar vendosjen e mikrofonave tĂ« fshehtĂ« nĂ« hotelin “Claridge’s”, ku udhĂ«heqĂ«sia sovjetike do tĂ« qĂ«ndronte gjatĂ« vizitĂ«s. Por, kryeministri e kundĂ«rshtoi kategorikisht idenĂ« dhe e bĂ«ri tĂ« qartĂ« se “aventura tĂ« natyrĂ«s sĂ« ngjashme ishin tĂ« ndaluara”.

MegjithatĂ«, MI6-shi rekrutoi Crabbin pĂ«r tĂ« ndĂ«rmarrĂ« njĂ« “veprim jozyrtar” me qĂ«llim tĂ« hetimit tĂ« anijes ruse “Ordzhonikidze”. Natyra e saktĂ« e misionit mbetet ende e paqartĂ«, por ish-agjenti i MI5-shit, Peter Wright, sugjeroi nĂ« librin e tij Zbuluesi i spiunĂ«ve [Spycatcher, 1987] se misioni kishte pĂ«r qĂ«llim tĂ« ekzaminonte dhe fotografonte dizajnin e avancuar tĂ« helikave tĂ« anijes.

Dy ditĂ« para misionit, Crabbi dhe njĂ« tjetĂ«r agjent i MI6-shit, me emrin Bernard Smith, u regjistruan nĂ« hotelin “Sally Port” nĂ« Portsmuth. MĂ« 17 prill 1956, nĂ« mbrĂ«mje, Crabbi u takua me njĂ« koleg ushtarak nĂ« njĂ« bar lokal. Ky koleg, emri i tĂ« cilit ishte hequr nga dosja, ishte njĂ« kapiten i MarinĂ«s MbretĂ«rore, i cili pranoi ta ndihmonte Crabbin pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« portin e Portsmuthit pĂ«r zhytjen e tij tĂ« fundit. NĂ« vitin 2006, gazetari i BBC-sĂ«, Michael Buchanan, pati mundĂ«sinĂ« tĂ« shqyrtonte deklaratĂ«n e dhĂ«nĂ« nĂ«n betim, dikur tĂ« klasifikuar, tĂ« “njeriut tĂ« fundit qĂ« pa Crabbin tĂ« gjallĂ«â€.

“Ai thotĂ« se kapiteni iu afrua disa ditĂ« para zhytjes sĂ« fundit dhe e pyeti ‘nĂ«se do tĂ« isha i gatshĂ«m ta ndihmoja, krejtĂ«sisht nĂ« mĂ«nyrĂ« jozyrtare dhe nĂ« kapacitet privat, nĂ« lidhje me njĂ« zhytje qĂ« do tĂ« bĂ«nte njĂ« ditĂ« apo dy mĂ« vonë’. Ai theksoi mĂ« tej se nĂ« asnjĂ« rrethanĂ« nuk duhej tĂ« kontaktohej ndonjĂ« autoritet pĂ«rgjegjĂ«s detar”, ka thĂ«nĂ« Buchanan.

Pak para orĂ«s shtatĂ«, mĂ« 19 prill, kapiteni pa emĂ«r shkoi me Crabbin nĂ« Portin e Portsmuthit dhe e ndihmoi tĂ« vishte pajisjet dhe tĂ« kontrollonte pajisjet e zhytjes. Crabbi mĂ« pas notoi drejt anijes ruse, dhe nuk u pa mĂ« kurrĂ« i gjallĂ«. Marina MbretĂ«rore nuk bĂ«ri asnjĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« kĂ«rkuar zhytĂ«sin e zhdukur, nga frika se do tĂ« alarmonte ekuipazhin e “Ordzhonikidze”-s. “Dokumentet zbulojnĂ« mĂ« tej se nuk u bĂ« asnjĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r kĂ«rkim dhe shpĂ«tim pĂ«r Crabbin, pasi ky nuk ishte njĂ« operacion i mirĂ«filltĂ«â€, ka thĂ«nĂ« Buchanan. “Dhe, ata i detajuan pĂ«rpjekjet e gjera [nga Admiraliteti] pĂ«r t’u siguruar qĂ« tĂ« mos implikoheshin nĂ« njĂ« mision tĂ« dĂ«shtuar pĂ«r tĂ« cilin nuk kishin asnjĂ« dijeni”.

ShĂ«rbimet e inteligjencĂ«s arritĂ«n nĂ« pĂ«rfundimin se Crabbi ose ishte kapur nga sovjetikĂ«t, ose ishte eliminuar nga “reagimi” rus, ose kishte pĂ«suar njĂ« “fatkeqĂ«si natyrore”. Smith, agjenti i MI6-shit, hoqi sendet personale tĂ« Crabbit dhe u largua nga hoteli “Sally Port”. Disa ditĂ« mĂ« vonĂ«, policia hoqi faqet me tĂ« dhĂ«nat e tyre nga regjistri i hotelit “Sally Port”, gjĂ« qĂ« vetĂ«m e forcoi dyshimin pĂ«r njĂ« mision tĂ« fshehtĂ«. NĂ«n presionin e MI6-shit dhe tĂ« qeverisĂ«, Admiraliteti shpiku me ngut historinĂ« e rreme se Crabbi ishte zhdukur gjatĂ« njĂ« testi zhytjeje nĂ« Gjirin Stoks.

TĂ« dhĂ«nat e takimeve tregojnĂ« pĂ«r panikun nĂ« nivelet mĂ« tĂ« larta tĂ« qeverisĂ«. ZyrtarĂ«t kishin frikĂ« se, nĂ«se trupi do tĂ« gjendej, sovjetikĂ«t mund ta pĂ«rdornin vdekjen e Crabbit pĂ«r qĂ«llime propagandistike. Howard Davis nga Arkivat KombĂ«tare i tha BBC-sĂ«, nĂ« vitin 2006, se dosja “e bĂ«n shumĂ« tĂ« qartĂ« se nuk ishte njĂ« operacion i Admiralitetit; ata nuk kishin asnjĂ« lidhje me tĂ« dhe shohim se si pĂ«rpiqen tĂ« ndĂ«rtojnĂ« njĂ« histori tĂ« cilĂ«n mund ta tregojnĂ«, nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« besueshme, pĂ«r tĂ« pĂ«rballuar pyetjet e pashmangshme nga shtypi”.

Por, pavarĂ«sisht publikimit tĂ« disa dokumenteve tĂ« klasifikuara tĂ« qeverisĂ«, ajo qĂ« ndodhi saktĂ«sisht me palombarin, atĂ« ditĂ« tĂ« vitit 1956, mbetet ende e panjohur. NĂ« vitin 1990, Joseph Zwerkin, njĂ« ish-agjent i inteligjencĂ«s detare sovjetike, pretendoi se njĂ« snajper sovjetik mbi kuvertĂ«n e “Ordzhonikidze”-s kishte parĂ« zhytĂ«sin nĂ« ujĂ« dhe e kishte qĂ«lluar. NdĂ«rsa, nĂ« vitin 2007, Eduard Koltsov, njĂ« ish-palombar 74-vjeçar rus, deklaroi se ia kishte prerĂ« fytin Crabbit gjatĂ« njĂ« pĂ«rleshjeje nĂ«n ujĂ«, pasi e kishte kapur duke vendosur njĂ« minĂ« nĂ« “Ordzhonikidze”.

ËshtĂ« sugjeruar gjithashtu se, pasi Crabbi ishte njĂ« bashkĂ«punĂ«tor i Sir Anthony Bluntit – i cili u zbulua si spiun sovjetik nĂ« vitin 1979 – ai mund tĂ« ketĂ« dezertuar. Nicholas Elliott, njĂ« ish-agjent i lartĂ« i MI6-shit, qĂ« thuhet se ishte i pĂ«rfshirĂ« nĂ« zhytjen e fundit tĂ« Crabbit, besonte se zhytĂ«si 47-vjeçar, i njohur pĂ«r dashurinĂ« e tij ndaj uiskit dhe cigareve, mund tĂ« kishte vdekur nga helmimi me oksigjen ose nga njĂ« sulm nĂ« zemĂ«r pĂ«r shkak tĂ« lodhjes gjatĂ« qĂ«ndrimit nĂ«n ujĂ«.

Mund të kalojë edhe shumë kohë përpara se të dalin më tepër detaje mbi fatin e Crabbit. Ndërsa disa dokumente për këtë çështje janë bërë publike, të tjerat i janë nënshtruar zgjatjes së statusit të klasifikuar nga qeveria dhe nuk pritet të publikohen para vitit 2057. /Telegrafi/

 

The post Misteri i LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ« pĂ«r zhdukjen e “palombarit” appeared first on Telegrafi.

5 fakte rreth kremit mbrojtës nga dielli që mund të mos i dini

✇Icon Style
By: gaze tare
1 May 2025 at 19:29

1. Kremi duhet vendosur edhe në ditët me re
Rrezet UV kalojnë përmes reve dhe mund të dëmtojnë lëkurën edhe kur dielli nuk është i dukshëm.

2. Duhet aplikuar 20-30 minuta para ekspozimit në diell
Kremi ka nevojë për kohë që të aktivizohet dhe të ofrojë mbrojtjen e plotë.

3. Duhet riaplikuar çdo 2 orë
Djersitja, uji dhe fshirja e fytyrës reduktojnë efektin e mbrojtjes, ndaj është thelbësore riaplikimi i rregullt.

4. Sasia e duhur është më shumë se sa mendoni
Për fytyrën duhen rreth 1 çerek luge çaji, ndërsa për trupin një dozë sa një gotë shot.

5. Kremi diellor ka afat skadence
Pas datës së skadencës, ai humbet efektivitetin. Mos përdorni kurrë krem dielli të vjetër nga vera e kaluar!

The post 5 fakte rreth kremit mbrojtës nga dielli që mund të mos i dini appeared first on iconstyle.al.

Fakte që duken të pavërteta, por janë 100% reale

✇Icon Style
By: gaze tare
30 April 2025 at 18:15

1. Truri nuk ndjen dhimbje
PavarĂ«sisht se pĂ«rpunon dhimbjen pĂ«r gjithĂ« trupin, vetĂ« truri nuk ka receptorĂ« dhimbjeje — prandaj ndĂ«rhyrjet nĂ« tru mund tĂ« bĂ«hen me pacientin zgjuar.

2. Islanca nuk ka milingona
Në të gjithë Islandën nuk ekziston asnjë specie milingone. Kushtet e motit dhe izolimi e bëjnë të pamundur mbijetesën e tyre.

3. Një ditë në Venus zgjat më shumë se një vit
Venusi rrotullohet kaq ngadalë rreth boshtit të vet sa një ditë (rrotullim i plotë) zgjat më shumë se një vit (rrotullim rreth Diellit).

4. Kangurët nuk mund të ecin mbrapsht
Struktura e bishtit dhe këmbëve të pasme nuk e lejon kangurin të lëvizë prapa.

5. Uji i nxehtë ngrin më shpejt se ai i ftohti
Ky fenomen quhet Efekti Mpemba dhe është i vërtetuar në disa rrethana, megjithëse ende nuk shpjegohet plotësisht pse ndodh.

6. Elefantët nuk mund të kërcejnë
Pavarësisht madhësisë dhe forcës së tyre, ata nuk kanë mundësi të shkëputen plotësisht nga toka me të katër këmbët.

The post Fakte që duken të pavërteta, por janë 100% reale appeared first on iconstyle.al.

Fakte qĂ« ndoshta nuk i dinit pĂ«r filmin “Pretty Woman”

✇Icon Style
By: gaze tare
24 April 2025 at 20:46

“Pretty Woman” Ă«shtĂ« njĂ« nga filmat mĂ« tĂ« dashur tĂ« viteve ’90, por pas historisĂ« romantike mes Vivian dhe Edward fshihen disa detaje surprizuese qĂ« shumĂ« njerĂ«z nuk i dinë 

1ïžâƒŁ Filmi ishte fillimisht shumĂ« mĂ« i errĂ«t
Titulli origjinal ishte “3000” – qĂ« i referohej shumĂ«s qĂ« Edward do t’i paguante Vivianit pĂ«r javĂ«n. NĂ« versionin e parĂ«, historia pĂ«rfundonte pa happy ending, dhe Vivian rikthehej nĂ« jetĂ«n e rrugĂ«s. Studioja e ndryshoi skenarin pĂ«r ta bĂ«rĂ« mĂ« tĂ« Ă«mbĂ«l dhe mĂ« tĂ« pĂ«lqyeshĂ«m pĂ«r publikun.

2ïžâƒŁ Julia Roberts ishte njĂ« zgjedhje e rrezikshme
NĂ« atĂ« kohĂ«, ajo ishte njĂ« aktore e re dhe pothuajse e panjohur. Studioja kishte menduar emra tĂ« mĂ«dhenj si Michelle Pfeiffer, Meg Ryan dhe Sandra Bullock – por Julia mori rolin
 dhe u kthye nĂ« superyll.

3ïžâƒŁ Posteri i famshĂ«m nuk tregon trupin e Julia-s
NĂ« posteri origjinal tĂ« filmit, trupi i Vivian nuk Ă«shtĂ« i Julia Roberts – Ă«shtĂ« i njĂ« modeleje tjetĂ«r. Fytyra Ă«shtĂ« e montuar, ndĂ«rsa flokĂ«t janĂ« ndryshuar digjitalisht pĂ«r tĂ« qenĂ« mĂ« tĂ« errĂ«ta.

