“Shënime dhe reflektime mbi trupat e lavdishme të forcave perandorake në vitin 1689” është një dorëshkrim anonim në gjuhën gjermane, i ruajtur në Arkivin Ushtarak (Kriegsarchiv) në Vjenë, Austri, i cili është përkthimi i një vepre më të gjatë në gjuhën italiane me titull Origine della guerra fra l’Imperatore dei Christiani, e quello de Turchi l’anno 1682. Ai fokusohet, ndër të tjera, mbi ofensivën perandorake austriake kundër forcave osmane në Kosovë, Maqedoni dhe në Shqipërinë veriore gjatë Luftës së Madhe Turke të viteve 1683-1699. Dorëshkrimi ka interes të veçantë për historinë shqiptare, pasi përshkruan praninë e organizuar të shqiptarëve dhe të forcave të tyre ushtarake në Kosovën e shekullit XVII. Me interes është gjithashtu edhe përmendja e kryepeshkopit shqiptar Pjetër Bogdani dhe vdekjes së tij në Prizren. Shqiptarët përmenden në këtë dorëshkrim si albanezë [albanese] dhe arnaut;, ku termi i parë i referohet pa dyshim më shumë katolikëve dhe i dyti myslimanëve, ndërsa serbët përmenden si rashkjanë [rashkjanë]. Numrat e fletëve të dorëshkrimit dhe emrat modernë të vendeve, aty ku gjenden, janë shtuar në kllapa për lehtësinë e lexuesit.
Përktheu në anglisht (nga gjermanishtja): Robert Elsie[1]
Përktheu në shqip (nga anglishtja): Agron Shala
[…32r] Besoj se tashmë kam shkruar mjaft për Transilvaninë dhe kam detyrimin të përshkruaj veprat e Piccolominit[2] në pushtimin e Nissa-s [Nish], planifikimin e tij të shkëlqyer dhe kaosin që pasoi në ato anë pas vdekjes së tij, një situatë të cilën Veterani[3] arriti ta ndreqë me shumë mund, duke përdorur gjithë virtytin dhe guximin e vet. Do të rrëfej gjithashtu çfarë ndodhi midis njerëzve që ndiqnin Corbellin dhe të atyre nga ai rajon.
Kur Madhëria e Tij von Baden[4] u largua nga Nissa, ai ia besoi kontit Piccolomini komandën e atij qyteti. Duke avancuar drejt Procopia-s [Prokuple], një qytet i madh dhe i hapur, ai mori nën zotërim miellin, tërshërën dhe foragjeret dhe ngriti një magazinë atje. Për ta mbrojtur atë, ai e shkatërroi qytetin e Leskovisza-s [Leskovci] në të majtë [33v] dhe pushtoi kështjellën Costnitz [Koznik] në të djathtë me 200 trupa gjermane dhe 200 rashkjanë [serbë]. Kur të gjitha këto u arritën, ai u nis më 14 tetor për në Scopia [Shkup], një qytet i gjerë, i populluar mirë dhe pothuajse krejtësisht i pambrojtur e me shumë tregtarë. Gjatë marshimit të tij, hasi një i arratisur [i cili i tha] se turqit do të përpiqeshin të rimerrnin Nissa-n. Duke reflektuar mbi pamundësinë e kryerjes së një ndërmarrjeje të tillë, Piccolomini megjithatë vazhdoi marshimin dhe më 12 [tetor] ndodhej në një rajon të ashpër malor – të banuar nga fiset Clementa [Kelmendi] – dhe Rosajaceva [Rozhajë], që me vendbanimet dhe fshatrat e tyre të ndryshme përbëjnë një territor të konsiderueshëm i cili i çdo vit Portës ia paguan një shumë të caktuar parash. Meqenëse është kohë lufte, perandori turk merr prej tyre trupa të ndryshme në vend të pagesës. Gjenerali qëndroi aty për disa ditë për të dhënë urdhra për çështjet që kishin të bënin me atë rajon, i cili i ishte nënshtruar atij vullnetarisht. Reputacioni i këtij komandanti rritej gjithnjë e më shumë për shkak të rendit të tij, aq sa 5 000 arnautë [shqiptarë myslimanë] në Pristina [Prishtinë], të cilët ishin ngritur kundër turqve, dhe [banorët e] shumë qytete të mëdha aty pranë, kishin dhënë të kuptohej se do t’i nënshtroheshin sundimit të Perandorit. Kështu, kur ai mbërriti në Pristina, ata bënë betimin e besnikërisë ndaj Perandorit dhe, në atë çast, kjo hapësirë e madhe territoriale ra nën hijen e dafinave të Madhërisë së Tij Perandorake.
[33r] Nga Pristina, ai avancoi më datë 23 për në Cazianez [Kaçanik], një qytet në krye të një gryke. Ky qytet kishte një kala me mure të forta, të rrethuara nga hendeqe mjaft të gjera. Kur trupat turke në Cazianeck, gjithsej 150 vetë, dëgjuan për mbërritjen e gjermanëve, ata u arratisën natën përtej Danubit, të ndjekur kot nga një njësi prej 200 hungarezësh dhe 40 kalorësish gjermanë. Por, aty, njerëzit tanë hasën një forcë të madhe barbarësh që po vinin nga Scopia për të forcuar Cazianeck-un, të cilët nuk e dinin se trupat e tyre e kishin braktisur vendin me nxitim. Pasoi një përleshje e armatosur që zgjati mbi një orë. Më pas, turqit u tërhoqën me disa të burgosur, por të krishterët kapën katër flamuj, dhe fusha mbeti e mbushur me trupat e të vrarëve dhe të plagosurve të armikut. Kjo fitore i kushtoi Perandorit gjashtë të burgosur, katër të vrarë dhe dhjetë të plagosur, ndër të cilët ishte edhe një kapiten hungarez i plagosur rëndë.
Më datë 25, falë Zotit, Gjenerali mbërriti nga malet dhe ngriti kampin në fushë. Atje mësoi se shumë osmanë kishin mbërritur në Scopia, dy milje larg prej tyre, për ta mbrojtur atë dhe popullsinë deri në pikën e fundit të gjakut. Megjithatë, ai e dinte nga burime të ndryshme se banorët e atij qyteti ishin të tmerruar nga ardhja e gjermanëve dhe se po përgatiteshin të iknin, aq më tepër për shkak të murtajës që po përhapej në atë qytet të madh.
Ndër shumë lajme dhe raporte të ndryshme [34v] që mori Piccolomini, ishte edhe një që e njoftonte se Mamut Bassa [Mahmut Pasha] ishte tërhequr nga Scopia me 8 000 vetë, prej të cilëve 6 000 ishin ushtarë, kryesisht rashkjanë [serbë] dhe albanezë [shqiptarë], dhe kishte ngritur kampin në një luginë në të djathtë të qytetit, dy orë larg trupave tona perandorake; dhe se ishin mjaft larg nga Scopia për t’i bërë rezistencë Gjeneralit dhe për t’iu shmangur sëmundjes që kishte përfshirë qytetin.
Kur lejtnant feldmareshali u bind për këtë, ai i përgatiti të gjitha forcat e veta për të sulmuar Pashën. Prandaj, organizoi një festë të vogël në kampin e tij me breshëri armësh dhe, po atë natë, dërgoi 400 kalorës dhe 200 kalorës me parzmore në drejtimin e përmendur, ndërsa vetë u nis në marshim më datë 6, para agimit, për të mbështetur trupat e tij dhe për të mundur turqit nëse do t’i hasnin.
Kur Mamuti dëgjoi për afrimin e trupave perandorake dhe ushtarët e tij të dridhur dëgjuan të shtënat [e armëve] e tyre, ata u tërhoqën në çrregullim të plotë, dhe kur hungarezët dhe gjermanët arritën aty, u shkaktuan shumë dëme trupave në tërheqje. Çrregullimi ishte aq i madh saqë njerëzit e Pashës lanë pas gjithë bagazhet e veta dhe disa flamuj, si dhe gjithçka tjetër që kishin me vete, duke lënë gjithçka në dorë të trupave perandorake.
Ky rast çliroi shumë familje të krishtera nga robëria, të cilat pashai barbar Mamut i kishte marrë me vete në karrocat e tij. [34r] Ai la pas mbi njëqind të vrarë, si dhe të burgosur – 100 myslimanë dhe 100 hebrenj. Me të krishterët që po vazhdonin rrugën e tyre fitimtare, ushtria mbërriti dhe Gjenerali dëshironte të ngrinte një kamp aty ku kishte qenë Pasha. Ky i fundit kishte ikur në një pyll dhe po fshihej atje me 200 nga njerëzit e tij më besnikë. Prej andej, nën errësirën e natës, ai u nis për në Scopia.
Më 22, Piccolomini dëshironte të afrohej me qytetin e Scopia-s dhe urdhëroi Kontin Czáky, kolonel i husarëve, të shkonte përpara tij dhe ta njoftonte nëse qyteti ishte në të vërtetë i braktisur. Konti u kthye te Gjenerali dhe raportoi se nuk kishte asnjë njeri në Scopia, porse qyteti ishte plot me ushqime dhe se shumë nga dyqanet me harqe të tregtarëve, të gjitha të hapura, ishin të mbushura me mallra të ndryshme të zgjedhura. Duke e dëgjuar këtë, Kont Piccolomini avancoi deri në periferi të qytetit, ku ngriti kampin. Më pas, kureshtar për ta parë vetë vendin, ai zgjodhi të shpërfillte thashethemet se qyteti ishte padyshim i goditur nga murtaja. Kur hyri në qytet, nuhati dhe shqyrtoi gjithçka, për të mirën e trupave të tij.
Scopia është një vendbanim i gjerë, jo shumë më i vogël se Praga, madje ndoshta po aq i madh. Unë e quaj vetëm “vendbanim” sepse nuk ka mure apo palisada. Megjithatë, ai ka një hendek [35v] me një llogore të vogël dhe, në disa pjesë, ka ngritje natyrore të terrenit. Po ashtu, këtu kishte shumë xhami madhështore dhe ndërtesa të larta, të ndërtuara sipas zakonit të turqve, domethënë prej druri, me përjashtim të themeleve dhe kateve përdhese të cilat janë prej tulle dhe guri. Më larg nga qendra kishte kopshte të bukura dhe burime, të vendosura në lagje të ndryshme të Scopia-s, gjë që ishte kënaqësi për syrin e shikuesit.
Pozicioni i tij është gjithashtu i këndshëm për t’u parë, pasi ndodhet në një fushë të gjerë, pjellore për të gjitha gjërat dhe e punuar mirë. Në Scopia jetonin deri në 60 000 njerëz, prej të cilëve 3 000 ishin hebrenj. Kështu, kur popullsia dëgjoi për afrimin e trupave perandorake, ata u larguan më 25 tetor.
Piccolomini e vështroi këtë qytet të gjerë dhe vendosi ta digjte, duke marrë parasysh faktin se do të ishte e pamundur ta mbante. Prandaj, duke nxjerrë prej tij gjithçka me vlerë, ai ia vuri zjarrin atë ditë, më datë 27. Të tjerët kanë shkruar se kjo ndodhi më 26-tën. Por, unë jam i vetmi që shkruaj për të nga përvoja e parë. Kur Gjenerali mbaroi punën e vet aty, shumë gjyqtarë nga fshatrat dhe vendbanimet përreth erdhën për të bërë betimin e besnikërisë ndaj Madhërisë së Tij Perandorake. Të pritur me shumë mirësjellje nga Konti, ata u kthyen jashtëzakonisht të kënaqur në shtëpitë e veta.
[35r] Koha po afrohej dhe Piccolomini vendosi të kthehej përsëri në Cazianeck [Kaçanik]. Kur mbërriti atje, duke e fortifikuar [vendin] me trupa, ai e ndau ushtrinë e tij dhe urdhëroi Dukën e Holsteinit[5] të nisej më 1 nëntor drejt Malit Hemas me regjimentin e tij dhe atë të Princit August të Hanoverit, për të eksploruar rajonin e përmendur dhe për të mbledhur haraç. Ai mbërriti me forcat e tij në Lipari [Lipjan], ku shumë krerë dhe udhëheqës të popullsisë vendase ishin mbledhur për të takuar Gjeneralin dhe për t’iu lutur atij të kishte mirësinë t’i pranonte si vasalë dhe nënshtetas të Madhërisë së Tij, Perandorit të Perëndimit.
Mund vetëm të hamendësoj se sa e madhe duhet të ketë qenë kënaqësia e Piccolominit kur pa se palma e fitores po i rritej para syve, pa qenë nevoja të nxirrte shpatën nga këllëfi. Kur komandanti i një ushtrie nuk ka drejtësi, përulësi, mëshirë, mirëkuptim dhe drejtësi, ai kurrë nuk mund të quhet i madh. Është detyra e një ushtari të ndershëm të luftojë, por nëse do të jemi fitimtarë kjo nuk varet aq shumë nga ne, sa nga fakti nëse, pas përplasjes së armëve, e vërteta mund të fitojë dhe të triumfojë.
Nga Pristina, Gjenerali menjëherë urdhëroi Strasserin të nisej me këmbësorët dhe artilerinë e tij drejt kështjellave të Panza-s dhe Revery-t [Zveçan?], prej të cilave e para, që përbëhej nga tridhjetë vendbanime dhe 300 vetë, [36v] iu dorëzua më 2 nëntor lejtnant kolonelit von Soyrum, Herr Maussberg. E dyta, megjithatë, duhej pushtuar me forcë. Kur Strasseri u nis për në Bosnjë, Piccolomini dha urdhër, para 3 nëntorit, të marshonte drejt Shqipërisë me regjimentin e tij dhe atë të Soyrumit, si dhe disa pjesë artilerie, për të mësuar çfarë kishte arritur lejtnant koloneli i tij, Herr von Hossberg, në Bosnje, kryeqytetin e Epiro-s [Epirit].
Fati e pa me sy të mirë këtë natyrë largpamëse dhe të guximshme, të përcaktuar nga sëmundja e Kontit, që shumë njerëz besonin se ishte murtaja. Me forcë gjithnjë e në rritje, u këputën edhe më shumë dafina fitoreje për Perandorin. Ende i sëmurë, ai mbërriti në Capuznitz dhe qëndroi aty një ditë, më datë 5, por më pas vazhdoi për në Pani, ku mësoi se komandanti i Pirotit, me 600 gjermanë, si këmbësorë ashtu edhe kalorës, dhe dy herë aq rashkjanë [serbë], kishte sulmuar dhe mundur Nahn [?] bej Dragomanin me mbi 3 000 këmbësorë turq. Duke mos pasur kujdes, ai u përpoq të depërtonte edhe më tej në atë vend derisa, më në fund, më datë 4, u mund rëndë nga dy njësi turqish me gjithsej 4 000 vetë.