4ïžâƒŁ Richard Gere nuk donte ta pranonte rolin
Ai nuk ishte i bindur pĂ«r filmin derisa Julia Roberts i dĂ«rgoi njĂ« shĂ«nim tĂ« shkruar me dorĂ« qĂ« thoshte: “TĂ« lutem
 thuaj po!” – Ai ndryshoi mendje menjĂ«herĂ«.

5ïžâƒŁ Skena e kutisĂ« me unazĂ«n ishte improvizim
Kur Edward i mbyll kutinë me të qeshur në dorë Vivianit, ajo ishte një shaka nga Richard Gere që e bëri Julia-n të qeshte sinqerisht. Regjisori e pëlqeu aq shumë momentin sa e la në film.

6ïžâƒŁ Filmi pati ndikim real nĂ« industrinĂ« e modĂ«s
Pas daljes sĂ« filmit, shitjet e markĂ«s “Louboutin” dhe stileve tĂ« ngjashme me ato qĂ« Vivian vishte – u rritĂ«n ndjeshĂ«m. “Pretty Woman” u bĂ« njĂ« referencĂ« e kulturĂ«s pop.

7ïžâƒŁ Titulli Ă«shtĂ« bazuar nĂ« kĂ«ngĂ«n e Roy Orbison
“Pretty Woman” e kĂ«nduar nga Roy Orbison ishte frymĂ«zimi kryesor pĂ«r titullin pĂ«rfundimtar tĂ« filmit. KĂ«nga u bĂ« po aq ikonike sa vetĂ« filmi.

The post Fakte qĂ« ndoshta nuk i dinit pĂ«r filmin “Pretty Woman” appeared first on iconstyle.al.

LETËRSI – Surpriza nga Shekspiri, gjeniu qĂ« u lind dhe vdiq nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n datĂ«

✇Agjencia Telegrafike Shqiptare
By: Arian Jorgaqi
23 April 2025 at 20:53

TIRANË, 23 prill /ATSH/ – Gjeniu i letĂ«rsisĂ« britanike, Uilliam Shekspir (William Shakespeare), u lind dhe vdiq nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n datĂ«, mĂ« 23 prill (1564-1616), sipas BBC.

Më poshtë janë disa fakte surprizë, të zbuluara nga historianët:

1. Babai i tij ishte një shijues birre dhe një prodhues dorezash

Shekspiri u lind më 23 prill 1564 në një qytet të quajtur Stratford-upon-Avon, në mes të Anglisë. Familja e tij ishte me të ardhura mesatare. Babai i tij bënte një sërë punësh, duke përfshirë shitjen e lëkurës dhe leshit, shijimin e birrës (në të vërtetë) dhe prodhimin e  dorezave.

2. Ai nuk mund të shkruante në mënyrë korrekte

Edhe pse Shekspiri mësoi latinisht në shkollë, drejtshkrimi nuk ishte pjesë e mësimeve dhe të gjithë i shkruanin fjalët si të donin. Imagjinojeni atë! Shekspiri e shkruante emrin e tij në mënyra të ndryshme, përfshirë: Willm Shakp, William Shaksper, Wm Shakspe, William Shakspere dhe Willm Shakspere!

3. U martua i ri

I martuar në moshën 18-vjeçare me Anne Hathaway, ai pati tre fëmijë.

4. Së pari u përpoq të bëhej aktor

Shekspiri shkoi nĂ« LondĂ«r pĂ«r t’u bĂ«rĂ« aktor. VĂ«llai i tij Edmundi e ndoqi atĂ« nĂ« qytet pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n gjĂ«. MegjithatĂ«, Shekspiri kishte mĂ« shumĂ« fat qĂ« tĂ« shkruante shfaqje sesa tĂ« aktronte. Ai mĂ«soi shpejt dhe shkroi tragjedi dhe komedi.

5. Ishte shumë produktiv

Shekspiri shkroi tĂ« paktĂ«n 37 drama nĂ« jetĂ«n e tij, tĂ« cilat ne i njohim – mesatarisht dy nĂ« vit! Ai gjithashtu shkroi shumĂ« poezi, kryesisht poezi tĂ« quajtura sonete. VetĂ«m nĂ« njĂ« vit, 1609, ai botoi 154 prej tyre!

6. Ai i mbijetoi një pandemie

Ju keni më shumë të përbashkëta me Shekspirin sesa mendoni. Shekspiri jetoi dhe i mbijetoi një pandemie, një nga një sërë valësh të murtajës bubonike. Megjithatë, për fat të keq, djali i tij Hamnet vdiq nga murtaja, në moshën vetëm 11-vjeçare. Kjo ndikoi në shkrimet e tij.

7. Na dha disa fraza të njohura

Shekspiri sigurisht kishte anĂ«n e tij mĂ« tĂ« lehtĂ«, krahasuar me vdekjen e djalit. Atij i pĂ«lqente tĂ« vinte shaka nĂ« shfaqjet e tij, madje edhe nĂ« tragjeditĂ« e tij, si dhe sajonte fraza qĂ« i pĂ«rdorim edhe sot, si “i shkrirĂ« nĂ« ajĂ«r” apo ”kam fjetur me njĂ« sy”.

8. Fyerjet e vrazhda ishin specialiteti i tij

Shekspiri ishte shumĂ« njohur edhe pĂ«r ofendimet si ”fytyra jote nuk ia vlen tĂ« shihet nga dielli” apo “je i trashĂ« si gjalpi” apo ”unĂ« do ta gudulis katastrofĂ«n tĂ«nde!”.

9. Ai ishte një biznesmen i regjur

PĂ«rveçse ishte njĂ« shkrimtar krijues, William ishte njĂ« biznesmen i regjur. Ai ishte bashkĂ«pronar i kompanisĂ« sĂ« tij teatrore, ”Lord Chamberlain’s Men”, dhe ”Globe”, njĂ« teatĂ«r i ndĂ«rtuar nĂ« LondĂ«r nĂ« vitin 1599. Ai madje hapi njĂ« teatĂ«r tĂ« dytĂ«, njĂ« teatĂ«r elegant tĂ« quajtur ”Blackfriars”./  a.jor.

The post LETËRSI – Surpriza nga Shekspiri, gjeniu qĂ« u lind dhe vdiq nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n datĂ« appeared first on Agjencia Telegrafike Shqiptare.

Papa nĂ« geto – fragment nga autobiografia e Françeskut

✇Telegrafi
By: Agron Shala
21 April 2025 at 15:55

Papa Françesku lindi nĂ« vitin 1936 dhe u rrit nĂ« Buenos Aires, nĂ« barion [lagjen] “Flores” – nĂ« njĂ« mĂ«hallĂ« tĂ« thjeshtĂ«. NĂ« vitin 1958 u bĂ« rishtar jezuit; u shugurua meshtar nĂ« vitin 1969, u bĂ« kryepeshkop i Buenos Airesit nĂ« vitin 1998 dhe u zgjodh papĂ« nĂ« vitin 2013. Por, gjatĂ« kĂ«tyre shtatĂ« dekadave, bariot argjentinase dhe njerĂ«zit e saj mbetĂ«n gjithmonĂ« pranĂ« zemrĂ«s sĂ« tij. NĂ« kĂ«tĂ« fragment nga autobiografia e tij Shpresa [Hope], botuar nĂ« janar, ai pĂ«rshkruan pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« pĂ«rfshirjen e tij nĂ« atĂ« botĂ«.

Nga: Papa Françesku (1936-2025)
Fragmenti u botua në ditoren The Daily Telegraph
PĂ«rktheu nga anglishtja: Agron Shala / Telegrafi.com

Bario ishte njĂ« mikrokozmos kompleks, multietnik dhe multikulturor. Familja jonĂ« gjithmonĂ« kishte marrĂ«dhĂ«nie shumĂ« tĂ« mira me hebrenjtĂ« tĂ« cilĂ«t nĂ« “Flores” i quanim “rusĂ«â€, sepse shumĂ« prej tyre kishin ardhur nga zona e OdesĂ«s – ku jetonte njĂ« komunitet i madh hebraik, njĂ« numĂ«r i madh prej tĂ« cilĂ«ve do tĂ« masakroheshin nga forcat pushtuese rumune dhe naziste gjatĂ« LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore. ShumĂ« prej klientĂ«ve tĂ« fabrikĂ«s ku punonte babai im, ishin hebrenj tĂ« punĂ«suar nĂ« industrinĂ« tekstile, dhe shumĂ« prej tyre ishin miqtĂ« tanĂ«.

Po ashtu, kishim edhe shumĂ« miq myslimanĂ«, madje edhe mes djemve tĂ« grupit tonĂ«, tĂ« cilĂ«t pĂ«r ne ishin “turqit”, meqĂ« zakonisht vinin me pasaporta nga Perandoria e vjetĂ«r Osmane. Ata ishin sirianĂ« dhe libanezĂ«, e mĂ« pas kishte edhe irakianĂ« e palestinezĂ«. Madje, gazeta e parĂ« nĂ« gjuhĂ«n arabe nĂ« Buenos Aires daton nga fillimi i shekullit XX. A Ă«shtĂ« turku aty? A do vijĂ« edhe rusi? NĂ« barion tonĂ«, tĂ« qenit ndryshe ishte normĂ« dhe ne e respektonim njĂ«ri-tjetrin.

Qarku, ashtu si edhe tregu i rrugĂ«s, ishte njĂ« pĂ«rqendrim i larushisĂ« njerĂ«zore. PunĂ«torĂ«, tĂ« pĂ«rvuajtur, besimtarĂ«, tĂ« lumtur. Ishin katĂ«r “beqare tĂ« vjetra”, sinjorinat [signorine] Alonso, gra tĂ« pĂ«rkushtuara me prejardhje spanjolle qĂ« kishin emigruar nĂ« “La Plata”. Ato ishin qĂ«ndistare tĂ« afta, me njĂ« mjeshtĂ«ri tĂ« jashtĂ«zakonshme. NjĂ« qepje dhe njĂ« lutje, njĂ« lutje dhe njĂ« qepje. Mamaja [MamĂĄ] e dĂ«rgoi motrĂ«n time tek ato qĂ« tĂ« mĂ«sonte, por Marta u mĂ«rzit sĂ« tepĂ«rmi dhe ankohej: “Mami, ato gra s’flasin fare, nuk thonĂ« asnjĂ« fjalĂ«, vetĂ«m luten”!

Jorge Mario Bergoglio (nĂ« tĂ« majtĂ«) gjatĂ« stĂ«rvitjes nĂ« oborrin e ShkollĂ«s “Don Bosko” [Don Bosco] nĂ« Buenos Aires, ArgjentinĂ« (Burimi: Rex)

Dhe, pastaj, pothuajse nĂ« cep tĂ« rrugĂ«s sonĂ«, ndodhej njĂ« pelukeria [peluquerĂ­a – floktore] , me njĂ« apartament ngjitur; floktarja quhej Margot, dhe kishte njĂ« motĂ«r qĂ« ishte prostitutĂ«. Ajo e kombinonte punĂ«n e saj me shĂ«rbime si larje flokĂ«sh, prerje dhe modelim flokĂ«sh. Ishin njerĂ«z shumĂ« tĂ« mirĂ«, dhe mamaja ime shkonte ndonjĂ«herĂ« atje pĂ«r tĂ« rregulluar flokĂ«t. NjĂ« ditĂ«, Margota lindi njĂ« fĂ«mijĂ«. Nuk arrita tĂ« kuptoja kush ishte babai dhe kjo mĂ« çuditi dhe mĂ« intrigoi, por barioja nuk dukej shumĂ« e shqetĂ«suar pĂ«r kĂ«tĂ«.

Në të njëjtin ndërtesë, në një apartament tjetër, jetonte një burrë i martuar me një grua që kishte qenë kërcimtare vodëvili dhe ajo gjithashtu njihej si prostitutë: ishte ende e re kur vdiq nga tuberkulozi, e rrënuar nga ajo jetë. Mbaj mend varrimin e shpejtë dhe të trishtuar të saj: burri dukej i mbyllur në vetvete, i heshtur dhe i distancuar, i shqetësuar vetëm që të mos merrte sëmundjen dhe për gruan e re që kishte zëvendësuar të ndjerën. Nëna e gruas, Berta, e cila ishte franceze, kishte qenë gjithashtu kërcimtare dhe thuhej se kishte performuar në klubet e natës të Parisit. Tani punonte si shërbyese nëpër shtëpitë e të tjerëve, për orë të tëra, por kishte një sjellje dhe dinjitet të jashtëzakonshëm.

Që nga fëmijëria ime, e kam njohur edhe anën më të errët dhe të ekzistencës, njërën dhe tjetrën, në të njëjtin vend. Edhe botën e burgjeve: furçat që përdornim për të pastruar rrobat i blinim nga të burgosurit në burgun lokal, dhe kështu mësova për herë të parë se diçka e tillë ekzistonte.

“NĂ« barion tonĂ«, tĂ« qenit ndryshe ishte normĂ« dhe ne e respektonim njĂ«ri-tjetrin”: Jorge Mario Bergoglio (nĂ« tĂ« djathtĂ«) pozon me dy shokĂ« klase nĂ« ShkollĂ«n Teknike tĂ« Buenos Airesit nĂ« ArgjentinĂ« (burimi: Reuters)

NĂ« lagje ishin edhe dy vajza tĂ« tjera, motra gjithashtu, qĂ« punonin si prostituta. Por, kĂ«to ishin tĂ« klasit tĂ« lartĂ«: Takimet ato i organizonin me telefon, dhe merreshin vesh qĂ« t’i merrnin me veturĂ«. Quheshin “la Siçi” [la Ciche] dhe “la Porota” dhe e gjithĂ« barioja i njihte.