Është e habitshme sa i tronditur nga kjo ishte Piccolomini, i cili kurrë nuk e humbte optimizmin,. Ai urdhëroi Strasserin të shkonte në Nissa që armiku të mos përfitonte nga incidenti dhe të bënte më keq. Nga ana e tij, ai vazhdoi marshimin dhe më datë 6, siç është raportuar më parë, mbërriti në Prisiran [Prizren], kryeqytet i Shqipërisë, ku u prit nga Kryepeshkopi[6] [36r] i atij vendi dhe nga Patriarku i Clementa-s [Kelmend] me ceremonitë e tyre të ndryshme fetare.
Jashtë Priserin-it [Prizren] kishte të paktën 6 000 albanezë [shqiptarë], si dhe të tjerë që më parë kishin qenë në shërbim të turqve dhe që njihen si arnautë. Kur trupat gjermane kaluan aty pranë, ata qëlluan tri herë me breshëri zjarri si shenjë gëzimi dhe më pas bënë betimin e besnikërisë ndaj Perandorit, sipas zakonit të tyre. Piccolomini kështu kishte nën urdhrat e tij mbi 20 000 rashkjanë dhe albanezë, të gjithë burra me temperament luftarak, të gatshëm të ndërmerrnin çdo ndërmarrje, sado e madhe të ishte, në përputhje me vullnetin e Gjeneralit.
Konti nuk harroi të merrte këshillë nga Kryepeshkopi dhe nga udhëheqësit e tjerë gjermanë nëse ishte ide e mirë t’i besonte një force të tillë njerëzish që kishin ndërruar anë dhe që ishte trefishi i forcave të tij. Kryepeshkopi, megjithatë, jo vetëm që e siguroi, por madje e inkurajoi ta vazhdonte kursin e tij fitimtar me këto trupa etnike dhe, si i tillë, ai dha urdhra dhe udhëzime të ndryshme për të siguruar para dhe ushqim të mjaftueshëm për të mbajtur një milici të tillë, pa e rënduar tepër popullsinë nga e cila shpresonte të ndihmohej më vonë.
Në fakt, fati i Piccolominit nuk vinte natyrshëm, megjithëse ishte, me hirin e Zotit, për lavdinë më të madhe të Madhërisë së Tij Perandorake. Mënyra e tij e veprimit, [37v] guximi i tij dhe kujdesi në çdo çështje bënë që ai të vlerësohej me nderim të madh nga populli. Vartësit e tij do të bënin mirë të imitonin një burrë kaq të madh, i cili ishte i gatshëm të sakrifikonte interesat e veta për të mirën e përgjithshme. Ai ishte ai që vuri themelet e vërteta për monarkinë universale të Perandorit Leopold.
Nëse të gjithë komandantët e tjerë ushtarakë të Perandorit do të kishin bërë të njëjtën gjë, nuk do të kishte më turq në Evropë, dhe nuk jam i sigurt se si do të ishte pastaj puna me francezët, sado të guximshëm që janë.
Duhet ta mbyllim këtë kapitull sepse ende nuk kishte ardhur koha që armët romake të ktheheshin në lavdinë e tyre të lashtë dhe që shqiponja të hijezonte tokën në fluturimin e saj madhështor. Megjithatë, shpresoj ta përjetoj këtë para vdekjes sime.
Ndërkohë, vështirësitë e gjeneralit u shtuan. Ai u përpoq t’i jepte shpirtit të tij të thyer forcë hyjnore dhe sakramentale, ashtu siç ia ofroi Kryepeshkopi. I zhveshur nga çdo forcë, ai u përgatit për një largim të afërt në përjetësi, gjë që trupat perandorake e shihnin me shumë frikë. Në këtë pikë, dëshiroj të lavdëroj devotshmërinë dhe karakterin katolik të Piccolominit. Do të them vetëm këtë: se, duke qenë në çdo kohë një zotëri katolik dhe i krishterë, si gjeneral i Perandorit, ai ia dorëzoi shpirtin Zotit më datë 9, në orën shtatë të mëngjesit [37r], duke lënë pas kujtime tek ata që e njihnin dhe aq më tepër tek ata që do të njihen me veprat e tij të lavdërueshme.
Pak para vdekjes së tij, Piccolomini ia dorëzoi komandën Dukës së Holsteinit, duke e informuar me hollësi për të gjitha çështjet. Përndryshe gjërat do të kishin marrë një rrjedhë tjetër, sepse, kur humbet timonieri, një anije në det të hapur do të përplaset nga erërat dhe do të fundoset.
Për shkak se albaneszët ishin trajtuar keq në një mënyrë aq arrogante, ata filluan ta humbnin përbuzjen e tyre ndaj turqve. Meqë nuk po mbaheshin në nderimin e duhur, shumë prej tyre u kthyen më pas në anën e turqve.
Meqenëse njerëzit tani ishin nën një barrë më të madhe nga sa Piccolomini u kishte premtuar, ata filluan të protestonin dhe u treguan të vështirë për t’u qetësuar, veçanërisht për shkak të mungesës së disiplinës midis ushtarëve. Ajo që i zemëroi më shumë ishte fakti që, kur shkonin te oficerët për t’u ankuar dhe për të kërkuar dëmshpërblim për padrejtësitë që kishin pësuar nga milicia, nuk merrnin asgjë tjetër veçse përbuzje, tallje dhe fyerje. Në këtë situatë mbërritën tre regjimentet e thirrura nga Badeni dhe u vendosën me urdhër të Dukës në zonën e Priserin-it, drejtimi i vendqëndrimit të tyre duke u shtrirë deri në Nissa. [38v] Pas kësaj, më 13 nëntor, arnautët dhe shumë këmbësorë rashkjanë, gjithsej 1 000 vetë, dhe 100 kalorës gjermanë nën urdhrat e Herr Sanoskit, një kapiten nga regjimenti i Piccolominit, u sulmuan dy milje nga Prisserin-i [Prizren] nga një forcë prej 1 500 turqish që po vinin nga drejtimi i Scopia-s, të cilët, pasi patën sukses në sulmin e tyre, u tërhoqën dhe lanë pas në fushën e betejës 80 të vrarë nga të dyja palët dhe një numër të ngjashëm të burgosurish, prej të cilëve vetëm 12 ishin marrë nga forcat tona perandorake.
Ndërsa kjo njësi armike po kthehej, Pasha i Scopia-s, i quajtur Ahmet, i cili kishte ardhur nga Adrianopoja [Edirne] me njerëzit e tij, deshi të provonte fatin dhe më 16 nëntor, për aq sa di unë, për fatin tonë të keq, hasi një grup tjetër rashkjanëve, të udhëhequr nga komisari Kessler, pothuajse 900 vetë, duke përfshirë disa ushtarë gjermanë dhe shërbëtorët e tyre. Meqenëse dielli nuk shkëlqen gjithmonë dhe komisari nuk ishte i aftë të përgjigjej si një komandant i vërtetë, ai u mund dhe u kap rob. Kjo i bëri barbarët edhe më të guximshëm. Pasha i përmendur më pas mblodhi 3 000 turq dhe tartarë dhe shumë refugjatë nga Stipo [Shtip] dhe i çoi përsëri në atë vend.
Stipo është një vendbanim mjaft i madh me një barrikadë mbrojtëse ose palisadë. Kur milicia mbërriti atje, banorët qëndruan të qetë për të vëzhguar lëvizjet e trupave tona perandorake. [38r] Kur Duka i Holsteinit mori vesh për praninë e tyre, ai mblodhi regjimentin e tij, atë të Princit Carl të Hanoverit,[7] Seranit, Piccolominit dhe husarët e Csakyt dhe shumë rashkjanë dhe arnautë, meqenëse ata ishin furnizuar me municion dhe ushqim për disa ditë, dhe u nis më 24 nëntor për Orisovia [Orizari?]. Duke marshuar me shpejtësi, ai mbërriti pranë Stipo-s më datë 27 në orët e para të mëngjesit, ku hasi jo vetëm 3 000 të pafe të Mamut Pashës, ish-komandant i Scopia-s, por edhe 3 000 myslimanë të tjerë. Kështu, ishin gjithsej 6 000 prej tyre, kryesisht në kalorësi, si dhe 80 jeniçerë dhe shumë arnautë. Avangarda e trupave perandorake udhëhiqej nga Madhëria e Tij, Princi Carl i Hanoverit, i cili sulmoi rojet e barbarëve si një luan me 400 kalorësit e tij. Ata u mbrojtën me guxim, por në fund u detyruan t’i hapnin rrugë vrullit të të krishterëve dhe u tërhoqën në kaos drejt ushtrisë së tyre. Trupat kryesore, duke dëgjuar alarmin, dolën nga qyteti ku po qëndronin dhe deshën të përgatiteshin për betejë si duhet, por nuk arritën ta bënin këtë, sepse u pushtuan nga skuadrat e ndryshme që u dërguan për të ndihmuar avangardën. Prandaj, Princi dhe katër standardet e regjimentit të tij morën disa shtëpi dhe hambarë për të forcuar krahun e djathtë të ushtrisë, në dëm të turqve, dhe detyruan [39v] forcat armike, që ende nuk ishin rreshtuar për betejë, të ktheheshin në fushë, duke shkaktuar çrregullim në kampin e tyre.
Kur Madhëria e Tij, Duka i Hanoverit, kuptoi çfarë kishte ndodhur me trupat dhe krahun e djathtë, ai nxitoi me trupat kryesore [Corps de Bataille] dhe krahun e majtë, të cilin arriti ta formonte me kohë para myslimanëve, dhe mundi t’i shpërndante ata dhe t’i detyronte të iknin. Më shumë se 1 000 prej tyre u therën nga musketarët gjermanë dhe nga shpatat e husarëve, dhe shumë të tjerë u morën rob.
Ajo që mbetej për njerëzit tanë, për të qenë në gjendje të thoshin se kishin arritur një fitore të plotë, ishte të shtypnin forcën rezervë (e cila ishte bashkuar me shumë osmanë trima). Duka, pra, urdhëroi kalorësit të sulmonin. Ky sulm doli shumë më i vështirë se sa ishte planifikuar, sepse mbrojtësit, në situatën e tyre të dëshpëruar, bënë gjithçka që mundën për ta kundërshtuar këtë ndërmarrje, e cila dështoi. Forcat perandorake humbën 150 ushtarë, dhe nëse nuk do të kishin vendosur të digjnin palisadën, të krishterët dhe trupat e tyre nuk do të kishin arritur kurrë ta shkatërronin Stipo-n.
Ndërsa flakët digjnin drurin e thatë, ata përfituan nga rasti për të bërë një sulm të ri, i cili doli më i suksesshëm se i mëparshmi. Të rrethuar dhe të sulmuar nga të gjitha anët, pra nga zjarri, gjermanët, ulërimat dhe të qarat e grave dhe fëmijëve të tyre, [39r] barbarët më në fund ranë viktimë e shpatave të të krishterëve. Plaçka ishte aq e madhe sa do të dukej si përrallë po të përshkruhej. Më kanë thënë burime të besueshme se ushtarët mbushën kapelat e tyre deri në me realë argjendi dhe lyventalerë [monedha].
Ky sukses i shquar i armëve perandorake do të kishte sjellë përfitime të mëdha, sikur të ishin ndjekur parimet e të ndjerit Piccolomini. Megjithatë, duke qenë se ato u shpërfillën krejtësisht, ngjarjet në terren u komplikuan shpejt.
Kur Madhëria e Tij von Holstein u largua nga Stipo, ata forcuan mbrojtjen e Priseren-it me pesë kompani të Regjimentit të Hanoverit dhe nga vetë Princi Carl, i cili siguroi mbrojtjen e qytetit dhe të rajonit së bashku me pesë kompani të tjera të Piccolominit. Kërcënimet e reja erdhën nga Mamut Pasha, i cili bënte zhurmë se do ta kthente qytetin në hi. Kishte gjithashtu mosmarrëveshje të ndryshme me udhëheqësit e arnautëve të cilët Duka i urdhëroi të dorëzonin armët dhe të shpërndanin milicinë e tyre dhe të paguanin haraç për gjermanët, siç bënin fshatarët. Kjo ishte një fyerje e patolerueshme për këtë komb të lirë dhe luftarak.
Ndërkohë, Duka ishte i mendimit se nëse armiku mund të mposhtej në të gjitha qytetet, këto toka të pushtuara mund të viheshin nën kontroll të përhershëm dhe banorët [40v] mund të detyroheshin të nënshtroheshin për të pranuar rregullat e zotërimeve patrimoniale të Perandorit, ashtu siç bënë hungarezët, bohemianët, sllavonët dhe gjermanët. Ai, pra, vendosi ta ndiqte Mamut Pashën me 1 000 kalorës nga të gjitha regjimentet dhe një numër të barabartë këmbësorësh gjermanë, disa topa dhe shumë husarë dhe rashkjanë, gjithsej rreth 3 000 vetë.
Ai kështu u nis nga Priseren-i më 2 dhjetor dhe, duke marshuar shpejt, arriti në malet e Lumës ku e dinte se Mamut Pasha ishte tërhequr me pesë deri gjashtë mijë njerëz. Mbërritja e të krishterëve i alarmoi shumë trupat e Mamutit, aq sa oficerët e tyre shkuan tek ai dhe protestuan se nuk do të luftonin me trupat tona në asnjë rrethanë dhe se ai duhet të jepte urdhrin e tërheqjes një ditë para se të mbërrinte Duka, më 3 dhjetor. Me të, banorët e zonës përreth u larguan menjëherë, duke marrë me vete pasuritë e veta. Ata gjithmonë kishin refuzuar të paguanin haraç për forcat perandorake, sepse kishin dhënë betimin e besnikërisë.
Kur Madhëria e Tij mbërriti atje, ai nuk ishte në gjendje të merrte asnjë informacion mbi vendndodhjen e armikut. Për t’i ndëshkuar banorët, ai dogji disa fshatra. Pastaj ata u kthyen në Pristina, me qëllim që të vizitonin Peechia-n [Peja], ku pesë kompanitë e tjera të Piccolominit ishin [40r] vendosur. Aty, ata kishin ndërmend të tërhiqnin një vijë nga vendqëndrimi i tyre deri në Petropopol në drejtim të Arcecovina-s [Hercegovina], një vendbanim i fortifikuar nën kontrollin e Topat [Topal] Pashës,[8] ish-guvernator i Bosnjës.
Për të penguar veprimet tona, qielli vendosi që Kryepeshkopi i Shqipërisë të vdiste, ai që kishte mbajtur nën kontroll të gjithë popullin e tij dhe shumicën e arnautëve nën nënshtetësinë e Madhërisë së Tij Perandorake. Kështu, kur më 8 dhjetor ai e braktisi këtë luginë të errësirës për gëzimet e Parajsës, fati ynë në tokë na la përkohësisht bashkë me të.
Ndërkohë, edhe Duka nuk ishte mirë nga shëndeti. Megjithatë, ai vendosi të eksploronte zona dhe toka të ndryshme, duke dërguar kapitenin e Piccolominit, Herr von Sanoski, me 100 këmbësorë gjermanë dhe 400 rashkjanë.