Kaluan vitet dhe njĂ« ditĂ«, kur isha tashmĂ« ndihmĂ«s i ipeshkvit tĂ« Buenos Airesit, ra telefoni nĂ« pallatin ipeshkvor: ishte la Porota qĂ« po mĂ« kĂ«rkonte. E kisha harruar krejt si dukej; nuk e kisha parĂ« qĂ« nga koha kur ishte njĂ« vajzĂ« e re. “Hej, s’mĂ« mban mend? Kam dĂ«gjuar qĂ« tĂ« kanĂ« bĂ«rĂ« ipeshkĂ«v, dua tĂ« tĂ« shoh”! Ndodhi gjithçka rrĂ«mbimthi. Eja, i thash, dhe e prita nĂ« pallatin ipeshkvor. Isha ende nĂ« “Flores”; duhet tĂ« ketĂ« qenĂ« viti 1993.

“E di ti”, mĂ« tha, “kam bĂ«rĂ« kurvĂ«ri kudo, edhe nĂ« Shtetet e Bashkuara. Kam fituar para, pastaj u dashurova nĂ« njĂ« burrĂ« mĂ« tĂ« moshuar, qĂ« ishte dashnori im dhe, kur ai vdiq, jeta ime ndryshoi. Tani kam pension. Shkoj dhe i pastroj pleqtĂ« nĂ« shtĂ«pitĂ« e tĂ« moshuarve, ata qĂ« s’kanĂ« njeri qĂ« tĂ« kujdeset pĂ«r ta. Nuk shkoj shumĂ« nĂ« meshĂ« dhe e kam pĂ«rdorur trupin tim pĂ«r gjithçka, por tani dua tĂ« kujdesem pĂ«r trupat pĂ«r tĂ« cilĂ«t askush nuk kujdeset”. NjĂ« MagdalenĂ« e kohĂ«ve moderne.

MĂ« tregoi se edhe jeta e motrĂ«s sĂ« saj, la Siçi, kishte ndryshuar, dhe se ajo kalonte kohĂ«n duke u lutur nĂ« kishĂ«: “ËshtĂ« bĂ«rĂ« shenjtore e vetĂ«shpallur [chupacirios], qĂ« mendon se ka moral superior! Thuaj edhe ti qĂ« tĂ« lĂ«vizĂ« bythĂ«n dhe tĂ« bĂ«jĂ« diçka pĂ«r tĂ« tjerĂ«t”! Gjuha e saj ishte piktoreske dhe me imagjinatĂ«, me katĂ«r fjalĂ« tĂ« pista pĂ«r çdo pesĂ« fjalĂ« qĂ« thoshte. Dhe, ishte e sĂ«murĂ«.

Portret familjar: Jorge Mario Ă«shtĂ« i katĂ«rti nga e majta nĂ« rreshtin e sipĂ«rm (me jakĂ« tĂ« bardhĂ«); prindĂ«rit e tij, Mario dhe Regina, janĂ« nĂ« rreshtin e parĂ« – dy tĂ« parĂ«t nga e majta (burimi: AP)

Dikur, mĂ« vonĂ«, kur tashmĂ« isha kardinal i Buenos Airesit, la Porota mĂ« telefonoi sĂ«rish pĂ«r tĂ« mĂ« thĂ«nĂ« se donte tĂ« organizonte njĂ« festĂ« me mikeshat e saj dhe mĂ« pyeti nĂ«se do tĂ« shkoja tĂ« mbaja meshĂ«n pĂ«r ta, nĂ« kishĂ«n famullitare tĂ« ShĂ«n Injacit [Iglesia de San Ignacio de Loyola]. I thashĂ« po, sigurisht, ndĂ«rkohĂ« qĂ« mendoja se kush mund tĂ« ishin kĂ«to mikesha. “Por, eja mĂ« herĂ«t, sepse shumĂ« prej tyre duan tĂ« rrĂ«fehen”, shtoi ajo

GjatĂ« asaj periudhe, takoja shpesh Át Pepen – Don JosĂ© di Paola – njĂ« prift i ri tĂ« cilin e njihja qĂ« nga fillimi i shĂ«rbimit tim si ipeshkĂ«v. QĂ« nga viti 1997, ai kishte qenĂ« famullitar nĂ« VirgjĂ«reshĂ«n e KakupesĂ« [Virgen de CaacupĂ©] nĂ« lagjen “Vija 21” [Villa 21]. Ai Ă«shtĂ« njĂ« njeri i Zotit, njĂ« nga ata priftĂ«rinjtĂ« qĂ« kanĂ« punuar gjithmonĂ« nĂ« vijas mizerias [villas miserias – lagjet e varfra], nĂ« qytezat me baraka qĂ« gjenden rreth e qark Buenos Airesit: VetĂ«m nĂ« kryeqytet ka rreth tridhjetĂ« tĂ« tilla dhe rreth njĂ« mijĂ« nĂ« tĂ« gjithĂ« provincĂ«n. Vijat janĂ« njĂ« masĂ« e ngjeshur njerĂ«zish, tĂ« mbushura me qindra-mijĂ«ra banorĂ«. Shumica e familjeve atje vijnĂ« nga Paraguai, Bolivia, Peruja dhe nga zonat e brendshme tĂ« ArgjentinĂ«s. Ata nuk e kanĂ« parĂ« kurrĂ« shtetin – dhe kur shteti mungon pĂ«r 40 vjet, kur nuk ofron strehim, ndriçim, gaz apo transport, nuk Ă«shtĂ« edhe aq e vĂ«shtirĂ« qĂ« nĂ« vend tĂ« tij tĂ« krijohet njĂ« strukturĂ« paralele. Me kalimin e kohĂ«s, sasi tĂ« mĂ«dha droge filluan tĂ« qarkullonin dhe droga sjell dhunĂ« dhe shkatĂ«rron familjet. Pako [paco], ose “pasta e kokainĂ«s” – mbetjet e prodhimit tĂ« kokainĂ«s pĂ«r tregjet e pasura – Ă«shtĂ« droga e tĂ« varfĂ«rve, Ă«shtĂ« njĂ« murtajĂ« qĂ« thellon edhe mĂ« shumĂ« dĂ«shpĂ«rimin.

Kardinali Jorge Mario Bergoglio gjatĂ« njĂ« vizite nĂ« vendbanimin “Barakas” [Barracas] nĂ« Buenos Aires, ArgjentinĂ«

Aty, nĂ« ato skaje qĂ« gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« duhet tĂ« bĂ«heshin qendra tĂ« reja tĂ« KishĂ«s, jeton dhe dĂ«shmon Ungjillin çdo ditĂ« njĂ« grup laikĂ«sh dhe meshtarĂ«sh si Át Pepe, mes tĂ« pĂ«rjashtuarve nga njĂ« ekonomi qĂ« tĂ« vret. Ata qĂ« thonĂ« se feja Ă«shtĂ« opiumi i popullit – njĂ« pĂ«rrallĂ« ngushĂ«lluese pĂ«r t’i mbajtur larg – do tĂ« bĂ«nin mirĂ« tĂ« shihnin mĂ« parĂ« rreth e pĂ«rqark vijave: do tĂ« shihnin se si, falĂ« fesĂ« dhe pĂ«rkushtimit pastoral e qytetar, kĂ«to lagje tĂ« rrĂ«nuara kanĂ« bĂ«rĂ« pĂ«rparime tĂ« pabesueshme, pavarĂ«sisht vĂ«shtirĂ«sive tĂ« jashtĂ«zakonshme. Do tĂ« pĂ«rjetonin gjithashtu njĂ« pasurim tĂ« madh kulturor. Do tĂ« zbulonin vetĂ« se si çdo shĂ«rbim, ashtu si vetĂ« feja, Ă«shtĂ« gjithmonĂ« njĂ« takim, dhe se vetĂ« ne jemi ata qĂ« kemi mĂ« shumĂ« pĂ«r tĂ« mĂ«suar nga tĂ« varfrit. Kur dikush thotĂ« se jam njĂ« papa vijero [papa villero – ĂĄt i lagjeve tĂ« varfra], lutem vetĂ«m qĂ« tĂ« jem gjithmonĂ« i denjĂ« pĂ«r kĂ«tĂ«.

Takimet me Át Pepen gjithmonĂ« mĂ« pasuronin shpirtin dhe jetĂ«n shpirtĂ«rore. Me kalimin e kohĂ«s, miqĂ«sia jonĂ« u thellua. AtĂ« vit – besoj se ishte viti 2001 dhe Pepe kishte kohĂ« qĂ« shĂ«rbente si kura vijero [cura villero – prift i lagjeve tĂ« varfra] – ai po kalonte njĂ« periudhĂ« tĂ« vĂ«shtirĂ« dhe tĂ« ndĂ«rlikuar krize nĂ« thirrjen e tij prej meshtari, tĂ« cilĂ«n mĂ« pas e shpjegoi ai vetĂ«. Ai foli hapur me eprorĂ«t e vet, kĂ«rkoi tĂ« lirohej nga detyrimet si meshtar, dhe shkoi tĂ« punonte nĂ« njĂ« fabrikĂ« kĂ«pucĂ«sh. Kur ma shpjegoi kĂ«tĂ«, thjesht i thashĂ«: eja tĂ« mĂ« shohĂ«sh, kurdo qĂ« dĂ«shiron. Dhe, kĂ«shtu bĂ«ri. NĂ« disa raste, pasi dilte nga puna, ecte pĂ«r dy orĂ« dhe vinte nĂ« katedrale. E prisja, i hapja derĂ«n, e dĂ«gjoja dhe bisedonim. Por, gjithmonĂ« lirshĂ«m.

Mario Bergoglio buzĂ«qesh pĂ«r njĂ« portret nĂ« shkollĂ«n “El Salvador”, ku jepte mĂ«sim pĂ«r letĂ«rsi dhe psikologji, nĂ« Buenos Aires, ArgjentinĂ«

Takim pas takimi, muaj pas muaji, kaloi koha derisa njĂ« mbrĂ«mje erdhi dhe tha: “Át, ja ku jam 
 do tĂ« doja tĂ« kremtojmĂ« meshĂ«n”. U pĂ«rqafuam. “DĂ«shiron ta kremtojmĂ« sĂ« bashku mĂ« 20 korrik, nĂ« DitĂ«n e MiqĂ«sisĂ« [Fiesta del Amigo]”? – e pyeta. Ishte i lumtur. “AtĂ«herĂ« le ta bĂ«jmĂ« te ShĂ«n Injaci”, thashĂ«. “Do tĂ« mbaj meshĂ«n atje sepse njĂ« zonjĂ« nga ‘Floresi’ ma ka kĂ«rkuar”. KĂ«shtu qĂ« shkuam sĂ« bashku. EcĂ«m nga selia e dioqezĂ«s pĂ«rgjatĂ« rrugĂ«s “BolĂ­var” dhe mbĂ«rritĂ«m nĂ« kishĂ«: tĂ« gjithĂ« ishin ish-prostituta dhe prostituta pjesĂ«tare tĂ« “sindikatĂ«s”. Dhe, tĂ« gjitha donin tĂ« rrĂ«feheshin. Ishte njĂ« kremtim i mrekullueshĂ«m. La Porota ishte e lumtur – gati nĂ« lot.

Ajo mĂ« telefonoi pĂ«r herĂ« tĂ« fundit pak kohĂ« mĂ« vonĂ«, kur ishte nĂ« spital. “TĂ« kam thirrur qĂ« tĂ« mĂ« sjellĂ«sh vajin e tĂ« sĂ«murĂ«ve dhe kungimin, sepse, e di ti, kĂ«tĂ« herĂ« nuk do t’ia dalĂ« mbanĂ«â€. GjithĂ« kĂ«tĂ« e tha ndĂ«rkohĂ« qĂ« shante njĂ« mjek dhe bĂ«rtiste ndaj njĂ« pacienti tjetĂ«r; nuk kishte humbur asgjĂ« nga gjallĂ«ria e saj, as nĂ« orĂ«t e fundit. Genio y figura hasta la sepultura, themi nĂ« ArgjentinĂ« – tĂ« njĂ«jtat sjellje dhe reagime, gjatĂ« gjithĂ« jetĂ«s dhe deri nĂ« varr. Por, ajo iku pĂ«r sĂ« mbari – si tagrambledhĂ«sit dhe prostitutat qĂ« hyjnĂ« nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Zotit pĂ«rpara nesh (Mateu 21:31). Dhe, e kisha shumĂ« pĂ«r zemĂ«r. Edhe sot nuk harroj tĂ« lutem pĂ«r tĂ« nĂ« ditĂ«n e vdekjes sĂ« saj. /Telegrafi/

 

 

 

The post Papa nĂ« geto – fragment nga autobiografia e Françeskut appeared first on Telegrafi.

Artikull i vitit 1965 që shpalli Londrën si vendin më interesant në botë

✇Telegrafi
By: Agron Shala
16 April 2025 at 12:53

Nga: Max Décharné / The Daily Telegraph
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

MĂ« 16 prill 1965, revista e fundjavĂ«s e The Daily Telegraph-it kishte njĂ« artikull kryesor tĂ« shkruar nga John Crosby, me titullin “Londra: Qyteti mĂ« emocionues”, qĂ« shpallte: “Papritur, tĂ« rinjtĂ« janĂ« tĂ« zotĂ«t e qytetit”, dhe pohonte se tashmĂ« ky ishte vendi “ku ndodh gjithçka, qyteti mĂ« i hareshĂ«m, mĂ« i papĂ«rmbajtshĂ«m – dhe, nĂ« njĂ« kuptim, krejtĂ«sisht i ri, shumĂ« modern – qyteti mĂ« elegant nĂ« mĂ«nyrĂ«n mĂ« interesante nĂ« botĂ«â€.

Crosby, gazetar dhe kritik televiziv i njohur amerikan, ishte korrespondenti nga Londra i New York Herald Tribune dhe banonte nĂ« Kings Rod tĂ« Çelsit, nĂ« zemĂ«r tĂ« gjithçkaje qĂ« ishte bĂ«rĂ« modĂ« e re. Ajo qĂ« e bĂ«nte artikullin e tij veçanĂ«risht tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m ishte fakti se u botua njĂ« vit tĂ« tĂ«rĂ« para artikullit qĂ« zakonisht konsiderohet si nxitĂ«si kryesor i legjendĂ«s sĂ« “LondrĂ«s ritmike” [Swinging London] tĂ« mesit tĂ« viteve ’60 [tĂ« shekullit XX] – kopertina e famshme e revistĂ«s Time, e prillit 1966, me titullin “Londra: Qyteti nĂ« ritĂ«m [Swinging City]”.

TĂ« dy kĂ«ta artikuj pasqyronin njĂ« ndryshim nĂ« kulturĂ«n popullore qĂ« po ndĂ«rtohej qĂ« nga mesi i dekadĂ«s sĂ« mĂ«parshme, dhe qĂ« u bĂ« i dukshĂ«m me suksesin nĂ« AmerikĂ« tĂ« shumĂ« grupeve britanike tĂ« kohĂ«s sĂ« “pushtimit britanik”, veçanĂ«risht [tĂ« grupit] The Beatles.

Shenjat e para filluan rreth vitit 1955, kur çmenduria e skiflit [skiffle – njĂ« rrymĂ« muzikore vendase] nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar i shtyu shumĂ« tĂ« rinj tĂ« merrnin kitarat nĂ« dorĂ« dhe tĂ« provonin tĂ« krijonin muzikĂ«n e tyre, ndĂ«rsa Mary Quant hapi butikun e saj tĂ« parĂ« nĂ« Kings Rod. NĂ« atĂ« kohĂ«, muzika pop pritej tĂ« vinte vetĂ«m nga Amerika, dhe modat novatore vetĂ«m nga pasarelat e Parisit, por gjatĂ« fillimit tĂ« dekadĂ«s pasuese, grupet britanike filluan tĂ« shfaqeshin gradualisht nĂ« klasifikimet muzikore nĂ« mbarĂ« botĂ«n, dhe stilet e reja tĂ« Quantit po depĂ«rtonin nĂ« botĂ« – siç e shpjegoi ajo nĂ« njĂ« intervistĂ« me mua nĂ« vitin 2004:

Stilistja Mary Quant pranë dyqanit të saj Bazaar në Brompton Rod në Londër, më 1962 (burimi: Getty Images)

“QĂ« nga viti 1962 fillova tĂ« dizajnoja rroba dhe tĂ« brendshme pĂ«r zinxhirin e dyqaneve amerikanĂ«, JC Penney – si dhe pĂ«r koleksionin tim personal Mary Quant. UdhĂ«toja çdo muaj drejt Nju-Jorkut, dhe e adhuroja kĂ«tĂ« gjĂ«â€.

Viti 1962 solli gjithashtu premierĂ«n e filmit tĂ« parĂ« tĂ« Xhems Bondit, Dr. No, i bazuar nĂ« romanet me miliona kopje tĂ« shitura tĂ« Ian Flemingut. Fleming ishte rritur nĂ« Çelsi dhe spiuni fiktiv nĂ« librat e tij jetonte nĂ« njĂ« shesh tĂ« paemĂ«rtuar pranĂ« Kings Rodit. Sean Connery, ylli i serisĂ« sĂ« re filmike, kishte jetuar nĂ« banesa me qira tĂ« lira nĂ« kĂ«tĂ« zonĂ« nĂ« fund tĂ« viteve ’50 [tĂ« shekullit XX], dhe John Barry kompozoi shumicĂ«n e temave klasike tĂ« Bondit, si Goldfinger, nĂ« banesĂ«n e tij nĂ« Sheshin Kadogan aty pranĂ«. Ky aktor filmash, tĂ«rheqĂ«s, i guximshĂ«m dhe me humor thumbues, u shfaq nĂ« skenĂ« pikĂ«risht kur valĂ«t e filmave mĂ« realistĂ« e mĂ« tĂ« ashpĂ«r [tĂ« njohur si kitchen sink], po fillonin tĂ« zbeheshin.

ShumĂ« nga kĂ«ta tĂ« fundit ishin regjisorĂ« qĂ« kishin nisur karrierĂ«n nĂ« vitin 1956 nĂ« Teatrin MbretĂ«ror nĂ« Sheshin Sloun, nĂ« skajin lindor tĂ« Kings Rodit, tĂ« frymĂ«zuar nga tronditja kulturore qĂ« shkaktoi drama debutuese e John Osborneit pĂ«r trupĂ«n rezidente, TĂ« kujtosh me zemĂ«rim [Look Back in Anger]. Duke u larguar qartĂ« nga ambientet e zakonshme tĂ« klasĂ«s sĂ« mesme apo tĂ« lartĂ« dhe duke vendosur personazhe tĂ« klasĂ«s punĂ«tore nĂ« qendĂ«r tĂ« veprimit, kĂ«to drama dhe filma – sĂ« bashku me anti-heronjtĂ« e paraqitur nĂ« romanet e ashtuquajturve “Djem tĂ« ZemĂ«ruar” [Angry Young Men] tĂ« fundit tĂ« viteve ‘50 [tĂ« shekullit XX] – ndihmuan tĂ« hapnin rrugĂ«n pĂ«r figurat e viteve ’60 [tĂ« Shekullit XX] nĂ« ekran, nĂ« klasifikimet muzikore dhe mĂ« gjerĂ« nĂ« kulturĂ«n popullore, tĂ« cilĂ«t flisnin pa dorashka dhe nuk ndiqnin mĂ« rregullat e vjetra.

NjĂ« shembull i shkĂ«lqyer i kĂ«saj ishte njĂ« grup djemsh tĂ« parregullt nĂ« vitin 1962, qĂ« jetonin nĂ« pjesĂ«n mĂ« tĂ« lirĂ« tĂ« Kings Rodit, nĂ« njĂ« apartament tĂ« pistĂ«, dhe qĂ« performonin nĂ« çdo vend ku u lejohej tĂ« luanin versionin e tyre tĂ« ritmit dhe bluzit amerikan. John Gunnell, i cili sĂ« bashku me vĂ«llain e tij Rik drejtonte Klubin “Flamingo” [Flamingo Club] nĂ« RrugĂ«n Uordou, mĂ« ka treguar se dikur gjatĂ« asaj periudhe kishte rezervuar grupin pĂ«r njĂ« muaj tĂ« tĂ«rĂ« koncertesh, pĂ«r tĂ« hĂ«nat mbrĂ«ma, por i kishte pushuar pas natĂ«s sĂ« parĂ« sepse nuk sollĂ«n audiencĂ«. MegjithatĂ«, [grupi] The Rolling Stones nuk u demoralizuan nga kjo dhe brenda dy vitesh kishin kaluar nga Çelsi nĂ« klasifikimet muzikore tĂ« ShBA-sĂ«.

John Crosby fillimisht kishte menduar ta titullonte artikullin e tij tĂ« Telegraph-it, tĂ« vitit 1965, Londra ritmike [Swinging London], dhe njĂ« vit mĂ« herĂ«t kishte informuar lexuesit e kolumnes sĂ« tij nĂ« New York Herald Tribune se Britania ishte njĂ« komb “ritmik” [swinging]. Pas publikimit tĂ« artikullit tĂ« famshĂ«m nĂ« kopertinĂ«n e revistĂ«s Time nĂ« vitin 1966, mediat amerikane zbarkuan nĂ« masĂ« nĂ« LondĂ«r duke kĂ«rkuar histori tĂ« reja dhe, nĂ« njĂ« moment gjatĂ« atij viti, siç mĂ« tregoi Mary Quant, “revistat amerikane dhe televizionet shpesh xhironin tĂ« dy anĂ«t e Kings Rodit nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«.”

Time shpalli se “nĂ« njĂ« botĂ« dikur tĂ« qetĂ« me shkĂ«lqim tĂ« zbehur, gjithçka e re, e çliruar dhe e çuditshme po lulĂ«zon nĂ« majĂ«n e jetĂ«s londineze”, dhe Kings Rodi dukej si epiqendra e gjithçkaje qĂ« ishte shpallur si “nĂ« trend” [groovy]

“E shtunĂ« pasdite nĂ« Çelsi, nĂ« restorantin La RĂȘve. Duke pĂ«rpirĂ« njĂ« drekĂ« tĂ« shpejtĂ«, janĂ« disa prej tĂ« rinjve mĂ« tĂ« pĂ«rfshirĂ« nĂ« jetĂ«n e qytetit: Aktori Terence Stamp, 26 vjeç, yll i Koleksionistit [The Collector] dhe i lidhur me modelen Jean Shrimpton; aktori Michael Caine, 33 vjeç, spiuni qĂ« adhuron Mozartin te Dosja IPCRESS [The Ipcress File]; parukieri [Vidal] Sassoon, 38 vjeç, prerjet e tĂ« cilit shihen si te [kreatori i modĂ«s, AndrĂ©] CourrĂšges nĂ« Paris ashtu edhe tek princesha Meg [Margaret]; fotografi i famshĂ«m David Bailey, 27 vjeç, bashkĂ«punĂ«tor profesional i Antony Armstrong-Jonesit; dhe Doug Hayward, 28 vjeç, rrobaqepĂ«si privat mĂ« ‘nĂ« zë’ i Çelsit”.

“Papritur, tĂ« rinjtĂ« janĂ« tĂ« zotĂ«t e qytetit, aty ku veprimi Ă«shtĂ« i papĂ«rmbajtshĂ«m”

Shumica e vĂ«mendjes mbi kĂ«tĂ« kryeqytet tĂ« trendit tĂ« modĂ«s u prit me pĂ«rqeshje tĂ« parashikueshme nga vetĂ« londinezĂ«t dhe nga satiristĂ«t e [revistĂ«s] Private Eye, tĂ« cilĂ«t shtypĂ«n njĂ« shtojcĂ« tallĂ«se “Shtojca e AnglisĂ« vibrante me qĂ«llim tĂ« pĂ«rgjithshĂ«m eksitimi” pĂ«r tĂ« ndihmuar “atĂ« numĂ«r shumĂ« tĂ« vogĂ«l tĂ« periodikĂ«ve amerikanĂ« qĂ« ende nuk kishin publikuar raportin e tyre 24-faqĂ«sh pĂ«r AnglinĂ« e re ritmike, vibrante, tĂ« furishme, ku edhe varkat amfibe vishen me minifunde etj.” Edhe rubrika e letrave tĂ« lexuesve e Time-it mori reagime thumbuese nga britanikĂ«t, pĂ«rfshirĂ« njĂ« qĂ« shkruante: “PĂ«r pĂ«rgjithĂ«simet mĂ« qesharake tĂ« vitit, meritoni me tĂ« vĂ«rtetĂ« tĂ« bini nĂ« ritĂ«m. TĂ« gjithĂ« ju. Por, jo nĂ« LondĂ«r”.

MegjithĂ« kĂ«tĂ« ironi, imazhi i kryeqytetit si njĂ« burim frymĂ«zimi pĂ«r kulturĂ«n pop nĂ« lulĂ«zim, tĂ« viteve ‘60 [tĂ« shekullit XX], do tĂ« vazhdonte tĂ« pĂ«rhapej gjatĂ« gjithĂ« dekadĂ«s, pĂ«rmes artikujve tĂ« shumtĂ« pĂ«r modĂ«n, librave si Dosja londineze e Len Dejtonit [Len Deighton’s London Dossier], Londra ritimike – njĂ« udhĂ«zues pĂ«r atĂ« se ku Ă«shtĂ« nxitja [Swinging London – A Guide to Where the Action Is] nga Karl Dallas, apo romaneve tĂ« lehta atraktive si Spiunet bukuroshe [The Dolly Dolly Spy] i Adam Diment. KĂ«tij miti i shtoheshin qindra yje tĂ« famshĂ«m tĂ« rokut, pĂ«rfshirĂ« banorin e Çelsit, Keith Richards, me xhaketat e kadifesĂ« dhe shallĂ«t e prerĂ« me mjeshtĂ«ri nga butiku Granny Takes a Trip nĂ« Kings Rod, filmat si Allfi [Alfie] ose Fryrja [Blow-Up], si dhe serialet televizive londineze si HakmarrĂ«sit [The Avengers, tani i xhiruar nĂ« ngjyra pĂ«r tregun amerikan] dhe nga njĂ« stuhi artikujsh revistash qĂ« lavdĂ«ronin ose kritikonin mitin e LondrĂ«s Ritmike.