Pasi u nis nga Pristina më 20 dhjetor, ai mbërriti brenda dy ditësh në qytetin Vellez [Veles], pesë milje nga Scopia, të cilin e gjeti të hapur. Ata e sulmuan qytetin nga të gjitha anët dhe e morën, duke i detyruar banorët të iknin. Tridhjetë vetë nga armiku u vranë dhe shumë u morën rob, dhe një numër i panumërt turqish dhe të krishterësh që banonin aty u shpërndanë.
Pas këtij suksesi, të krishterët morën shumë krerë bagëtish. Kështu, Sanoski, i kënaqur, po kthehej kur hasi një trupë të madhe të jeniçerëve. Ai mori me vete dhjetë kalorës [41v] dhe shkoi në një vend pranë rojës së pasme për të hetuar, por u plagos për vdekje dhe katër orë më vonë dha shpirt në Caczenek [Kaçanik], ku ishte transportuar në gjendje të mjerueshme nga njerëzit e tij.
Kur Duka kuptoi se nuk mund të përfitonte asgjë nga kokëfortët apo nga maksimat tona, ai filloi të bisedonte me ta dhe me turqit në mënyrë të sjellshme dhe të dashur. Ah, sikur ta kishte bërë këtë që në fillim! Atëherë gjërat do të kishin qenë shumë më mirë. Por, ishte tepër vonë sepse albanezët tani ishin të tërbuar nga koprracia dhe arroganca e oficerëve gjermanë që i përbuznin ata dhe kështu sollën rënien e tyre.
Megjithatë, ai arriti të bënte disi paqe dhe, po të mos ishte ndeshur Strasseri me një fatkeqësi të tillë, Holsteini me siguri do të kishte qenë në gjendje të mbante territorin dhe kufijtë e pushtuar deri në mbërritjen e Veteranit. Një shembull i kësaj ishte Rosajo [Rozhaja?], një qytet mjaft i madh dhe i fortifikuar që ishte rebeluar kundër Portës dhe ishte vënë nën mbrojtjen e forcave perandorake më 12 dhjetor. Për të dhënë një dëshmi më të qartë të besnikërisë së tyre, ata vendosën të shkatërronin mbrojtjet e banorëve të Pilippopoli-t [Plovdiv?].
Kur beu i qytetit të përmendur Pilippopoli mësoi për sjelljen e guximshme të Rosajo-s, ai mbërriti më datë 23 personalisht me 50 jeniçerë, tre topa, 1 000 arnautë dhe 500 kalorës. Ai i vendosi arnautët mbi një kodër dhe filloi të qëllonte mbi [41r] fortesën e Rosajo-s. Njerëzit brenda fortesës u gjendën në presion të madh dhe kërkuan falje. Kur kjo iu dha nga beu, ata u dorëzuan dhe u kthyen në besnikëri ndaj Portës.
Pas këtij suksesi, Duka u informua nga lejtnant koloneli von Apremont se një forcë e madhe armike prej 2 000 vetash dhe edhe më shumë kalorësish kishte ardhur nga drejtimi i Soffia-s [Sofja] dhe kishte detyruar banorët e Palancka-s [Kriva Palanka] të iknin më datë 20. Banorët e qytetit përbëheshin nga rashkjanë të ndryshëm, ushtarë dhe gjermanë të ndryshëm. E njëjta gjë ndodhi me pushtuesit gjermanë të Orsova-s më datë 22. Ai vuri re gjithashtu se kjo forcë mburrej se së shpejti do të rritej në 18 000 turq dhe tartarë dhe, me një fuqi të tillë, do të përpiqeshin të dëbonin forcat perandorake nga rajoni i Nissa-s. Gjithçka që shkroi [në mesazh e tij] e kishte mësuar nga dy burime.
Kur informacionet e tilla u morën edhe nga burime të tjera, Madhëria e Tij Perandorake thirri një këshill lufte më 27 dhjetor, ku u vendos të rezistohej armiku me çdo kusht dhe të mblidhej milicia. Në të njëjtën kohë, u morën lajme të papritura se tre mijë tartarë nën urdhrat e Sulltan Naradinit [Nureddin] kishin kaluar në territoret e sapopushtuara përmes shtigjeve malore dhe kishin djegur shumë fshatra në rajon.
[42v] Për këtë arsye, Duka urdhëroi kolonelin Strasser, komandantin e Nissa-s, i cili kishte mbërritur për t’u marrë me çështje të ndryshme të nevojshme, që të shkonte dhe të shtypte tartarët me milicinë nga Pristina dhe t’i shtynte ata larg kufijve.
Kur Strasseri mori komandën atë ditë, me një milici prej 600 këmbësorësh gjermanë, 500 kalorësish dhe 1 000 rashkjanë, Sultan Naradini deshi ta sulmonte me 1 300 kalorës të zgjedhur dhe, në të njëjtën kohë, ai vetë u tërhoq me njerëzit e tij, së bashku me plaçkën dhe robërit, përfshirë disa gjermanë të kapur, salvagardë, hungarezë dhe vendas.
Duke arritur këtë, ai mbërriti në buzë të një pylli dhe hasi ballin e forcave tona perandorake. Sipas zakonit ushtarak, ata u rreshtuan, duke i dhënë Naradinit kohë të mjaftueshme për të vëzhguar kapacitetin luftarak të njerëzve tanë dhe për t’i sulmuar. Mendimi i tij i vetëm ishte të kapte robër dhe t’i merrte në pyetje për të zbuluar çfarë planifikonin forcat katolike. Ai ia doli të bënte të gjitha këto. Është e vërtetë se ai humbi pesë ose gjashtë vetë dhe la shumë robër në duart e forcave perandorake. Nga ana e tij, ai kapi dy hungarezë dhe dy gjermanë.
Kur Strasseri kuptoi se armiku kishte lënë rajonin dhe se do të ishte humbje kohe ta ndiqte, ai u kthye [42r] në Pristina, ku Madhëria e Tij Perandorake, pasi bëri një këshillim në ditën e parafundit të dhjetorit, kuptoi se Caccianech-u [Kaçanik], që po mbrohej nga jo më shumë se 100 musketarë, po rrethohej dhe se së shpejti do të binte në duart e turqve me 18 000 njerëz të tyre. Për këtë arsye, Duka, pa pritur më tej, urdhëroi që i përmenduri kolonel Strasser të përgatiste ushtrinë për betejë, pa mbledhur më tej furnizime për të. Kalorësia kishte 300 kalorës nga Stiria, 300 nga Hanoveri, 300 nga Holshtajni – gjithsej 900 kalorës, të cilëve do t’u bashkohej atje regjimenti i Piccolominit i përbërë nga 500 ushtarë. Të gjitha trupat e përmendura më sipër do të ishin nën urdhrat e Madhërisë së Tij, Princit Carl të Hanoverit. Sa për këmbësorinë, kishte vetëm 400 ose më pak musketarë të komanduar nga koloneli Kont Solari. Gjermanëve iu bashkuan pothuajse 1 500 luftëtarë, si rashkjanë ashtu edhe arnautë, në mënyrë që e gjithë ushtria e mbledhur në Pristina më 1 janar 1690 kishte 3 500 vetë gjithsej.
Nuk e di pse Duka nuk iu bashkua vetë kësaj ekspedite. Dikush mund të përgjigjej, siç u tha, se ai ishte i sëmurë në atë kohë. Kur mori vesh për disfatën e forcave tona, ai u nis me ngut, i sëmurë, për në Nissa.