Sa i pĂ«rket njeriut qĂ« me artikullin e tij nĂ« The Telegraph ndihmoi nĂ« shpĂ«rthimin e kĂ«saj histerie, Liverpool Echo raportoi nĂ« qershor tĂ« vitit 1966 se “Crosby sot e pranon me ndrojtje atĂ«sinĂ« e lĂ«vizjes ritmike, por thotĂ« se ai thjesht po pĂ«rpiqej tĂ« bĂ«nte humor mbi njĂ« aspekt tĂ« vogĂ«l tĂ« jetĂ«s angleze”. Dhe, pĂ«rballĂ« mundĂ«sisĂ« pĂ«r t’u intervistuar nga Paris Match pĂ«r njĂ« tjetĂ«r artikull mbi kĂ«tĂ« temĂ«, vetĂ« Crosby theksoi me ironi: “Kur francezĂ«t vijnĂ« nĂ« Angli pĂ«r t’i bĂ«rĂ« njĂ« amerikani pyetje mbi seksin nĂ« LondĂ«r, atĂ«herĂ« e kupton qĂ« ka ardhur fundi i botĂ«s”. /Telegrafi/

 

The post Artikull i vitit 1965 që shpalli Londrën si vendin më interesant në botë appeared first on Telegrafi.

Spiuni sovjetik qĂ« mashtroi edhe “nĂ«nĂ«n” e vet

✇Telegrafi
By: Agron Shala
21 March 2025 at 13:29

Nga: Paul Henderson dhe David Gardner / The Daily Telegraph
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Ndjeu vĂ«shtrimin e 12 anĂ«tarĂ«ve tĂ« porotĂ«s, teksa shkoi nĂ« ulĂ«sen e dĂ«shmitarĂ«ve nĂ« GjykatĂ«n Nr. 1 nĂ« Old Bejli [Old Bailey – Gjykata Qendrore Penale e AnglisĂ« dhe Uellsit]. NjĂ« burrĂ« nĂ« pjesĂ«n e publikut kollitej pareshtur, por pĂ«rndryshe mbretĂ«ronte njĂ« heshtje totale.

TĂ«rĂ« vĂ«mendja ishte mbi tĂ« – njĂ« grua nĂ« moshĂ« tĂ« mesme, mjaftueshĂ«m e marrĂ« pĂ«r tĂ« besuar se mund tĂ« kishte njĂ« fund tĂ« lumtur, edhe pse gjithçka qĂ« kishte parĂ« nĂ« jetĂ« tregonte tĂ« kundĂ«rtĂ«n. Ajo ngriti sytĂ« drejt tĂ« vetmit qĂ« i interesonte, por ai po shikonte diku tjetĂ«r.

Erwin van Haarlem qëndronte në bankën e të pandehurve, si të ishte në një kafene parisiene, me një përçmim të madh për rrethanat dhe veçanërisht për të.

Ishte marsi i vitit 1989. NjĂ« vit mĂ« parĂ«, kur kishte dĂ«gjuar se ai ishte arrestuar nĂ« PerĂ«ndim tĂ« LondrĂ«s, ajo kishte fluturuar nga Holanda me shpresĂ«n pĂ«r ta ndihmuar, por tani ndodhej aty pĂ«r ta varrosur, edhe nĂ«se kjo do tĂ« nĂ«nkuptonte se vetĂ« ajo do tĂ« gjykohej. Kishte qenĂ« e gjykuar edhe mĂ« parĂ« – dhe rĂ«ndĂ«. AsgjĂ« nuk mund tĂ« ishte mĂ« keq se kaq.

Prokurori Roy Amlot, me faqet e kuqe që binin në kontrast me parukën e tij gri, u përpoq të merrte vëmendjen e saj ndërsa ajo përpiqej të rikthehej me mendje në të kaluarën.

“Zonja van Haarlem, a mund t’i thoni gjykatĂ«s emrin tuaj tĂ« plotĂ«, ju lutem”?

“Johanna Hendrik van Haarlem”.

“Dhe, zonja van Haarlem, a e shihni tĂ« pandehurin nĂ« kĂ«tĂ« sallĂ«â€?

Ajo pohoi me kokë.

“Ju lutem, a mund tĂ« tregoni se kush Ă«shtĂ«â€?

Gruaja holandeze Johanna van Haarlem me Jelinekun që ajo besonte se ishte djali që kishte dhënë për adoptim si foshnjë.

Ajo tregoi me dorĂ« drejt burrit tĂ« vogĂ«l, tĂ« hijshĂ«m, me flokĂ«t e prerĂ« si bitĂ«ls dhe fytyrĂ« tĂ« mprehtĂ«, qĂ« rrinte nĂ« tĂ« kundĂ«rtĂ«n e sallĂ«s nĂ« njĂ« bankĂ« tĂ« madhe druri – njĂ« dhomĂ« brenda njĂ« dhome, ku i pandehuri qĂ«ndron nĂ« tĂ« njĂ«jtin nivel me gjykatĂ«sin. Ai nuk tregoi asnjĂ« shenjĂ« njohjeje.

“Zonja van Haarlem”, tha Amloti, duke ia kthyer vĂ«shtrimin tek ai, “a mund t’i tregoni gjykatĂ«s, me fjalĂ«t tuaja, pĂ«r marrĂ«dhĂ«nien tuaj me tĂ« pandehurin dhe si lindi ajo”?

Ajo donte tĂ« ikte, tĂ« arratisej, tĂ« ishte kudo tjetĂ«r, por qĂ«ndroi – ashtu siç kishte qĂ«ndruar nĂ« shtĂ«pi si vajzĂ« e re nĂ« HagĂ«, nĂ« vitin 1940, kur gjermanĂ«t hynĂ« me tanket dhe sigurinĂ« e tyre.

ÇfarĂ«do qĂ« tĂ« ndodhte, do tĂ« kishte njĂ« çmim pĂ«r t’u paguar. GjithmonĂ« kishte njĂ« çmim.

Johanna hodhi sytĂ« pĂ«rtej sallĂ«s sĂ« gjyqit dhe kĂ«tĂ« herĂ« ai ia ktheu shikimin. Nuk kishte asnjĂ« ndjenjĂ« dashurie aty. Nuk ishte se ai nuk e kishte dĂ«gjuar historinĂ« e saj mĂ« parĂ« – ata e kishin shqyrtuar sĂ« bashku, me dhjetĂ«ra herĂ« – por, ajo mendoi se vuri re njĂ« shenjĂ« tĂ« lehtĂ« faji.

Ajo filloi rrëfimin e saj. Tregoi se si kishte rënë pre, si e re dhe naive, nga një ushtar gjerman, dhe si pushtuesi i saj kishte vdekur në front në Kaen, në vitin 1944, vetëm pak ditë pasi ajo kishte zbuluar se ishte shtatzënë?

Tregoi se si kishte refuzuar babai i saj, bashkĂ«punĂ«tor i nazistĂ«ve, tĂ« pranonte nĂ« shtĂ«pi “produktin e luftĂ«s”, siç e quante ai. Tregoi se si ishte detyruar tĂ« linte djalin e saj tĂ« vogĂ«l, tĂ« cilin e kishte quajtur Erwin, nĂ« njĂ« jetimore nĂ« Çekosllovaki.

Karta e identitetit e Jelinekut me emrin e tij të koduar Gragert.

Dhe, tregoi se si, nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pabesueshme, mĂ« shumĂ« se 32 vjet mĂ« vonĂ«, Kryqi i Kuq e kishte kontaktuar nĂ« HolandĂ«, pĂ«r t’i thĂ«nĂ« se kishin gjetur Erwinin qĂ« jetonte nĂ« LondĂ«r, ndĂ«rsa e pyetĂ«n nĂ«se donte ta takonte?

Johanna kaloi njĂ« dekadĂ« tĂ« mbushur me gĂ«zim, duke besuar se kishte gjetur fĂ«mijĂ«n qĂ« kishte humbur. Ai u ftua nĂ« HolandĂ« pĂ«r njĂ« ribashkim me familjen e saj, me “tĂ« afĂ«rmit” e tij, dhe Erwini, nga ana e tij, mori Johannan dhe “vĂ«llain” e tij Hans nĂ« pushime. I çonte gjithashtu nĂ« shfaqje dhe restorante gjatĂ« vizitave tĂ« tyre nĂ« LondĂ«r.

Me kalimin e viteve, dashuria e tyre pĂ«r Erwinin u rrit. Por, marrĂ«dhĂ«nia ishte njĂ«anshme. NĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«, Erwini ishte Vaclav Jelineku, me emrin e koduar Gragert, njĂ« agjent shumĂ« i trajnuar i bllokut sovjetik, tĂ« cilit i ishte dhĂ«nĂ« identiteti i Erwinit dhe qĂ« kishte pranuar ribashkimin me Johannan sepse kjo forconte “legjendĂ«n” e tij – historinĂ« e rreme qĂ« njĂ« spiun krijon pĂ«r veten.

Gjatë dekadës së mashtrimit me Johannan, ai kishte marrë pjesë në mbledhje në Parlamentin britanik dhe në një konferencë në Uashington, ku i ftuari kryesor kishte qenë presidenti i atëhershëm amerikan, Ronald Reagan. Ai gjithashtu kishte mbledhur informacion mbi programin Polaris të nëndetëseve bërthamore të Britanisë dhe sistemin mbrojtës të raketave Lufta e Yjeve [Star Wars] të Reaganit, duke marrë lëvdata nga Moska, për çfarë u gradua në kolonel.

Pas gjithçkaje qĂ« Johanna kishte kaluar – pas gjithçkaje qĂ« ata kishin kaluar – ajo ende nuk mund tĂ« besonte qĂ« puna kishte ardhur deri nĂ« kĂ«tĂ« pikĂ«.

Kollitja në galerinë e publikut kishte pushuar dhe një grua nga porota, me një fytyrë të dhembshur, i buzëqeshi asaj. Ishte hera e parë që Johanna kuptonte se fytyra e saj ishte lagur nga lotët.

“DĂ«shironi njĂ« pushim, zonja van Haarlem”? – pyeti gjyqtari Simon Brown me njĂ« zĂ« tĂ« qetĂ«, thuajse sikur ishin vetĂ«m nĂ« zyrĂ«n e tij. Ajo tundte kokĂ«n. E dinte se po tĂ« largohej nga salla, nuk do tĂ« kthehej mĂ«.

Johanna humbi sĂ«rish nĂ« mendimet e veta – kĂ«tĂ« herĂ« nĂ« kujtimet e lumtura, mĂ« tĂ« lumturat e jetĂ«s sĂ« saj. Ai shikonte poshtĂ«, duke parĂ« duart e veta, duke fshehur shprehjet. Ajo e dinte se ai nuk do tĂ« kishte turp, por shpresonte tĂ« paktĂ«n pĂ«r pak mirĂ«kuptim.

Në sallën e gjyqit kishte ndodhur një ndryshim që nuk mund të përshkruhej në shënimet e stenografit.

Johanna van Haarlem si e re

Sado qĂ« Amloti ishte pĂ«rpjekur ta paraqiste tĂ« pandehurin para porotĂ«s nĂ« njĂ« dritĂ« negative, ai kishte arritur t’i magjepste, duke mbjellĂ« dyshimin e arsyeshĂ«m pĂ«r akuzat pĂ«r spiunazh ndaj tij.

A mund të ishte një burrë kaq i zakonshëm, i këndshëm, vërtet një spiun? Rrëfimet e stilit të kinemasë së errët [film noir] që përfshinin këmbimin e informatave, çelësat me një përdorim të dekodimit, shifrat dhe kodet që prokurori përshkruante se ai kishte përdorur në punën e tij për shërbimin sekret çek (STB), dukeshin po aq të pabesueshme sa një skenar i Xhejms Bondit.

ÇfarĂ« lloj sekretĂ«sh mund tĂ« dĂ«rgonte njĂ« kamerier nĂ« njĂ« hotel “Hilton” (profesioni mbulesĂ« i Jelinekut) pĂ«rmes njĂ« radioje amatore nga kuzhina e tij nĂ« Friern Barnet [lagje nĂ« LondĂ«r]? Sugjerimi se ai kishte tentuar tĂ« vendoste pajisje pĂ«rgjimi nĂ« mobiliet e Pallatit Bakingem ishte qesharak. Madje, ai buzĂ«qeshi kur kjo ide u pĂ«rmend nĂ« gjykatĂ«.

Komuniteti hebraik, tĂ« cilin akuzohej se kishte tradhtuar pĂ«r llogari tĂ« sovjetikĂ«ve, kishte qenĂ« gjithashtu rrethi i tij shoqĂ«ror. Ata dukeshin mĂ« tĂ« lĂ«nduar sesa tĂ« dĂ«mtuar. Por, Jelineku kishte mbledhur informacion tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m pĂ«r eprorĂ«t e tij – pĂ«r metodat dhe emrat e hebrenjve qĂ« pĂ«rpiqeshin tĂ« largoheshin nga Bashkimi Sovjetik. Ky informacion ishte pĂ«rdorur nga negociatorĂ«t rusĂ« nĂ« bisedimet pĂ«r armĂ«t bĂ«rthamore me ShBA-nĂ«, nĂ« njĂ« kohĂ« kur tĂ« drejtat e njeriut shkĂ«mbeheshin me lĂ«shimet pĂ«r armatime.

Gjatë gjithë kohës, spiuni buzëqeshte me përçmim nga vendi i të pandehurit, sikur ta dinte sa qesharake dukej e gjitha. Por, arroganca e tij ishte zbehur qëkur Johanna dha betimin dhe qëndroi përballë tij për ta akuzuar.

Të shihje një nënë teksa i çahej zemra para syve të tyre, kishte ndryshuar atmosferën në sallë. Askush nuk buzëqeshte më.

Prokurori hezitoi ta ndryshonte atĂ« moment, por Johanna ishte zhytur sĂ«rish nĂ« kujtime. Ai kolliti pak, dhe ajo kuptoi mesazhin – e vazhdoi rrĂ«fimin e saj.

Bota e saj u shemb pĂ«rsĂ«ri, tregoi ajo, kur Skotland Jardi [Scotland Yard] e telefonoi nĂ« shtĂ«pinĂ« e saj nĂ« HolandĂ«, nĂ« prill tĂ« vitit 1988, pĂ«r t’i thĂ«nĂ« se djali i saj ishte arrestuar. E kishin kapur mat, duke dĂ«rguar mesazhe sekrete drejt e te eprorĂ«t e tij pĂ«rtej Perdes sĂ« Hekurt. E tmerruar, pĂ«rpiqej ta kontaktonte, por ishte tepĂ«r vonĂ« – ai tashmĂ« ishte i burgosur.

Dy oficerë të Njësisë Speciale mbërritën në shtëpinë e saj për të marrë një deklaratë, dhe ajo u tregoi gjithçka që dinte. Në fund të fundit, asgjë nga sjelljet e tij nuk ia kishte ndezur ndonjëherë dyshimin. Ai ishte djali i përkryer.

Vaclav Jelinek u arrestua në vitin 1988 pasi u kap duke kontaktuar me agjentët e tij çekë.

Asaj iu kërkua të bënte një test ADN-je. Rezultatet ishin tronditëse. Kishte një mundësi jashtëzakonisht të lartë që ai të mos ishte djali i saj.

E hutuar dhe e shqetĂ«suar, Johanna vendosi tĂ« udhĂ«tonte drejt LondrĂ«s pĂ«r ta parĂ« vetĂ«, nĂ« burgun Brikston, ku mbahej nĂ« pritje tĂ« gjyqit pasi ishte deklaruar i pafajshĂ«m. Ajo do tĂ« qĂ«ndronte pranĂ« tij – ndryshe nga babai qĂ« nuk kishte qĂ«ndruar kurrĂ« pranĂ« saj. Pa kushte. Ajo do ta ndihmonte tĂ« dĂ«shmonte pafajĂ«sinĂ«.

Por, shikimi në fytyrën e tij ia tregoi të vërtetën. Buzëqeshja kishte humbur.

“Do tĂ« ma thuash tĂ« vĂ«rtetĂ«n”? – e pyeti ajo, duke u lutur pĂ«r njĂ« shenjĂ« dashurie. “A je vĂ«rtet djali im 
 apo ia ke vjedhur identitetin nĂ« jetimore”?

Ai e shikoi pa ndjenja, ftohtĂ«. SytĂ« e foshnjĂ«s sĂ« saj kishin qenĂ« tĂ« kaltĂ«r. TĂ« tijtĂ« ishin ngjyrĂ« kafe. Atij nuk i interesonte nĂ«se ajo e kishte kuptuar. Ajo nuk i duhej mĂ«. Johanna e shikoi gjatĂ« nĂ« sytĂ« e tij tĂ« spiunit mashtrues – dhe bota e saj u shemb pĂ«rsĂ«ri.

“Nuk ka tym pa zjarr”, tha ai me zĂ« tĂ« ulĂ«t. Pastaj u kthye nga ana tjetĂ«r. I huaj. /Telegrafi/

 

 

The post Spiuni sovjetik qĂ« mashtroi edhe “nĂ«nĂ«n” e vet appeared first on Telegrafi.

Historia e jashtëzakonshme e Orkestrës së Grave të Aushvicit

✇Telegrafi
By: Agron Shala
12 March 2025 at 14:50

Nga: Simon Heffer / The Daily Telegraph
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Libri mbresĂ«lĂ«nĂ«s i Anne Sebbas pĂ«r gratĂ« qĂ« krijuan njĂ« orkestĂ«r nĂ« Aushvic [Orkestra e grave tĂ« Aushvicit / The Women’s Orchestra of Auschwitz] mban nĂ«ntitullin NjĂ« histori mbijetese; dhe, paradoksalisht, ky ishte problemi pĂ«r shumĂ« nga ato qĂ« interpretonin nĂ« tĂ«. Ato nuk u dĂ«rguan nĂ« dhomat e gazit, sipas tekave tĂ« autoriteteve tĂ« kampit; talenti i tyre muzikor i bĂ«nte tĂ« dobishme pĂ«r nazistĂ«t dhe, nĂ« shumicĂ«n e rasteve, kjo i shpĂ«toi nga vdekja.

Disa ndienin fajin pse mbijetuan, por pĂ«r tĂ« tjerat, vullneti pĂ«r tĂ« jetuar mbizotĂ«roi mbi gjithçka tjetĂ«r. TĂ« gjitha ato duket se u prekĂ«n nga mĂ«nyra shfrytĂ«zuese nĂ« tĂ« cilĂ«n orkestrat e kampit (pasi kishte edhe njĂ« orkestĂ«r burrash) ishin pĂ«rdorur; dhe, shumĂ« tĂ« burgosura tĂ« tjera nuk mund ta pajtoheshin me atĂ« qĂ« kĂ«to muzikante bĂ«nin pĂ«r t’iu nĂ«nshtruar urdhrave tĂ« robĂ«ruesve.

Lexo po ashtu: Arratisja përmes përsosmërisë: Muzika shpëtoi jetën e çelistes adoleshente në Aushvic

Orkestra kishte tri detyra kryesore. E para ishte tĂ« interpretonte marshet teksa skllevĂ«rit e punĂ«s largoheshin nga kampi nĂ« mĂ«ngjes dhe kur ktheheshin nĂ« mbrĂ«mje – tĂ« rraskapitur dhe ndonjĂ«herĂ« duke mbajtur trupat e shokĂ«ve qĂ« kishin vdekur atĂ« ditĂ«. E dyta ishte tĂ« bĂ«nin muzikĂ« kur transportet e tĂ« burgosurve, kryesisht hebrenj dhe shumica e tyre tĂ« destinuar pĂ«r ekzekutim tĂ« menjĂ«hershĂ«m, mbĂ«rrinin me vagonĂ« bagĂ«tish nĂ« rampĂ«n e zbarkimit. GjatĂ« procesit tĂ« pĂ«rzgjedhjes pĂ«r punĂ« tĂ« detyruar ose vdekje, orkestrat bĂ«nin muzikĂ« – njĂ« manovĂ«r cinike e SS-it pĂ«r t’i shtyrĂ« tĂ« dĂ«nuarit tĂ« besonin se po mbĂ«rrinin nĂ« njĂ« vend ku kishte muzikĂ« dhe se gjĂ«rat nuk mund tĂ« ishin aq tĂ« kĂ«qija. Ky moment ishte veçanĂ«risht i tmerrshĂ«m pĂ«r muzikantet.

Detyra e tretë kishte të bënte koncerte dhe recitale private për rojat që pëlqenin muzikën, të cilët, megjithëse punonin në një ambient mizorie dhe shthurjeje ekstreme, pëlqenin të pozonin si konsumatorë të civilizuar të kulturës (ose, për disa prej tyre, ndoshta ishte një shpërqendrim nga tmerret që ndodhnin përreth). Dr. Mengele, në kohën kur nuk eksperimentonte mbi gratë shtatzëna, shijonte një duet operistik, ndërsa Rudolf Höss, komandanti i kampit, preferonte një arie nga Zonja Baterflaj, përpara se të shkonte të përzgjidhte viktimat e radhës. Të dielave në mbrëmje, orkestra luante deri në tri orë për SS-in. Kjo i neveriste muzikantet, por fakti që ishin të dobishme ishte e vetmja gjë që i mbante gjallë.

Orkestra nuk përbëhej vetëm nga gratë hebreje. Disa polake ishin pjesë e saj dhe, më vonë, u shtuan edhe gratë ruse të kapura si robëresha lufte. Në fakt, për një pjesë të madhe të ekzistencës së saj, orkestra u drejtua nga Alma Rosé, një violiniste austriake që kishte bërë turne në Evropë dhe kishte një reputacion ndërkombëtar. Rosé ishte nën presion të vazhdueshëm për të mbajtur numrin e hebrenjve në orkestër sa më të ulët. Ajo është një nga heroinat kryesore të këtij libri. Rosé ishte mbesa e Gustav Mahlerit dhe fama e saj bëri që, kur mbërriti në kamp, të pritej me mirëseardhje nga rojet dhe të vihej në krye të orkestrës. Ajo përdori aftësitë e saj të jashtëzakonshme muzikore jo vetëm për të ngritur nivelin artistik të interpretimit, por edhe për të trajnuar anëtaret e orkestrës deri në atë pikë sa vendet e tyre të ishin të sigurta dhe të mos rrezikonin të largoheshin nga grupi e të dërgoheshin drejt vdekjes.

Aktorja Jane Alexander (në rolin e dirigjentes Alma Rosé) në filmin e vitit 1980, Playing for Time

PĂ«r ta arritur kĂ«tĂ«, ajo shpesh pĂ«rdorte fjalĂ« tĂ« ashpra dhe ndonjĂ«herĂ« edhe i godiste ato qĂ« mendonte se nuk po pĂ«rpiqeshin mjaftueshĂ«m – jo sepse ishte mizore si rojtaret, por sepse ishte e dĂ«shpĂ«ruar pĂ«r t’ua shpĂ«tuar jetĂ«n. PĂ«rfundimisht, stresi u bĂ« i padurueshĂ«m pĂ«r tĂ«. Ajo vdiq nĂ« prill tĂ« vitit 1944, jo e vrarĂ« drejtpĂ«rdrejt, por nga njĂ« formĂ« helmimi, ndoshta botulizmi. Sebba pĂ«rmend gjithashtu se disa mendonin se ajo mund tĂ« kishte kryer vetĂ«vrasje, ose se njĂ« e burgosur xheloze mund ta kishte helmuar (RosĂ© dhe tĂ« gjitha muzikantet kishin privilegje sa i pĂ«rket veshjeve, ushqimit dhe strehimit, por ajo kishte mĂ« shumĂ« se tĂ« tjerat, dhe disa mendonin se ajo po i bĂ«nte vetes vend pranĂ« rojeve).

NĂ« muajt pas vdekjes sĂ« saj, u bĂ« e vĂ«shtirĂ« tĂ« mbahej orkestra e bashkuar, pasi nuk kishte askĂ«nd tjetĂ«r me disiplinĂ«n dhe talentin e saj muzikor. MegjithatĂ«, ndĂ«rsa rusĂ«t avanconin dhe disfata gjermane po bĂ«hej e pashmangshme, kjo çështje pushoi sĂ« qeni e rĂ«ndĂ«sishme. NĂ« tetor tĂ« vitit 1944, gratĂ« hebreje tĂ« orkestrĂ«s u dĂ«rguan nĂ« kampin e pĂ«rqendrimit Belsen; tĂ« tjerat u larguan pak pĂ«rpara se rusĂ«t tĂ« arrinin nĂ« kamp nĂ« janar tĂ« vitit 1945, duke u dĂ«rguar nĂ« Ravensbruk dhe burgje tĂ« tjera nĂ« Gjermani. PavarĂ«sisht kushteve tĂ« tmerrshme dhe sĂ«mundjeve tĂ« pĂ«rhapura nĂ« Belsen, si dhe “marshimeve tĂ« vdekjes” gjatĂ« dimrit pĂ«r t’u kthyer nĂ« Gjermani, shumĂ« nga anĂ«taret e orkestrĂ«s arritĂ«n tĂ« mbijetonin. Sebba rrĂ«fen historinĂ« e jetĂ«s sĂ« tyre pas luftĂ«s; disa fituan jetesĂ«n pĂ«rmes muzikĂ«s, disa nuk prekĂ«n kurrĂ« mĂ« instrumentet e veta, dhe disa tĂ« tjera nuk mundĂ«n as tĂ« dĂ«gjonin muzikĂ« pĂ«r vite me radhĂ«.

Orkestra duke bërë prova për filmin Playing for Time, bazuar në Orkestrën e Grave të Ausshvicit

NdĂ«r dĂ«shmitĂ« e shumta tĂ« publikuara mbi Aushvicin, ka pasur disa libra dhe dokumentarĂ« pĂ«r orkestrĂ«n. Jo vetĂ«m qĂ« Sebba duket se i ka lexuar shumicĂ«n e tyre – qoftĂ« tĂ« botuar apo tĂ« pabotuar – dhe ka parĂ« ose dĂ«gjuar materialet e regjistruara, por ajo gjithashtu arriti tĂ« intervistojĂ« dy tĂ« mbijetuarat e fundit: Hilde GrĂŒnbaum, e cila vdiq nĂ« vitin 2024, pak pas 100-vjetorit tĂ« saj, dhe Anita Wallfisch, violonçelistja e shquar qĂ« bashkĂ«themeloi OrkestrĂ«n Kamertale tĂ« AnglisĂ« [English Chamber Orchestra] dhe qĂ« do tĂ« festojĂ« 100-vjetorin e saj nĂ« korrik.