Kam dëgjuar se ai nuk donte të vuante reputacionin e atij që kishte humbur këto toka kufitare për Perandorin, veçanërisht kur pa se hapat e parë kishin shkuar keq. Për këtë arsye, ia dorëzoi komandën Strasserit. Ai shpresonte, ashtu siç i ishte urdhëruar, se nuk do t’i duhej të përballej me një forcë shumë më të madhe, por se do të kishte kohë të mblidhte më shumë njerëz dhe të provonte fatin vetë në një betejë të përgatitur siç duhet dhe do të ishte në gjendje të rivendoste rendin me fitore.
Madhëria e Tij Perandorake zbuloi se nga 20 000 arnautë që nën ndikimin e Piccolominit kishin bërë betimin e besnikërisë ndaj Perandorit, vetëm 300 prej tyre mbeteshin të besueshëm, sepse ishin trajtuar aq keq nga Madhëria e Tij dhe oficerët e tjerë. Po të mos kishte ndërruar mendje Duka kur e kuptoi gabimin, nuk do të kishte asnjë prej tyre nën komandën e tij. Edhe pse ata pak të mbetur marshonin mes forcave tona perandorake, në zemrat e tyre nuk ishin të gatshëm.
Gabon kushdo që mendon se mund t’i nënshtrojë vendet e mëdha me ashpërsi, disiplinë dhe forca modeste. Mund të arrihet shumë me një ushtri mesatare, por vetëm duke ndjekur rregullat dhe duke marrë këshilla kur bëhen gabimet.
Holsteini fillimisht i hodhi poshtë këto popullsi si të panevojshme dhe i konsideronte si konkurrencë dhe pengesë për interesat e Madhërisë së Tij Perandorake. Pasi u bind nga disa prijës se të gjithë këta popuj të nënshtruar dhe ata që kishin bërë betimin e besnikërisë [43r] duhej të paguanin haraç dhe të mos mbanin armë, ai besonte se një forcë e vogël do të mjaftonte për të mbajtur një mbretëri të tërë nën kontroll.
Vetëm atëherë ai e kuptoi mjetin e nevojshëm për t’i mbajtur këto toka të pushtuara të qeta dhe për t’i nxitur vazhdimisht kundër turqve. Kur ata kishin riorganizuar milicinë e tyre të mëparshme, vendosën të sulmonin garnizonet e austriakëve dhe, të nxitur nga arnautët që ishin trajtuar keq nga njerëzit tanë, u kthyen në besnikërinë e tyre të mëparshme ndaj myslimanëve.
Duke u kthyer te Strasseri, ai besonte se mund të bënte mrekulli me korpusin e tij mendjemadh dhe të dëbonte armikun deri në Sophia. Nga natyra ishte njeri i dhunshëm dhe jo veçanërisht i sjellshëm. Kishte zakon të shkëmbente fyerje me oficerët, si gjermanë ashtu edhe rashkjanë, gjë që i neveriste njerëzit tanë. Madje edhe Princi Carl më shumë se një herë ishte penduar që e kishte nën komandën e tij.
Meqë Strasseri ishte në thelb ushtar, megjithëse disi tepër i rreptë, ai donte t’i provokonte barbarët që të dilnin në betejë me të. Prandaj, bëri hapin e parë, duke besuar se njerëzit e tij, të cilët në fakt nuk e donin, nuk do ta braktisnin.
[44v] Kur trupat kishin marshuar për katër orë, arritën në një grykë, më pak se një milje nga Caccianek-u [Kaçanik], të cilin zbuluan se turqit e kishin marrë. Koloneli ngriti kampin aty dhe, kur u nis në orën dy të mëngjesit, u paralajmërua nga një lejtnant kolonel i arnautëve që të mos avanconte më tej, sepse forcat turke ishin tepër të mëdha. Megjithatë, ai e talli atë dhe e quajti potron [mace?]. Pas kësaj, shqiptari shkëmbeu disa fjalë të tjera. I zemëruar, Strasseri nxori pistoletën dhe e qëlloi në krah, duke e plagosur rëndë. Madje, shkoi edhe më tej dhe ekzekutoi një tjetër ushtar, nga radhët e albanezëve, për një faj të vogël. Duke shpërfillur të gjitha paralajmërimet, ai vazhdoi përmes grykës së Cacianeck-ut [Kaçanik] dhe ndaloi për të pushuar me trupat e tij në një kënetë, ku turqit nuk mund t’i sulmonin lehtë.
Më pas, pa menduar la kampin e tij të zgjedhur mirë dhe u ndal në një zonë të hapur, e cila ishte e ekspozuar ndaj sulmeve nga të gjitha anët. Princi i Hanoverit dhe oficerët e tjerë e kundërshtuan këtë, duke i shpjeguar se sapo të mbërrinte regjimenti i Piccolominit dhe trupat e tjera, fitorja do të ishte e sigurt dhe se nuk duhej të rrezikonin kot së koti kurorën e Madhërisë së Tij.
[44r] Nëse është e shkruar të kesh fat të keq, këshillat e mira shpërfillen dhe nuk bëhen përgatitjet për katastrofën e ardhshme. I tillë ishte Strasseri i cili, i bindur për guximin e njerëzve të tij dhe pa marrë parasysh numrin e tyre të vogël, e vuri veten në rrezik të hapur dhe e provokoi armikun me të shtëna topash dhe me zhurmë nga pajisjet ushtarake, në mënyrë që ky të dilte dhe të luftonte.
Ushtria turke, e komanduar nga pashallarët e lartpërmendur Ahmet dhe Mamut, përbëhej nga 3 000 tartarë nën Sultan Naradinin, një numër i barabartë spahinjsh, 4 000 arnautë me agën e tyre dhe mbi 1 500 jeniçerë gjithashtu me agën e tyre. Arnautët tradhtarë mbanin lidhje me njerëzit tanë. Ata kishin braktisur anën tonë për shkak të trajtimit të keq që kishin marrë nga Koloneli dhe sepse Strasseri kishte dënuar me vdekje një prej shokëve të tyre. Ata e bënë të qartë se, nëse gjermanët do të sulmonin vërtet, ata do të kalonin në anën osmane dhe do të ndihmonin në shkatërrimin e plotë të forcave perandorake. Pasi u arrit një marrëveshje me këtë komb barbar e çnjerëzor, ose më mirë të themi, sepse Strasseri ashtu deshi, Naradini avancoi me tartarët e tij në të djathtë të trupave perandorake ku ishin vendosur rashkjanët. Fillimisht ata qëndruan të fortë, por më pas u thyen dhe u tërhoqën duke lënë zonën [45v] të hapur. Kalorësia dhe këmbësoria pësuan humbje të mëdha kur tartarët u dyndën brenda.
Ndërsa kjo po ndodhte në krahun e djathtë, spahinjtë në krahun e majtë po pësonin një fat të ngjashëm. Pasi bënë një rezistencë të dobët, ata u braktisën nga arnautët dhe gjithë formacioni ynë u hodh në rrëmujë. Strasseri pastaj u përpoq të riparonte dëmin, ashtu si edhe trimi Princi Carl, por ishte e kotë. Në këtë situatë të skajshme, duke parë se nuk kishte ç’të bënte, doli në pah guximi i një burri të madh. Ai u hodh mes armikut me armë në dorë, duke hapur rrugë për t’i ardhur në ndihmë trupave të veta të ndryshme. Pasi kreu disa vepra të jashtëzakonshme me këtë armik e atë armik, të cilët i rrëzoi dhe i vrau, më në fund ra edhe vetë, viktimë e sulmit të egër të armikut.
Megjithëse gjermanët bujarë kishin humbur Princin Carl të dashur të tyre, i cili ishte i dashur dhe i nderuar më shumë se shumë të tjerë, dhe panë veten të përballur me një ditë kaq fatale, ata megjithatë e kthyen situatën, të vendosur të mos e shisnin lirë jetën e tyre. Komandantët morën këshillë dhe i shtynë turqit [45r] dhe tartarët përsëri drejt rreshtave të tyre dhe, në mes të zjarrit, duke u bashkuar pjesërisht me shpatat, shigjetat, me therje e vdekje, vazhduan betejën për një farë kohe, duke kryer vepra të mrekullueshme.
Në mungesë të Strasserit të plagosur, i cili kishte mbetur në rrëmujë gjatë sulmit të parë [të armikut], Kont Solari, me ndihmën e kalorësisë, arriti të rikthente rreshtin e musketarëve dhe t’i bënte ata të kryenin detyrën e vet. Beteja u ndez edhe më shumë dhe u bë më e përgjakshme. Turqit nuk do të kishin mundur kurrë të arrinin fitoren nëse njerëzit tanë do të kishin mundur të mbanin mbrojtjen në pjesën e pasme dhe anësore. Por, duke qenë se ndodheshin në një fushë të hapur dhe të rrethuar nga armiku, ata filluan të humbnin shpresën, sidomos sepse municioni u pakësua.
Kur osmanët vunë re se forcat perandorake kishin ulur të shtënat, kuptuan se nuk kishin më plumba e barut. Pa humbur kohë, trupi kryesor i ushtrisë avancoi, duke sulmuar katolikët e pathyeshëm përpara, nga prapa dhe nga anët. Pesha e sulmit ishte e tillë që nuk mund të ndodhte ndryshe veçse të mundeshin. Shpirtrat e tyre, megjithatë, nuk u mundën nga barra e jetës së tyre të shkurtër dhe të vështirë, por dolën fitimtarë, duke mbajtur me vete palmën e fitores për të forcuar radhët e Parajsës. [46v] Pak nga shumë njerëzit tanë u morën robër ose mbetën gjallë. Disa, nën errësirën e natës, në pyjet aty pranë, ikën mbrapsht në Pristina, ku arritën të nesërmen. Shumë nga oficerët, përfshirë Kontin Solari, u morën robër. Sa për Strasserin, disa thonë se u pa i vrarë. Të tjerët janë të sigurt se u plagos dhe u kap rob dhe ia dorëzoi shpirtin Zotit. Thuhet se fusha ishte e mbushur me trupat e ushtrisë perandorake, dhe megjithatë një numër i dyfishtë i të pafeve u shfaros.
Kur Duka mori lajmin e këtij rasti të hidhur, ai u tërhoq në Nissa, duke treguar kujdes të madh. U shkaktua një shkatërrim i pafund dhe reputacioni gjerman ndër banorët e rajonit u dëmtua. Milicia e mbetur austriake ishte e tmerruar. Në të njëjtën kohë, ata braktisën me mendjelehtësi qytetin e Pristina-s dhe magazinën e tij e cila ishte mjaft e madhe për të ushqyer tre deri në katër mijë njerëz për katër muaj dhe që përmbante mjaft ushqim për të kaluar dimrin për 1 200 kuaj. Nuk kishte më ç’të bëhej, dhe po të mos ishte kthyer Veterani në këtë zonë kufitare, ajo do të ishte humbur deri në Beograd. Fatkeqësia e Strasserit [46r] ishte një nga arsyet e kësaj katastrofe. Ushtritë e Madhërisë së Tij në Transilvani dhe në Serbi ishin shkatërruar dhe nuk ishin në gjendje të rimëkëmbeshin dhe të rezistonin ndaj çdo avancimi që armiku do të ndërmerrte seriozisht, siç ndodhi më vonë.
Ndërkohë, regjimenti i Piccolominit po marshonte nën komandën e kolonelit, Kontit Monticelli, për t’u takuar me Holsteinin. Ai mbërriti pranë vendit ku kishte ndodhur humbja, ditën pas betejës, d.m.th. më datë 3, pa e ditur aspak se çfarë kishte ndodhur.
Duke hasur njësi të ndryshme tartarësh këtu e atje, ai i sulmoi dhe i detyroi të tërhiqeshin. Gjatë kësaj, kapi tre burra rob. Duke i marrë në pyetje, kuptoi me lot në sy tragjedinë që kishte rënë mbi ushtarët perandorakë. Për këtë arsye, pa hezituar më tej, marshoi për në Pristina.
Kishte marshuar për vetëm gjysmë ore kur pa gjithë furinë e tartarëve pas tij me shpejtësi të plotë. Ishin një mijë, me vetë Sultan Naradinin, i cili kishte mbetur pas me pjesën më të madhe të njerëzve të tij, ndërsa turqit triumfues po largoheshin për në Pilipoppoli [Plovdiv], duke marrë me vete [47v] plaçkën, robërit dhe topat.
Nga marrja në pyetje e tre robërve të përmendur më sipër, Monticelli ishte i bindur se me shumë gjasë do t’i duhej të luftonte. Kështu, ai iu drejtua oficerëve dhe njerëzve të tij, duke i frymëzuar të jetonin dhe të vdisnin bashkë me të. Kur pa tufën e armikut që po afrohej shpejt, ai kërkoi vetëm të kalonte një urë dhe të vendoste njerëzit e tij në një kënetë të vogël. Duke u përgatitur aty, priti armikun. Ai gjithashtu caktoi një toger trim dhe 40 kalorës për të ruajtur urën të cilën sapo e kishte kaluar i gjithë regjimenti.
Beteja zgjati mbi dy orë. Të krishterët qëllonin breshëri pas breshërie mbi barbarët me koburet e tyre dhe barbarët hodhën shigjeta mbi katolikët. Por, ura dhe këneta qëndronin mes tyre. Si rrjedhojë, tartarët nuk ishin në gjendje, ose nuk patën guximin, të sulmonin njerëzit tanë nga prapa. Kur u afrua mbrëmja, koloneli, i pajisur plotësisht për betejë, i udhëhoqi njerëzit e tij përmes kënetës, të shoqëruar për një kohë nga ulërimat dhe britmat e myslimanëve, por nuk u ngacmuan shumë nga afër. Në këtë gjendje, ai mbërriti në Pristina pas [47r] mesnate dhe konstatoi se kishte humbur vetëm njëzet ushtarë dhe se vetëm një kapiten dhe disa ushtarë të thjeshtë ishin plagosur.
Monticelli bëri përgatitjet në Pristina dhe thjesht i plotësoi trupat. Pastaj u nis përsëri për në Scopia. Duhet të lavdërohet virtyti, guximi dhe sjellja e atij Konti.
Të gjithë oficerët duhet të jenë si ai. Duhet hyrë në betejë vetëm kur është absolutisht e nevojshme ose kur sheh një përparësi për eprorët dhe për vendin në përgjithësi. Të shmangësh betejën me një fuqi të madhe është shenjë e vërtetë guximi dhe jo frike. Por, kur je i detyruar të luftosh, duhet ta bësh këtë dhe do të dalësh fitimtar, sepse virtyti i vërtetë dhe guximi i vërtetë janë shokë të pandashëm të fatit.
Veterani ishte plagosur në Vllahi. Ai mori urdhra nga Hirësi e Tij von Baden që të bashkohej me komandën në Nissa. Në këtë situatë ai u nis për në Beograd, thjesht sepse ai dhe njerëzit e tij nuk kishin ushqim dhe as sanë për kuajt. Për këtë arsye, marshimi në mes të dimrit ishte veçanërisht i mundimshëm.