Sebba ka një mjeshtëri të jashtëzakonshme mbi detajet. Ajo përshkruan me të drejtë mizoritë e sadistëve, psikopatëve dhe barbarëve që Aushvici dukej se tërhiqte si një magnet; por gjithashtu sjell në pah qëndresën dhe guximin e një grupi grash që refuzuan të mposhteshin nga e keqja dhe përdorën muzikën për të shpëtuar jetën. /Telegrafi/

 

The post Historia e jashtëzakonshme e Orkestrës së Grave të Aushvicit appeared first on Telegrafi.

Ryshfet dhe mashtrim: Shpëtimi i 1,200 hebrenjve nga Oskar Schindler gjatë Luftës së Dytë Botërore

✇Telegrafi
By: Agron Shala
12 March 2025 at 12:29

Nga: Greg McKevitt / BBC
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

NazistĂ«t kryen “likuidimin” pĂ«rfundimtar tĂ« getos hebreje tĂ« Krakovit, mĂ« 13 mars 1943, njĂ« akt dhune qĂ« tronditi njĂ« pronar fabrike dhe e shtyu atĂ« tĂ« bĂ«hej shpĂ«timtar. KĂ«to ngjarje u pĂ«rshkruan nĂ« romanin Arka e Shindlerit [Schindler’s Ark] e Thomas Keneallyt dhe nĂ« filmin e Steven Spielbergut, Lista e Shindlerit [Schindler’s List]. Por, nĂ« vitin 1982, Keneally i tha BBC-sĂ« se historia e Oskar Schindlerit iu tregua atij gjatĂ« njĂ« takimi rastĂ«sor me njĂ« shitĂ«s valixhesh.

Oskar Schindler jetonte nĂ« anonimitet tĂ« pjesshĂ«m, kur historia e tij u paraqit pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« BBC nĂ« vitin 1964. Gazetari Magnus Magnusson u tha shikuesve tĂ« programit informativ Tonight: “Ndoshta ende nuk keni dĂ«gjuar pĂ«r tĂ«, por njĂ« ditĂ« do tĂ« dĂ«gjoni. Sot, ai jeton nĂ« Gjermani; i sĂ«murĂ«, i papunĂ« dhe i varfĂ«r. NĂ« fakt, ai jeton falĂ« bamirĂ«sisĂ«, por jo nga kutia e varfanjakĂ«ve. ParatĂ« qĂ« e mbajnĂ« atĂ« dhe familjen e tij gjallĂ« vijnĂ« nga 1,300 hebrenjtĂ«, jetĂ«n e tĂ« cilĂ«ve ai shpĂ«toi personalisht gjatĂ« luftĂ«s sĂ« fundit. ShumĂ« prej tyre janĂ« betuar tĂ« dhurojnĂ« njĂ« pagĂ« ditore nĂ« vit, pĂ«r njeriun tĂ« cilin e quajnĂ« ‘Skarlat Pimperneli [sipas romanit The Scarlet Pimpernel, qĂ« flet pĂ«r anglezin Percy Blakeney, i njohur me nofkĂ«n Skarlat Pimperneli, i cili shpĂ«ton aristokratĂ«t nga gijotina – gjatĂ« DiktaturĂ«s Jakobine apo Sundimit tĂ« Terrorit pas Revolucionit Francez] i kampeve tĂ« pĂ«rqendrimit’.”

Schindler ishte nĂ« qendĂ«r tĂ« vĂ«mendjes atĂ« ditĂ«, sepse ishte shpallur se njĂ« film i Holivudit, i titulluar Deri nĂ« çastin e fundit [To the Last Hour], do tĂ« realizohej pĂ«r jetĂ«n e tij. Kjo ndodhi sepse disa vite mĂ« parĂ«, i mbijetuari i Holokaustit, Poldek Pfefferberg, i kishte treguar producentit tĂ« MGM-sĂ«, Martin Gosch, historinĂ« pothuajse tĂ« pabesueshme se si ai ishte ndĂ«r mijĂ«ra njerĂ«z tĂ« shpĂ«tuar nga njĂ« profiter nazist i luftĂ«s: nga njĂ« burrĂ« i pashĂ«m, gruar dhe pijanec nga Çekosllovakia, i cili mĂ« parĂ« nuk kishte shfaqur ndonjĂ« cilĂ«si heroike. MeqĂ« ai film nuk u realizua kurrĂ«, nĂ« vitin 1980 Pfefferberg pati njĂ« takim tĂ« rastĂ«sishĂ«m me njĂ« shkrimtar australian, njĂ« ngjarje qĂ« do tĂ« ndryshonte jetĂ«n tĂ« dyve.

Thomas Keneally po humbte kohĂ«n nĂ« fund tĂ« njĂ« udhĂ«timi promovues nĂ« Los Anxhelos (“Botuesit mĂ« kishin vendosur nĂ« njĂ« luks tĂ« pazakontĂ«, nĂ« njĂ« hotel tĂ« madh nĂ« Beverli Hills”) dhe po shihte vitrinat pĂ«r njĂ« çantĂ« tĂ« re para, se tĂ« kthehej nĂ« Sidnej. Ai i tha BBC-sĂ«, nĂ« emisionin Desert Island Discs, nĂ« vitin 1983, se pronari i dyqanit tĂ« produkteve tĂ« lĂ«kurĂ«s, “duke qenĂ« njĂ« evroqendror i mirĂ«â€, doli ta pĂ«rshĂ«ndeste dhe ta bindte qĂ« tĂ« blinte.

Keneally tha: “[Pfefferberg] kishte punuar njĂ« çantĂ« shumĂ« tĂ« mirĂ«, dhe ndĂ«rsa po prisja qĂ« tĂ« miratoheshin pagesat e mia me kartĂ« krediti – mĂ« duhet tĂ« them verifikimi i kartave australiane Ă«shtĂ« shumĂ« i ngadaltĂ« – vura re se ai ishte njĂ« i dĂ«nuar; filloi tĂ« mĂ« tregonte pĂ«r pĂ«rvojĂ«n e tij gjatĂ« luftĂ«s”.

“Ai e dinte qĂ« unĂ« isha shkrimtar dhe mĂ« tha: ‘Kam njĂ« libĂ«r pĂ«r ty. UnĂ« u shpĂ«tova, por edhe gruaja ime shpĂ«toi nga Aushvici nga njĂ« gjerman i jashtĂ«zakonshĂ«m, njĂ« burrĂ« i madh dhe i pashĂ«m, simbol i Ă«ndrrĂ«s hitleriane i quajtur Oskar Schindler. Kam shumĂ« dokumente pĂ«r Oskar Schindlerin. NĂ« vitet 1960, pothuajse u bĂ« njĂ« film pĂ«r Oskarin, dhe ndĂ«rsa po presim qĂ« karta jote e kreditit tĂ« aprovohet, hidh njĂ« sy te kĂ«to materiale”.

“Ai i tha tĂ« birit tĂ« kujdesej pĂ«r dyqanin dhe mĂ« mori me vete nĂ« bankĂ«n nĂ« qoshe, e cila ishte e hapur tĂ« shtunave. Ai i bindi tĂ« bĂ«nin fotokopje tĂ« tĂ« gjithĂ« kĂ«tij materiali tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m, dhe menjĂ«herĂ« kuptova se kisha pĂ«rpara njĂ« nga figurat mĂ« mahnitĂ«se tĂ« EvropĂ«s”.

NjĂ« nga ato dokumente ishte ajo qĂ« mĂ« vonĂ« do tĂ« bĂ«hej e njohur si Lista e Shindlerit. “Lista Ă«shtĂ« jetĂ«â€, ka shkruar Keneally nĂ« romanin e tij mĂ« tĂ« shitur Arka e Shindlerit, dhe “kudo nĂ« margjinat e saj tĂ« ngushta shtrihet humnera”.

Poldek Pfefferberg lindi nĂ« njĂ« familje hebreje nĂ« Krakov, ku punoi si mĂ«sues i shkollĂ«s sĂ« mesme dhe profesor i edukimit fizik deri nĂ« vitin 1939, kur Gjermania pushtoi PoloninĂ«. Ai iu bashkua ushtrisĂ« polake dhe u plagos nĂ« betejĂ«. Ai i tha Keneallyt se kur Polonia ra nĂ«n kontrollin nazist dhe u nda midis GjermanisĂ« sĂ« Hitlerit dhe Bashkimit Sovjetik tĂ« Stalinit, ai duhej tĂ« merrte njĂ« vendim tĂ« vĂ«shtirĂ«: “Ne, oficerĂ«t, duhej tĂ« vendosnim nĂ«se do tĂ« shkonim nĂ« Lindje apo nĂ« PerĂ«ndim. Vendosa tĂ« mos shkoja nĂ« lindje, edhe pse isha hebre. NĂ«se do tĂ« kisha shkuar, do tĂ« isha ekzekutuar me gjithĂ« ata djem tĂ« shkretĂ« nĂ« Pyllin e Katinit”. Ai u burgos nĂ« geton e Krakovit, njĂ« zonĂ« e izoluar e krijuar nga nazistĂ«t nĂ« vitin 1941. Rreth 15 mijĂ« hebrenj u ngjeshĂ«n nĂ« njĂ« hapĂ«sirĂ« qĂ« mĂ« parĂ« strehonte vetĂ«m tre mijĂ« banorĂ« dhe u detyruan tĂ« jetonin nĂ« kushte çnjerĂ«zore.

Ndodhi qĂ« nĂ« Krakov, Oskar Schindleri, anĂ«tar i PartisĂ« Naziste, pĂ«rfitonte nga mjerimi i kohĂ«s sĂ« luftĂ«s, pĂ«r t’u pasuruar, duke marrĂ« nĂ« kontroll disa biznese tĂ« konfiskuara hebreje, pĂ«rfshirĂ« njĂ« fabrikĂ« prodhimi tĂ« enĂ«ve prej smalti. NĂ« fillim, shumica e punĂ«torĂ«ve tĂ« Schindlerit ishin polakĂ«, jo hebrenj, por mĂ« vonĂ« ai filloi tĂ« punĂ«sonte pĂ«r punĂ« tĂ« detyruar hebrenjtĂ« nga getoja. Pfefferbergu u bĂ« njĂ« nga punonjĂ«sit e tij. NdĂ«rkohĂ«, nazistĂ«t filluan tĂ« grumbullonin, nĂ«n tyta tĂ« armĂ«ve, grupe tĂ« hebrenjve dhe t’i deportonin nĂ« kampet e pĂ«rqendrimit aty pranĂ«. PĂ«r ata qĂ« mbetĂ«n prapa, ishte njĂ« kohĂ« terrori.

Schindleri u transformua pĂ«rgjithmonĂ« nĂ« mars tĂ« vitit 1943 – nga brutaliteti i “likuidimit” pĂ«rfundimtar tĂ« getos sĂ« Krakovit. Ata qĂ« konsideroheshin tĂ« aftĂ« pĂ«r punĂ«, u transportuan nĂ« kampin Plashov pĂ«r punĂ« tĂ« detyruar. MijĂ«ra tĂ« tjerĂ«, tĂ« cilĂ«t konsideroheshin tĂ« paaftĂ« pĂ«r punĂ«, ose u vranĂ« nĂ« rrugĂ« ose u dĂ«rguan nĂ« kampin e vdekjes Aushvic-Birkenau. PĂ«r tĂ« shpĂ«tuar punĂ«torĂ«t e tij nga kampet, Schindleri pĂ«rdori talentin e tij pĂ«r korrupsion dhe mashtrim. Ai vazhdoi tĂ« bindte zyrtarĂ«t nazistĂ« se punĂ«torĂ«t e tij ishin tĂ« domosdoshĂ«m pĂ«r pĂ«rpjekjet e luftĂ«s gjermane, duke korruptuar oficerĂ«t e lartĂ« tĂ« SS-sĂ« me para dhe alkool. Fabrika e tij prodhonte edhe fishekĂ« artilerie, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« shihej si njĂ« burim i domosdoshĂ«m pĂ«r ushtrinĂ« naziste. Ai hartoi listat me emrat, datat e lindjes dhe aftĂ«sitĂ« e punĂ«torĂ«ve tĂ« tij hebrenj, duke theksuar rĂ«ndĂ«sinĂ« e tyre pĂ«r makinerinĂ« luftarake naziste.

Keneally i tha BBC-sĂ«: “Ajo qĂ« ai bĂ«ri, nĂ« thelb, ishte krijimi i njĂ« kampi tĂ« lehtĂ« pĂ«rqendrimi, jo njĂ« herĂ«, por dy herĂ«, dhe ai vazhdonte t’i humbiste njerĂ«zit e tij dhe t’i rikthente pĂ«rmes ryshfetit, mashtrimit, korruptimit tĂ« zyrtarĂ«ve dhe shfrytĂ«zimit tĂ« burokracisĂ« sĂ« jashtĂ«zakonshme tĂ« SS-sĂ« e cila nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« organizuar po zbatonte Holokaustin”.

Kur lufta pĂ«rfundoi, Schindleri u pĂ«rball me dĂ«shtime nĂ« biznes dhe ra nĂ« alkoolizĂ«m. Ata qĂ« ai kishte shpĂ«tuar, nĂ« fund u pĂ«rpoqĂ«n ta shpĂ«tonin atĂ«, duke e ndihmuar financiarisht. Ai vdiq nĂ« vitin 1974, nĂ« moshĂ«n 66-vjeçare. TĂ« mbijetuarit çuan eshtrat e tij nĂ« Izrael, ku u varros nĂ« Varrezat Katolike tĂ« Jerusalemit. Mbi varrin e tij Ă«shtĂ« shkruar: “ShpĂ«timtari i paharrueshĂ«m i 1,200 hebrenjve tĂ« persekutuar”.

NdĂ«r ata qĂ« u shpĂ«tuan ishin edhe Poldek Pfefferberg dhe gruaja e tij, Mila. Pas luftĂ«s, çifti u zhvendos nĂ« Shtetet e Bashkuara dhe pĂ«rfundoi nĂ« Beverli Hills. Pfefferbergu ndonjĂ«herĂ« pĂ«rdorte emrin Leopold Page. Keneally vuri nĂ« dukje, nĂ« kujtimet e tij tĂ« vitit 2008, NĂ« kĂ«rkim tĂ« Shindlerit [Searching for Schindler], se ky ishte njĂ« emĂ«r qĂ« iu dha me forcĂ« kur mbĂ«rriti nĂ« Ishullin Elis nĂ« vitin 1947. Ai i tha BBC-sĂ« se tĂ« shkruante kĂ«tĂ« vĂ«llim shoqĂ«rues, kishte qenĂ« njĂ« nga planet e tij qĂ« nga vdekja e Pfefferbergut nĂ« vitin 2001. “Mendova se, pĂ«r aq i madh sa ishte Schindleri si person, edhe njeriu qĂ« mĂ« çoi tek ai ishte njĂ« karakter po aq i jashtĂ«zakonshĂ«m”, tha ai.

Kur Steven Spielberg fitoi Oscar-in pĂ«r regjisorin mĂ« tĂ« mirĂ« pĂ«r ListĂ«n e Shindlerit, nĂ« ceremoninĂ« e ndarjes sĂ« çmimeve Oscar, nĂ« vitin 1994, nĂ« fjalimin e tij ai tha: “Kjo histori nuk do tĂ« kishte nisur kurrĂ« pa njĂ« tĂ« mbijetuar tĂ« quajtur Poldek Pfefferberg 
 Ne tĂ« gjithĂ« ia kemi atij njĂ« borxh tĂ« madh. Ai e ka pĂ«rcjellĂ« historinĂ« e Oskar Schindlerit te tĂ« gjithĂ« ne”.

Filmi u bazua nĂ« romanin e Keneallyt, Arka e Shindlerit, i cili fitoi Çmimin prestigjioz Booker nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar nĂ« vitin 1982. Disa argumentuan se libri nuk duhej tĂ« klasifikohej si letĂ«rsi, pasi autori kishte pĂ«rdorur teknika imagjinare letrare pĂ«r tĂ« rrĂ«fyer ngjarje reale, nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n mĂ«nyrĂ« si veprat e autorĂ«ve Truman Capote (In Cold Blood) dhe Tom Wolfe (The Right Stuff). Duke reflektuar nĂ« vitin 2008, ndĂ«rsa diskutonte kujtimet e tij pĂ«r Schindlerin, Keneally i tha BBC-sĂ« se debati rreth librit kishte ndihmuar nĂ« suksesin e tij. “NĂ« ditĂ«t e sotme, kryepeshkopĂ«t nuk ia bĂ«jnĂ« mĂ« shkrimtarĂ«ve atĂ« nderin e madh qĂ« u bĂ«nin dikur duke i ndaluar nga altari, por njĂ« polemikĂ« letrare Ă«shtĂ« thuajse po aq e dobishme sa ndalimi nga kryepeshkopĂ«t e dikurshĂ«m pĂ«r tĂ« promovuar njĂ« libĂ«r”, tha ai.

NĂ« fjalimin e tij tĂ« pranimit tĂ« Çmimit Booker, Keneally falĂ«nderoi Pfefferbergun dhe tĂ« mbijetuarit e tjerĂ« qĂ« e ndihmuan tĂ« rrĂ«fente historinĂ«. Ai tha: “Jam nĂ« njĂ« situatĂ« tĂ« jashtĂ«zakonshme, e cila i ngjan asaj tĂ« njĂ« producenti tĂ« Holivudit kur pranon me pĂ«rulĂ«si Oscar-in e tij dhe falĂ«nderon kaq shumĂ« njerĂ«z. Normalisht, njĂ« shkrimtar nuk ka nevojĂ« tĂ« falĂ«nderojĂ« kaq shumĂ« njerĂ«z, por shumica e personazheve tĂ« mi janĂ« ende gjallĂ«. Dhe, gjithashtu do tĂ« doja tĂ« kujtoja karakterin e jashtĂ«zakonshĂ«m – Oskar Schindler”. /Telegrafi/

The post Ryshfet dhe mashtrim: Shpëtimi i 1,200 hebrenjve nga Oskar Schindler gjatë Luftës së Dytë Botërore appeared first on Telegrafi.

Personat e gjatë kanë jetë më të mirë seksuale

✇Sinjali
By: Alberta Hyseni
9 March 2025 at 09:17

Çështja e gjatĂ«sisĂ« Ă«shtĂ« temĂ« e cila shpeshherĂ« diskutohet sa i pĂ«rket preferencave pĂ«r njĂ« partner.

Shumicën e kohës, gjatësia është kriter i cili kërkohet te meshkujt.

Por, tani ka njĂ« arsye mĂ« tepĂ«r se pĂ«rse do t’ju shtohet dĂ«shira pĂ«r tĂ« qenĂ« mĂ« tĂ« gjatĂ«; sipas ‘Bodylogic MD’, personat e gjatĂ« bĂ«jnĂ« seks mĂ« tĂ« kĂ«naqshĂ«m!

Anketimi i fundit ka zbuluar se nga 1,000 pjesëmarrës, ata të cilët kishin qenë më të gjatë se miqtë kishin qenë më kënaqur me jetët seksuale, transmeton telegrafi.

Hulumtimi nuk ka treguar se si gjatësia ndikon që seksi të jetë më i kënaqshëm, por sugjerohet se personat e gjatë kanë më shumë vetëbesim dhe e konsiderojnë veten më joshës, andaj edhe mund të themi se vetëbesimi është karakteristikë seksi.

Vlen të ceket se meshkujt janë më të brengosur dhe pakënaqur me gjatësinë që kanë sesa femrat.

NĂ« fakt, shumica e meshkujve thonĂ« se do t’i shtonin disa centimetra nĂ« gjatĂ«sinĂ« e tyre tĂ« trupit po tĂ« ishte e mundur pĂ«rmes ndĂ«rhyrjeve kirurgjike.

/GazetaSinjali/

The post Personat e gjatë kanë jetë më të mirë seksuale appeared first on Sinjali.

Zbardhen detaje tĂ« tjera/ Dalin mesazhet e AjolĂ«s pĂ«r vilĂ«n nĂ« Qerret: Erioni ka harruar çelĂ«sat


✇Albeu
By: V K
18 February 2025 at 11:10

Kryebashkiaku Erion Veliaj, po justifikohet dhe kĂ«rkon t’i faturojĂ« vjehrrit tĂ« tij tĂ« ndjerĂ«, Arben Xoxa, vilĂ«n nĂ« Qerret.

Sot CNA do të sjellë një tjetër fakt, i cili vërteton që vila në Qerret, i përket çiftit Veliaj-Xoxa, sipas të dhënave të gjykatës.

Kjo tregohet përmes disa komunikimeve të zbardhura nga SPAK-u, mes Ajola Xoxës dhe Driant Zenelit.

Ky konkluzion arrihet nisur edhe nga komunikimet e shtetasit Driant Zeneli me Ajola Xoxën, nga ku evidentohet qartë frekuenca e shpeshtë e kësaj të fundit, por edhe bashkëshortit të saj në këtë pronë.

Konkretisht, më datë 01.08.2021, ora 7:52 p.m., shtetasi Driant Zeneli i shkruan Ajola Xoxës:

Driant Zeneli-A të ka marrë malli për Qerretin? -Ne erdhem sot.

Ajola Xoxa i përgjigjet: Ajo aty në fund është shtëpia jonë.

NdĂ«rkohĂ« dy bashkĂ«biseduesit kanĂ« shkĂ«mbyer njĂ« foto nga ku rezulton se Ajola Xoxa i referohet banesĂ«s sĂ« saj duke thĂ«nĂ« “ajo aty nĂ« fund Ă«shtĂ« shtĂ«pia jonĂ«â€.

Sipas SPAK-ut, nga fotoja, në pjesën ballore të saj në fund, duket qartë që bëhet fjalë për vilën objekt hetimi e cila ndodhet në Qeret dhe që Erion Veliaj pretendon se nuk është e tyre, por e vjehrrit të tij.

Më tej, rezulton një fakt me mjaft interes për hetimin dhe për provueshmërinë e pronësisë faktike të vilës nga bashkëshortët Veliaj-Xoxa.

Konkretisht, më datë 22.06.2024, ora 12:51 p.m., Driant Zeneli i shkruan Ajola Xoxës: -Të hënën herët në mëngjes nisemi.

Ajola Xoxa pĂ«rgjigjet: E lĂ«mĂ« kur tĂ« vish mĂ« mirĂ« takohemi. Se mĂ« duhet tĂ« mbyll disa punĂ« tani dhe ndĂ«rkohĂ« Eri ka shkuar nĂ« Qerret dhe s’ka marre celesin.

 

Pra, nga pĂ«rmbajtja e kĂ«tij komunikimi çelĂ«sat e vilĂ«s 4 disponohen nga çifti Veliaj – Xoxa.

Deklarimet e shtetases Ajola Xoxa në lidhje me vilën e ndodhur në Qeret, Kavajë, sipas organit procedues bien në kundërshtim të plotë me rrethanat e faktit, si edhe deklarimet e shtetasve të tjerë, të cilët kanë dijeni për këtë vilë.

Ajola Xoxa, bën deklarime të pambështetura në provat e tjera kur shprehet se me shpenzimet e mirëmbajtjes së vilës merret vetëm nëna e saj, kur në fakt, nga kontrolli i ushtruar më vendim të Gjykatës së Posaçme, janë gjetur dhe sekuestruar në cilësinë e provës materiale, blloqe me shënime që dyshohet të jenë të shtetases Ajola Xoxa, në lidhje me elementë të veçantë të vilës.

Gjithashtu, në këtë banesë janë gjetur shënime që dyshohet të jenë të shtetases Valbona Xoxa, e cila shkruan se sipas porosisë së Ajolës ka bërë një sërë pagesash që lidhen me mirëmbajtjen e viles.

Po ashtu, nĂ« vilĂ« janĂ« gjetur tabela pagesash si p.sh. ato qĂ« lidhen me mirĂ«mbajtjen e pishinĂ«s, nĂ« krye tĂ« tĂ« cilave Ă«shtĂ« vendosur emri “Ajola”.

Pa përmendur këtu dhomën që pranohet nga vetë deklaruesja që është e djalit të saj, si edhe garderobën e këtij të fundit së bashku me lojërat.

Në vilë, gjithashtu, janë gjetur veshje të cilat duket se më shumë se me shtetasen Valbona Xoxa, kanë lidhje me vajzën e kësaj të fundit. Këtu duhet theksuar edhe sa ka rezultuar nga deklarimet e administratorit të kompleksit, i cili ka shpjeguar se ka parë vazhdimisht të frekuentojë vilën, shtetasen Ajola Xoxa.

Nga ana tjetër, këto deklarime duken të pabesueshme kur konstatohet se edhe në këtë rast ashtu si edhe në rastet e tjera, kontrata e shkëmbimit e pretenduar nga Ajola Xoxa, mes prindërve të saj dhe AGIKONS sh.p.k., e vitit 2017, është jo e përpiluar para noterit, edhe pse ka pasur objekt shkëmbimin e pasurive.

Po ashtu, në vendimin e zbardhur nga gjykata theksohet këtu se një kontratë shkëmbimi pasurish të paluajtshme krijon efekte të njëjta me një kontratë shitblerjeje apo dhurimi, për sa i përket kalimit të pronësisë, pra, si e tillë ajo regjistrohet në ASHK, por vetëm nëse përpilohet dhe nënshkruhet para një noteri. Këto deklarime të kësaj shtetaseje bien në kundërshtim edhe me sa është deklaruar nga shtetasi Olsi Efthimi.

Ky i fundit referon fakte tĂ« vĂ«rteta kur pranon se pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« vilĂ«n e ndodhur nĂ« Qeret (kompleksi “Marca Resort”) ka shkuar nĂ« vitin 2020 dhe se personi qĂ« i ka kĂ«rkuar tĂ« shkojĂ« atje Ă«shtĂ« shtetasja Ajola.

Komunikimet e zbardhura nga SPAK-u, tregojnë qartazi se vila i përket çifti Veliaj-Xoxa dhe jo siç pretendon kryebashkiaku i arrestuar për korrupsion dhe pastrim parash, Erion Veliaj./Oranews

The post Zbardhen detaje tĂ« tjera/ Dalin mesazhet e AjolĂ«s pĂ«r vilĂ«n nĂ« Qerret: Erioni ka harruar çelĂ«sat
 appeared first on Albeu.com.

❌
❌