[48v] Kur më në fund mbërriti në Beograd, ai mësoi për fatin e Strasserit dhe të shumë oficerëve e ushtarëve të tjerë të njohur dhe kështu u nis me vrull të madh në atë drejtim.
Ndërsa Konti po përpiqej të arrinte sa më shpejt në Nissa, u ndesh me dy korrierë, pesë orë larg njëri-tjetrit, të cilët Duka i kishte dërguar në Oborr për ta informuar mbi mbledhjen e madhe të forcave turke. Prej tyre ai mori një letër nga koloneli, Konti von Herberstein, i cili e informonte për humbjen e Strasserit. Teksa Konti vazhdonte rrugën e tij, vërente gjithnjë e më shumë shenjat e frikës së gjermanëve.
Në një situatë kaq kaotike, hutimi dhe frika po e pushtonin gjithnjë e më shumë Dukën. Të gjitha garnizonet ishin në lëvizje dhe secili ose po braktiste milicinë, ose po tërhiqej në rrëmujë, ose sillej si zog mbi degë, gati për fluturim. Duka ishte gati t’ia linte Nissa-n armikut, sepse i dukej e pamundur ta mbronte. Megjithatë, falë urdhrit të rreptë dhe të pathyer të Veteranit, të cilin ushtarët e shpërndarë e respektonin dhe që uli nivelin e konfuzionit, kjo nuk ndodhi.
[48r] Vetë ai arriti së shpejti në Nissa, duke sjellë me vete rendin dhe, duke mbledhur aty, nga qyteti i pushtuar dhe nga rrethinat një korpus burrash dhe tre topa, u nis në drejtim të barbarëve më 9 janar.
Ai u dha guxim trupave të trembura perandorake me këto vepra prej një Gjenerali dhe me fjalë të guximshme për të gjithë. Njëkohësisht, ai dërgoi urdhra të rreptë në të gjitha garnizonet dhe njësitë që të gjithë oficerët dhe ushtarët të qëndronin aty ku ishin, nën dënimin me vdekje, edhe nëse nuk kishin më ushqim dhe sanë për kafshët. Edhe pse turqit dhe tartarët po digjnin dhe po shkatërronin tokat që paguanin haraç, ata do të duhej ta bënin domosdoshmërinë virtyt, për pak kohë, dhe të hanin mish kali dhe, nëse ishte e nevojshme, të avanconin pozicionet e veta.
Vetëm Veterani ishte i aftë të kapërcente një situatë kaq të tmerrshme. Nevoja ishte për një milici të patrembur dhe të vendosur, e cila do të tregonte dashuri dhe respekt për të, për një njeri që me mirësjellje zbatonte drejtësinë dhe e mbante fjalën e vet.
Ndërsa përparonte, më shumë për të lënë përshtypje sesa për të gjetur dhe për ta ballafaquar armikun, ai nuk harroi t’u shkruante të gjitha autoriteteve të vendit për t’i nxitur që të vazhdonin të tregonin besnikëri ndaj Perandorit [49v] dhe u premtoi se shumë shpejt do të çliroheshin dhe do të shpëtonin nga turqit.
Në të vërtetë, nuk e di me siguri nëse emri i Veteranit i trembte ata apo thjesht ishte çështje fati. Ai, sidoqoftë, ishte mjaft i njohur dhe i nderuar edhe nga myslimanët. Mund të them vetëm se u zhdukën përgatitjet e mëdha dhe shfaqja e forcës që këta të fundit kishin bërë vetëm disa ditë më parë, ashtu si lindja dhe rritja të çojnë në vdekje. Kjo i dha Gjeneralit kohë për të rregulluar punët e veta dhe për të vendosur gjithçka në rregull në selinë e tij, si vijon: Ai urdhëroi që regjimentet e Strasserit dhe Herbersteinit dhe gjysma e regjimentit të Seranit të vendoseshin në Nissa. Pjesa tjetër e njerëzve të Seranit do të vendosej në Procopia nën komandën e kolonel lejtnantit të hajdutëve i cili kishte të vendosur atje të gjithë regjimentin e tij. Në Pristina ai urdhëroi Dukën e Holsteinit me regjimentet e Apremontit, Aueshpergut dhe kalorësit me parzmore të Hanoverit. Me këto regjimente u bashkuan edhe regjimentet e kalorësve me parzmore të Stirisë, Hanoverit dhe Holshtajnit. Në Prisren [Prizren] ai dërgoi kolonelin Antonio me rashkjansët e tij, shumë arnautë dhe 200 musketarë. Pasi mori këto vendime, ai rivendosi themelet e kongresit të popullit [?] dhe u kthye menjëherë në fushë, veçanërisht kur dëgjoi se të pafetë [49r] e kishin braktisur atë.
Është vërtet e pabesueshme se si turqit u vunë përsëri në vendin e vet kur, në një moment të caktuar, vunë re se gjermanët që po tërhiqeshin kishin kthyer ballin e tyre të patrembur drejt tyre dhe kishin rimarrë pozicionet e mëparshme. Ata madje avancuan deri në kufijtë e Maqedonisë dhe Caczianeck-ut [Kaçanik], një qytet i madh që ishte braktisur nga forcat perandorake që para vdekjes së Kryepeshkopit të Shqipërisë. Këto rajone u pushtuan sërish dhe Veterani u përpoq të merrte dhe të ribashkonte jo vetëm tokat përpara tij, por edhe ato prapa dhe anash. Për këtë arsye, ai u tregua veçanërisht i sjellshëm me udhëheqësit e rashkjanëve, kolonelët Pranisova dhe Studeniza, dhe i vendosi ata në zonën e Jagodinës për të mbajtur rrugët në atë rajon. Pasi gjithçka u bë dhe u urdhërua sipas vullnetit të tij krenar, ai dërgoi një korrier përsëri në Oborr dhe pak më pas dërgoi një kolonel, Kontin Seran, për t’i informuar mbi këto ngjarje.
Tani duket se ka ardhur koha që unë të largohem për një kohë nga Serbia dhe të kthehem te veprat e Kont Corbellit gjatë rrethimit të Grosva5rdajnit [Oradea] … /Telegrafi/
____________________
[1] Ekstrakt nga Annotationes und Reflexiones der gloriosen kayserlichen Waffen im Jahr 1689. në: Arkivat e Shtetit Austriak (Österreichisches Staatsarchiv), Arkivat Ushtarake (Kriegsarchiv), Vjenë, AFA, Kartoni 195, 1689-13-1, fl. 32r-49r. Përkthyer nga gjermanishtja nga Robert Elsie.
[2] Giovanni Norberto Piccolomini (1650-1689).
[3] Friedrich von Veterani (1630-1695).
[4] Margrave Ludwig Wilhelm of Baden (1655-1707).
[5] Christian von Holstein.
[6] Pjetër Bogdani (rreth 1630-1689), ital. Pietro Bogdano, shkrimtar dhe figurë fetare katolike shqiptare. Në vitin 1656, Bogdani u emërua Peshkop i Shkodrës dhe, nga viti 1677 deri në vdekjen e tij, shërbeu si “Kryepeshkop i Shkupit dhe Administrator i Mbretërisë së Serbisë”.
[7] Princi Karl Philipp i Hanoverit (1669-1690), vëllai i Mbretit të ardhshëm George I të Britanisë së Madhe.
[8] Topal Gazi Hüsein Pascha (regj. 1688, 1688-1689).
The post Kosova në Luftën e Madhe Turke të viteve 1683-1699 appeared first on Telegrafi.
Login
